PODSTAWY EKONOMII INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ

ANNA ZIELIŃSKA-GŁĘBOCKA

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

Recenzentprof. dr hab. Piotr Dominiak

Redaktor WydawnictwaDorota Zgaińska

Projekt okładki i stron tytułowychFilip Sendal

Skład i łamanieMaksymilian Biniakiewicz

Publikacja sfinansowana ze środków Prorektora ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Uniwersytetu Gdańskiego oraz z działalności statutowej Dziekana Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet GdańskiWydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

e-ISBN 978-83-7865-666-1

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopottel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

5

Spis treści

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

FUNDAMENTY UNII EUROPEJSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Historia integracji europejskiej – od ruchu paneuropejskiego okresu międzywojennego do powojennych inicjatyw integracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 .1 . Ruch paneuropejski lat dwudziestych XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91.2. Inicjatywy zjednoczeniowe po zakończeniu II wojny światowej . . . . . . . . . . . . 10

2. Chronologia procesów integracyjnych w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.1. Pogłębianie integracji – od wspólnot do Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 .2 . Poszerzanie integracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

3. Modele integracji regionalnej – ekonomiczne oraz politologiczne . . . . . . . . . . . . . 27

PODSTAWY GOSPODARCZE UNII EUROPEJSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

4. Populacja, wielkość gospodarek i finanse Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304.1. Populacja i poziom dochodów w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304.2. Wielkość gospodarek krajów członkowskich i stopień ich integracji . . . . . . . . . . 324.3. Finanse Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

4.3.1. Budżet ogólny Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354.3.2. Finanse pozabudżetowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

5. Unia celna – teoria i praktyka Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 425 .1 . Teoretyczne podstawy unii celnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

5.1.1. Graficzna prezentacja krótkookresowych skutków unii celnej . . . . . . . . . 445.2. Unia celna w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

6. Wspólna polityka handlowa Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506.1. Cele i narzędzia wspólnej polityki handlowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 506.2. Etapy rozwoju wspólnej polityki handlowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

7. Rynek wewnętrzny – podstawy funkcjonowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587.1. Od wspólnego rynku do rynku wewnętrznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587.2. Ochrona konkurencji na rynku wewnętrznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

7.2.1. Fundamenty ochrony konkurencji na rynku wewnętrznym . . . . . . . . . . . 62

7.2.2. Specyfika konkurencji na rynku wewnętrznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 637 .2 .3 . Struktura europejskiej polityki konkurencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

8. Funkcjonowanie czterech wolności rynku wewnętrznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728.1. Spójność rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 728.2. Przedsiębiorstwo na rynku wewnętrznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 748.3. Swoboda przepływu dóbr, usług i kapitału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

8.3.1. Swoboda przepływu dóbr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 798.3.2. Swoboda świadczenia usług i przepływu kapitału . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

8.4. Swoboda przepływu osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

9. Nieefektywności i braki rynku wewnętrznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979.1. Zróżnicowanie rozwoju jako podstawa polityki spójności społecznej,

gospodarczej i terytorialnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979.2. Europejski model socjalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029.3. Europejska polityka ochrony środowiska i klimatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1069.4. Wspólna polityka rolna i rybołówstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

10. Programy wsparcia efektywności rynku wewnętrznego Unii Europejskiej . . . . . 11510.1. Wspieranie przedsiębiorczości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11510.2. Wspieranie konkurencyjności i innowacyjności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

MAKROEKONOMIA UNII EUROPEJSKIEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

11. Sytuacja makroekonomiczna Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

12. Integracja monetarna w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13212 .1 . Teoretyczne podstawy integracji monetarnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13212 .2 . Powstanie i funkcjonowanie unii gospodarczej i walutowej . . . . . . . . . . . . . . . . 137

12.2.1. Historia integracji monetarnej w Unii Europejskiej – od Europejskiego Systemu Walutowego do powstania strefy euro . . . . . 13712 .2 .2 . Funkcjonowanie i reforma strefy euro w ramach unii gospodarczej i walutowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

7

Przedmowa

Od momentu, gdy we wrześniu 1946 roku Winston Churchiil wygłosił w Zury‑chu przemówienie przypominające dorobek międzywojennych pan-europeistów (Aristide’a Brianda i Ryszarda Coudenhove-Calergi), zachęcając jednocześnie do zbudowania jakiejś formy Stanów Zjednoczonych Europy, integracja europejska nabrała wyraźnej dynamiki. Minęło ponad 60 lat od utworzenia wspólnot euro‑pejskich (Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospo‑darczej i Euratomu), które stały się siłą napędową procesów integracyjnych w Eu‑ropie. Funkcjonująca obecnie Unia Europejska (UE) przejęła i rozwinęła dorobek wspólnot, tworząc nie tylko unię gospodarczą, lecz także unię polityczną.

W niniejszej książce są omówione główne ekonomiczne problemy UE, z uwzględnieniem fundamentów politycznych oraz instytucjonalnych determi‑nujących jej funkcjonowanie. W pierwszej części w sposób syntetyczny przed‑stawiono historię integracji, chronologię procesów integracyjnych oraz różne modele integracji regionalnej wyróżniane w teoriach integracji. W drugiej części zaprezentowano podstawy gospodarcze UE, w tym jej potencjał ekonomiczny, finanse – budżet ogólny oraz finanse pozabudżetowe, oraz dwa wielkie progra‑my tworzenia otwartej i konkurencyjnej gospodarki – program unii celnej oraz czterech wolności jednolitego rynku wewnętrznego. W rozdziałach 5 i 6 tej części przedstawiono teoretyczne podstawy oraz praktykę funkcjonowania unii celnej oraz związanej z nią wspólnej polityki handlowej UE. Kolejne rozdziały są po‑święcone zasadom i formom działania czterech wolności rynku wewnętrznego, swobodzie przepływu dóbr, osób, usług i kapitału, a także zawodnościom i bra‑kom tego rynku. Omówione zostały główne kierunki unijnej polityki związane z rynkiem wewnętrznym, w tym polityka konkurencji, polityka społeczna, po‑lityka spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, wspólna polityka rolna i rybołówstwa, polityka ochrony środowiska i klimatu, polityka przedsiębiorczo‑ści oraz innowacyjności. Trzecia część książki jest poświęcona problemom ma‑kroekonomicznym UE, w tym integracji walutowej w ramach unii gospodarczej i walutowej (UGW). Przedstawiono koncepcje teoretyczne integracji w ramach optymalnych obszarów walutowych, historię i funkcjonowanie UGW, a także do‑świadczenia utworzonej w 1999 roku strefy euro, jej kryzys oraz programy na‑prawcze. W tej części szczególne miejsce zajęło omówienie działań podjętych dla

ratowania i reformowania strefy euro, zwłaszcza w kontekście debaty na temat spełniania przez strefę kryteriów optymalności, w rozumieniu twórców teorii optymalnego obszaru walutowego – Roberta Mundella, Petera Kenena i Ronal‑da McKinnona. Przedstawiono także wymogi niezależności działania krajowych banków centralnych oraz Europejskiego Banku Centralnego.

Książka została pomyślana jako podręcznik do nauczania podstaw integracji europejskiej na kierunkach ekonomicznych oraz na kierunku stosunków między‑narodowych i studiach politologicznych. Ze względu na to, że prezentuje bardzo aktualny materiał informacyjny dotyczący funkcjonowania UE, może być przy‑datna także praktykom gospodarczym.

Dziękuję mgr. Jakubowi Kwiatkowskiemu za pomoc w gromadzeniu i opraco‑waniu danych statystycznych dotyczących integracji europejskiej. Mam nadzieję, że książka spotka się z zainteresowaniem szerokiego grona czytelników.

Anna Zielińska-Głębocka

9

FUNDAMENTY UNII EUROPEJSKIEJ

1. Historia integracji europejskiej – od ruchu paneuropejskiego okresu międzywojennego do powojennych inicjatyw integracyjnych

Po I wojnie światowej, nazywanej wielką wojną, miały miejsce dramatyczne wy‑darzenia: podpisanie traktatu wersalskiego (28 czerwca 1919), na mocy którego Niemcy poniosły ogromne straty terytorialne na rzecz Francji (Alzację i północno--wschodnią Lotaryngię), Belgii, Polski, Danii, Czechosłowacji i Luksemburga, za‑sądzono także wysokie reparacje wojenne sięgające 3% rocznego PKB; powstanie i upadek Republiki Weimarskiej; rewolucja bolszewicka i powstanie Rosji Ra‑dzieckiej; odzyskanie niepodległości przez Polskę; narodziny faszyzmu włoskiego i narodowego socjalizmu w Niemczech; dojście do władzy Hitlera w dużej mierze w wyniku sprzeciwu wobec drakońskich postanowień traktatu wersalskiego; mi‑litaryzacja nazistowskich Niemiec. Na tym tle jasną kartą zapisał się ruch paneu‑ropejski z lat dwudziestych .

1.1. Ruch paneuropejski lat dwudziestych XX wieku

Początki jednoczenia się nowożytnej Europy należy wiązać z ruchem paneuro‑pejskim lat dwudziestych XX wieku. Główne postaci ruchu to Ryszard Couden‑hove-Kalergi i Aristide Briand. W 1923 roku Kalergi publikuje książkę Pan-Europe, w której definiuje koncepcję jednoczenia się Europy po strasznych doświadcze‑niach wielkiej wojny, wywołanych wrogością, konfliktami i nacjonalizmami dzie‑lącymi narody europejskie. Kluczowe jest upowszechnienie się paneuropejskiego ducha wspólnoty i europejskiego patriotyzmu jako ukoronowania i uzupełnienia uczucia narodowego. Jedność Europy nie wymaga zaniku narodów, gdyż naród to zjawisko kulturowe, wspólnota ducha. Proces jednoczenia może przybrać róż‑ne formy – od federacji przez konfederację, aż do europejskiej wersji stanów zjed‑noczonych .

Jak pisze Łukaszewski (2002, s. 34–35), według koncepcji Coudenhove-Kalergi droga od „anarchii europejskiej” do organizacji paneuropejskiej wymaga etapów pośrednich, takich jak: zwołanie konferencji paneuropejskiej; zawarcie paktów i gwarancji wiążących wszystkie demokratyczne kraje Europy kontynentalnej;

10

utworzenie unii celnej i jednolitego obszaru gospodarczego; ewentualne powsta‑nie stanów zjednoczonych Europy.

Pierwszy kongres paneuropejski został zwołany w dniach 3–6 października 1926 roku w Wiedniu. Na kongresie przyjęto program i statut Unii Paneuropej‑skiej. W maju 1927 roku honorowe przewodnictwo unii przejął Aristide Briand. W „czarny czwartek”, 24 października 1929 roku, rozpoczął się wielki kryzys świa‑towy, który doprowadził także do kryzysu Unii Paneuropejskiej. Jej twórca wyje‑chał do Stanów Zjednoczonych; do Europy wrócił dopiero w 1946 roku.

1.2. Inicjatywy zjednoczeniowe po zakończeniu II wojny światowej

Idea jednoczenia się Europy powróciła po zakończeniu II wojny światowej w ini‑cjatywach wielkich polityków europejskich uznawanych obecnie za ojców zało‑życieli integracji europejskiej (tab. 1.1).

Z działalności ojców założycieli narodziło się wiele inicjatyw, spośród których trzy miały kluczowe znaczenie dla stworzenia fundamentów jednoczącej się Eu‑ropy. Inicjatywy te służyły budowaniu Europy, w której możliwe byłoby uniknię‑cie kolejnych konfliktów zbrojnych, zapewnienie pokoju, bezpieczeństwa i stabil‑ności ekonomicznej dzięki:

• europejskiemu pojednaniu narodów i państw;• europejskiej solidarności;• współpracy i rozwiązywaniu sporów w sposób pokojowy, przez szukanie

konsensusu, bez użycia siły zbrojnej.

Powstanie Rady Europy (Council of Europe)

Po wojnie rozwinął się ruch europejski na rzecz zjednoczenia Europy, nawiązu‑jący do międzywojennych idei zjednoczeniowych Ryszarda Coudenhove-Kalergi i Aristide’a Brianda. Narodziny tego ruchu są związane z Kongresem Europejskim z maja 1948 roku, w którym uczestniczyli ojcowie założyciele, Robert Schuman, Alcide de Gasperi, Paul-Henri Spaak i Konrad Adenauer, a także ponad tysiąc działaczy na rzecz jedności Europy. Na kongresie została przyjęta deklaracja poli‑tyczna, nawołująca do politycznego i gospodarczego jednoczenia się Europy przy ograniczonej roli państwa narodowego. Uczestnicy zaapelowali też o rozpoczęcie debaty w sprawie utworzenia międzynarodowej organizacji wspierającej demo‑krację i prawa człowieka. Rezultatem kongresu było podpisanie przez 10 państw traktatu londyńskiego, 5 maja 1949, powołującego Radę Europy jako międzynaro‑dową organizację, której celem jest promocja i ochrona demokracji, praw człowie‑ka, a także współpraca w zakresie kultury i problemów społecznych1 .

1 Traktat londyński podpisały: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania, Włochy. Obecnie w skład Rady Europy wchodzi prawie 50 państw europej‑skich. Polska jest jej członkiem od 1991 roku. Rada Europy nie jest organem UE.

11

Tab. 1.1. Politycy uważani za ojców założycieli zjednoczonej Europy

Altiero Spinelli

Polityk włoski, internowany i więziony przez włoskich faszystów, założyciel europejskiego ruchu federalistycznego, zwolennik budowania jedności europejskiej w oparciu o europejską konstytucję lub traktat unijny

Jean Monnet

Polityk francuski, zwolennik jednoczenia Europy etapami, w miarę gromadzenia doświadczenia i osiągania praktycznych sukcesów. Propagator idei europejskiego pojednania, w tym z Niemcami, podkreślający potrzebę europejskiej solidarności. Po wojnie zostaje przewodniczącym Państwowego Komisariatu Planu, organizującego odbudowę kraju po zniszczeniach wojennych. Proponuje sektorowe podejście do integracji, co znalazło wyraz w przygotowaniu projektu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, utworzonej na podstawie traktatu paryskiego, podpisanego 18 kwietnia 1951 przez sześć państw założycielskich, który wszedł w życie 23 lipca 1952. Monnet był pierwszym przewodniczącym Wysokiej Władzy, organu decyzyjnego EWWiS. Opracował także projekt Europejskiej Wspólnoty Obronnej, który jednak nie wszedł w życie ze względu na odmowę ratyfikacji przez Zgromadzenie Narodowe Francji 30 sierpnia 1954. Razem z Robertem Schumanem przygotował ideową deklarację, kładącą podwaliny pod integrację europejską, ogłoszoną na konferencji prasowej w Paryżu 9 maja 1950, znaną jako deklaracja Schumana

Robert Schuman

Polityk francuski pochodzący z Lotaryngii, deklarujący się jako człowiek pogranicza Francji i Niemiec, zwolennik pojednania francusko--niemieckiego. Uważał, że tylko zjednoczenie i solidarność państw i narodów europejskich pozwoli zachować pokój i odpowiedzieć na wyzwania XX i XXI wieku. Warto przytoczyć jego ważne zdanie: „Europejczyk, który myśli, nie może już z makiaweliczną satysfakcją cieszyć się z niepowodzenia swego sąsiada: wspólne przeznaczenie jednoczy wszystkich na dobre i na złe” (cyt. za: Łukaszewski 2002, s. 126). Było to wyraźne potępienie nacjonalizmu. W rządzie francuskim Schuman pełnił funkcję ministra finansów oraz ministra spraw zagranicznych. W Paryżu 9 maja 1950 ogłosił deklarację ideową – deklarację Schumana

Alcide de Gasperi

Polityk włoski, jako premier rządu w latach 1945–1953 był zaangażowany we włączenie Włoch do procesu jednoczenia Europy. Uważał, że nie wolno koncentrować się tylko na sprawach własnego narodu, potrzebna jest solidarność i współpraca europejska. Zwolennik silnej jedności europejskiej, zaangażowany w projekt Europejskiej Wspólnoty Obronnej

12

Rada Europy, w trakcie prawie 70 lat istnienia, opracowała ponad 220 konwen‑cji i protokołów, wśród których najważniejsze to Europejska Konwencja Praw Człowieka z 1950 roku, Europejska Karta Społeczna oraz karty dotyczące samo‑rządu terytorialnego (lokalnego i regionalnego). Z Radą Europy są związane licz‑ne instytucje, przede wszystkim Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu oraz Europejska Komisja na rzecz Demokracji przez Prawo (tzw. Komisja Wenecka) – organ doradczy składający się z ekspertów w dziedzinie pra‑wa konstytucyjnego i międzynarodowego, opiniujących wydawane przez władze państwowe akty prawne i decyzje, które mają konsekwencje w zakresie demokra‑cji, praworządności, praw człowieka. Rada Europy i jej organy nie należą do ram instytucjonalnych Unii Europejskiej, ale członkostwo w Radzie jest kluczowym warunkiem przystąpienia do Unii.

Deklaracja Schumana

Na konferencji prasowej w Paryżu 9 maja 1950 minister spraw zagranicznych Francji Robert Schuman ogłosił przygotowaną razem z Jeanem Monnetem dekla‑rację ideową, określającą zasady jednoczenia się Europy. W deklaracji znalazły się trzy ważne przesłania:

• idea stworzenia wspólnoty europejskiej na podstawie połączenia interesów państw członkowskich, ich obywateli i społeczności, zwłaszcza w sferze ekonomicznej;

• propozycja stopniowego jednoczenia Europy na bazie jej kolejnych prak‑tycznych osiągnięć (czyli zgodnie z zasadą, „wykonujemy następny krok,

Paul ‑Henri Spaak

Polityk belgijski, zaangażowany w opracowanie traktatów rzymskich, uznawany za autora koncepcji Beneluksu – unii celnej i ekonomicznej Belgii, Holandii i Luksemburga, która weszła w życie 1 stycznia 1948 na podstawie konwencji podpisanej 5 września 1944. Premier rządu belgijskiego przed wojną i w latach 1946–1949, pełnił także wiele funkcji w organizacjach międzynarodowych, w Zgromadzeniu Ogólnym Narodów Zjednoczonych, w NATO, był także przewodniczącym Europejskiej Organizacji Współpracy Ekonomicznej, utworzonej w 1948 w celu koordynacji pomocy udzielonej 16 państwom europejskim w ramach amerykańskiego planu Marshalla

Konrad Adenauer

Polityk niemiecki, zdecydowany przeciwnik nazizmu, kanclerz Niemiec w latach 1949–1963, przewodniczący Unii Chrześcijańsko-Demokratycznej (CDU) od 1946 roku. Demokrata wierzący w niezbywalne prawa każdej jednostki ludzkiej i podstawowe wartości demokratyczne. Zwolennik włączenia Niemiec w struktury europejskie; uważał, że wyczerpały się możliwości tradycyjnego państwa narodowego, a przyszłość należy do wielkich ugrupowań wielonarodowych budowanych na zasadzie dobrowolności i równouprawnienia. Uważany za ojca proeuropejskiej polityki całej klasy politycznej Niemiec

cd. tab. 1.1

13

kiedy poprzedni przyniósł efekty”) i kształtowania się realnej solidarności między krajami;

• apel o przełamanie tradycyjnej wrogości między Francją i Niemcami oraz wykorzystanie francusko-niemieckiej współpracy jako zaproszenia kolej‑nych krajów europejskich do budowy wspólnoty europejskiej; urzeczywist‑nieniem tej idei miało być poddanie francuskiej i niemieckiej produkcji wę‑gla i stali pod wspólny zarząd wysokiej władzy i w perspektywie budowa pierwszej z europejskich wspólnot – Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (EWWiS).

Deklaracja zapowiadała ewolucyjne, stopniowe podejście do integracji europej‑skiej, rozpoczętej od integracji sektorowej w sferze gospodarczej z możliwością pogłębiania współpracy w kolejnych obszarach, a także rozszerzania składu członkowskiego o kolejne zainteresowane kraje. Odłożona została koncepcja, promowana m.in. przez Altiero Spinelliego i ówczesnych federalistów, rozpoczę‑cia jednoczenia Europy od stworzenia europejskiej konstytucji lub traktatu unij‑nego. Efektem deklaracji było podpisanie 18 kwietnia 1951, przez sześć krajów: Francję, Włochy, Niemcy, Belgię, Holandię i Luksemburg, traktatu paryskiego, ustanawiającego EWWiS na okres 50 lat. Traktat wszedł w życie 23 lipca 1952 i wy‑gasł w lipcu 2002 roku.

Do dzisiaj 9 maja – dzień ogłoszenia deklaracji Schumana, jest obchodzony jako Dzień Europy.

Plan Marshalla

Dla tworzenia fundamentów ekonomicznych jednoczącej się Europy duże zna‑czenie miała realizacja planu pomocy amerykańskiej dla Europy w latach 1948–1952 – tzw. planu Marshalla (European Recovery Program) . Z pomocy technicznej i ekonomicznej wartej 13 mld dolarów (według obecnej wyceny byłoby to ponad 100 mld dolarów) skorzystało 16 państw, które dla potrzeb koordynacji Planu i sta‑bilizacji kursów walut utworzyły Organizację Europejskiej Współpracy Gospodar‑czej (OEEC). Program pomocy dla Rosji został odrzucony przez Stalina, a na jego polecenie także przez władze Polski i Czechosłowacji. W miarę rozwoju programu pomocy OEEC stała się forum dobrowolnej współpracy między krajami europej‑skimi na rzecz handlu, płatności i tworzenia dużych zintegrowanych rynków. Jej sukcesorem była utworzona przez 20 wysoko rozwiniętych i demokratycznych państw, w grudniu 1960 roku, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), skupiająca obecnie 35 państw, w tym od 1996 roku Polskę .

Problemy do dyskusji

1. Kierując się doświadczeniami Europy w zakresie pojednania narodów po konflikcie zbrojnym, podejmij dyskusję na temat możliwości pojednania krajów bałkańskich po wojnie lat dziewięćdziesiątych XX wieku.

2. Wyjaśnij rolę Rady Europy (Council of Europe) w procesie paneuropejskiej integracji .

3. Wyjaśnij, dlaczego integracja europejska promuje pokój. Oceń wpływ tych założeń na kształt współczesnej Europy.

4. Wyjaśnij, dlaczego niektóre kraje organizują referenda przed decyzją o wstąpieniu do UE. Sprawdź, jak to wygląda w krajach członkowskich.

5. Podejmij dyskusję z twierdzeniem, że dla procesów współpracy europejskiej ważna jest obecność w polityce „charyzmatycznych” przywódców.

6. Opracuj własną treść preambuły do traktatu twoich marzeń.

15

2. Chronologia procesów integracyjnych w Europie

Przebieg procesów integracyjnych od lat pięćdziesiątych stanowi potwierdzenie wyboru metody stopniowej, ewolucyjnej integracji zgodnie z deklaracją Schu‑mana. Jest zgodny także z koncepcją teoretyczną stadiów integracji opracowaną przez Béla Balassę, wyróżniającego kolejne etapy, przez jakie mogą przechodzić kraje podejmujące współpracę regionalną (tab. 2.1). Koncepcja Balassy była rozwi‑jana przez kolejnych ekonomistów zajmujących się integracją regionalną.

Tab. 2.1. Stadia integracji według Béla Balassy i następców

1 . Strefa wolnego handlu (Free Trade Areas, Free Trade Arrangements – FTAs; Preferential Trade Arrangements – PTAs)

Obszar krajów, na którym znoszone są cła i inne ograniczenia handlowe, udzielane są specjalne preferencje krajom członkowskim. Kraje utrzymują jednak swoją autonomię w kształtowaniu relacji z krajami trzecimi, w tym w zakresie ceł i narzędzi pozataryfowych

2. Unia celna (Customs Union)• pełna• niepełna, np. ograniczona do

produktów przemysłowych

Grupa krajów, które poza strefą wolnego handlu wprowadzają wspólną zewnętrzną taryfę celną, mogą także prowadzić wspólną politykę handlową wobec krajów trzecich

3. Wspólny rynek (w UE jednolity rynek europejski – rynek wewnętrzny)

• pełny• niepełny, np. bez swobody

przepływu osób, usług, technologii

Grupa krajów, które poza unią celną wprowadzają swobodę przepływu czynników produkcji: pracy, kapitału ludzkiego, kapitału fizycznego, technologii, a także wspólne regulacje dotyczące tej swobody

4. Unia ekonomiczna / gospodarcza• pełna (ujednolicenie polityki

gospodarczej, np. wspólne systemy podatkowe, wspólny budżet, wspólna polityka fiskalna)

• niepełna (koordynacja wybranych kierunków polityki strukturalnej, regionalnej, makroekonomicznej)

Kraje będące wspólnym rynkiem podejmują koordynację swoich działań w dziedzinie polityki gospodarczej lub realizują wspólną politykę na szczeblu ponadnarodowym

16

5. Unia monetarna / walutowa Kraje tworzą obszar walutowy ze wspólną walutą i wspólną polityką monetarną. Mogą budować nowe ponadnarodowe instytucje obsługujące unię walutową, jak wspólny bank centralny, wspólny fundusz monetarny

6. Unia gospodarcza i walutowa Formuła przyjęta w UE, łącząca unię walutową strefy euro z koordynacją polityki gospodarczej

7. Unia polityczna / unia obywatelska / unia narodów

Zintegrowane gospodarczo kraje decydują się na objęcie wspólnymi regułami dziedzin pozagospodarczych, jak wspólna polityka bezpieczeństwa, wspólna polityka zagraniczna i obronna, polityka azylowa, współpraca wymiaru sprawiedliwości, wspólnotowe obywatelstwo, wspólnotowe wartości, wspólne prawo nadrzędne nad prawem krajowym itd.

Przechodzenie na kolejne etapy integracji znajduje potwierdzenie w sześć‑dziesięcioletniej historii procesów integracyjnych. Krótki przegląd najważniej‑szych wydarzeń z tego okresu przedstawione w tab. 2.2.

Tab. 2.2. Chronologia ważnych wydarzeń integracji europejskiej

Lata 50 . XX wieku

• Europejska Wspólnota Węgla i Stali (traktat paryski podpisany 18 kwietnia 1951, wszedł w życie 23 lipca 1952, wygasł w 2002) powołana na 50 lat przez tzw. Szóstkę – kraje założycielskie: Francję, Włochy, Niemcy, Holandię, Belgię i Luksemburg

• traktaty rzymskie podpisane przez Szóstkę, powołujące Europejską Wspólnotę Gospodarczą i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej Euratom (zawarte 25 marca 1957, weszły w życie 1 stycznia 1958)

Lata 60. – 80. XX wieku

• powstanie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu EFTA (1960); kraje członkowskie: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwecja, Szwajcaria, Wielka Brytania

• fuzja organów EWWiS, EWG i Euratomu – powstanie jednolitych ram instytucjonalnych (traktat o fuzji podpisany 8 kwietnia 1965, wszedł w życie 1 lipca 1967)

• wejście w życie unii celnej (od 1 lipca 1968)• rozszerzenie wspólnot o Wielką Brytanię, Irlandię i Danię (traktaty akcesyjne

podpisane 22 stycznia 1972, wchodzą w życie 1 stycznia 1973)• powstanie Europejskiego Systemu Walutowego (1 stycznia 1979)• podpisanie układu z Schengen między Belgią, RFN, Francją, Luksemburgiem

i Holandią (14 czerwca 1985)• rozszerzenie wspólnot o Grecję (od 1 stycznia 1981) oraz o Hiszpanię i Portugalię

(od 1 stycznia 1986)

cd. tab. 2.1

17

• jednolity akt europejski – pierwsza modyfikacja traktatów (podpisany w 1986, wszedł w życie 1 lipca 1987)

Lata 90 . XX wieku

• wejście w życie Konwencji wykonawczej do układu z Schengen (19 czerwca 1990) i włączenie całości układów do traktatu amsterdamskiego (z 1997)

• Traktat o UE (podpisany w Maastricht 7 lutego 1992, wchodzi w życie 1 listopada 1993) – zmiana nazwy EWG na Wspólnota, ustanowienie trzech filarów integracji europejskiej

• podpisanie układów europejskich z krajami Europy Środkowo-Wschodniej• 10 krajów składa wnioski o członkostwo w UE, rozpoczynają się negocjacje akcesyjne

(30 marca 1998)• czwarte rozszerzenie UE – Austria, Finlandia i Szwecja dołączają do UE

(1 stycznia 1995)• traktat amsterdamski (podpisany 2 października 1997, wchodzi w życie 1 maja 1999)• uruchomienie programu budowy unii gospodarczej i walutowej (trzy etapy,

od 1 lipca 1990 do 1 stycznia 1999)• wprowadzenie wspólnej waluty (od 1 stycznia 1999), powstanie strefy euro

XXI wiek

• przyjęcie (2000) strategii lizbońskiej poprawy konkurencyjności UE do 2010 roku• podpisanie traktatu nicejskiego (26 lutego 2001); traktat wchodzi w życie (1 lutego

2003) i potwierdza warunki rozszerzenia UE o kolejne kraje• Grecja w strefie euro (1 stycznia 2001)• wprowadzenie do obiegu banknotów i monet euro / centy – zakończenie procesu

przejścia na euro (change-over to euro) (luty 2002)• szczyt w Atenach – podpisanie traktatów akcesyjnych z 10 krajami kandydującymi

(16 kwietnia 2003)• rozszerzenie UE o 10 krajów – Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Węgry, Czechy, Słowacja,

Słowenia, Cypr, Malta (1 maja 2004)• Bułgaria i Rumunia przystępują do UE (1 stycznia 2007), a Słowenia do strefy euro• Polska przystępuje do układu z Schengen (21 grudnia 2007)• podpisanie traktatu lizbońskiego, obejmującego Traktat o UE (TUE) oraz Traktat

o funkcjonowaniu UE (TFUE) (13 grudnia 2007, wchodzi w życie 1 grudnia 2009)• Cypr i Malta przystępują do strefy euro (1 stycznia 2008)• zaczyna się głęboki kryzys finansowy i gospodarczy, zwłaszcza w strefie euro

(wrzesień 2008)• Słowacja w strefie euro (1 stycznia 2009)• przyjęcie (2010) strategii Europa 2020 na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia

na okres 2010–2020• Estonia w strefie euro (1 stycznia 2011), Łotwa w strefie euro (1 stycznia 2014), Litwa

w strefie euro (1 stycznia 2015)• pakiet reform strefy euro (2012)• przystąpienie Chorwacji do UE (1 lipca 2013)• rozpoczęcie nowej perspektywy finansowej UE na lata 2014–2020• uruchomienie procedury wyjścia Wielkiej Brytanii z UE (Brexit) (29 marca 2017)

cd. tab. 2.2

18

2.1. Pogłębianie integracji – od wspólnot do Unii Europejskiej

Pogłębianie integracji w sferze gospodarczej oznaczało przejście od pierwot‑nej współpracy sektorowej, którą tworzyła Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej – Euratom), do współpra‑cy horyzontalnej obejmującej całe gospodarki, czego wyrazem było utworzenie w 1957 roku Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG), jej kolejne modyfika‑cje, a także wejście w życie w 1999 roku unii gospodarczej i walutowej ze wspólną walutą euro.

W trakcie sześćdziesięcioletniej praktyki integracyjnej znacząco poszerzył się katalog zadań gospodarczych, obejmując nie tylko unię celną, rynek wewnętrzny, politykę rolną, społeczną i transportową, lecz także integrację monetarną, pro‑blemy zatrudnienia, ochrony środowiska, badań naukowych, ochrony zdrowia, spójności społecznej, gospodarczej i terytorialnej, zmian klimatycznych, proble‑mów energetycznych itd. Do zadań gospodarczych dołączono też cele pozago‑spodarcze, takie jak wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa oraz polityka w zakresie tworzenia przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości.

Pogłębianie integracji w sferze politycznej wiązało się z rozszerzaniem kom‑petencji organów ponadnarodowych w wyniku pojawiania się nowych zadań in‑tegracyjnych, co teoria integracji określa jako proces „rozlewania się” (spill over), czyli generowania nowych wyzwań w miarę efektywnej realizacji celów bieżą‑cych. Towarzyszy temu powstawanie nowych instytucji, takich jak Europejski Bank Centralny oraz liczne europejskie zdecentralizowane agencje i urzędy, np. Europejska Agencja Straży Granicznej i Przybrzeżnej (Frontex), Europejska Agen‑cja Środowiska (EEA), Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA), Europejska Agencja Leków (EMA), Europejski Urząd Policji (Europol), Europejska Jednostka Współpracy Sądowej (Eurojust); realizowane są nowe programy dzia‑łania (np. strategia lizbońska, strategia Europa 2020), zawierane są nowe porozu‑mienia międzyrządowe, np. układ z Schengen, pakt stabilności i wzrostu, pakt fiskalny itd.

W celu realizacji procesu pogłębiania integracji została wybrana metoda ko-operatywnego federalizmu, łącząca funkcje wykonawcze instytucji narodowych i wspólnotowych. Federalizacja, nazywana metodą wspólnotową, oznacza, że kraje zgadzają się na wspólne zasady i cele oraz na działania instytucji wspól‑notowych (ponadnarodowych) niezbędne do ich osiągnięcia. Z kolei kooperacja, określana też jako metoda współpracy międzyrządowej, przejawia się we współ‑działaniu krajów w imię narodowych i wspólnotowych interesów, przy zagwa‑rantowaniu państwom członkowskim pewnego poziomu autonomii.

W ostatnich dekadach dokonały się w ugrupowaniu europejskim kluczowe zmiany ustrojowe, nastąpiło przejście do nowego etapu integracji, przewidujące‑go tworzenie coraz ściślejszego związku między narodami Europy w formie Unii Europejskiej. Początki tych zmian zostały wprowadzone w traktacie z Maastricht (Traktacie o UE), podpisanym 7 lutego 1992 (wszedł w życie 1 listopada 1993).

19

Traktat ten ustanawiał UE opartą na trzech filarach: pierwszy stanowiła Wspól‑nota Europejska (zastępująca EWG, EWWiS, oraz Euratom), drugi – wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, a trzeci – współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych. Zapowiadał także powstanie unii gospodarczej i waluto‑wej, określając jednocześnie kryteria przystąpienia do unii walutowej, znane jako „kryteria z Maastricht”.

Kolejny krok w budowie UE przyniósł traktat z Lizbony podpisany 13 grudnia 2007 (wszedł w życie 1 grudnia 2009), który objął dwa traktaty o takiej samej mocy prawnej: Traktat o UE (TUE), który w sposób ogólny definiuje podstawowe zasa‑dy, wartości i cele UE, oraz Traktat o funkcjonowaniu UE (TFUE), koncentrujący się głównie na jej problemach społeczno-gospodarczych. Traktat z Lizbony zniósł, pochodzący z Maastricht, podział UE na trzy filary, postanawiając, że UE zastępu‑je Wspólnotę Europejską i jest jej następcą prawnym.

Zgodnie z traktatem lizbońskim, państwa członkowskie przyznają UE kompe‑tencje do osiągnięcia ich wspólnych celów i są zdecydowane kontynuować „pro‑ces tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy”. Traktat z Li‑zbony potwierdził UE jako wspólnotę wartości przywiązaną do zasad wolności, demokracji, poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz pań-stwa prawnego. Katalog wspólnych wartości został zdefiniowany w art. 2 TUE:

Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokra-cji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społe-czeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidar-ności oraz na równości kobiet i mężczyzn.

O konsekwencjach naruszenia tych wartości mówi art. 7 TUE, określając tryb po‑stępowania w przypadku wystąpienia wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez państwo członkowskie wartości, o których stanowi art. 2 TUE2 .

W wyniku zmian dokonanych w europejskich traktatach ukształtował się obo‑wiązujący obecnie ustrój polityczny UE oparty przede wszystkim na wspólnych wartościach i wspólnym prawie. Unia obejmuje trzon gospodarczy, na który składają się unia celna, rynek wewnętrzny, unia walutowa i unia gospodarcza, oraz trzon społeczno-polityczny z unią obywatelską i polityczną (unią narodów). Oba trzony są obudowane wspólnymi wartościami i wspólnym prawem. Ustrój ten charakteryzuje się kilkoma ważnymi zasadami.

2 Art. 7 TUE ust. 1: „Na uzasadniony wniosek jednej trzeciej państw członkowskich, Parlamentu Europejskiego lub Komisji Europejskiej, Rada, stanowiąc większością czterech piątych swych człon‑ków, po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego, może stwierdzić istnienie wyraźnego ryzyka poważnego naruszenia przez państwo członkowskie wartości, o których mowa w artykule 2. Przed dokonaniem takiego stwierdzenia Rada wysłuchuje dane państwo członkowskie i, stanowiąc zgodnie z tą samą procedurą, może skierować do niego zalecenia”; ust. 3: „(…) Rada, stanowiąc większością kwalifikowaną, może zdecydować o zawieszeniu niektórych praw wynikających ze stosowania trak‑tatów dla tego państwa członkowskiego w Radzie. Rada uwzględnia przy tym możliwe skutki takiego zawieszenia dla praw i obowiązków osób fizycznych i prawnych”.

20

1. Integracja gospodarcza w ramach UE opiera się na wolnych, otwartych i konkurencyjnych rynkach, służąc jednocześnie tworzeniu ściślejszego związku między narodami Europy. Podstawową wykładnię podziału kompetencji między instytucje wspólnotowe i krajowe zapewnia zasada pomocniczości (subsydiar-ności). W sferach, które nie są zastrzeżone do wyłącznych kompetencji UE, jej działania mogą jedynie wspomagać, a nie zastępować działania szczebla narodo‑wego (władz centralnych, regionalnych, lokalnych). Chodzi o to, aby decyzje były podejmowane jak najbliżej obywateli i jak najbardziej efektywnie. Z tego wzglę‑du UE popiera rozwój społeczeństwa obywatelskiego, którego przejawem jest m.in. działanie organizacji pozarządowych (non governmental organization – NGO), oddolne tworzenie wspólnot i programów, a także zgłaszanie inicjatyw obywatel‑skich w skali krajowej, regionalnej czy europejskiej (obywatelstwo UE jako uzu‑pełnienie obywatelstwa krajowego). Zasadę pomocniczości definiuje art. 5 TUE:

Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kom-petencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnię-cie na poziomie Unii.

Zakres i forma działania UE muszą w tym kontekście być zgodne z zasadą propor-cjonalności, wymagającą, aby żadne jej działanie nie wykraczało poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów traktatowych.

2. Dla większej transparentności zasady pomocniczości w TUE i w TFUE do‑konano wyraźnego wyszczególnienia kompetencji UE. W TUE do kompetencji UE zaliczono definiowanie i realizowanie wspólnej polityki zagranicznej i bez‑pieczeństwa, w tym stopniowe określanie wspólnej polityki obronnej. Z kolei w TFUE zapisano wyraźny podział kompetencji na kompetencje wyłączne UE, kompetencje dzielone oraz kompetencje mające na celu wspieranie, koordynowa‑nie lub uzupełnianie działań krajów członkowskich. Podział ten, zgodnie z cha‑rakterem TFUE, dotyczy sfery zadań społeczno-gospodarczych i kulturowych. Do wyłącznych kompetencji UE należą:

• unia celna;• ustanawianie reguł konkurencji niezbędnych dla funkcjonowania rynku

wewnętrznego;• polityka pieniężna w odniesieniu do krajów, których walutą jest euro;• zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki

rybołówstwa;• wspólna polityka handlowa.

Z kolei do kompetencji dzielonych między UE i kraje członkowskie zaliczono: rynek wewnętrzny; politykę społeczną; spójność gospodarczą, społeczną i tery‑torialną, rolnictwo i rybołówstwo; środowisko; ochronę konsumentów; transport; sieci transeuropejskie; energię; przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedli‑

e-ISBN 978-83-7865-666-1