54

Diccionario k'Iche

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Diccionario k'Iche
Page 2: Diccionario k'Iche
Page 3: Diccionario k'Iche

DICCIONARIO K’ICHE’ ‐ ESPAÑOL

A

Ab’aj = piedraAb’aj etz’ab’al; ab’aj chachal; kachupchatik ab’aj = perlasAb’inb’al = lugar donde se caminaAchb’ilam; awichb’ilam; awa’chi’lam = acompañadoAchi = hombreAchijab’ = hombresAchixinik = acción de celarAchixom = celosoAchi’lam = acompañado deAj = habitante de – prefijo que indica el lugar de procedencia y profesiónAjanel; josol che’; ajtz’alam = carpinteroAjaw = dueñoAjawxel = SeñorAjawib’al; ajawarem = reinoAjawinal; ajawinel = reyAja’maril; ja’maril = tranquilidadAjb’anol b’o’j; ajb’anal = alfareroAjb’insanel jukub’ = marineros (los que hacen caminar el barco)Ajchajinel = centinelaAjchakunel = trabajadorAjchapal kar = pescadorAjchila = los habitantes de alláAjch’akanel = el triunfadorAjch’iyil ch’ich’ = el herreroAjch’o’j = soldadoAjecheb’anelab’ = herederoAjkunanel; ajkun = médicoAjk’ayib’ = vendedorAjmak = pecadorAjmakunnel = pecadorAjq’atal tzij = juezAjq’olol tz’um = curtidorAjsachal mak; ajsachal makaj = perdonadorAjsik = arribaAjtij; tojinel = maestroAtkichäj = tú eres luz de ellosAjtz’ib’ = escritorAjtz’ib’anel = escritorAjuwokaj = el que es del cielo

Page 4: Diccionario k'Iche

Ajyakal ja = constructor de casaAjyuq’ = pastorAkan; rax k’el; rax kan = serpienteAkojonik; akojob’al = tu feAk’al = niñoAla = muchachoAlaj = pequeñoAli = muchachaAlib’atz; alib’axel, lib’axel = nueraAlkab’al = impuestoAmaq’ = naciónAmaq’el = frecuenmente; siempreAma’ = machoAma’ ek’; k’ojol; mam; toro’y = galloAnima’ = corazónAninaq = rápidamenteAninaqil; xaqb’i’ = inmediatamenteApanoq (apan) = cercaApastane’; xaq jas tane’; sapasach ne’; xaqsutane’ = cualquier cosaAq = marranoAq’ab’ = nocheAq’an kib’ = a sí mismosAq’anoq = inmediatamente (después de)Arech; arecha’ = para queArechi’ = cuandoAretaq chi’ = cuandoAre = enfatiza la palabra siguienteAre’ = él; ella; elloAt = túAta’nik = tu forma de oírAtinloq’oq’em = ya te he amadoAti’t = hembraAtmiq’in = eres calienteAtrix = AndrésAtsaqali’loj = eres calienteAtuloq’oq’em = él te ha amadoAtxu’w = eres muy frioAtz’yaq = ropa; trapo; telaAwam = escondidoAwatalik; k’u’talik; k’u’m = está escondido; está ocultoAwatz = tu hermano(a) mayorAxujutal = tu ser gusanoAyi’; jayi’ = negación; no

Page 5: Diccionario k'Iche

B’

B’antajinaq = participio cuarta voz de kub’anoB’aq; akuxa = agujaB’aqil = cuerpoB’aq’atim = enrolladoB’atz’ = hiloB’enaq = en caminoB’im = está dichoB’inb’al = lugar de caminoB’ininaq = caminadoB’irb’item = temblor del cuerpoB’irb’itkil; b’irb’itik = temorB’ulb’ux = fuente

ChChab’al triko = bieldoChaj = cenizaChäj = luz; ocoteChäjb’al = candelabroChajinel = cuidadorChaji’onisaj = ponle oleoChakaqan = se fueron a pieChako’tz’i’jinoq = florezca (kotz’i’j = flor)Chakub’isaj uk’u’x = consuélaleChak’yaqa’ = tíraleChanim = prontoChapb’al q’ab’; k’amawam ib’ = alianzaChapom = agarradoChqaq’axb’ej = pasemos nosotrosChaqij = secoChaqijchi’ = sedChaq’ab’ = de nocheCharaqaqej achi’ = grita (imperativo)Chasoko’ = hiéreloChatatb’ej b’a’ = escuchaChatb’inoq = camina (imperativo)Chatel ub’ik = salga (imperativo)Chatkuntajoq b’a’ = cúrateChattaqanoq = manda (imperativo)Chatwa’lijoq = levántateChatzujuj; chasujuj; Chachi’j = ofrece (imperativo)Chawech = a tiChawesaj = sácalo

Page 6: Diccionario k'Iche

Chawilampe’ = miraCha’om = escogido; elegidoChe = pronombre relativoChek’iy = crezcan (imperativo)Chel ub’ik = salgaChenimanoq = que ellos obedezcanCherapap = vuelan (imperativo)Che usantil = en su senoChe’ = árbol; palo (pa che’ = cárcel)Che’aq’atej = prohíbelesChe’ek’ulunoq = que se casenChech = a él – ellaChi; tzi; si = desdeChichu’; tchu’ = mujerChichu’ uji’ = su suegra (de hombre)Chik = otro; yaChikaj = en el cieloChikop uwokaj; chikop rech upakaj = ave del cieloChikowirisaj = vosotros endurezcan, fortifiquenChik’yaqa’ b’ik; chisetej b’ik = tirenloChila’ = allíChimaja’; chitoqij = quitadloChinitatab’ej = escúchenmeChinitz’arisaj iwib’ = sed humildesChintzera’ = rompaChipaq’ij chi chaq’ab’ = de día y de nocheChiraqan kb’ek = el camino a pieChiwichi’ = ¿dónde?Chixchajinoq = vigilenChixloq’ab’anoq; chixlaq’ab’anoq; chixk’asalb’a’; chixk’ask’at b’a’ = veladChixpaqal b’a’ = suban (vosotros)Chiwuk’aj iwib’ = acéptense entre ustedes (vosotros)Chixk’aslemanoq = vividChixk’oloq = permanecedChi’nik = ofrecimientoChkech = a ellos – ellasChkanajoq = quédenseChkib’il aq’an kib’ = entre ellosChkib’il kib’ = entre ellos mismosChkijujunal = cada unoChkixo’l = entre ellos – ellasChki’kotoq = alégreseChk’astajoq = que él se despierteChna’taj chawech = recuérdate

Page 7: Diccionario k'Iche

Chnuwach = delante de miCho = lago; profundoCholajil = orden; explicaciónChomanik; chpmab’al = pensamientoChoq’ab’ = fuerzaCho’qinaq chi’ = persona que se siente hundido; desanimadoChpaqaloq = que suba él – ellaChqach’ojch’ob’ej qib’ = purifiquémonosChqatyoxrisaj qib’ = santifiquémonosChqaxo’l = en medio de nosotrosChqech = a nosotrosChqila’ = veamosChrij = detrás de él – ellaChub’ij = que lo digaChub’o’jalkij = sobre las espaldas de ellosChuchi’ = a su orilla (lago; mar; río)Chuchqajaw = sacerdote del antiguo testamentoChuchqajawasanik = ejercicio del sacerdocioChuchu’ = señoraChuch’uqu’ = cúbraloChujala b’ik; kumajo kka’yik = se parece a…Chujchakunoq = trabajemosChujpaqaloq; chujpaqal b’a’ = subamosChujq’ax(oq) = pasamosChunaqaj = cerca deChupam = adentro de élChuq’ab’ = fuerzaChuq’ab’alil = fortaleza; fuerzaChu santil uloq = desde su concepciónChuwach = ante él – ellaChuxe’ = debajo deChuxkut; putzal; chutzal = a su ladoChu’asantil = desde el seno maternoChu’wa’lajisaxik; che uwa’lajisaxik = que él sea levantadoChwo’q b’a’ = que comaChya’taj = que lo da

Ch’Ch’ab’al = idioma; oraciones; vozCh’ab’ ala = novioCh’ab’ ali = noviaCh’ajch’ob’enik = purificaciónCh’ajch’oj = limpio; puro

Page 8: Diccionario k'Iche

Ch’akanik = triunfoCh’akanikalaj = victoria (superlativo)Ch’aqap; uxarik’ = pedazo; migajasCh’at = camaCh’a’k = llaga; granoCh’ayinem = acción de pegarCh’ich’ = objeto de metalCh’ich’ rech ch’o’j = espadaCh’ikilik uwi’ = embrocadoCh’ikimanik = empujones; empujarCh’imil = estrellaCh’i’p = el más pequeño de la familiaCh’ob’o = saber; comprenderCh’ojinik = peleaCh’oko’ = cojoCh’oloj = preparar la tierraCh’omlaj = elegido (superlativo)Ch’uch’uj = suaveCh’uqatalik; ch’uqutalik = tapado; cubiertoCh’uti’n = pequeño

EE = indica el plural de los vivientes delante de una palabraE’ajch’o’jab’ = los guerrerosE’ajpajak’olib’al = la familiaEcha’b’al; wa’b’al = pesebre; lugar donde comen los animalesEchb’anel = herederoEchikop uwokaj = aves del cieloEch’analik = están desnudosEch’awel = platicadoresEch’oko; etakma’yib’ = cojosEjachnel = los entregadoresEkachajilal = sus espososEkal = sus hijos (de ellas)Ekojonelab’ = los creyentesEk’anarinaq = están enojadosEk’ojlab’ = jóvenesElem = acción de salirEmoyib’; epotz’ = ciegosEnik’aj chik = los otrosEnoch’; enuch’; eloch’ = recién nacidosEnutaqo’n = mis enviadosEq’axel taq utzij ri Dyos = profetasEtab’al = medida de longitud

Page 9: Diccionario k'Iche

Etakmo’yib’; etakma’yib’; ech’oko = los cojosEtaqchi’nelab’ = los que obliganEta’mab’al; eta’mb’al = sabiduríaEta’matalik = sabidoEto’tajinaq = están salvadosEt’uyulnaq = sentadosEtzalal = maldadEtzelam = descompuestoEtz’anem = juegoEtz’ib’anel = escribaEwejelab’al = el número de ustedesEximitalik = atados; amarradosEye’nel = el que esperaEye’ninaq = ha esperadoEyowab’ ixoqib’; awas taq winaq = mujeres en cinta

E’E’are’ = ellos; ellasE’ukulja; e’uk’ulb’a’t = los vecinos de él; ellaE’intaqom = he enviado a ellos

IIchaj = hierbaIchoq’ab’; ichuq’ab’ = vuestra fuerzaIch’ami’y = vuestro bastónIja’ = semillaIja’lil = generaciónIkim = abajo (adverbio)Ikyaj; ikyej; Ikaj, ikej = hachaIk’ = luna; mesIlb’al = muestraIlb’al k’utb’al b’anoj = testimonioIlitajinaq = se le ha visto (tercera voz del verbo krilo)Imes = vuestra basuraImoxil = su locura (de vosotros)In = yoInb’enaq = he idoInch’analik = estoy desnudoIniwachalal = soy hermano de ustedesInkowininaq = he podidoInoqatalik = estoy perseguidoInpetinaq = he venidoInq’inomarinaq = me he enriquecido

Page 10: Diccionario k'Iche

Intzaqapitalik = llegue a ser soltadoInujat’im = me tiene amarradoInuk’ulam = me ha recibidoInyultalik = estoy amaradoIpataninel; ipatanijel; ikajmanel = vuestro servidorIsik’im = vosotros le han llamadoItewchi’nik = vuestra bendiciónItzel = maloIwab’; yab’; yawab’; iyowab’; yowab’ = enfermoIwir = ayerIxch’ojch’oj = vosotros están purificados; limpiosIxim ulew = tierra duraIxoq = mujerIxoqil = esposaIxq’inomalaj = ustedes son muy ricosIxtutz’ = ranas

J

Ja = casaJa’amlaj = muy regadoJab’ij; ja’ab’ij = vas a decirJacha = comoJachike = ¿Cuál?Jachin = ¿quién?Jachinchike = ¿Cuál es?Jak’utu’ awib’ = ve a mostrarteJalajoj = diferenteJamalik = vacíoJaqalik = abiertoJas = quéJas che; jas rumal; su che; suchere; su rumal; sa’ rumal; sutan (Chichicastenango) = ¿porqué?Jastaq; pasuch = cosas (plural)Jas uwach = cosa (singular)Jat = ve (imperativo)Jatekotz’oloq = vete a acostarJat’ib’al = amarradorJat’im = amarrador (instrumento)Jawije’; jawi; chiwchi’; pachiwchi’; jawichi’ = ¿Dónde?Jayi’ = noJa’ = aguaJa’jatkil; ja’maril = tranquilidadJa’marinaqlaj = tranquilidad (superlativo)

Page 11: Diccionario k'Iche

Jek’itajik; jik’itajik = se encogeJeqelik = está establecido permanente aquíJeri’ = asíJetaq = plural (cosas)Jewa’ = así esJe’ = siJe’ariqa’ = vete a encontrarlosJe’ib’ij = vayan y diganJe’ jas; jacha; pacha = comoJe’lik = bonitoJe’likalaj = muy bonitoJe’ nak’ut = así esJe’qila’ = vamos a verJib’ij; ji’b’ij = váyanse a decirloJikom = rectoJinilik = colocado (en posición horizontal)Jipib’al = hisopoJiq’ol = golosoJix = váyanseJob’ = cincoJopib’al = pala; bieldo; aventadorJo’ = vamosJub’iq’, sqe’n; juxit’; junk’et = un pocoJukub’, kukub’ = barcoJuk’ulaj = un par; una parejaJul = hoyo; sepulcroJumuch’ = ochentaJumul = una vezJumulaj = un montónJun = unoJunab’ = añoJunalik = eternoJunam = juntos; igualJuntir = todoJun tz’uqtz’ik ja ilb’al k’olb’al = torreJupalik = caerse embrocadoJupuq = un rebañoJuq’at; jule’ = grupoJutjub’inaq = hundidoJuwinaq = veinteJuyub’ = montaña; monte

Page 12: Diccionario k'Iche

KaKab’; uwa’lche’; rax kab’ = mielKab’lajuj = doceKachet ujolom; kakut ujolom; kaket ujolom = decapitasKachkatik = envidia; cólera; enojoKach’upu = cortas (una fruta)Kaj = cieloKajawax(ik) = es necesarioKajawinik = reinaKajb’al = hojaKajininib’al = lugar del ruido del vientoKak’amo = lo recibesKak’is tzij puwi’ = lo exterminasKalaxik = naceKamik = pronto; ahoraKaminaq = muerto; cadáver; paralizadoKan; raxk’el; rax kan = serpienteKanimaj(ik) = huyeKan(oq) = adverbio (subraya que la persona o el objeto se queda)Kaqiq’ = vientoKaq’ = la lengua de ellosKar = pescadoKatinokisaj = yo te entroKati’o = tú le morderásKatjeqi’(k) = tú te estableces; tu permaneces aquíKatkina’tisaj = te recuerdanKatkotz’i’(k) = tú te acuestasKatpulpat(ik); katachix chwech; at ne’j chwech; at achixom chwech = estás celoso de miKatuch’ay(o) = él o ella te pegaKatumek’arisaj = él te humillaKatzintzalik = transparenteKatzintzalikalaj = muy transparenteKawinaq = cuarentaKawinaq lajuj = cincuentaKaxe’t; kaxetix = joyero; arcasKaxlan = extranjeroKaxlanwa = panKaypa’ = rayoKa’lanik; parix = el animal que da hijos

Page 13: Diccionario k'Iche

Kb’Kb’anik = está hechoKb’anow(ik) = haceKb’antaj(ik) = llega a ser hechoKb’ejeb’(ik) = se hundeKb’ejejik = se derrama; está llenísimo (cosas sólidas)Kb’e(k) = se vaKb’etaj(ik) = idoKb’eytaj(ik) = se tarda; se retrasaKb’in(ik) = anda; caminaKb’ixon(ik) = cantaKb’iytajik = se tardaKb’oqowik = arrancaKb’iytajik = es estranguladoKb’ulb’utik; kb’ulb’atik = brota (el agua); nace el agua

KchKchajix(ik); klaq’ab’ex(ik) = es cuidadoKchakun(ik) = trabajaKchapale’xik = es comenzadoKchapik = es agarradoKchapow(ik) = agarra (cuarta voz del verbo kuchapo)Kchaqijir(ik) = se secaKchaq’ij; kpachq’ij = tropiezaKchi’x(ik) = es ofrecidoKchojojik = ruido que hace el agua al caerKchupataj(ik) = se apagaKchupchatik = resplandece; brillaKchuputaj = ser borrado

Kch’Kch’ab’etaj(ik) = despedidoKch’ajch’ob’ex(ik) = es limpiadoKch’ajtajik = limpiado; bañadoKch’akan(ik ) = gana; vence; triunfaKch’aktaj = llegará a ser vencidoKch’anch’at(ik) = anda desnudoKch’aw(ik) = hablaKch’aw ruk’ ri Dyos = oraKch’aytaj(ik) = es azotadoKch’ob’(ik) = es sabidoKch’ob’ow(ik) = sabe (cuarta voz)

Page 14: Diccionario k'Iche

Kch’ob’taj(ik) = llega a ser sabido (tercera voz)Kch’o’jin(ik) = peleaKch’oplin(ik); kch’opan(ik); kxak’apan(ik); kk’oxpan(ik) = saltaKch’umu’yar(ik) = se marchitaKch’u’jrar(ik) = alborota

Ke’Ke’animaj(ik) = ellos huyenKeb’ekib’ij = van a decirloKeb’irb’itik = tiemblanKechajinik = ellos cuidanKechb’an(ik) = heredaKechupchat(ik); kechub’lin(ik) = brillanKe’incha’(o) = les eligióKe’inkub’a’ = yo los sientoKe’insok(o) = yo les heriréKe’into’tajisaj = les liberoKe’intz’umaj = yo les besoKe’inyuq’uj = yo les pastoreoKejelax(ik) = es contadoKekachiwik; keb’uchuwik = muchedumbreKeka’y(ik) = miranKekijub’uj = les azotanKekiritaj(ik) = llegaran a ser desatados (tercera voz)Kekisach(o) = les pierden de vistaKekojon chech = ellos lo creenKekoltaj(ik) = llegan a ser salvados (tercera voz)Kekikotz’ob’a’ = les acuestanKekunataj(ik) = llegan a ser curadosKelaq’an(ik) = robaKelb’al = su salida de ellosKel(ik) = saleKel b’ik = sale de aquí para alláKel uloq = sale de allá para acáKel uk’u’x che = tiene compasión de él, está enamorado de él – ella; lo estimaKemayow(ik) = ellos están maravilladosKemulux(ik); kemulix(ik) = son reunidosKenimax(ik) = ellos obedecenKeq’anar(ik) = maduranKenoj(ik) = ellos se llenanKetak(ik) = ruedaKetakik retz’ab’alil puwi’ = coronaKetamab’al; kino’jib’al; kich’ob’ab’al = la sabiduría de ellos

Page 15: Diccionario k'Iche

Ketan(ik) = mideKetax(ik) = es medidoKeta’mataj(ik) = es sabidoKeto’ik = son ayudadosKeto’taj(ik) = son liberadosKetzoqopitaj(ik) = llegaran a ser liberadosKetz’eb’ex(ik) = se burlan de élKetz’enb’al = lugar de juego

Ke’Ke’uch’ajch’ob’el = les purificaKe’uch’uqu = les cubreKe’uniokej = el alumbra a ellosKe’usuk’irisaj = él les justificaráKe’uxn(ik) = ellos descansanKexulq’ab’an(ik) = silbanKeye’n(ik) = esperaKe’qawa’lisaj = les levantaremosKe’t’uyul(ik) = van a sentarse

KiKichukub’al = sus instrumentos de trabajoKijeb’ = cuatroKijeqeb’am kib’ = ellos mismos se han establecidoKijuluwem = sus sufrimientosKikoloxik = son salvadosKik’ = sangreKik’ajisaj uwach = ellos le castiganKik’ak’alem = le están espiandoKik’amom = los que han recibidoKik’at = su red (de ellos)Kilawachim; kik’ak’alem; kilaq’ab’em = ellos le vigilan; le espíanKilik = es vistoKinakunaj = tu me curasKinb’ajij = lo clavoKinb’ij = yo digoKinchaqijarisaj = yo lo secaréKinch’ayo = yo lo pegoKinik’amij; kinik’amej = me ponen trampaKinnimaq’ijisaj = vosotros me celebranKinjaq na ri nuchi’; kintor na ri nuchi’; kink’ab’ na ri nuchi’ = abriré mi bocaKink’ajisaj na kiwach = yo les castigaré

Page 16: Diccionario k'Iche

Kink’ak’arisaj = yo lo hago nuevoKinpetisaj = yo lo hago entrarKinqumuj; kinqub’aj = yo lo beboKintzaq kan uwach; kinwatzilaj uwach; kintz’ilaj uwach, kinpaqchij uwach = yo le desprecioa él – ellaKitzero = vosotros rompenKinraqaqej nuchi’ = yo grito muchísimoKinwa’lajik = yo me levantoKinwetzelaj = yo lo maldeciréKinwonej wib’; kinwuch’ wib’; kinmoch’ej wib’ = yo me humilloKinyak na; kintz’aq na; kinwa’lisaj na = yo construiréKipatanaxik = el servicio de ellosKirajawaxik = necesidad de ellosKirayinik = los deseos de ellosKisub’unik = ellos engañanKitojik = sus pagosKito’tajisaxik = ellos son salvadosKitzero = vosotros rompéisKixe’j iwib’ = vosotros tenéis miedoKixe’m kib’ = ellos tienen miedoKixinjeqeb’a’ = yo les haré permanecerKixinna’b’ej = yo me recuerdo de vosotrosKixinq’i’ na; kixinch’ij na = yo los (vosotros) soportoKixkimalma’ = ellos acarician a vosotrosKixk’ulax(ik) = vosotros son recibidosKixsik’inik = vosotros llamáisKixtatajik = vosotros son escuchadosKixt’uyi’ na; kixkub’e na = os sentareisKiyowal; koyowal = ellos están enojadosKiyub’am Kiwoq’och; kitz’apim kiwoq’och = tienen cerrados los ojos

Ki’

Ki’kotemal = alegría

Kj

Kjanin(ik) = sopla (sonido del viento)Kjaqe’ chu santil = el permanece en el vientreKjaqi’k = habita; permanece; establecerseKjaqowik = lo abreKja’jat(ik), ktze’nik = ríeKja’anik = riega

Page 17: Diccionario k'Iche

Kjeqe’ik = permanece; se estableceKjeqi’k = permaneceKjikib’ax(ik) = es aseguradoKjiq’ijat(ik) = se lamenta llorandoKjiq’ik = se ahogaKjumumik; kjub’ub’ik = vibra; corre velozmenteKjutjub’(ik) = se hunde

KkKkamisataj(ik) = ya asesinadoKkamisax(ik) = es asesinadoKkanaj(ik) = se quedaKkajmex(ik); kkajmaxik = puesto a pruebaKka’y(ik) = mira; veKka’yb’l(ik) = miran de un lado a otroKka’y che = lo miraKketaj kib’ = ellos se midenKketkob’ik = hace círculosKkettaj(ik), kchoytaj(ik) = es cortadoKkichapo = lo agarranKkijab’uj kib’ = se dispersanKkijunamaj; kkijunamtisaj = ponerse de acuerdo; se igualanKkijuruj kib’ = se jalanKkik’amom = lo tienen recibidoKkik’aslemaj = ellos lo vivenKkik’yaqo; kkik’aqo = ellos lo tiranKkimajij; kkichapale’j; kkitaqej = ellos empiezanKkimako; kkich’upu; kkixuluj = ellos cortan (alguna fruta del árbol)Kkimich’ej = se arrancan el peloKkimulij kib’ = se reúnenKkipich’ij, kkipach’uj, kkipuch’ij = ellos trenzanKkipitz’ej = lo destripanKkipoch’o; kkipaq’o = desvainan (frijol; haba…)Kkiripb’a’; kkib’ajij = ellos le crucifican a élKkirowik = desataKkirtajik = llega a ser desatadoKkisujuj; kkichi’j = ellos lo ofrecenKkiterneb’ej; kkiteremb’ej, kkiterne’j = le siguenKkitz’onoj = suplicanKkixulb’a’ kiwach = bajan el rostroKki’kot(ik) = está alegreKki’ysax(ik) = es criadoKkojon(ik) = cree

Page 18: Diccionario k'Iche

Kkolik = es salvadoKkolotajik = llega a ser salvadoKkolow(ik) = salvaKkos(ik) = se cansaKkotz’i’k = se acuestaKkowin(ik) = puedeKkowir(ik) = se pone fuerte; se pone duroKkub’i’ nuk’u’x = confíaKkunan(ik) = curaKkunax(ik) = es curadoKkuntaj = llega a ser curadoKkuyun(ik) = perdonaKkuytaj(ik) = está perdonado

Kk’

Kk’amow(ik) = recibeKk’asi’(k) = viveKk’asleman(ik) = viveKk’astaj(ik) = se despierta; resucitaKk’at(ik) = se quemaKk’extaj(ik) = es cambiadoKk’is(ik) = se acabaKk’istaj kik’ux = se aburrenKk’iy(ik) = creceKk’oji’k = esta en un lugarKk’ork’ot(ik) = toca (la puerta)Kk’ule’lan(ik) = contradiceKk’ulmataj(ik) = sucedeKk’uttajik = llega a ser demostradoKk’utun(ik) = enseñaKk’utuw = enseñaKk’yarik = aumentará el número

KlKloq’ow(ik) = compra

KmKmajtaj(ik) = empiezaKmaqmat(ik) =está húmedoKmemer(ik) = enmudeceKmewaj(ik) = ayuna

Page 19: Diccionario k'Iche

Kme’lal = bondadKmuq(ik) = es enteradoKmuxin(ik) = nadaKmu’mat(ik) = empapado

KnKnajar(ik); knajtaj(ik) = él se alejaKnajinaq = se ha quedadoKnaqajqob’ik = se acercaKna’taj che = se recuerdaKniman(ik) = obedeceKnimax(ik) = es obedecidoKnitz’ar(ik) = empequeñeceKnoj(ik) = se llenaKnojisax(ik) = es llenadoKno’jin(ik) = piensaKnum(ij) = tiene hambre

KoKo = fuerteKoch’onik = pacienciaKojom = puesto; nombrado; usadoKojonik; kojob’al = feKok(ik) = entraKokisax(ik) = está puestoKok’ow(ik) = pasaKolonel = salvadorKolonem; kolon(ik) = salvaciónKolotajem = salvaciónKolotajib’al = lugar de la salvaciónKomon = communidadKon; k’ax uch’ab’exik = necioKonojel = todos – todasKopan(ik) = llegaKoq’ej = lloran a alguienKoq’(ik) = lloraKotz’ol(ik) = acostadoKowinem = poderKoxtar = costal

KpKpaqchi’x(ik) = desprecia

Page 20: Diccionario k'Iche

Kpaqi’k = subeKpatanij(ik) = es servido (segunda voz de kupatanij)Kpe(tik) = viene (kinpetisaj = yo le hago venir)Kpil(ik); kch’ol(ik) = es destazadoKpolex(ik) = es golpeadoKpoq’i’k = estalla; creceKporon(ik) = quema con llamaKpusuw(ik) = parte

KqKqaj(ik) = bajaKqajikib’a’ = aseguramosKqaj uwach ri q’ij = se oculta el solKqak’owisaj = lo que pasamosKqasax(ik) = es bajadoKqasub’u = lo engañamosKqatz’yaqij = nos vestimosKqawuqxa’nij = lo recomendamosKqet(ik); kqib’(ik); kqob’ = se acercaKqib’(ik) = se arrimaKqib ruk’ = se acerca a él ella‐Kqopqatik taq ab’aj; kchupchatik taq ab’aj = perlasKqumun(ik) = bebe

Kq’Kq’ab’ar(ik) = se emborrachaKq’alajin(ik), kq’alajan(ik) = se ve; revelaKq’an(ik) = subeKq’anisax(ik) = es subidoKq’atan(ik); kok’owe(ik), kq’ax(ik) = él pasa (de paso)Kq’axik; kok’owik = pasaKq’ay(ik) = se pudreKq’ejej(ik); kb’ejej(ik); kchojej(ik) = derramaKq’equ’mar(ik) = se obscureceKq’ijilan(ik) = glorificaKq’oxow(ik) = tiene dolor

KrKrab’ab’it = lo que es muy largoKrachixomaj = lo celaKrachi’laj = lo acompañaKraj = lo quiere

Page 21: Diccionario k'Iche

Kraj na = faltaKraj uwach = lo quiereKralaj, kuloq’oj = da a luz un niñoKralk’uwa’laj = lo engendraKrapap(ik) = vuelaKraqan = se quiebraKraq’insaj; kupaqb’isaj = él lo subeKratinsaj = lo bañaKrawasixik = ser respetadoKrawexaj = lo siembraKrechb’ej = lo heredaKremret(ik) = acción de estar en la gloriaKreqaj = lo cargaKresaj = lo quitaKresaj b’ik = lo despideKretaj = lo mide (ketan(ik) = mide; ketax(ik) = es medido)Kretzalaj = lo descomponeKretzalaj uwach = lo despreciaKretz’eb’ej uwach = se burla de él – ellaKreye’j = lo esperaKril(o) = lo veKriqitaj(ik) = es encontradoKril uwach = ve a una persona; da luz a un niñoKroksaj; krokisaj = lo entraKroqataj = le persigueKroq’isaj = toca (un instrumento)Kruk’aj = lo llevaKruq’jan(ik) = relampagueaKruxej = le impone un estadoKruxlab’aj = tiene espíritu

Ks

Ksachtaj(ik); ksachitaj(ik) = desaparece; se quita; se borra (pecado)Ksach(ik) = se pierdeKsachitajik umak = es perdonadoKsach uk’ux = está perplejo; desconcertado; sorprendidoKsaqarisa’n uwach ulew = al amanecerKsaqar(ik) = amaneceKsaqarsan(ik) = al amanecerKsik’in(ik) = llamaKsilob’(ik) = se mueveKsilob’isan(ik) = mueve

Page 22: Diccionario k'Iche

Ksilob’isax(ik) = es movidoKsub’uw rib’ = se engañaKsuk’umax(ik) = es enderezado; es preparado

KtKtak’i’(k) = se paraKtanik = entiendeKtani’k = terminaKtaqan(ik) = mandaKtaqow(ik) = mandaKtataj(ik) = se oyeKteri’k = sigueKtijon(ik) = él enseñaKtijow(ik) = enseñaKtikonij(ik) = siembraKtix(ik); kq’ejej(ik) = se derramaKtixex(ik) = ser derramadoKti’ik = es mordidoKtow(ik) = oyeKto’tajisax(ik) = ser salvadoKtuquxik; ktoqixik = se le arrebataKturtaj(ik) = se desataKtux(ik) = llega a serKtyoxrisataj(ik) = llega a ser santo

Kt’Kt’iqitajik = llega a ser sellado (tercera voz de kut’iqo)Kt’uyi’(k) = se sienta

KtzKtzaq(ik) = se caeKtzelij(ik); ktzalej(ik) = regresaKtzijon(ik) = hablaKtzoqopitaj(ik)= es liberado

Ktz’Ktz’apin(ik) = cierraKtz’apitaj(ik) = llegara a ser cerradoKtz’apix(ik) = es cerrado

Page 23: Diccionario k'Iche

KuKub’alka’t rib’ = revolcarseKub’alkatij rib’ ri polow; kusalkapik rib’ ri polow = tempestad en el marKub’al k’u’x = consuelo; confianzaKub’alq’atij = lo enrollaKub’an(o) = lo haceKub’ij = lo diceKub’inisaj = lo hace caminarKub’isib’al k’u’x = consueloKub’ixoj = lo cantaKub’oq(o) = lo arrancaKub’uk(u) = lo cubre encimaKuchajij = lo cuidaKuchaplej = lo empiezaKuchap(o) = lo agarra; lo empiezaKuchaqijisaj = lo secaKuchararej = lo arrastraKucha’(o) = lo escoge (kcha’ik = passivo)Kuchet(o) = cortar con macheteKuchikcha’ = él esparceKuchikikej = lo esparceKuchilib’ej = lo encargaKuchojej = derramar muchísimoKuchomaj = lo piensaKuchub’aj = lo escupeKuchupu = lo borra; lo apagaKuchuj = juntar (dinero; contribución)Kuchux(ik) = le dicen a él – ellaKuch’ab’ej = le hablaKuch’aj(o) = lo lavaKuch’elej; kuya’k(o); kuwa’lisaj = lo levantaKuchi’j = lo ofreceKuch’ija’; kuq’i’a’ = persevera; aguantaKuch’ijo = aguantaKuch’ikmij; kuch’ikmej = lo empujaKuch’ob(o) = lo entiende; lo sabeKuch’up(u) = cortar fruta con la manoKuch’uqb’ej = lo tapaKuch’uq(u) = lo tapa; lo cubreKuch’uych’a’ = lo provocaKujach(o) = lo reparte; lo entregaKujal ub’ik = se vaKujalk’atij; kujal uk’olib’al = lo cambia de lugar

Page 24: Diccionario k'Iche

Kujal(o) = lo cambiaKujaluj tzij chrij = lo calumniaKujaqij = lo abreKujaq(o) = lo abreKujaq rib’ = se abreKujeqeb’a’ rib’ = permaneceKujilitaj(ik) = somos vistosKujjiq’ijat = nos lamentamosKujk’extaj(ik) = somos cambiados; arrepentidosKujok(o); kusik’(o) = lo recoge (kukojo = recoger algo en montón; kusik’o = recoger algouno por uno)Kujol(o) = lo despojaKujosq’ij; kuch’ajch’ob’ej; kusak’ajij = lo limpiaKujub’insaj = él nos hace caminarKujub’uj = lo esparceKujunamaj = lo juntaKujunamtaj; kujunamatisaj = lo comparaKujuruj rib’ = él se arrastraKujutaq(o) = nos mandaKujutzir(ik) = estamos curadosKuka’yej = lo miraKuket(o); kuchoy(o) = lo corta (kkettajik = segunda voz)Kukir(o) = lo desataKukoj(o) = lo pone; lo creeKukol(o) = lo salvaKukowirisaj = lo endureceKukub’; jukub’ = barcoKukub’isaj uk’u’x = le consuelaKukuch(u) = lo juntaKukunaj = lo curaKukuy(u) = lo perdonaKunab’al = medicina; perfumeKuk’ = con ellos – ellasKuk’ab’aj uchi’ = abre su bocaKuk’ajisaj uwach = le castigaKuk’ak’arisaj = lo hace nuevoKuk’am(o) = lo recibe; lo tomaKuk’am b’i(k) = lo lleva (de aquí para allá)Kuk’am ub’e = lo guíaKuk’am uloq = lo traeKuk’astajisaj = lo resucitaKuk’asuj = lo despiertaKuk’axk’olij = lo sufreKuk’ayij = lo vende

Page 25: Diccionario k'Iche

Kuk’ex(o) = lo cambiaKuk’ex rib’ = se convierteKuk’ex uk’ux = se arrepiente; se convierteKk’extaj(ik) = es cambiadoKuk’isb’ej = lo terminaKuk’is(o) = lo terminaKuk’ol(o) = lo guardaKuk’ot(o) = lo cavaKuk’ot uchi’ = lo interrogaKuk’ujb’a rij = pone sus espaldasKuk’ulaj = recibe a una persona (kb’e che uk’ulaxik = va a encontrar a una persona)Kuk’ulajij rib’ = se combinaKuk’ule’laj = lo contradiceKuk’ulumaj = le sucede una sorpresa; le sucede algoKuk’untinisaj = lo revelaKuk’ut(u) = lo enseñaKuk’ut chuwach = le enseña; le muestraKuk’ut rib’ = apareceKuk’yaq(o) = lo tira (kk’yaqataj(ik) = es tirado)Kuk’yaq rib’ = brinca; se tiraKulik’(o) = lo extiendeKuloq’oq’ej = lo amaKulukub’a rib’ = él se inclinaKumajij; kuchapalej = lo empiezaKumatz = culebraKumatz rax kan = víboraKumayij uwach = lo admira; lo sorprendeKumay(o) = se preocupa de; pensar sorpresivamente;Kumej(o) = lo inclinaKumej rib’ = se inclina (con las rodillas)Kumoch’och’ej rib’ = se humillaKumoch’och’irisaj rib’ = se humillaKumoxirisaj = lo enloqueceKumub’a’ = lo empapaKunab’al = medicina, perfumeKunam = curadoKuna’o = lo sienteKuna’taj = lo recuerdaKuna’tisaj = lo recuerdaKunimaj = le obedeceKunimaq’ijarisaj = hace fiestaKunimarisaj rib’ = se engrandeceKunitz’arisaj rib’ = se empequeñeceKunojisaj = lo llena

Page 26: Diccionario k'Iche

Kupach’lej = lo triaKupaqb’a’ = lo subeKupaqchi’j = lo despreciaKupaqchi’j rib’ = se despreciaKupask’ij = lo despreciaKupatanij = lo sirveKupitz’(o) = lo destripaKupir(o) = lo parte (algo sólido)Kupoch’(o) = lo desvainaKuporoj = lo quemaKuqasaj = lo bajaKuqumuj = lo bebeKuqupij = lo cortaKuq’alajisaj; kuqalojisaj = lo revelaKuq’atej; kuq’il(o) = lo impide; lo prohíbeKuq’atej tzij puwi’ = lo juzgaKuq’axej, kuq’axaj = lo pasaKuq’ej(o) = lo echa (un liquido)Kuq’ejej = lo derrama muchísimoKuq’equ’ma’risaj = lo obscureceKuq’ijilaj = lo adora; le glorificaKuq’ojomaj = interpreta músicaKuq’olij = lo derriteKuq’oyob’a’ = lo acuestaKuq’uj = lo cubreKurach’aqij rib’ = se rompeKuraqatij; kuraqopij; kuroqpij; kuroxpij; kuraqchi’j; kurich’pij = rasga la vestiduraKuraq uchi’ = gritaKuraqaqej uchi’ = grita muchoKuratz’yaqitisaj rib’ = vestirseKuripib’a’ = lo crucificaKuriq(o) = le encuentraKusach(o) = lo borra; lo olvidaKusach umak = lo perdonaKusik’ij = lo lee; lo llama (kekisik’ij = van a llamarlo)Kusilob’isaj = lo mueveKusokaj rij = quitar la lana (a la oveja)Kusolij = lo visitaKusol(o) = lo desenrollaKusol uwach = lo extiendeKusuk’ab’, kusuk’ub’a’ = él lo prepara; lo endereza; lo aseguraKusuk’umaj = lo preparaKusutij rib’ = se volteaKusu’(u) = lo limpia; lo seca

Page 27: Diccionario k'Iche

Kutak’ale’j = lo pisoteaKutanab’a’ = lo terminaKutaq(o) = lo envíaKutaqchi’j; kutaq’ij = lo obligaKutaqchi’j pa mak = lo tienta; lo pone en tentaciónKutaqej = lo sigue; continua algoKutasa’ = lo apartaKutatb’ej = lo oyeKuta’(o); kuto = lo oye; lo pregunta; lo pide (mita’o imperativo negativo)Kuteremb’ej = lo sigueKuterne’j = lo sigueKutewchi’j, kutewchu’j = lo bendiceKutij(o) = lo come; lo bebeKutijoj = le enseñaKutik(o) = lo siembraKutoqchi’j = lo obligaKutoqij = lo quitaKutoq’ij = le cobra; le exigeKutoq’ob’isaj uwach = se compadece deKutor uchi’ = abre la bocaKutota’ = lo sacudeKutoxej = lo derrama; lo riegaKuto’tajisaj = lo libra; lo salva (kto’tajik = librado)Kuto’tajisaj rib’ = se salvaKutur(u) = deshacer, lo desataKutzalij= lo devuelveKutzalij uwach = le contesta; le respondeKutzaqapij; kuto’tajisaj = él lo liberaKutzaq(o) = lo pierdeKutze’j = se ríe de elloKutzij(o) = lo enciendeKutzijoj = lo cuentaKutzir(ik) = se recupera; se curaKutzirisaj = él curaKutzoqopij = lo sueltaKutzukuj = lo buscaKutzuq(u) = lo alimentaKutzuytza’; kuch’uych’a’ = lo agita; lo perturbaKutz’apij = lo cierraKutz’aqatisaj = él lo completaKutz’aq(o) = lo construyeKutz’ib’aj = lo escribeKutz’onoj = le suplicaKutz’umaj = lo besa

Page 28: Diccionario k'Iche

Kuwachij = da frutoKuwa’lisaj = lo levantaKuwilij = lo destruyeKuwok(o) = lo construyeKuwon rib’ = se preocupa por hacer algoKuwonob’a’ kanoq = lo abandonaKuxab’ej = lo vomitaKuxak’pij rib’, kuxik’pij rib’ = salta; brincaKuxe’j rib’ = tiene miedo (maxe’j awib’ = no tengas miedo)Kuxik; kuriqa’ na; kok na = llega a serloKuya’(o) = lo da; lo pone; es permitidoKuyaj(o) = le regañaKuyajyatej = le regaña muchísimoKuya kan = lo dejaKuyak(o) = lo construye; lo levantaKuyawajij = lo sufre; lo padeceKuyut(u) = lo amarra

Ku’Ku’jik’amowoq = vendrá a traernos

KwKwachin(ik) = da frutoKwar(ik) = duermeKwa’(ik) = comeKwa’kat(ik) = paseaKwa’lij(ik); kwa’laj(ik) = se levantaKwilin(ik) = se destruyeKwixwat(ik) = murmuraKwonon(ik) = se humillaKwonwot(ik) = está solo

KxKxuki’(k) = se postraKxuli’(k) = bajaKxutun(ik) = desprecia

KyKyab’in(ik) = se enfermaKyakataj(ik) = llega a ser levantadoKyakow(ik) = construye (cuarta voz de kuyako)

Page 29: Diccionario k'Iche

Kyaqiq’; kaqiq’ = vientoKya’ow(ik) = da (cuarta voz de kuya’o)Kya’taj(ik) = es dado; se puede; es posibleKyeb’; keb’ = dosKyeb’ oxib’ = algunos; cuantosKyeb’ upalaj = hipócrita (dos caras)Kyeqsaq = maldiciónKyoq’(ik) = es maltratadoKyoq’on(ik) = maltrataKyuq’un(ik) = pastorea

K’K’a = hasta (lugar)K’aj; k’yaj = harinaK’ak’ = nuevoK’amab’al no’j = ejemploK’amab’al tzij; tzijob’elil = parábolaK’amal b’e = guiaK’amatajinaq = llevandoK’amom = recibidoK’amom b’ik = llevado de aquí para alláK’amom uloq = traído de allá para acáK’ask’oj = vivoK’aslemal = vidaK’aslik = vivoK’astajib’al = resurrecciónK’ate’ = hasta (tiempo)K’ax = dolor; difícil; maloK’axalaj = demasiado; sufridoK’axk’ob’inaq = ha sufridoK’axk’ol; k’axk’olil = sufrimientoK’ax nuch’ab’ex(ik) = soy necioK’axtok’ = diabloK’ayib’al = plaza; mercado; lugar de ventaK’a’nal = enojoK’exoj = cambiarK’extalik = llegará a ser cambiadoK’i = muchos (cosas); ek’i = muchas personasK’ilaj = muchísimoK’im = pajaK’ix = espinaK’iyinaq = crecidoK’ok’alaj = aromático; oloroso (superlativo)

Page 30: Diccionario k'Iche

K’ol(ik) = tener; estar; haberK’olib’al; k’olb’al = lugar (uk’olb’al ch’ab’al; uk’olb’al ch’awem ruk’ Dyos = sinagoga; lugarde oración)K’olom = guardadoK’ork’ot(ik); k’ojk’ot(ik); k’onk’ot(ik) = llamar a la puerta; tocar la puertaK’osb’al = coscorrónK’ulanem = matrimonioK’ulanik = casado; casadaK’ulb’a’t = señal de fin (donde termina el límite de un terreno)K’ulel = enemigoK’ule’lanik = contradicciónK’ule’la’n tzij = palabra contradictoriaK’ut = peroK’utb’al = signoK’u’talik; awatalik = escondidoK’wa’; k’uwa’ = pozo; nacimiento de agua

LLab’ajin(ik) = admirarseLaj; alaj = pequeñoLaq’ab’atalik = vigiladoLatz’ = ocupadoLawe, torib’al, lawib’al; tz’apib’al = llaveLik’inik; lik’ilik = extendidoLi’anik; taq’aj = planoLme’t = frascoLoq’ = amadoLoq’alaj = amadísimoLoq’oq’eb’al uk’u’x = su amorLowlu = muy grave

MMa…taj = negaciónMach’u’jarisaj = no le molestesMach’u’jisaj awib’ = no te molestesMa ixya’l ta latz’ = no estorbanMaja’ = todavía noMajo’q; maja’; k’amajo’q; chuxe’ kan = antes (tiempo)Mak; makaj = pecadoMalka’n; melka’n = viuda; viudoMam ek’; k’ojol ek’; ama’ ek’; toro’y = galloMaqab’anaq; maqmaq, maqamatik = húmedo

Page 31: Diccionario k'Iche

Mqacho’pij qib’ = no nos aflojemosMaqajb’ej = no lo pongas debajo de tiMatch’awik = no hablesMatk’ixik = no te avergüencesMatrayinik = no deseesMatzalik = quieto; silenciosoMawi = nuncaMax = TomásMayib’al = milagroMayilq’ijsaq = generacionesMayowik; mayoj = aflicción; preocupaciónMeb’a’ = pobreMeb’a’ib’ = pobresMem = mudoMemal = gestos de comunicación de alguien mudoMencho’r = estérilMewajik = ayunoMexa = mesaMichololej; miwololej = no multipliquen palabrasMijikib’a’ ik’u’x, mikub’a’ ik’u’x = no confíen; no pongan su confianzaMik’am b’ik = no le llevenMik’eqo; mik’yaqo = no tirenMine’ = interjección “ni”Mi’okisaj = no lo entrenMiq’atej tzij puwi’ = no le juzguenMiq’ilo = no le prohíbenMisub’u’ = no le engañenMiwesaj = no lo saquenMixch’ujarik = no se enloquezcanMixpaqchi’nik = no desprecienMixtojonik = no paguenMiya b’e; miya alaj = no permitanMoch’och’en ib’ = el ser humildeMoch’och’ikalaj = humilladísimoMokom = contratado para ayudar (mokob’ej = contratar)Mox = izquierdaMoxil = lo curaMoy; potz’; ma kka’y taj = ciegoMub’ij = no digaMulin ib’ = reuniónMuqub’al = sepulcroMuq’ato = no le corteMulq’ab’; merq’ab’, uwi’q’ab’ = anillo

Page 32: Diccionario k'Iche

NNab’e = primeroNaj = lejosNajnob’inaq = alejadoNan = madreNaqaj = cercaNaq’atal(ik) = lo acostumbradoNaq’atalik chech = está acostumbradoNawal = espíritu (bueno) del lugar; uxlab’al = espíritu de la persona; ruxlab’ = xel ruxlab’;xel ruxlab’ = expiróNa’tisab’al = recuerdonik’aj = otros; mitad; panik’aj = en medionik’aj chik = otros (as)nim = grandenim kril wi = lo alaba; lo estima; lo aprecianim winaq; ri’j winaq = ancianonimalaj = muy grande; grandísimoNimalaj Rachoch ri Dyos = TemploNimaq’ij = fiestaNima’; nim ja’; ub’e ja’ = ríoNima’q = grandes cosas (inanimadas), enima’q = grandes cosas animadasNitz’ = pequeñoNitz’alaj = pequeñísimoNojinaq = llenoNo’j; no’jib’al; eta’mb’al = sabiduríaNuch’ = pequeñoNukolotajem = mi salvaciónNuri’job’ik = en mi viejezNutom = he oídoNuwoq’och ; nuwaq’ach; nub’aqach = mis ojos

OOjer = antiguamenteOjer tzij = en los tiempos antiguosOkem = entradoOkinaq = entradaOkisam = ha sido entradoOkisa’n kiq’ab’ = imponer sus manosOk’al = cienOk’owinaq = ya pasadoOpanem = llegadoOpaninaq = llegadoOqatalik = perseguido

Page 33: Diccionario k'Iche

Oxib’ = tresOyowal = cólera; enojo

O’O’lajuj; ju’lajuj = quince

PPa = enPach’um = trenzadaPajib’al amaja’; qumub’al amaja’ = copa; cálizPalomax = palomaPanib’al = lugar donde se puede defenderPanik’aj; panik’yaj = en medio dePatanajik = servicioPataninel; patanijel; kajmanel; ajpataninel; ajpatan = servidorPatet = usoPetinaq = venidoPetinaq uloq = viniendoPirtajinaq = partidoPixab’ = mandamiento; ley; consejoPixb’anik = acción de aconsejarPom = copalPoqlaj = polvoPorob’al pom = lugar donde se quema el copalPorotajinaq = está quemadoPotz’ = ciegoPuch = acasoPune’tane’ = a pesar dePuq’ab’ = en sus manosPusim uwi’ ri ub’aqil = circuncidadoPuwi’ = sobre él; sombreroPuwi’ le xot re le ja; uxotal = el tejado

QQab’antajik = nuestra forma de serQach’ab’enik = nuestra forma de hablarQajinaq = bajadoQajinaq pa ch’at = está en cama por enfermedadQajinaq uloq = ha bajado de allá para acáQajinaq uwach = calmadoQanimal = nuestro mayor; nuestro guíaQas = seguro

Page 34: Diccionario k'Iche

Qasana’; qasen ja’ = bautismoQastzij = verdaderoQataqem = nosotros continuamosQatoq’ob’isaxik = se compadece de nosotrosQumunem = acción de beberQumuninaq = ha bebido

Q’Q’ab’arel = borrachoQ’alajisab’al = lugar de revelaciónQ’alajisanik = revelaciónQ’alu’n = manojo (únicamente lo que cabe entre los brazos)Q’apoj = virgenQ’aq’ = fuego; fiebreQ’atb’al tzij = gobernador; alcalde; toda persona que ejerce una autoridadQ’axal utzij ri Dyos = profetaQ’axeltzij = mediadorQ’axinaq = ha pasadoQ’ayes = hierbaQ’eb’al = tinajaQ’equ’m = oscuroQ’equ’mal = oscuridadQ’eq’ = negroQ’eq’ ab’aj = asfaltoQ’e’l = viejo (objeto)Q’ij = sol; díaQ’ijil = gloriaQ’ijlanik; q’ijilanem = cultoQ’inom = ricoQ’inomab’; b’iyomab’ = ricos; adineradosQ’inomal = riquezaQ’ol = resina (uq’ol = su resina)Q’osib’al; chiyob’al = van; palo que se usa para aporrear maíz, trigo…Q’oxom; q’oxomal; k’ax = dolorQ’oyolnaq; kotz’olnaq; kotolnaq = está acostado

RRab’; uk’amal; uxe’ra’ = raízRachalal = su hermano; hermanaRachalaxik = sus parientesRachi’l = su amigo(a)Rachoch = su casa (la casa = ri ja)Rajaw = su señor

Page 35: Diccionario k'Iche

Rajawal ja = centro del techo de la casaRajawarem = su reinoRajawaxik = necesarioRajawib’al = su señorio; su reinadoRajawinik = su reinado, ejercer el señorioRajilb’alil = su númeroRal = su hijo o hija de una mujerRalaxib’al = su nacimientoRalk’uwa’l = su hijo o hija de un hombre o de una mujerRanab’ = su hermana solamente de un hombreRanima’ = su corazónRapuj; jich’inik; jub’inik; jub’uj = azotarRaqan = su pieRatz’yaq = su ropaRax = verdeRa’lil; ra’lal = su pesoRech = marca la pertenencia; no confundir con (a)rech(a’) = para queRechb’al = su herenciaRejelaxik = su númeroRemelik; tik’ilik = está en su gloriaResaxik = sacarloReta’m = lo sabeReta’maxik = ha conocidoRetzelal = su maldadRetz’ab’al = sus juguetes; o algunas veces, sus joyasRetz’ab’alil = su adornoReye’b’al = su esperanzaReye’m = lo esperaRi = adjetivo demostrativo de una cosa ausente o pasadaRichik’ = su sueñoRija’al = su descendenciaRikyaq’ab’ = su derechaRilik = vistoRismal chij = lana de la ovejaRixoqil = su esposaRi’j = viejo (persona o animal)Ri’job’inaq = él ya ha envejecidoRokib’al = su entradaRokisaxik = ser entradoRonojel = todo (chi jujunal = cada uno)Royowal = su enojoRub’ilom taq iwib’ = entre ustedesRuk’ = con él – ellaRuk’a’ = su cuerno

Page 36: Diccionario k'Iche

Ruk’am = lo llevaRulew = su tierraRumal = por él; por ella; a causa de…Rumal k’u wa’ = por esto mismoRumal rech che; rumal che = porqueRutzil uwach = salutación; saludoRuxlab’al = su espíritu

SSachab’al makaj; kuyub’al makaj = el perdón de los pecadosSachib’al = perdiciónSachib’al k’u’x = algo que sorprendeSachinaq uk’u’x = está sorprendidoSachom = olvidado (cualquier cosa)Sachom umak = perdonadoSaqalajpujuj = demasiado blancoSaqb’ach = granizoSaqreq’ = manchas en la pielSaq tew; chun tew = nieve; helado (también ¡q’eq’ tew)Saq’orilalaj = muy perezosoSa’j = venSetesik = círculoSi = enfatiza lo que sigueSib’alaj = muchoSik’im = llamadoSik’italik = llega a ser llamadoSilob’isam = movidoSin molonel; sin tal pwaq = mendigoSinyib’; sanib’; senyub’; sanyib’ = arenaSipb’al chech Dyos; sipanik chech Dyos = sacrificioSiqinik = olerSiwan = barrancoSiwan tinimit = habitantes de un lugarSokotajinaq = heridoSo’r; täk = sordo¿Su?; ¿Jas?; ¿Sa? = ¿Qué?¿Su che?; ¿Jasche?; ¿Jas rumal?; ¿Su che rech?; ¿Sutan? = ¿por qué?Sub’unik = engañoSuk’ = derecho; justo; rectoSuk’ab’anik = acción de componer algoSuk’il = justiciaSuk’ilalaj = muy justoSuk’um = recto

Page 37: Diccionario k'Iche

Suk’umarinaq = preparadoSuq’unb’al; suq’ulb’al; cho rax = el llano; la grama¿su wa’? = ¿Qué es?Su’ = flautaSu’t; payu’ = pañuelo; servilleta

TTab’al toq’ob’ = ofrendaTajin = marca la progresión de la acción que indica el verbo siguiente; indica el gerundiode los verbosTakma’y; ch’oko’ = cojoTak’alik = paradoTaq = indica el plural de una cosa no vivienteTaqal…che = le va; le queda bien; lo mereceTaqal chrij = digno de algoTaqan(ik) = ordenTaqkilal rij = mandaderoTaqo’n = enviado; apóstolTaqo’nel = apóstolTaq’aj = plano; costaTastalik = apartadoTat = padreTatajinaq = ha sido escuchadoTatb’exik = escuchadoTatxel = Padre (Dyos)Tek’uri’ = y (e)Tel; teq’ = rotoTem = silla; trono; vigaTew = fríoTewchib’al = bendiciónTewichi’m = bendecidoTewchi’talik = llega a ser bendecidoTijonik = enseñanzaTijoxel = discípuloTikb’al = lugar de siembraTikib’alil = cimientoTikom = sembradoTikonb’al = lugar de siembraTikoninel; ajtikonel = sembradorTiko’n = siembraTinimit; tinamit = pueblo; región; cabecera (chija = ciudad)Tiqom = unido, agregado

Page 38: Diccionario k'Iche

Ti’tik = envidiaTob’al = ayudaTob’anel = ayudanteTojib’al = pago; impuestoTojb’alil = pagoTojb’al uk’exel = pago en vez de…Tojom ja; qajom ja = posada; casa alquiladaTolonik = desocupadoTolonik ulew; tolonxik ulew = lugar solitarioTom = algo que ya está pedidoToq’em = sostenidoToq’ob’ = favorTortalik = abiertoTortob’inaq = abiertoTo’tajem = terminadoTriko = trigoTum = tamborTyox = santoTyoxlaj = santísimoTyoxlaj Uxlab’axel = Santo Espíritu

T’T’iqb’al = selloT’ist’ik = puntiagudoT’ort’ik = nudo; quiste; abultadoT’uyul(ik) = sentadoT’uyuloq; ku’loq = que se siente

TZTzalejem = acción de regresarTzalijib’al kitzij = respuesta a su palabraTzam = licorTza’m = narizTzaqinaq = caídoTza’n ja = afueras del pueblo; a finales del puebloTzerinaq = rasgado, rotoTzij = palabraTzij nak’ut = en verdadTzijob’elil = parábolaTzijtal = calumnia; mentiraTzintzojlaj = demasiado limpio (sólo se refiere al agua)Tzi xaqb’i’; tzi chanim; chi xaqb’i’; tzi pa aninaqil = inmediatamenteTzoqopitalik = libre

Page 39: Diccionario k'Iche

Tzoq’ = tuertoTzurunem = provocación

TZ’Tz’ajnaq = manchadoTz’ajtajinaq = manchadoTz’alam = tablaTz’antz’oj (ujolom) = calvoTz’apatalik = cerradoTz’aqat = completoTz’aqatalaj = completísimoTz’aqatinaq = completoTz’ib’am chrij = es escrito sobre élTz’ib’an(ik) = escritoTz’ib’an b’i’aj = censoTz’ib’atalik = escritoTz’inalik ulew; tolonik ulew = desierto; lugar deshabitadoTz’um = cueroTz’umanik; tz’umaj = beso

UUb’anom = lo ha hechoUb’antajik = su serUb’aq’ = su pepitaUb’e = su caminoUb’e’al = significadoUb’enam = acción de caminarUb’ixik = su anuncioUb’ixkal; su kel wi; ub’e’al = el significado deUb’ixkil; jewa’ kub’ij ri’ = lo que quiere decirUb’i’ = su nombreUchakunik = acción de ser trabajadoUchapale’xik = en el comienzoUchapib’al = donde se agarraUchapale’m = acción de empezarUchajixik = vigilado; cuidadoUche’al = tronco; su sosténUchi’ = su bocaUchi’yom = le ha pegadoUchojojeb’al = ruido del agua que caeUcholajil = su orden (planificación de las cosas)Uchomab’al = su pensamientoUchuch upam = su vientre; su matriz

Page 40: Diccionario k'Iche

Uchuq’ab’ = su fuerzaUchuq’ab’alil = su fuerzaUch’ab’al = su lengua; su lenguajeUch’ab’exik = acción de ser habladoUch’ajch’ob’em = lo tiene limpio; lo ha limpiadoUch’aqapil = un pedazoUch’ayik = pegadoUch’ijik = acción de aguantarUch’imi’yal = su bastónUch’ob’ik = saberUch’umilal = su vocación (según su estrella)Uch’uqik = cubiertoUjab’um rib’ = se ha dispersadoUjachom = lo separaUjajupaja = somos de la familiaUjaninb’al = ruido del vientoUjaqom = lo ha abiertoUji’onisam = le ha ungidoUjkiritajinaq = estamos liberadosUjolom = su cabezaUjub’anom = nos ha hechoUjuk’exwach = somos representantes deUjuloq’oq’em = nos ha amado muchoUjunamtajil = su parecidoUjuya’om = nos ha dadoUkab’ aq’anb’al ja = segundo pisoUkamisaxik = ser matadoUkejb’em = jineteUkik’el = su sangreUkiritajinaq = esta liberadoUkiyb’alil = lugar de crecimientoUki’il = su dulzuraUkme’lal = su bondadUkojib’al; ukojonik = su fe; su creenciaUkojik = acción de ponerUkojom = lo tiene puestoUkolob’al = su salvaciónUkoloxik = es salvadoUkomon = su grupo; su tribu; su comunidadUkowil = su fuerza; su durezaUkowinem = su poderUkunaxik = su curaciónUkursal kipalaj = su frente (de ellos)Ukux raqan = talón del pie

Page 41: Diccionario k'Iche

Ukxe’t; kaxtax; kxetix; kxetixa = joyero; cofreUkyejb’em; ukejen; ukyejem = montado en el caballoUk’ajisax wach = castigoUk’amik = acción de recibirUk’amik uloq = traídoUk’aqom rij = poner la mirada en algoUk’as = su deudaUk’axel = en vez de; repuesto; su tocayo (nombre del abuelo(a) que se pone a los nietos)Uk’exwach = su representante; en vez de una personaUk’inik ib’ = estar congregadosUk’exik = acción de cambiarUk’isb’alil = su fin; al finalUk’isik = su fin; su ser terminadoUk’iyib’al joron = fuente de aguaUk’ojol = su hijo (de un hombre)Uk’ojolil = su juventud (del hombre); uq’apojil = su juventud (de la mujer)Uk’ojol ri achi = hijo del hombreUk’olb’al = su lugarUk’uja = su graneroUk’ulam = acción de recibir; lo ha recibidoUk’ulaxik = recibidoUk’ulel = su enemigoUk’ule’laxik = su ser contradichoUk’ule’la’xik = acción de contradecirUk’ulik; uk’ulaxik = recibirUk’ulja = su vecinoUk’utik = enseñadoUk’utum = él ha enseñadoUk’u’x = su interior; la esencia del serUk’yab’al; qumub’al = trasto donde beber; vasoUk’yaqik = acción de tirarUk’yaqom = está tiradoUla’nik = banqueteUlew = campo; tierra; polvoUlik’em = lo ha extendidoUlik’ib’a’m rib’ = está tendidoUloq’ob’al = su amorUloq’oq’exik = es amadoUmajib’al = su principioUmak = su pecadoUmeb’il = su riquezaUmi’al = su hija (de un hombre)Umolik = acción de recogerUmuqik = su entierro

Page 42: Diccionario k'Iche

Umuqitalik = está enterradoUmu’j; unoch’ = su sombraUnan = su madreUna’tisaxik = acción de recordarAnimal raqan = tamaño de su cuerpo; su alturaUnimaxik = ser obedecidoUnimom = lo ha metido (colocar dentro de)Uni’k’oxik = acción de examinar algoUnojisam = lo ha llenadoUnojisaxik = ser llenadoUno’j = su sabiduríaUpakiqul = su garganta (de ellos)Upak’u’x = centro de tu corazónUpalaj = su cara; su rostroUpatan = su servicioUpatanajik = es servidoUpatanaxik = su servicioUpatanixik = su ser servidoUpa’ujolom = lo que tiene sobre la cabezaUpirik = acción de cortarUpurnum = punta de una ramaUq’ab’ = su brazo; su manoUq’ab’ taq achalal; e’achalal = parientesUq’alajisanik = su revelaciónUq’e’t = ola (del mar)Uq’e’t ab’ix = surco de milpaUq’e’t polow = olas del marUq’ijil = en sus días; su tiempo (kqatij uq’ijil = haremos todo lo posible; procuraremos todolo que podamos)Uq’ijilaxik = ser glorificadoUq’inomal = su riquezaUq’u’ = su abrigo; su chamarraUrayib’al = su deseoUri’jb’ik = su vejezUri’jil = su vejezUrox = terceroUsachik = gastarUsantil = su senoUsaqil = su claridadUsaqirisaxik = aclaración de algoUsik’italik = su llamadoUsik’ixik = su llamadaUsi’j = su florUsuk’um = su rectitud

Page 43: Diccionario k'Iche

Utaqem = lo que está haciendoUtaqom = él lo ha enviadoUtat = su padreUtatb’exik ri utzij = escuchando su palabraUtayik = pedidoUtem = su silla; su tronoUteq’; ujul = su agujeroUteremb’em = acción de seguirUteremb’exik = acción de seguirUterne’xik = el seguimiento deUtijik = ser comidoUtijoxel = su discípulo (plural: e’utijoxelab’)Utikb’alil; utikib’alil = su cimientoUtinimit = su ciudadUtiw; yo’k = coyote; loboUti’yo’b’al = su mordeduraUtojib’al = su salarioUtojik = pagadoUtom = lo ha pedido; lo ha oídoUtoq’ob’ = su favorUtukel = está soloUtuqa’ril = su debilidadUtyoxrisam = lo ha santificadoUt’iqb’al = su selloUtz = buenoUtzalaj = buenísimoUtzalijik = acción de regresarUtzaltmal = su ladoUtzaqom = lo ha perdidoUta’m = su narizUtzijol = su noticia; su razónUtzijoxik = relación de los hechos sobre algo; la forma de decirUtzil = bondad; paz; bienUtzoqopitajem = su libertadUtzukik = buscarleUtzukuxik = buscado; es buscadoUtz’apim = le ha cerradoUtz’apixik = acción de cerrarUtz’aqatil = partes de; miembro deUtz’umal = su pielUtz’umal awaj = cueroUwa = su comidaUwach = su cara; su rostro; su frutaUwachi’nik = la acción de dar fruta

Page 44: Diccionario k'Iche

Uwach ulew = el mundoUwakik’u’x; uwach kik’u’x; uwokik’u’x = su pechoUware = sus dientesUwa’l = jugoUwa’l uwach = sus lágrimasUwujil ri k’aslemal = testamentoUwi’ = su pelo; su exceso; su añadiduraUwoja = patioUwokoxik = acción de organizarUwonob’am kanoq = lo ha abandonadoUwoq’och = su ojoUwuqxa’nim = lo ha recomendadoUxajab’ = su sandaliaUxaq q’aq’ = llama de fuegoUxe’ = abajo de…Uxlab’al = espírituUxotal = su techoUyoq’ik = ser maltratado

WWa = comidaWachaj = rostroWachib’al = imagenWajxaqib’ = ochoWaqib’ = seisWaram = sueñoWarinaq = dormidoWa’ = éste; ésta; estoWa’im; ula’nik = banqueteWa’lajinaq = se ha levantadoWe…ri’ = éste; ésta; estoWene’ = talvezWikox = higoWinaq = genteWinik = gritar con lamentoWisamchi’ = mi barbaWi’jal = hambre por crisis; por escasezWopanem = mi llegadaWopanib’al = mi lugar de llegadaWoq’och; b’aq’wach; b’oq’och = ojosWoq’ochaj = ojo en generalWo’s; wotzwo’y; wo’tz = esponjaWuj = libro

Page 45: Diccionario k'Iche

Wuqub’ = sieteWuxik = yo llego a serWuxlab’al; nuk’u’x = mi espíritu

XXa je ku wa’ = asíXak’yarisaj = aumentaste el númeroXane = enfatiza las palabras que siguenXaq = solamenteXaq b’i’ (wa’); xaq ri’ b’a’ = muy prontoXaro = jarroXa ta ne’; mine’; ni ta = ni (conjunción)Xatb’anow(ik) = tu lo hicisteXatesan uloq = él te saco de allá para acáXatinjik’(o) = yo te jaléXatresaj = él te sacoXatukol(o) = él te salvóXatupaqab’a’ = te subióXb’anow(ik) = hizoXb’antaj(ik) = llegó a ser hechoXb’irb’it(ik) = temblóXb’ix(ik) = fue dichoXchakun(ik) = trabajóXchup(ik) = fue apagadoXch’ab’ex(ik) = fue apagadoXech’akitaj(ik) = fueron ganadosXech’ujar(ik) = se alborotaronXe’inchajij = yo les cuidéXe’injab’uj = les azotéXejalax(ik) = fue contadoXek’yar(ik) = aumentaron de númeroXepiltaj(ik); xech’oltaj(ik), xekamisataj(ik) = ya fueron matados (los animales)Xeto’taj(ik) = llegaron a ser salvadosXeto’tajisax(ik) = fueron salvadosXe’kaqan kiq’ab’ = bajo la protección de ellosXe’uqajb’ej = les derrotó; les puso debajo de élXib’arib’ = temorXib’rikil = miedoXikinaj = orejaXilitaj(ik) = ha sido vistoXimb’al = objeto para amarrarXimital(ik) = atadoXina’okisaj = tu me has entradoXinb’ano(ik) = yo hiceXinkipaqchi’j = me despreciaron

Page 46: Diccionario k'Iche

Xink’u’ wib’ = me escondíXinlukb’a wij = yo doblé mi espaldaXinuch’ab’ej = me hablóXinutak’ab’a’ = me dejó paradoXi’okisaj iwib’ = vosotros se hicieron entrarXito = vosotros veisXixintelej = los carguéXixucha’o = les eligióXjaqataj(ik) = llegó a ser abiertoXkanaj(ik) = se quedóXkijiq’isaj = lo ahogaronXkitub’aj = ellos mamaronXko’ptaj(ik) = disminuyó el contenidoXkunataj(ik) = ya llegó a ser curadoXkunax(ik) = fue curadoXk’ajisax uwach = fue castigadoXk’amtaj(ik) = ya fue recibidoXk’ututaj(ik) = llegó a ser enseñadoXnab’esax(ik) = fue puesto de primeroXokisax(ik) = entra a ser cosa durable – permanenteXok’ow(ik) = pasó por aquíXoquje’ = tambiénXoq’ol = lodoXotal = techoXper; pel = IsabelXq’ax(ik) = pasóXratz’yaqisaj = el lo revistió a élXtak’ale’xik = fue pisoteadoXtaq(ik) = fue mandadoXtow(ik) = oyóXtuxn(ik) = retoñoXtz’i’r(ik); k’o ta chi upatan; xtzeltaj(ik) = se descompuso; ya no sirveXujk’amow(ik) = recibimosXujk’iysan(ik) = nos crióXujresaj = él nos sacóXuk’aslemaj = él vivió; él experimentó en su vidaXulik’ib’a’ = lo extendióXulukb’a’ rib’ = se agachóXumemerisaj rib’ = se enmudecióXuq’ejej = lo derramóXuraxro’b’isaj = da verduraXutoxej = lo derramóXuto’tajisaj = lo salvóXutzir(ik) = está hecho; está terminado

Page 47: Diccionario k'Iche

Xuwi = solamenteXu’m = botón de la florXwan = JuanXwokotaj(ik) = llegó a ser organizadoXwonb’ax(ik) = fue abandonado

YYab’il = enfermedadYajik = regañoYawab’ = enfermoYawab’ chik = embarazadaYa’om = dadoya’tal(ik); ya’om alaj; ya’om b’e = lícito; permitidoyoq’oj; k’yaqlaj = maltrato; maltrataryuqul(ik) = amarrado (yuqul utzij = comprometido)yutb’al = yugoyut’ul(ik) = amarrado