Poljoprivredno – veterinarska škola sa domom učenika “Svilajnac” u Svilajncu

Poljoprivredno – veterinarska škola sa domom učenika “Svilajnac” u Svilajncu2013

Literatura : Prof. Dr. Zoran Stanimirović knjiga Biologija pčele – medonosna pčela

Prof. Jovan Kulinčević Pčelarstvo

Dvm prof Anđelka Čičić predmetni nastavnik bolesti pčela

Moje pčelice

Istorijski razvoj pčelarstva

Postoje mnogobrojni dokazi koji govore da je pčelarstvo jedna od najstarijih grana ljudske delatnosti, mnogo starija od ratarstva i stočarstva, a naročito od voćarstva i povrtarstva. Loveći životinje i sakupljajući plodove raznih biljaka za svoju ishranu, čovek je nailazio na šupljine u drveću ili stenama ispunjene saćem i medom i tako otkrio postojanje pčela i vrlo ukusne hrane -meda.

Dolazak do meda u početku je bio težak, jer pčele su uvek branile svoje gnezdo, a tek otkrićem vatre olakšani su pristup pčelinjem leglu i pljačka pčela. Čovek u početku nije jeo samo med već i saće sa leglom, a kroz vekove med je postao ne samo hrana nego najveća poslastica i lek. U nekadašnjim nepreglednim prašumama pčele su nalazile bogatu pašu, a u mnogobrojnim šupljinama stabala i stena udobna mesta za leglo i skladištenje rezervne hrane, tako da su se pčelinje zajednice u divljini intenzivno umnožavale, i pored štete koju im je nanosio čovek svojom pljačkom.

Međutim, nestankom velikih prašuma nestali su mnogobrojni povoljni uslovi za razvoj pčela, a potrebe čoveka za pčelinjim proizvodima su rasle. Ljudi su u međuvremenu naučili sami da gaje i umnožavaju pčelinje zajednice, tako da su mogli zadovoljavati svoje potrebe za medom, voskom i drugim pčelinjim proizvodima.Na početku čovek je pratio pčele koje su se vraćale sa paše do njihovog gnezda, zatim je pazio kada se roje, pa rojeve privlačio u šuplja stabla ili druga pristupačnija mesta, premazujući ih medom. Kasnije je, da bi mu pčele bile što bliže, a njihovi proizvodi što pristupačniji, sam počeo da pravi prostrane šupljine u krošnjama živih stabala, stavljajući na njih vrata sa otvorom za leto, a potom označavajući ih svojim znakom (krstom najčešće) da ih drugi ne bi prisvojili. Šupljine iskopane u drveću ljudi su neposredno pred samo rojenje premazivali zapaljenim saćem kako bi miris primamio pčele, pa su rojevi rado naseljavali tako pripremljene prostore.Na ovaj način ostvaren je prvi bliži obostrano korisni kontakt na relaciji čovek-pčela, tj. bio je pripremljen „stan” za pčele i počelo se razvijati šumsko pčelarenje. Takvo pčelarenje je bilo najrazvijenije na prostoru današnje Rusije, jer su tu verovatno i uslovi bili najpovoljniji.

Kada su iskrčene stare šume i formirana prva stalna ljudska naselja, pčele su prenesene iz šuma i gajene u izdubljenim panjevima-dubine (dupke).Kasnije, čovek je počeo da pravi pletare od pruća, oblepljujući ih mešavinom balege, gline i pleve, ili samo od slame, dok je u kamenitim krajevima pravio primitivne košnice u stenama. U Sudanu, Egiptu, u zemljama Bliskog istoka i Male Azije, gde nema šuma ni pogodnih pećina, pčele su prvobitno živele u izdubljenoj zemlji, a ljudi su kasnije počeli da prave košnice od ilovače. Tako su formirani prvi primitivni pčelinjaci, a čovek je sve više koristio proizvode pčela, ali uz stalnu brigu da svojim intervencijama što manje naškodi pčelinjoj zajednici.

Prvi pisani podaci vezani za pčelarstvo starog antičkog doba datiraju iz 776. godine pre nove ere, iz vremena pesnika Homera i Hesioda. U „Odiseji” Homer navodi neke pojedinosti o medu, a u „Ilijadi” upoređuje mnoštvo ljudi sa pčelinjim rojevima. Hesiod u svojim pesmama opisuje trutove kao parazite koji žive na račun vrednih pčela, ali ništa ne govori o pčelarenju. Tek iskopine na prostoru Akotire i Santorina otkrivaju da su košnice iz Homerovog i Hesiodovog doba bile pletare, koje su podsećale na ribarske košare od pruća. Nešto kasnije pojavile su se glinene košnice, o čemu svedoči i dijalog u Aristofanovom delu „Zolje”, gde pisac iznosi sumnju u Lahetovo siromaštvo govoreći da su Lahetove glinene košnice bile „pune novca”. Da je pčelarstvo u Atiki bilo razvijeno, može se naslutiti i iz Solonovih zakona kojima je bilo predviđeno da jedan pčelinjak mora biti udaljen od drugog najmanje 300 stopa.

Osim Homera i Hesioda, o pčelama i pčelarstvu pisali su Anaksagora i Ksenofon, a u petom veku pre nove ere Aristotel i njegov savremenik Teofrast. Posle njih u drugom veku pre nove ere o pčelama u svom delu „Georgike” govori Vergilije, a njegov savremenik Nikanda Kolofonijski piše knjigu o pčelarstvu koja, nažalost, nije sačuvana.

U antičkoj Grčkoj pčelarilo se ne samo da bi se dobijao med već i radi proizvodnje voska i propolisa koji su zajedno sa medom korišćeni kao lek. Osim toga uređenje pčelinjeg društva služilo je nekim vođama toga doba kao primer da pokušaju da urede i neke gradove na tom principu.

I u Rimu pčelarstvo je bilo dobro razvijeno kao i u Grčkoj. Tako Varon 116. godine pre nove ere u svojoj knjizi „Res rustica” u jednoj glavi govori o pčelarstvu. Tu opisuje košnice koje su bile duge tri a široke dve stope. Plinije u svojoj knjizi „Istorija prirode” govori o pčelarstvu i izučavanju pčelinjeg života, pominjući da su neke velmože na svojim imanjima postavljale providne košnice, napravljene od stakla, koje su im koristile za proučavanje i otkrivanje životne tajne pčela. Rimski pisac Kolumela, koji je bio agronom, po ugledu na grčke pisce napisao je prvu rimsku knjigu o pčelarstvu. U knjizi se spominje kuga pčelinjeg legla, koju je prvi opisao Aristotel. Kolumela dalje u svojoj knjizi navodi kako su Aristomah sa Kipra i Feliki sa ostrva Tales pisali knjigu o pčelinjim bolestima, preporučujući metode borbe protiv truleži legla, dizenterije pčela itd. Pčelarstvo je bilo razvijeno i u ostalim delovima starog sveta. Tako su arheolozi na Pirinejskom poluostrvu našli urezane praistorijske crteže na stenama u takozvanoj Paukovoj pećini blizu Bikora kod Barselone. Na crtežu su predstavljeni skupljači meda koji med vade iz pčelinjeg gnezda smeštenog u steni .

Prve dokaze o pčelarstvu u severozapadnom delu Evrope izneo je moreplovac i geograf Pitej koji je živeo u Marselju, grčkoj koloniji iz četvrtog veka pre nove ere. Pitej ističe kako su stanovnici

sa područja današnje Nemačke i Danske pravili napitke od meda. Mnogobrojni arheološki nalazi govore da je pčelarenje u zemljama severozapadne Evrope bilo dobro poznato još u antička vremena. Tako su arheolozi u mestu Ektavi na Jitlandu u Danskoj otkopali grob jedne žene, starosti 1500 godina prenove ere, u kojem su između ostalog pronašli jednu čašu od brezove kore u kojoj su otkriveni ostaci medovine, koja je bila smesa meda i ekstrakta cveta jagoda i lipe. Još je Plinije u I veku pre naše ere zapisao kako je na svojim putovanjima video u predelima na obalama Rajne ogromne košnice, veličine čak od osam stopa.

U srednjem veku pčelarstvo, mada je bilo primitivno, ipak se neprekidno razvijalo, što se ogledalo u stalnom povećavanju broja pčelara i košnica širom feudalne Evrope . Za potrebe vlastele pčelarili su za to određeni kmetovi sa tradicijom, postepenim razvojem civilizacije i svih njenih tekovina razvijalo se i pčelarstvo. Tako je 18. veku u Evropi sa razvijenom manufakturnom proizvodnjom i trgovinom sve više artikala je uključivano u promet. Med je bio jedan od izuzetno traženih artikala, jer proizvodnja šećera nije bila poznata. Zato su vladajući krugovi u to vreme od naroda tražili da se što vise bave pčelarstvom. U tome je najdalje otišla austrijska carica Marija Terezija.

Za vreme njene vladavine proklamovan je propis o pčelarstvu poznat kao „Patent o pčelarstvu”, a u Beču se pod rukovodstvom Slovenca Antona Janše osniva prva pčelarska škola. Tokom 19. veka došlo je do izuma i usavršavanja košnica sa okvirima, što je bilo izuzetno značajno za dalji razvoj pčelarstva. U tom smislu su naročito velike zasluge Prokopovića, Dzierzona i Langstrotha, dok u isto vreme Mehring patentira presu za izradu osnova saća, a Hruška pčelarsku centrifuge (vrcaljku) za istresanje (vrcanje) meda. Svi ovi izumi udarili su temelj za razvoj modernog pčelarstva i nauke o pčelarenju.

I naši preci, stari Sloveni, gajili su u svojoj prapostojbini pčele, koristili med u ishrani i od meda proizvodili čuvenu medovinu za okrepljenje. Po doseljenju na Balkansko poluostrvo Sloveni su nastavili da se bave pčelarstvom, s tim što su sa primanjem hrišćanstva intenzivirali takozvano manastirsko pčelarenje, koje je bilo nucleus našeg pčelarstva, odakle se sve više širilo, jer su se pored monaha pčelarstvom počeli baviti vlastela i seljaci na svojim imanjima.

Značajan doprinos razvoju pčelarstva u Srbiji imao je pronalazak košnice sa pokretnim ramovima, koju je u naše pčelarstvo, pre oko 140 godina, prvi uveo prof. Jovan Živanović, konstruišući nešto modifikovane košnice u odnosu na iste takve koje su postojale u Zapadnoj Evropi. Zato se sa punim pravom može smatrati ocem racionalnog pčelarenja u nas.

Pčelarstvo u Jugoslaviji pre Drugog svetskog rata bilo je relativno dobro razvijeno, o čemu svedoči postojanje oko 800.000 košnica, od čega je oko 500.000 bilo modernih sa pokretnim saćem (Katalinić i sar., 1968), dok je ostatak otpadao na košnice sa nepokretnim saćem.

Tokom II svetskog rata znatan broj košnica je uništen, ali je posle rata zahvaljujući organizovanom naporu, šteta otklonjena i pristupilo se uvoženju savremenih metoda pčelarenja. Međutim, proces zamene primitivnih košnica savremenim išao je dosta sporo kod naših pčelara, pa je i proizvodnja meda bila dugi niz godina ispod stvarnih mogućnosti. Ipak, uz velike napore značajno je promenjen odnos primitivnih i modernih košnica u korist ovih drugih, a uvoženjem

takozvanog selećeg pčelarstva, koje je podrazumevalo organizovano odvoženje čitavih pčelinjaka na sezonske paše ili prezimljavanja, proizvodni rezultati su značajno poboljšani, ali globalno gledano ipak su bili skromni, tako da je prosek proizvodnje meda iznosio od 10 do 15 kg po košnici. To je uslovljavalo da smo imali, a i sada imamo, dosta nisku kulturu upotrebe i malu potrošnju meda po stanovniku u odnosu na razvijene zemlje u svetu.

Poslednjih godina došlo je do značajnih promena u pogledu uvođenja savremenijih tehnologija pčelarske proizvodnje, što je doprinelo značajnom povećanju količine proizvedenog meda i

drugih pčelinjih proizvoda. Takođe u ovom periodu je zapaženo smanjenje broja pčelara koji pčelare sa manjim brojem košnica, uz istovremeno povećanje broja pčelara sa većim brojem savremenih košnica, jer sve više preovlađuje stav među stručnjacima i pčelarima da se

najracionalnije pčelari sa oko 200 košnica savremenog tipa. Tako u Srbiji danas postoji negde oko 35-40.000 pčelara (Filipović 1996), sa oko 400.000 pčelinjih društava, sa prosečnom proizvodnjom od 25 do 30 kg meda po pčelinjem društvu.

Međutim, geogafski i klimatski uslovi u našoj zemlji su takvi da pružaju izvanredne mogućnosti za uzgoj preko jednog miliona pčelinjih društava, dok bi se intenzivnim obučavanjem pčelara i primenom najsavremenijih tehnologija pčelarske proizvodnje u toku izuzetno povoljnih ekološko-proizvodnih godina pri stacioniranom pčelarenju moglo dobiti do 50 kg, a pri selećem pčelarenju od 80 do 100 i više kg meda po košnici.

POREKLO MEDONOSNE PČELE

Medonosna pčela (Apis melliferaL.) ima svoje dalje i bliže srodnike sa kojima pokazuje niz sličnosti, ali i razlika. Najbliži srodnici današnje medonosne pčele su divlje solitarne pčele i ose. Međutim, medonosna pčela je u svom razvoju, promenivši uslove života u odnosu na solitarne pčele i ose, otišla drugim evolutivnim putem, tako da se danas po svom načinu života, građi i

obliku tela znatno razlikuje od predaka, koji su u isto vreme bili zajednički preci ne samo medonosne pčele već i solitarnih pčela i osa.

Prvobitne pčele su živele usamljenim (solitarnim) načinom života, tj. svaka ženka sakupljala je hranu za sebe i svoje leglo, slično kao i današnje solitarne pčele, koje su u odnosu na medonosnu

pčelu ostale na nižem nivou razvoja.

Današnja medonosna pčela razvila se kao društvena (socijalna) životinja, koja živi u velikim zajednicama, sa vrlo složenim odnosima među članovina društva.

Postanak pčelinje zajednice i razvoj socijalnog instikta medonosne pčele mogu se pratiti proučavanjem razvoja i ponašanja današnjih solitarnih pčela roda Halictus, ili pčela iz podfamilije Bombinae ili familije Meliponidae. Tako se zapaža da se više

ženki solitarnih pčela roda Halictus udružuje i na pogodnom mestu grade gnezda i legu jaja, ali svaka za sebe, mada u slučaju opasnosti zajednički brane legla. I ako su ovi počeci zajedničkog života (okupljanje više ženki na jednom mestu, zajednička odbrana, zajedničko zimovanje, zajednička izgradnja gnezda) solitarnih pčela važni, jer doprinose osposobljavanju za stvaranje

organizovanijih zajednica, ipak to nisu bili čvrsti elementi za stvaranje socijalne zajednice, jer ženke solitarnih pčela nemaju neposredni kontakt sa potomstvom. Naime, ženke solitarnih pčela ne dočekaju porod, već pre izvođenja potomstva one od iscrpljenosti - uginu.

Znači, nema ni traga formiranoj porodici, ali razvoj ide dalje i vrsta se produžuje.

Pretpostavlja se da su ženke predaka današnje medonosne pčele u jednom trenutku u cilju lakšeg preživljavanja počele da prave zajedničke cevčice, postavljene jednu do druge, u kojima su zajednički zasnivale i negovale leglo. To je ne samo doprinelo grupisanju ćelija u leglu već i povećavanju brzine izgradnje legla zajedničkim naporom više udruženih jedinki. Istovremeno, ženke su mogle pre početi sa polaganjem jaja, i vremena je bilo više za negu legla, jednom rečju, ženke su postajale plodnije, a razvoj legla se ubrzao. Na ovaj način uspostavljen je generacijski kontakt, ostvaren je susret ženki i potomstva, što je bio prvi uslov za stvaranje porodice, a porodica je osnova za izgradnju socijalizovanog pčelinjeg društva. Pojava ranog i brzog poroda u pčelinjem gnezdu bila je najbitnija promena u celoj evoluciji pčelinje zajednice. Prvi put u evoluciji pored matica i trutova, koji su karakteristični za opnokrilce, javljaju se i polumatice,

tj. zakržljale ženke posvećene održavanju i nezi legla. U novoj zajednici, gde su izgradnja i održavanje legal zavisili od zakržljalih ženki-polumatica, javio se nedostatak prostora i hrane, što

je uslovilo pojavu prve preraspodele rada u ovoj primitivnoj zajednici. Vrlo značajan faktor koji je vodio nastanku savremene pčelinje zajednice bila je pojava partenogenetskog razvića kod njenih predaka - primitivnih pčela. Partenogeneza znači devičansko rađanje, tj. razviće iz neoplođene jajne ćelije, a može biti potpuna i nepotpuna. Kod potpune partenogeneze iz neoplođenih jajnih ćelija izvode se ženke, dok kod nepotpune partenogeneze iz neoplođenih

jaja nastaju samo ženke ili samo mužjaci.

Ceo ovaj proces tokom filogenije pčela odvijao se verovatno na način koji ćemo opisati.

Svaka ženka solitarnih pčela poseduje jak nagon da kada se izleće napusti svoj dom, i krene u potragu za mužjakom s kojim bi se sparila. Pojava prvih partenogenetskih ženki u primitivnom

pčelinjem društvu predaka medonosne pčele, tj. pojava sposobnosti da se bez sparivanja i bez mužjaka može produkovati potomstvo, uslovila je nestanak nagona za napuštanjem starog gnezda zbog potrage za mužjakom, tako da se mlada matica mogla pridružiti majci u noćenju jaja i ostalim poslovima oko nege legla. Pretpostavlja se da je u prvobitnoj pčelinjoj zajednici najpre nastala potpuna, a tek kasnije nepotpuna partenogeneza. U početku su u primitivnoj

pčelinjoj zajednici potpunom partenogenezom produkovane prave ženke, sposobne da samostalno održavaju pčelinju vrstu, a kasnije tokom evolucije javljaju se ženke sa nepotpunom

partenogenezom koje su produkovale muško potomstvo. Ženke sa nepotpunom partenogenezom nisu mogle više samostalno opstati, jer produkcija samo trutova u leglu vodila bi propasti porodice i vrste, zato se ove ženke okupljaju i vežu oko svoje majke, pomažući joj u svim poslovima oko legla osim u razmnožavanju. Tako su postepeno tokom evolucije nastale prave radilice, koje su zajedno sa majkom maticom i trutovima formirale jedan novi biološki fenomen - socijalizovanu pčelinju zajednicu.

Ne zna se tačno gde je pradomovina naše medonosne pčele, jer je malo paleontoloških ostataka koji bi dokumentovanije govorili o njenom poreklu i evolutivnom razvoju. Nešto nađenih,

očuvanih fosilnih ostataka poreklom je iz tercijera, starosti od 15 do 60 miliona godina. Pojedini autori (Lowel) smatraju da je prapostojbina naše medonosne pčele Indija, s obzirom na to da se jedino u južnoj Aziji (Indiji) mogu naći skoro sve danas poznate vrste pčela, a među njima i četiri najčešće vrste medonosne pčele: Apis indica, A. florea, A. dorsata i A. mellifera, s tim da su vrste Apis indica , A. florea i A. dorsata specifične samo za ovo područje i ne nalaze se

ni na jednom drugom kontinentu.

RASE MEDONOSNE PČELE

Klasifikacija medonosne pčele

tip (phylum) kolo Arthropoda (zglavkara),

podtipu (subphylum) Mandibulata,

klasa (classis) insekata, (Hexapoda)

potklasi (subclassis) Pterygota -potklasa insekata sa krilima,

red (ordo) Hymenoptera, - red opnokrilaca,

familija (familia) Apidae - familija pčela,

rod (genus) Apis -rod pčela i

vrsta (species) Apis mellifera

Tokom evolucije pojavile su se različite rase, pa i sojevi medonosne pčele. Sve rase medonosne pčele prema Koženikovu mogu se svrstati u dve grupe:

- grupu crnih ili tamnih rasa (Apis mellifica mellifica L.) i

- grupu žutih rasa medonosne pčele (Apis mellifica fasciata L.).

U prvu grupu, grupu tamnih ili crnih medonosnih pčela, svrstavaju se: kavkaska, severnoafrička, zapadnoafrička, madagaskarska, nemačka crna i kranjska pčela, dok u drugu grupu ubrajamo: italijansku, žutu kavkasku, grčku, sirijsku, palestinsku, egipatsku i saharsku medonosnu pčelu .

Međutim, danas je u naučnoj literature prihvaćeno gledište po kojem postoji više varijeteta medonosne pčele, ali se mogu razlikovati samo četiri ekonomski

značajne rase, koje se morfološki i geografski lako izdvajaju. To su:

- Apis mellifera mellifera L. – tamna (crna) holandska i nemačka medonosna pčela,

- Apis mellifera carnica Polm. - kranjska (siva) medonosna pčela,

- Apis mellifera caucasica Gorb. - kavkaska (tamna i žuta) medonosna pčela,

- Apis mellifera ligustica Spin. - italijanska (žuta) medonosna pčela.

Apis mellifera mellifera je tamna medonosna pčela koja naseljava prostor severne i srednje Evrope, a najviše je ima u Belgiji, Skandinaviji i Holandiji (holandska pčela) odnosno u Francuskoj i Nemačkoj (nemačka pčela). Ova rasa, koja se u literaturi često naziva nemačka

crna medonosna pčela, poseduje hitin tamne boje (hitin nemačke pčele je nešto svetliji od hitina holandske), kratke ekstremitete, a rilica joj je du`ine 5,8-6,4 mm. Odlikuje se sporim razvojem legla u proleće, a punu jačinu društvo postiže u leto. Prezimljuje u jakim društvima, smanjenog je rojidbenog nagona i gradi saće sa najmanje trutovskih ćelija. Nemačka crna pčela je jako vredna i skuplja bogatu zimnicu, a naročito mnogo donosi propolisa, kojim oblepljuje strana tela

koja ne može da izbaci iz košnice.Glavna mana ove rase medonosne pčele

je velika agresivnost (ljuta je, naročito holandska), te se s njom teško radi. Kada se košnica otvori, pčele nervozno jure iz jednog u drugi kraj, pri podizanju okvira silaze na donju ivicu košnice, padaju na zemlju, podižući „pripravnost” košnice na još viši nivo. Takođe vrlo rano

završava sa leglom, pa nije pogodna za iskorišćavanje poznih jesenjih paša. Oba varijeteta su sklona grabeži (holandska naročito) i slabije su otporne prema bolestima, naročito prema nozemi (nemački varijetet nešto više).

Apis mellifera carnica je kranjska medonosna pčela, koja se poslednjih decenija nalazi u ekspanziji kako u Evropi tako i širom sveta (Ruttner,1992).

na području Kranja u Sloveniji, pa otuda i naziv podvrste. Na području Kranja u Sloveniji ova rasa je zastupljena sa dva varijeteta, tj. „sivka”, koja se po svojoj spoljašnjoj morfologiji nalazi između crnih i žutih rasa pčela i banatska žuta pčela. Ukrštanjem „sivke” i banatske pčele u zapadnoj Srbiji su dobijeni posebni ekotipovi, tj. sjeničko-pešterska, rasinska, šarplaninska, homoljska, gorička itd. Kranjska medonosna pčela je nešto manja od nemačke tamne pčele, hitin joj je svetlosrebrnaste boje, obrasla je hitinskim dlačicama, upadljivo je sive boje, te je zbog toga nazivaju još i „sivka”. Ekstremiteti su joj duži nego kod nemačke tamne pčele, rilica je dužine od 6,5 do 6,9 a po nekim autorima i do 8,2 mm (Konstantinović, 1976).

Kranjsku pčelu karakteriše veliki životni potencijal i rojidbeni nagon, gradi od 20 do 30 matičnjaka, mada se u forsiranim eksperimentalnim uslovima taj broj može kretati, čak, od 50 do 100 matičnjaka, što govori o njenom izvanrednom genetičkom rojidbenom potencijalu, krotkost, vrednoća i izdržljivost na velike hladnoće, kao i dobra otpornost prema bolestima. Takođe, ova rasa pčele se odlikuje dobrom sposobnošću prezimljavanja (prezimljuje u društvu srednje veličine), utroškom male količine hrane, veoma dobro razvijenim sposobnošću za orijentaciju i velikom produkcijom. Nedostaci sivke su veliki rojidbeni nagon i rani prestanak letenja, tako da, kao i nemačka medonosna pčela, nije pogodna za iskorišćavanje kasne jesenje paše.

Banatska medonosna pčela naseljava Panonsku niziju. tj, predele Banata, Rumunije i Ukrajine.

Ovaj varijetet podvrste Apis mellifera carnica je žute boje, s tim što su joj prva tri abdominalna

prstena naranddžasta, dok je zadnji trbušni segment sive boje. Mnogo je slična kranjskoj medonosnoj pčeli, ali se od nje razlikuje sporijim razvićem društva u proleće, znatno većom produkcijom propolisa i nešto kraćom dužinom jezika .

Crna (tamna) grčka pčela je srodna kranjskoj medonosnoj pčeli, od koje se veoma teško razlikuje. Kod ove pčele se može javiti, mada nije pravilo, žuto obojen pojas, po kome se jedino može razlikovati od kranjske medonosne pčele.

Odlikuje se velikom mirnoćom i ekonomičnošću, velikom plodnošću, ali i jakim rojidbenim nagonom. Nedostatak joj je što po završetku glavne prolećne paše naglo usporava razvoj, te su joj društva slabija i nisu pogodna za iskorišćavanje kasnih letnjih i jesenjih paša.

Apis mellifera caucasica je kavkaska medonosna pčela, dosta slična kranjskoj pčeli i javlja se u dva varijeteta, tj. kao tamna i žuta kavkaska pčela. Oba varijeteta naseljavaju Zakavkazku oblast,

raširena su u Rusiji, a njihovim ukrštanjem sa talijanskom, grčkom i tuniskom medonosnom pčelom dobijeni su vrlo kvalitetni melezi. Tamna kavkaska pčela odlikuje se velikom mirnoćom, sposobnošću brzog nalaženja hrane, smanjenim rojidbenim nagonom, dobrim i brzim razvojem

društva u proleće. Rilica joj je duga od 6,7 do 7,0 mm. Tamnoj kavkaskoj pčeli se zamera što mnogo lepi košnicu propolisom, izgrađuje dosta zaperaka i što izleče po hladnom vremenu, te ih tako mnogo strada od hladnoće.

Kavkaska žuta pčela se odlikuje velikom produktivnošću i mirnoćom. Loše osobine su joj spor razvoj društva u proleće, sklonost pljački - grabežu, izgradnja velikog broja zaperaka i spor

prelaz u medište. Amerikanci su je ukrštali sa italijanskom žutom pčelom i dobili

veoma dobre rezultate.

Apis mellifera ligustica je italijanska žuta medonosna pčela, rasprostranjena je na Apeninskom poluostrvu, a nastala je verovatno ukrštanjem nemačkog truta i egipatske matice. Prva tri abdominalna prstena su joj crvenkastožuta ili narandžasta, a četvrti je u zavisnosti od čistoće rase više ili manje svetao ili taman. Mrlje po telu su ređe. Trutovi su sivi, sa uskim žutim prstenovima po abdomenu. Matice imaju tri trbušna segmenta svetlocrvenkaste ili žućkaste boje, dok je zadnji trbušni segment crno obojen.

Žuta italijanska pčela se odlikuje velikom mirnoćom, vrednoćom, plodnošću, nije sklona rojenju, brzo i lako prelazi u medište, te je vrlo pogodna za pčelarenje u košnicama (nastavljačama).

Mane ove rase su: slab razvoj društva u proleće, ne štedi zalihe hrane, sklona je pljački-grabežu, zbog čega nije pogodna za paviljonsko gajenje.

Ostale rase medonosne pčele, tj. egipatska, sirijska i kiparska pčela, veoma su srodne, s tim što su sirijska i kiparska poreklom od egipateke rase medonosne pčele, slabih su ekonomskih vrednosti, ali predstavljaju značajan material u selekciji i procesu osvežavanja visoko

selekcionisanih ekonomski vrednih rasa.

Sastav pčelinjeg društva

Pčele su socijalni insekti, prilagođeni životu u zajednici, gde među članovima vladaju vrlo složeni odnosi. Pčelinju zajednicu čine: matica, radilice i trutovi .

Matica

Zapadnoevropski narodi i Amerikanci maticu nazivaju kraljicom pčela,što je posledica prvobitno loše shvaćene uloge matice u pčelinjem društvu. Matica nije vladarka, niti je vođa, a ni gospodarica, već majka celog pčelinjeg društva, koja je po prirodi jedina u pčelinjoj zajednici sposobna da polaže jaja i tako održava život vrste. Zato je prikladniji naziv koji su joj dali stari Sloveni nazivajući je majkom, matkom ili maticom .

Matica ima višestruku ulogu u pčelinjem društvu, ali su dve najvažnije:

- da obavlja produkciju jajnih ćelija iz kojih će se razvijati novi članovi pčelinje zajednice,

- da svojim prisustvom i lučenjem feromona deluje na skladan i normalan život i razvoj pčelinjeg društva.

Izgled matice ? Kako je prepoznati ?

Normalno razvijena matica lako se razlikuje od radilica i trutova. Oko dva

puta je du`a i 2,8 puta teža od radilice. Poseduje duži abdomen, na donjem kraju zaobljen, preko kojeg su u toku mirovanja položena krila, koja prepokrivaju više od pola trbuha. Matica poseduje

manju glavu od radilica, nema razvijen medni želudac, žaoka je sabljasta, nadole povijena, a matica je koristi u borbi sa drugom maticom, ali i kao legalicu, za polaganje jajnih ćelija u ćelije saća, što je prvobitno i bila njena osnovna funkcija. Prilikom hvatanja matica može pčelara ubosti žaokom , ali njena žaoka neće ostati u koži kao što to biva sa žaokom pčela radilica . Matica je znatno veća od radilice i duža od truta , mada nije ni približno široka kao on , krila su joj primetno kraća u odnosu na telo . Zbog izgleda i dužine abdomena liči na veliku osu , posebno matice sa našeg podneblja .

U pčelinjem društvu postoji samo jedna matica, ali ako se u kojem slučaju pojave dve, onda među njima počinje beskompromisna borba, koja se završava smrću slabije. Međutim, tokom tihe zamene matice, u jednom društvu mogu da žive i zajedno rade majka matica i kćerka

matica. Po pravilu , obe matice ostaju zajedno u košnici samo dok traje jaka paša, nakon toga ostaće jača- obično kćerka matica .

Sparena matica koja leže obično se nalazi na okviru gde je mlado leglo ili gde su prazne ćelije i okružena je pratiljama pčelama radilicama koje su okrenute prema njoj . Te mlade pratilje dotiču svojim antenama sparenu maticu , hrane je i ližu i tako unose supstance koje nazivamo feromoni. U ovom slučaju radi se o dve masne kiseline ( 9-oksidecenoične i 9-hidroksidecenoične kiseline ) koje matica proizvodi u viličnim žlezdama .Prva materija privlači pčele radilice na kratka rastojanja , druga sprečava izgradnju matičnjaka i razvoj jajnika kod pčela radilica . Otkriveni su i drugi feromoni koji utiču na odvijanje socijalnog života pčela .

Do početka XVII veka smatralo se da pčelinjim društvom upravlja “kralj”, tek 1609god. engleski sveštenik Ch. Batler ukazao da društvom upravlja “kraljica”. Potom je utvrđeno da se sparivanje matice vrši izvan košnice , a nakon Drugog svetskog rata ustanovljeno je da matica u vazduhu prima spermu od vise trutova ne jednog kako se do tada mislilo ( 15-25 truta ).

Matica polaže dve vrste jaja : ona koja su oplođena supermom mužjaka i nazivaju se diploidnim , i neoplođena ili haploidna . Iz oplođenih se razvijaju pčele radilice , iz neoplođenih ( partenogeneza )* trutovi . Matica polaže oplođena jaja iz kojih bi trebalo se izleći trutovi –ali se to ne dešava ..**

U našim klimatskim uslovima matica počinje da polaže jaja u januaru a prestaje sa ležanjem u oktobru , nekad i kasnije .. Mlada matica zavisno od rase leže u toku 24 h 1500-2000 jaja . Vrhunac polaganja jaja nastupa u maju , tokom leta nastaju oscilacije u zavisnosti od uslova paše.

U modernism košnicama matica se koristi jednu do dve godine , u košnicama sa ograničenim prostorom tri do četiri godine . U Rusiji je zabeležen slučaj da je matica opstala u jednom pčelinjem društvu devet godina .

Trutovi

U pčelinjem društvu trutovi imaju funkciju mužjaka kojima je jedini cilj oplodnja matice !?

Trut kao mužjak po prirodi nema žaoku kojom bi se branio . Ima kratak jezik koji upotrebljava da primi hranu od radilice ili da je uzme sam iz ćelije saća sa nektarom i medom . On ne sakuplja nektar iz cvetova . Na njegovim nogama nema korpica za polen . Isto tako trut nema žlezda za lučenje voska , niti luči mleč .

Normalno pčelinja društva počinju da proizvode trutove u proleće , broj trutova zavisi od niza okolnosti : od inteziteta i trajnosti paše , od starosti matice , od količine raspoloživih trutovskih ćelija ..***

Trutovi vrše izlete posle 10-12 dana života kada i postaju polno zreli . Prvi orjentacioni letovi traju 6-15 minuta , a u vreme sparivanja 30-60 minuta . Mesta gde se okupljaju trutovi u vreme sparivanja mogu biti udaljena vise kilometara 10-15 km i visoko , nazivaju se “kongregaciona mesta” .

Samo mali broj trutova (10-25) najbržih , najvitalnijih obavi funkciju sparivanja sa maticom i uginu . Ostatak trutova se vraća u košnicu .

Trutovi se u pčelinjem društvu nalaze od ranog proleća do kasne jeseni, tj. sve dok ne

počne da jenjava intenzitet pčelinje paše,jer čim prestane pčelinja paša i pčelinje društvo počne pripreme za prezimljavanje, pčele radilice ne dozvoljavaju trutovima koji su izašli iz košnice da se u nju vrate, dok one trutove koji su ostali u košnici teraju na periferiju košnice, ne

dozvoljavajući im pristup hrani, te tako oni uginu od gladi ili od hladnoće. U košnici prezimljava samo matica sa radilicama.

Trutovi žive 5-6 nedelja, a za sparivanje su sposobni već posle 12 dana života, jer su im tada polni organi potpuno funkcionalni. Nakon sparivanja sa maticom trutovi uginu, jer im se iz tela

iščupaju polni organi i ostaju u polnom otvoru matice.

Trutovi su krupniji od radilica, velikih su krila i veoma izdržljivi, mogu da lete na udaljenost veću od 7 km od košnice (10-15 km, Kulinčević, 1991), pri čemu se obično u grupama skupljaju

na tačno određenim zbornim mestima (kongregaciona mesta). Rutner ističe da su trutovska zborna mesta udaljena oko 4km, a najviše 7 km od košnice i trutovi u nameri da do njih dođu prevaljuju, često, i planinske masive visine preko 1000 metara. Uzrok ovih masovnih okupljanja

nije dovoljno poznat, ali se pretpostavlja da je možda sparivanje sa maticom, jer se na ovim zbornim mestima okupljaju sposobni i vitalni trutovi jednog područja. Verovatno se na ovaj način postiže koncentrisanost velike genetičke varijabilnosti na jednom mestu, koja se može

iskoristiti za postizanje što povoljnije genetičke konstitucije budućih pčelinjih društava. Svakako da su ove trutovske selidbe u funkciji selekcije, jer na zborno mesto pristižu samo najbolji iz različitih košnica, a opet maticu oplodi samo desetak najboljih trutova pristiglih na zborno mesto.Pošto se za odgajanje jedne trutovske larve utroši toliko hrane koliko je potrebno za odgajanje pet larvi radilica,

Dugo se smatralo, a danas takvo mišljenje imaju i mnogi pčelari, da trutovi osim oplodnje matice nemaju nikakvu drugu funkciju, te da u pčelinjoj zajednici predstavljaju samo balast. Međutim, mnogobrojna eksperimentalna istraživanja, čiji je cilj bio sagledavanje značaja i funkcije trutova u pčelinjem društvu, ukazuju na sledeće:

- U košnicama u kojima su namerno uništena trutovska legla nije bilo ni meda za ceđenje. Na osnovu ovoga izveden je zaključak da prisustvo trutova stimuliše radilice na veći rad i produkciju veće količine meda.

- U košnici sa ostarelom maticom intenzivira se produkcija trutova, što je znak da se pčelinje društvo priprema za zamenu matice ili rojenje. Povećan broj trutova može da bude i posledica veće količine trutovskog i starog saća u košnici, u kome ima mnogo proširenih ćelija. Naučno je dokazano da trutovska legla u pčelinjoj zajednici predstavljaju

efikasnu rezervu vode i proteina. Naime, tokom sušnih godina više je trutovskih

ćelija. Takođe je dokazano da kod društava sa velikim trutovskim leglom u trenutku

nastupa nepovoljnih uslova života,kada pčelinje društvo ne može da se prehrani, radilice počinju da koriste belančevine iz trutovskog legla u cilju prehrane radiličkog legla. Pod veoma nepovoljnim uslovima radilice u istu svrhu počinju da koriste i periferna radilička

legla (Dreller i sar., 1995). Trutovi imaju ulogu u zagrevanju košnica, pri preradi nektara u med, jer odstranjuju višak vode iz nektara. Trutovi mogu nesmetano da ulaze u druge

košnice i to zahvaljujući sluzi koju luče njihove polne žlezde i koja je privlačna

za pčele radilice i na njih deluje relaksirajuće tj. smiruje ih. Takođe je utvrđeno da ova sluz stimuliše radilice na intenzivniji i organizovaniji rad, što je veoma značajna funkcija trutova sa aspekta povećanja proizvodnih sposobnosti pčelinjeg društva i povećanja proizvodnje meda i ostalih pčelinjih proizvoda.

Kada se danas govori o selekciji u pčelarstvu, misli se prvenstveno na selekciju matice. Međutim, pravilnom selekcijom trutova može se uticati na povećanje produktivne sposobnosti pčelinje zajednice, kao na suzbijanje varoze pčelinjeg društva. Međutim, neki stručnjaci preporučuju isecanje trutovskog legla, kao biološki metod borbe protiv

varoze (Kolmens, 1985), što još uvek značajni deo stručne javnosti prihvata sa rezervom.

Sve do sada rečeno govori o značaju trutovskog legla u pčelinjoj zajednici, kao i o neosnovanosti shvatanja pčelara praktičara da su trutovi balast

pčelinjeg društva. Isecanjem i uklanjanjem trutovskog legla samo se stvara dodatni

posao pčelama radilicama, jer umesto da idu na pašu, moraju se delimično preorijentisati na izgradnju novog trutovskog legla, tako dodatno i bespotrebno gubeći vreme , snagu i material .

Radilice

Radilice su stalni i najmnogobrojniji članovi pčelinjeg društva, koji čine njegovu glavnu snagu. U rano proleće pčelinje društvo ima oko 15-20.000 radilica, ali se njihov broj tokom proleća i

na početku leta, u vreme glavne pčelinje paše naglo poveća, čak na oko 50-80.000, dok im u jesen brojnost opada, tako da zimu pčelinje društvo počinje sa oko 30.000 radilica .

Život pčele radilice je kratak i traje u proseku od 30 do 45 dana, s tim što pčele radilice izvedene u drugoj polovini leta ili u jesen žive nekoliko meseci, a njihov zadatak je da održe pčelinje društvo preko zime. Znači, dužina života pčela radilica zavisi od intenziteta njihovog rada, pa što je rad intenzivniji utoliko je i njihov život kraći. Leti, u vreme obilnih paša, radilice žive jedva 4 ili 6 nedelja, a iscrpljene uginu daleko od košnice. Tokom letnje intenzivne paše nekada ugine i preko 1000 pčela radilica dnevno iz jedne košnice, ali to se ne primećuje i ne odražava na radnu sposobnost društva zbog njegovog ubrzanog razvića i stalnog izvođenja novih mladih pčela.

Kada je pčelinji rad manji, naročito zimi pri mirovanju pčela, radilice duže žive.

Tako jesenje radilice mogu živeti sve do proleća, a onda postepeno počnu uginjavati.

Pored ostalih organa specifičnih za pčele, radilice poseduju žaoku, koja im služi u odbrambene svrhe, za borbu protiv svakog ko ugrožava pčelinje društvo. Žaoka predstavlja izmenjenu legalicu i u vezi je sa otrovnim žlezdama i njihovim rezervoarom. Nije svaki ubod pčele radilice

za nju letalan, a takvu posledicu za pčelu, jedino, ima njen ubod sisara, jer joj je žaoka harpunastog izgleda i pri ubodu usled kontrakcije potkožne musculature sisara dolazi do ukleštenja žaoke. Pčela radilica pri pokušaju da izvuče žaoku, istrže deo svog utrobnog trakta,

što se letalno završava.

Radilice lete relativno brzo. Pri lepom, mirnom i tihom vremenu, bezvetra, mogu leteti brzinom i do 45 km/h. Ako oko pčelinjaka ima dovoljno paše, pčele ne lete daleko od ko{nice (1,5 do 2

km); međutim, pri nedovoljnoj paši u blizini košnice, pčele radilice u potrazi za hranom mogu da lete na udaljenost 3 do 4 i više kilometara od košnice

Pčele radilice obavljaju sve funkcije u pčelinjem društvu izuzev reproduktivne i mogu se svrstati u dve velike grupe: grupu kućnih i grupu pčela letačica (izletnica).

Grupa kućnih pčela uključuje mlade pčele radilice starosti do tri nedelje koje su zadužene za sve radove u košnici i čine oko 2/3 ukupnog broja pčela radilica. Drugu grupu pčela radilica čine

starije pčele zadužene za obavljanje svih poslova van košnice, tj. sakupljaju polen, nektar, vodu i druge materije potrebne za život pčelinjeg društva.Kućne pčele. Mlada pčela radilica, koja se potpuno razvila u svojoj ćeliji saća, progriza voštani poklopac i izlazi iz svoje razvojne ćelije. Tek izvedena pčela radilica je veoma dlakava i zbog toga svetlije boje, slaba je, sporo se kreće i ne može da leti. Prva 2-3 dana po izvođenju mlada pčela čisti svoje telo, hrani se polenom

i s vremena na vreme se zavlači u svoju ćeliju gde miruje, kao da dozreva, jer njen organizam nije dovoljno snažan za teže poslove. Već pri kraju trećeg i zaključno sa petim danom života mlade radilice čiste ćelije saća (higijeničarke), a zatim se posvećuju zagrevanju mladog i

ishrani starijeg legla. U periodu od 5 do 12 dana radilice hrane staro i mlado leglo, zatim maticu i trutove i nazivaju se hraniteljicama. Najpre od petog do osmog dana života hraniteljice polenom i medom intenzivno hrane staro leglo, istovremeno i same uzimajući velike količine polena, što doprinosi razvoju njihovih mlečnih žlezda. Mlečne žlezde funkcionišu od 8 do 12 dana života i u

tom periodu hraniteljice ubrzano hrane mlado leglo. Obično mlečne žlezde posle 12 dana života atrofiraju, mada se u vanrednim okolnostima ponovo mogu aktivirati. Naime, ukoliko se iz raznih razloga prekine rad mladih pčela u vreme funkcionisanja mlečnih žlezda, one ostaju

i dalje razvijene, tako da u ovakvim uslovima i starije pčele radilice mogu produkovati mleč. To je naročito slučaj posle rojenja ili zimovanja. Takođe se zna da kod pčela radilica izvedenih na

kraju sezone mlečne žlezde mogu funkcionisati skoro celu zimu . Mlečom hraniteljice hrane i

maticu, ali za ovaj posao je zadužena grupa do 12 pčela koje okružuju i prate maticu, a nazivaju se pčele pratilice . Posle 12 dana života radilicama profunkcionišu voštane žlezde,

pa postaju graditeljice saća. U ovom periodu koji traje do 18. dana života radilice obilno izlučuju vosak i marljivo grade saće, mada povremeno izlaze napolje, obično u manjim grupama s

namerom da oprobavaju svoja krila.Ovakve kratke izlete čine svakog dana po lepom vremenu i to je takozvana igra mladih pčela. U ovom periodu se može desiti da jake pčelinje zajednice svojim zujanjem privuku mlade pčele slabijeg društva u svoju košnicu, tako još više

slabeći i onako slabo društvo, što je ipak retka pojava, i naziva se nalet pčela, ali

ako se nalet pčela dogodi, onda se oslabljeno društvo mora ojačati sa 1-2 okvira sa leglom i pčelama iz drugog, jačeg društva. U ovom periodu sve do 18. Dana života radilice provetravaju košnicu, lepe pukotine propolisom, prerađuju nektar i med, a takođe obavljaju i konzerviranje

cvetnog polena. Posle 18. sve do 21. dana pčele radilice obavljaju stražarsku službu na letu, sprečavajući pokušaje ulaska drugih insekata u košnicu (leptirova,osa itd.), istovremeno mirno propuštajući u košnicu natovarene pčele radilice (čak i radilice iz drugih košnica) koje se vraćaju sa paše. Međutim, pčele stražarice ne dozvoljavaju ulazak radilicama drugih košnica koje žele da ukradu med. Krađa ili grabež je česta pojava, naročito krajem leta kada ponestane paše, kada pčele radilice iz jačih društava uporno navaljuju i žele da uđu u košnicu slabije pčelinje zajednice sa ciljem odnošenja hrane. Tada se znaju razviti žestoke borbe, koje se završavaju kobno za

veliki broj pčela.

Pri kraju ovog prvog životnog perioda (period života samo ukošnici) kućne pčele izlaze sve češće iz košnice i obavljaju kratke orijentacijske letove u cilju upoznavanja okoline i uvežbavanja krila za let.

Posebnu grupu kućnih pčela čine pčele skladištarke, koje su iste starosti kao i pčele stražarice. Osnovna uloga ove grupe pčela je da od sabiračica prihvataju nektar i deponuju ga u ćelije saća. O značaju ove grupe pčela u normalnom funkcionisanju pčelinje zajednice biće više reči u delu o sporazumevanju pčela. Pčele letačice (izletnice-sabiračice). Oko 20. dana života pčele radilice odlaze na pašu , tj. na sakupljanje polena, nektara, vode i drugih materija, koje donose u košnicu za potrebe pčelinjeg društva. Svakako ovaj rok nije strogo fiksiran, jer vreme odlaska na pašu može biti ranije ili kasnije, što zavisi od potreba pčelinjeg društava, zatim od uslova pčelinje paše i vremenskih prilika. Tako, na primer, za vreme obilne nektarske paše mlade radilice mogu napustiti košnicu ranije nego što je to normalno.

Rad pčela sabiračica traje od ranog proleća do kasne jeseni, a najintenzivniji je u vreme bujanja i cvetanja bilja. Svoje radove sabiračice ne obavljaju redom, već u zavisnosti od okolnosti i potreba zajednice, najpre obavljaju jedan, onda drugi, da bi se ponovo vratile na prvi posao

i tako naizmenično. Međutim, u doba jakih paša, sabiračice kada se private jednog posla, recimo sakupljanja bagremovog nektara, ostaju pri njemu sve dok izvor hrane traje. Po potrebi ipak mogu preći i na drugi rad, ali pri povratku prvobitnih okolnosti opet se vraćaju ranijem zanimanju. Uočeno je da sabiračice pokazuju sklonost ka stalnom posećivanju bogatih izvora paše, tj. ako su počele sakupljati nektar sa jedne vrste cveta, onda celog tog dana kao i narednih

posećuju cvetove samo date vrste bilja, i tako sve dok ono luči nektar. U doba slabije paše ova stalnost prema određenoj vrsti cveta je manja i pčele posećuju i druge vrste medonosnog bilja.

Tokom obilne paše pčele ne lete dalje od 1,5 do 2 km od košnice, dok za

vreme loše paše u potrazi za hranom mogu odleteti i na udaljenost od preko 3-4 km i više. Zapaženo je da sabiračice u jutarnjim časovima posećuju bliže, a u popodnevnim satima udaljenije izvore hrane.

Pčele uzimaju nektar pomoću rilica (glossa - jezik), a do košnice ga prenose u voljci - mednom želucu. Zapremina voljke je oko 50 mm3, tako da za 1 kg donetog nektara u košnicu treba oko 15.000 punjenja, odnosno isto toliko letova, dok za 1 kg meda treba obaviti tri

puta više letova, odnosno punjenja mednog želuca. Ako se ima na umu još i činjenica da pčela tokom dugog leta mora izvesnu količinu hrane upotrebiti i za svoje potrebe, onda se lako može doći do računice da je za 1 kg meda neophodno napraviti od 100.000 do 150.000 pčelinjih

letova. Tokom dana u cilju sakupljanja nektara pčele sabiračice prosečno 10 puta odlaze na pašu, a svaki let traje prosečno oko pola sata. Pri lepom vremenu i obilnoj paši pčele u košnicu dnevno mogu uneti više kilograma nektara i meda, a u toku sezone prikupi se meda daleko više nego što je to potrebno pčelinjoj zajednici. Na ovome se i bazira savremeno pčelarenje, u kojem je cilj od

pčelinjeg društva uzeti samo višak ne ugrožavajući snabdevenost i dalji život pčela u košnici. Taj višak u prosečnoj sezoni može se kretati od 10 do 20 kg, a u doba izuzetno jakih paša uz odgovarajuće pčelarenje prinos se može kretati od 50 do 100 kg. Bitan posao pčela sabiračica je sakupljanje i donošenje u košnicu polena. Prilikom sakupljanja polena, pčele ga kvase i lepe nektarom ili ostacima meda u voljci, a zatim ga lageruju u polenovoj korpici na spoljašnjim stranama zadnjih ekstremiteta. Prosečna težina polenskog tovara iznosi od 8 do 12 mg, a

pčela ovu količinu prikupi i u košnicu transportuje za oko desetak minuta.

U jednom tovaru uglavnom je pomešan polen različitih biljnih vrata, ali nije redak slučaj da polenski tovar uključuje samo jednu vrstu polena. Da bi se napunila jedna satna ćelija polenom, neophodno je dopremiti 18 pčelinjih polenskih tovara do košnice. Pčelinja zajednica ima velike

potrebe za vodom, koju pčele iz prirode donose u svom mednom želucu. Za tu svrhu među pčelama sabiračicama postoji posebna grupa pčela vodonoša .To su najstarije pčele, koje ne mogu daleko da lete i da sakupljaju nektar.

Pčele vodonoše uzimaju vodu sa pojilišta, u voljkama je dopremaju do košnice, gde je predaju pčelama rezervoarima, koje su slabo pokretne i „sede” na

saću. Prema potrebi pčele rezervoari predaju vodu članovima svoje porodice, a kada svu rezervu utroše, vodu ponovo preuzimaju od pčela vodonoša. U svrhu dopremanja dovoljne količine vode u košnicu vodonoše mogu dnevno napraviti i preko 50 letova. Osim hrane i vode, pčele sabiračice u košnicu donose i propolis, koji predstavlja smeđezelenkastu smolastu supstancu,

sakupljenu sa raznovrsnog smolastog bilja (uloga mu je zaštita lisnih pupoljaka), a dopremljenu do košnice u polenovim korpicama na zadnjim ekstremitetima pčele. Propolis pčele skidaju

usnim aparatom, a zatim ga četkicama na tarzusu prednjih i srednjih nogu dopremaju do polenovih korpica. Kada se pčela sabiračica vrati sa paše dočekuju je mlade kućne pčele koje joj pomažu u odlaganju tovara. Dopremljeni propolis pčele koriste za premazivanje unutrašnjosti košnice, zatim za zatvaranje pukotina, kao i za izolaciju krupnih stranih tela u košnici (recimo, uginulih miševa itd.). Propolis pčele sakupljaju u toku toplih dana, naročito krajem leta i posle

glavne jesenje paše. Pčele sabiračice mogu obavljati i druge funkcije u košnici - recimo, provetravanje, naročito tokom toplih letnjih dana, čišćenje, stražarsku službu ili čak ishranu legla ukoliko je broj mladih radilica drastično smanjen. To znači da izložena podela rada u pčelinjem društvu nije neprikosnovena, već pri vanrednim okolnostima potrebe pčelinjeg društva

iziskuju da pčele prelaze sa jednog na drugi posao bez obzira na njihovu starost. Vremenom tokom rada pčele radilice gube hitinske dlačice sa svog tela, te dobijaju tamniju, gotovo crnu boju. Pčele radilice tokom starenja gube na težini, tako da su stare sabiračice lakše od kućnih pčela i u proseku teže od 75 do 85 mg. Orijentacija i snalaženje pčela u prirodi.

Kućne pčele se povremenim izlascima iz košnice upoznaju sa okolinom, pokušavaju da zapamte položaj košnice i pri tome se orijentišu u odnosu na upadljive objekte, uzimajući u obzir veličinu,

položaj u odnosu na Sunce i košnicu, boju itd. Ako se košnica pomakne sa mesta, ne više do jednog metra, pčele u povratku sa paše dolaziće tačno na mesto gde je košnica ranije bila, a tek posle dužeg vremena pronađi će svoju dislociranu košnicu i ulaziće u nju.

Zato u doba intenzivne paše i drugih aktivnosti pčela ne treba pomerati košnice niti menjati raspored košnica na pčelinjaku. Isto tako, ako se na pčelinjaku nalaze košnice blizu jedna uz drugu, a uz to su iste veličine ili boje, pčele po povratku sa paše mogu praviti grešku ne ulazeći u svoju već u tuđu košnicu. Ovo nije poželjno iz higijensko-sanitarnih razloga, jer se tako mogu prenositi bolesti ili paraziti. Zato je bolje ako su košnice na pčelinjaku nepravilnije raspoređene i nisu blizu jedna druge, a još bolje bi bilo ako su prednje strane susednih košnica različito obojene.

U snalaženju u prirodi pčele se koriste svojim čulima, prvenstveno čulom vida i mirisa. Sposobne su da razlikuju, čak i na velikim rastojanjima, žutu, plavu, belu i zelenu boju. U orijentaciji i pronalaženju svoje košnice pčele koriste i čulo mirisa. Svako pčelinje društvo

poseduje specifičan miris, koji pčele radilice na letu lepezanjem krila šire.

Specifičan miris pčelinjeg društva produkuju mirisne žlezde na abdomenu pčela radilica. U rano proleće ili u drugim prilikama kada je neophodno dobro markirati položaj košnice (u doba rojenja kada je roj preseljen u drugu košnicu ili u situacijama kada se promene mesto i položaj košnice) na letu se uočava veliki broj pčela radilica okrenutih glavom prema ulazu, podignutog abdomena, a spuštenog vrha nadole, koje lepezanjem krila šire miris košnice.

U jednoličnim predelima, gde ne postoje upadljivi objekti, koji bi pčele koristile kao orijentir, pčele se orijentišu pamteći i udaljenost košnice od izvora hrane, dok smer leta određuju na osnovu smera Sunčevih zraka. Ako je vreme oblačno, pčele se orijentišu na osnovu ultraljubičastih zraka koji delimično prodiru kroz oblake.

Sporazumevanje pčela radilica. Aktivnost pčelinjeg društva kao celine ne podrazumeva

neko centralno komandovanje ili utvrđenu hijerarhiju. Međutim, ukupno delovanje pčelinje zajednice zavisi od kombinovanja i usklađivanja aktivnosti velikog broja individualnih pčela radilica, od kojih svaka obavlja „svoj posao”. Pri usklađivanju svog ponašanja unutar društva pčele koriste poseban povratni „feed back” sistem, tj. među pčelama postoji tačno definisan

povratni sistem komunikacije. Pčele među sobom komuniciraju preko sistema komunikacionih molekula, na relaciji matice-radilice, matice-trutovi, trutovi-radilice, i sistemom pokreta

(ples pčela) na relaciji radilica-radilica, radilice-roj.

Sporazumevanje pčela radilica obavlja se putem radiličnih feromona. Iz

ove grupe feromona posebno su značajni feromoni produkovani u mirisnim organima ili Nazanovljevoj žlezdi radilica. Ova žlezda je smeštena ispod tanke hitinske opne između pretposlednjeg i poslednjeg abdominalnog segmenta. I pored toga što je ovaj feromon značajan

u formiranju specifičnog mirisa svake pčelinje zajednice, ipak je dokazano da nije specifičan ni za svako pojedinačno društvo ni za rasu, već da je naročito važan u procesu komunikacije među

radilicama i markiranju mesta novog doma pri prirodnom rojenju ili novog izvora hrane.

Produkcija Nazanovljevih feromona je naročito intenzivna kod pčela

izvidnica i izletnica (sabiračica). Kada pronađu bogat izvor hrane, o čemu su obavestile igrom druge pčele izletnice, pri povratku na izvor hrane obleću ga i izlučuju sekret Nazanovljeve žlezde, markirajući tako mesto sa novim izvorom hrane onim radilicama koje se nalaze u blizini. Takođe starije pčele izletnice, takozvane predvodnice, po povratku sa rada na poletaljci izlučuju

Nazanovljev feromon, pomažući mladim pčelama koje se nalaze na orijentacionim izletima da lakše pronađu košnicu. Detaljne analize sekreta Nazanovljevih

žlezda ukazale su na prisustvo više feromonskih komponenti. Naime, najpre je izolovan geraniol (poseduje miris matičnjaka - Mellisa officinalis), kao dominirajući feromon sekreta ovih

žlezda, koji se javlja u promenljivim količinama, a zatim su još otkriveni geraniolova i nerolova kiselina. U novije vreme iz sekreta mirisnih organa (Nazanovljeve žlezde) pčela radilica izdvojen

je citral, čiji je miris sličan mirisu limuna. Za međusobnu komunikaciju i obeležavanje mesta gde se nalazi novi izvor hrane, ili za markiranje mesta košnice (novog doma pri prirodnom rojenju)

pčele radilice koriste još i miris feromona tarzalnih žlezda. Ove žlezde se nalaze na tarzalnim delovima ekstremiteta za hodanje, produkuju feromon čiji je miris postojaniji od mirisa sekreta Nazanovljevih žlezda. Smatra se da je miris feromona tarzalnih žlezda uključen u formiranje specifičnog mirisa pčelinjeg društva. Posebnu grupu komunikacionih molekula pčela radilica predstavljaju odbrambeni ili alarmni feromoni. Ovi feromoni produkuju se u žaočnom kompleksu i mandubularnim žlezdama pčela stražarica i izletnica, a ne postoji kod

matice i vrlo mladih radilica. Alarmni feromoni i njihov miris se oslobađaju u

momentu uboda pčele, a maksimum tog mirisa se postiže u trenutku kada je žaoka

odvojena od tela pčele. Produkovani miris privlači druge pčele radilice i utiče na njihovo ponažanje, podstičući agresivnost, alarmno i napadačko ponašanje. Jedan od žaočnih alarmnih feromona je izopentil- ili izoamil-acetat, čija se količina po žaoci kreće od 1 do 5 mikrograma.

Da bi izopentil-acetat izazvao alarmno ponašanje ili alarmnu komunikaciju, neophodno je da bude izlučen u neposrednoj blizini, tj. na udaljenosti najviše do 60 cm od košnice. Prilikom

nadimljavanja dim verovatno maskira alarmni miris, pa nadimljene pčele ne napadaju već se povlače u košnicu i uzimaju med.

Pomenuto je da kod pčela stražarica i izletnica osim žaočnog regiona alarmni feromon produkuju i mandibularne žlezde. Po hemijskom sastavu alarmni feromon ovih žlezda je 2-heptanon, a ima jak i kratkotrajan miris.

Ovaj feromon, osim što podstiče agresivnost i alarmno ponašanje pčela (izluči se u proseku oko 40 μg po jednoj pčeli izletnici) u cilju odbrane društva od uljeza, ima i ulogu u odvraćanju i opominjanju stranih pčela (tuđica) od košnice ili obaveštavanju drugih pčela sabiračica da je izvor hrane iscrpljen, jer količina od 150 μg 2-heptanona odbija sakupljačice od izvora hrane ili tuđice od košnice, kao i 10 zgnječenih glava ili mandubularnih žlezda odraslih pčela radilica (izletnice, sabiračice, vodonoše itd.). Dva-heptanon nije pronađen kod mladih pčela radilica,

matice i trutova, tako da se u pravom smislu reči može nazvati feromonom pčela izletnica.

Na kraju treba pomenuti još i „foot print” feromon (nogama prenosni feromon) kojeg produkuju matice i radilice, a rasturaju ga pomoću tarsusa („stopala”).

Ovaj feromon radilice izlučuju na površinu poletaljke košnice, njegova struktura nije poznata, a pretpostavlja se da ima ulogu u obeležavanju (trasiranju) puta u unutrašnjost košnice, što je posebno bitno za mlade pčele koje se vraćaju sa orijentacionih izleta. Takođe „foot print” feromon radilica ima veliki značaj i za celu pčelinju zajednicu, naročito tokom prirodnog rojenja, kada ovaj feromon doprinosi održavanju integriteta, zbijenosti i stabilne strukture rojidbenog

grozda. Komunikacija putem feromona samo je jedan od načina sporazumevanja među pčelama na relaciji radilica-radilica, radilica-roj, jer podjednako bitan deo međupčelinje komunikacije jeste igra ili ples pčela. Naime, zapaženo je da tokom slabe paše manji broj pčela sabiračica

izlazi iz košnice, što je upućivalo na zaključak da su one dobro informisane o stanju paše. Istraživanja su pokazala da se među sabiračicama nalaze grupe mlađih pčela (izvidnice) zaduženih da izviđaju okolinu, pronalaze dobru pašu i o tome obaveštavaju ostale sabiračice u

košnici. Ova tvrdnja se može vrlo lako dokazati izvođenjem jednog prostog ogleda. Naime, ako se na izvesnoj udaljenosti od eksperimentalne košnice postavi posuda sa šećernim sirupom ili, bolje, sa rastvorom meda i polena, posle izvesnog vremena uočiće se prva pčela, koja će nakupiti dovoljno hrane u svojoj voljci, a zatim posle dva napravljena kruga iznad posude odleteti. Uskoro će se pojaviti još pčela sabiračica, za koje se prašenjem može utvrditi da potiču iz iste

košnice. Znači, prva pčela je odnela informaciju ostalim sabiračicama u košnici o mestu i položaju izvora hrane. Kako se ta informacija prenosi?

Istraživanja su pokazala da pčela sabiračica izvidnica, pošto se vratila u košnicu, počinje izvođenje niza povezanih ritmičkih pokreta telom, takozvani ples-igra pčela, kojim informiše druge pčele o udaljenosti i smeru paše od košnice . Tako, na primer, ako je izvor hrane udaljen od košnice 10 m, izvidnica izvodi kružni ples, trčeći na saću u uskom krugu, menjajući smer levo

i desno. Ako je izvor hrane udaljen oko 100 m, pčela izvidnica izvodi ples u vidu

spljoštene osmice, trčeći najpre u malom polukrugu, a zatim se naglim zaokretom vraća na početnu tačku, da bi odmah započela na suprotnu stranu da opisuje isti polukrug, vraćajući se istom crtom kao i prvi put na početak. Polazno-povratnu crtu pčela izvidnica uvek prelazi istim

smerom, neprestano izvođeći zadnjim delom abdomena pokrete čas levo, čas desno, s tim da je učestalost brzih okretaja u vidu osmice oko 10 za 15 sekundi.

Crta kojom se pčele u plesu uvek vraćaju istim smerom na početnu poziciju govori o smeru kretanja ka izvoru hrane. Utvrđeno je da ako pčela plesačica crtu prelazi odozdo nagore, onda se izvor hrane nalazi u smeru Sunca, a ako je kretanje odozgo ka dole, hrana je u suprotnom

smeru od Sunca. Ako je pčela pri izvođenju plesa polazno-dolaznu crtu pomerila levo ili desno pod izvesnim uglom u odnosu na vertikalnu osu, onda je to znak da se paša nalazi pod naznačenim uglom levo ili desno u odnosu na Sunce. Uočeno je da ako je udaljenost izvora hrane od košnice veća, utoliko je broj okretaja manji, ples je sporiji, ali duži .

Tako pri udaljenosti izvora hrane do 3 km, pristigla pčela radilica izvodi samo

dva okretaja u jednoj minuti. Tokom plesa pristigle pčele radilice i ostale sabiračice prilaze izvidnici i dotiču je svojim jezicima, pokušavajući da pokupe miris cveta (miris nektara) sa kojeg pčela izvidnica dolazi.Dakle, pčele mirisom primaju informaciju o kvalitetu i vrsti paše, dok

informaciju o njenom položaju i udaljenosti od košnice dobijaju na osnovu plesa pčela izvidnica. Pri tome kao glavni orijentir služi im Sunce, dok kao putokaz koriste Sunčeve zrake, pomoću kojih se, inače, orijentišu kada je oblačno.

Sličan sistem znakova i plesa koristi se i za sporazumevanje pčela izvidnica i roja prilikom potrage za novim stanom u vreme rojenja. Naime, kada izvidnice pronađu novi stan, vraćaju se i igrom na površini rojidbenog grozda, slično kao pri pronalasku hrane, o tome obaveštavaju roj. Roj se zatim ubrzo diže u vazduh i odlazi na naznačeno mesto novog skloništa.

Boljem shvatanju i razumevanju povratnog sistema komuniciranja među pčelama doprinela je studija Seelly and Tovey iz 1994. godine, koja opisuje jedinstven povratni sistem sporazumevanja pčela, kojim društvo reguliše intenzitet sakupljanja nektara preko koordinacije aktivnosti pčela sakupljačica i pčela skladištarki.

Pčele sakupljačice, kada se vrate ukošnicu sa punim mednim želucima (voljkama) nektara, ne ulaze u košnicu da same odlože svoj teret, već ih na ulazu dočekuju pčele skladištarke, koje prihvataju nektar i u procesu transfera „jezik na jezik” odlažu ga u prethodno pripremljene

ćelije saća. Neposredno nakon preuzimanja nektara skladištarka se pomera iz područja prijema, ustupajući tako mesto drugoj spremnoj da prihvati teret. Ako se u košnicu u isto vreme vrati veći

broj sakupljačica sa paše, pčele skladištarke postaju prezauzete, pa se može desiti da na primopredajnom mestu nema toliko dovoljno slobodnih ovih pčela koliko ima prispelih sakupljačica. U tom slučaju sakupljačice počinju potragu za slobodnim pčelama skladištarkama, gubeći vreme. Prema Saliju i Toviju, zbir izgubljenog vremena koje potroše sakupljačice u potrazi za slobodnim skladištarkama je mera efikasnosti pčelinjeg društva u iskorišćavanju aktuelne pčelinje paše, jer sa porastom broja sakupljačica koje se vraćaju sa paše efikasnost

prenosa i predaje hrane od cveta do mesta skladištenja opada, osim ako se istovremeno ne povećava i broj pčela skladištarki.

U normalnim okolnostima, kada je brzina sakupljanja nektara od strane društva (izražena preko broja sakupljačica) manja od njegovog prerađivačkog kapaciteta (izraženog preko broja slobodnih skladištarki), vreme traženja skladištarki je kratko, ne duže od 20 sekundi. U ovakvim uslovima sakupljačice su stimulisane da izvode „repni ples” kojim se regrutuju dodatne

pčele sakupljačice, što utiče na povećavanje brzine i efikasnosti sakupljanja

nektara jednog pčelinjeg društva. Međutim, ako brzina sakupljanja prevaziđe kapacitet prerade, vreme za pronalaženje skladištarki se produžuje, i kada dostigne oko 50 sekundi, dolazi do

destimulacije pčela sakupljačica, tj. one više ne izvode „repni ples”, već počinju da izvode „drhtavi ples” (leđno-trbušne vibracije), koji regrutuje nove pčele skladištarke u cilju povećavanja kapaciteta prerade pčelinjeg društva.

Opisani načini sporazumevanja u pčelinjem društvu, kao i ukupna harmonija koja u njemu vlada, toliko su usklađeni da se slobodno može reći da predstavljaju jedinstvenu preciznost i savršenstvo u životinjskom svetu.

Pčela unosi nektar u ćeliju .

Radna sveska za „Moje pčelice“ šk. 2013/2014