Pes Vis Elastan ipliklerde kalite iyileştirmesi

8/4/2019 Pes Vis Elastan ipliklerde kalite iyiletirmesi

1/192

T.C.

UKUROVA NVERSTESFEN BLMLER ENSTTS

TEKSTL MHENDSL ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

Ekrem KUL

PES/VS/ELASTAN ERKLPLK TPLERNDE KALTE

YLETRC PROSES ALIMALARI VE DOKUMA KUMALARDA

KALTE ANALZ

ADANA, 2005


2/192

II

UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

PES/VS/ELASTAN ERKLPLK TPLERNDE KALTEYLETRC PROSES ALIMALARI VE DOKUMA KUMALARDA

KALTE ANALZ

Ekrem KUL

YKSEK LSANS TEZ


Bu Tez 31 / 10 /2005 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oybirlii le Kabul

Edilmitir.

mza:.............................. mza:........................................ mza:...........................................

Yrd.Do.Dr. Nihat ELK Prof.Dr. R. Turul OULATA Prof.Dr. Orhan BYKALACA

DANIMAN YE YE

Bu Tez Enstitmz Tekstil Mhendislii Anabilim Dalnda Hazrlanmtr.

Kod No:

Prof. Dr. Aziz ERTUN

Enstit Mdr

Bu alma ukurova niversitesi Aratrma Projeleri Birimi Tarafndan Desteklenmektedir.

Proje No: MMF 2004 YL24

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge, ekil ve fotoraflarn kaynak

gsterilmeden kullan

m

, 5846 say

l

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.


3/192

I

Z

YKSEK LSANS TEZPES/VS/ELASTAN ERKLPLK TPLERNDE KALTE

YLETRC PROSES ALIMALARI VE DOKUMA KUMALARDAKALTE ANALZ

Ekrem KUL

UKUROVA NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS


Danman : Yrd. Do. Dr. Nihat ELK

Yl: 2005, Sayfa No:176

Jri : Yrd. Do. Dr. Nihat ELK

: Prof. Dr. R. Turul OULATA

: Prof. Dr. Orhan BYKALACA

Hazrlanan bu almada elastan ieren PES/VS karml iplik ve dokumakuma yaplarnn performans zellikleri incelenmitir. Bu amala, ticari olarakretilen ve ounlukla Ne 28/2 PES/VS/ELASTAN (78 Dtex) ierikli l karmolan 10 adet kuma numunesi seilmitir. Seilen bu numunelerde kumalarn haslk,ekmezlik tayini, kopma mukavemeti tayini, yrtlma mukavemeti tayini, pillingtayini, diki kaymas tayini ve elastikiyet tayini testleri yaplm vedeerlendirilmitir. Ayrca bu performans zelliklerinin yan sra l karm olan

bu kumalar oluturan iplik yaplar zerinde durulmu retim prosesleri incelenmive kaliteyi arttrc baz deneyler yaplarak buna bal deerlendirmeler ortayakonulmutur.

Tm bu almalar sonucunda elde edilen veriler incelendiinde, elastanntm numuneler zerinde kullanm performans asndan ne derece etkili olduugrlmtr. zellikle iplik zerinde yaplan almada elde edilen deerler,literatrdeki almalar ve bilgilerle karlatrldnda ek olarak baz proseslerinuygulanmas gereini ortaya karmtr. Kuma performanslar asndan

bakldnda ise literatrdeki bilgilere aykr bir durum ortaya kmamtr.

Anahtar Kelimeler: Elastan, plik, Kuma, Haslk, Kopma Mukavemeti


4/192

II

ABSTRACT

MSc THESISSTUDIES ON QUALITY PROBLEMS FOR CERTAIN TYPES OF

PES/VIS/ELASTANE YARNS AND QUALITY ANALYSIS ON WOVENS

Ekrem KUL

DEPARTMENT OF TEXTILE ENGINEERING

INSTITUTE OF NATURELAND APPLIED SCIENCE

UNIVERSITY OF UKUROVA

Supervisor : Assist. Prof. Dr. Nihat ELK

Year: 2005, Page:176

Jury : Assist. Prof. Dr. Nihat ELK

: Prof. Dr. R. Turul OULATA

: Prof. Dr. Orhan BYKALACA

In this study, certain types of PES/VIS yarns and wovens including elastaneare examined on an attempt to provide or suggest some solutions for the problemsfaced during or after their productions, related to the structural and/or process

parameters of these products. For this subject, especially we chose one type of theyarn Ne 28/2 PES/VIS/ELASTANE (78 Dtex) and the other types of yarns have beenhandled, which they are commonly produced and used in textile industry.

On the other hand, ten different types of fabrics have been studied, whichthey were mostly produced using the yarn given above, under the mill conditions, soas to evaluate the problems on the woven fabrics which include elastane. On thefabrics; the tests for the colour fastness, shrinkage, elasticity, seam slippage, pilling,tear strength, tensile strength were applied.

On the evaluation of the results we have proposed of giving some suggestionsfor improvement of the process and structural parameters of the yarns and fabrics toincrease the quality and performances.

Key Words: Elastane, Yarn, Fabric, Fastness, Tensile Strength


5/192

III

TEEKKR

Yksek lisans eitimim sresince gerek verdii derslerde gerekse deilgilendiim bir ok konuda bilgi ve birikimlerini, en iyi ekilde bana aktaran ve

zellikle tez almalarm srasnda her konuda yardmn esirgemeyen, almann

ekillenmesinde ve yazm aamasnda gerekli zeni gstererek bu noktaya

gelmesinde aba sarf eden danman hocam Yrd. Do. Dr. Nihat ELK e,

Deneysel almada kullanlan numune kumalarn ve iplik tiplerinin

retiminde her trl yardm esirgemeyen ukurova Sanayi letmelerindeki tm

al

ma arkadalar

ma, al

man

n deneysel k

sm

ndaki testlerin yap

m

n

gerekletirmeme imkan salayan ve bana yardmc olan yine ukurova Sanayi

letmesi plik ve Mamul Kalite Kontrol Laboratuar alanlarna,

Tez almam boyunca bana her trl konuda yardmc olan ve desteini

eksik etmeyen sayg deer arkadam Ar. Gr. Onur BALCI ya,

almalarm boyunca desteini her zaman arkamda hissettiim, ukurova

niversitesi Tekstil Mhendislii Blm alanlarna,

Maddi ve manevi her konuda bana desteini esirgemeyen sayn Ayegl Ebru

DEMRC ve zgr DEMRCye,

Bugne kadar olan hayatmda her konuda yanmda olan ALEME,

Son olarak, burada ismini yazamadm tm alma arkadalarma,

Teekkr eder, sayglarm sunarm.


6/192

IV

NDEKLER SAYFA

Z..............................................................................................................

ABSTRACT..............................................................................................

TEEKKR.............................................................................................

NDEKLER.......................................................................................

ZELGELER DZN...........................................................................

EKLLER DZN.................................................................................

I

II

III

IV

IX

XII

1. GR..................................................................................................... 1

2. NCEK ALIMALAR..................................................................... 6

3. POLESTER LFLER............................................................................ 9

3.1. Poliester Elyaf retimi...................................................................

3.2. Poliester Elyafn Fiziksel zellikleri..............................................

3.3. Poliester Elyafnn Olumlu zellikleri...........................................

3.4. Poliester Elyafnn Olumsuz zellikleri.........................................

3.5. Poliesterin Kullanm Alanlar.........................................................

3.6. Poliester Elyafnn Kimyasal zellikleri........................................

9

10

11

11

11

12

4. VSKON LFLER.................................................................................. 13

4.1. Viskonun Tarihi.........................................................................

4.2. Viskonun Hammaddesi ve retim Yntemleri..............................

4.3. Viskon Elyafnn Fiziksel ve Kimyasal zellikler.........................

13

13

14

5. ELASTAN LFLER............................................................................... 16

5.1. Elastan Liflerinin retim Yntemleri.......................................... 17

5.2. Elastan Liflerinin Elde Edilmesi.................................................. 20

5.3. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri.........................................

5.4. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri.......................................

24

27

6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERN N KULLANIMI.. 29


7/192

V

SAYFA

7. ELASTAN ERKLPLK RETM VE ETLER................... 33

7.1. Yaln Elastikplikler.................................................................... 33

7.2. Kaplanm Elastikplikler........................................................... 33

7.2.1. Kaplanmplikler...........................................................

7.2.2. Core Spun plik Kaplama................................................

7.2.3. Hava le Kaplama Yntemi.............................................

7.2.4. i Bo Teknii le Kaplama.......................................

34

35

36

37

7.2.4.1. Dz Paralel plik...............................................

7.2.4.2. Yapsal Paralel plikler.....................................

38

40

7.2.4.3. Fantezi plikler.................................................. 40

7.2.5. Ring Bkm le Elasto Twist plikler.........................

7.2.6. Two For One Teknii le ift Bkm Makinelerinde

Bklmplikler............................................................

7.2.7. Siro Spun plik Kaplama.................................................

40

41

42

7.3. Elastan erikli plik Uygulamalar............................................. 42

7.3.1. plik Katlama lemi ..................................................................

7.3.2. plik Katlama Makineleri.................................................

7.3.3. plik Bkm Makineleri..................................................

42

44

47

7.3.3.1. Katl Bkm Makineleri...................................

7.3.3.2. ift (Bire ki, Two For One ) Bkm

Makineleri .......................................................

47

48

7.3.3.2.(1). ift Bkm Makinelerinde lem

Prensibi .......................................... 48

7.3.3.2.(2). ift Bkm Makinesinde Bkm .. 50

7.3.3.2.(3). ift Bkm Makinesinde Hareket

letimi ............................................. 50

7.3.3.2.(4). ift Bkm Makinesinde Katl

pliin Sarm in Beslenmesi ....... 50


8/192

VI

SAYFA

7.3.3.2.(5). ift Bkm Makinelerinde Bobin

Deitirme i ................................ 51

7.3.3.2.(6). ift Bkm Makineleri

Konstrksiyonlar .......................... 51

7.3.3.3. Fantezi Bkm Makinesi.................................. 51

7.4. Katlama ve Bkm Makinelerinin Tip Standartlar .................... 52

8. PLKTE ELASTAN MKTARI VE HESAPLANMASI.....................

9. PES/VS/ELASTAN ERKLPLKLERDE KALTE....................

54

58

9.1. Elastan erikli Kombine pliklerin Kullanmnda Karlalan

Temel Kalite Problemleri ........................................................... 59

9.1.1. Elastan zerindeki Kaplama Materyalinin Syrlmas....

9.1.2. Kombine plik Yapsndaki Elastan Kopular ...............

9.1.3. Elastann Yksek Geri Toplanma Gcnden

Kaynaklanan Problemler ..............................................

59

60

61

9.2. Proseslerde Kullanlan Elastomer Filamentin Tamas

Gereken zellikler .................................................................... 62

9.2.1. Elastan Lifin Parlakl ve Numaras ..............................

9.2.2. Elastan Lifin ekimi .......................................................

9.2.3. Fikse ................................................................................

9.2.4. Aktarma ..........................................................................

62

62

63

63

9.3. Numune Kumalarn retiminde Kullanlan Elastan

erikli plik Yaplarna Uygulanan Testler................................ 63

9.3.1. Uster Dzgnszlk Cihazle Dzgnszlk lm

9.3.2. Uster Mukavemet Cihazle Mukavemet lm ........

64

65

10. ELASTAN EREN DOKUMA KUMALARIN RETM .......... 66

10.1. Elastanl Dokuma Kumalar ..................................................... 66

10.2. Elastan Kumalarn Yaps ....................................................... 68

10.3. Elastanl Kuman Dokuma Hazrlklemleri ......................... 69

10.3.1. Bobinleme...................................................................... 70

10.3.2. Atk Aktarma ................................................................ 70


9/192

VII

SAYFA

10.3.3. zgleme .................................................................... 70

10.3.4. Hallama ...................................................................... 71

10.3.5. Taharlama ..................................................................... 71

10.4. Atk Ynl Elastik Kumalar ................................................... 72

10.5. zg Ynl Elastik Dokuma Kumalar ................................. 74

10.6. Bi-Elastik Dokuma Kumalar ................................................... 74

10.7. Elastik Dar Dokuma Kumalar ................................................. 75

10.8. Elastik Dokuma Kumalarda Dikkat Edilecek Hususlar........... 75

10.9. Elastan pliklerle Dokuma Yaplan rnek Tezgahlar............... 76

11. MATERYAL VE METOD ................................................................. 78

11.1. Numunelerin Seimi .................................................................

11.2. Numune Kumalarn retildii Fabrika ve Makine Park ........

78

79

11.3. Numune Kumalar ve zellikleri .............................................

11.4. Uygulanan Testler .....................................................................

82

94

11.4.1. Haslk Testleri ............................................................... 95

11.4.1.1. Srtme Hasl Testi ......................................

11.4.1.2. Ykama Hasl Testi .....................................

11.4.1.3. Su Hasl Testi .............................................

11.4.1.4. Ter Hasl Testi ............................................

11.4.1.5. Kuru Temizleme Hasl Testi ......................

11.4.1.6. Ik Hasl Testi ............................................

97

98

98

99

100

101

11.4.2. Boyutsal Deiim ekmezlik Testi .............................. 102

11.4.3. Kopma Mukavemeti Testi ........................................... 103

11.4.4. Yrtlma Mukavemeti Testi .......................................... 103

11.4.5. Boncuklanma (Pilling) Testi ......................................... 104

11.5. Deerlendirme .......................................................................... 105


10/192

VIII

SAYFA

12. DENEYSEL BULGULAR ................................................................. 106

12.1. plik Test Sonular ve Deerlendirilmesi.................................

12.2. Two For One Bkm Makinelerinde Yaplan Deneyler.....

12.3. Numune Kumalarn Test Sonular ........................................

12.4. Haslk Tayini Deney Sonular .................................................

12.5. ekmezlik Tayini Deney Sonular ..........................................

12.6. Kopma Mukavemeti Tayini Deney Sonular ..........................

12.7. Yrtlma Mukavemeti Tayini Deney Sonular ........................

12.8. Pilling (Boncuklanma) Testi Deney Sonular .........................

12.9. Diki Kaymas Tayini Deney Sonular ...................................

12.10. Elastikiyet Tayini Deney Sonular ........................................

12.11. Numune plik ve Kuma Test Sonularnda statistiksel

Deerlendirmeler ....................................................................

106

114

118

129

139

141

143

144

146

148

151

12.11.1. Numune plik Test Sonular Asndan

statistiksel Deerlendirmeler ..................................

12.11.2. Two For One Bkm Makinelerinde Yaplan

almalarn Analizi ................................................

12.11.3. Numune Kuma Test Sonular zerine

statistiksel Deerlendirmeler ..................................

151

158

161

12.12. Genel Deerlendirme .............................................................. 167

13. SONU, GENEL DEERLENDRME VE NERLER................... 169

KAYNAKLAR ......................................................................................... 174

ZGEM .............................................................................................. 176


11/192

IX

ZELGELER DZN

izelge 1.1. Elastan reticilerinin Tekstil Sektr erisindeki Pazar

Paylar .........................................................................................

izelge 1.2. Dnya Elastan Filament plikleri (Spandex) in Kapasiteler,

1998 ............................................................................................

izelge 3.1. Poliester Elyafn nemli Fiziksel zellikleri ............................

izelge 3.2. Poliester Elyafnn Kimyasal Dayanm .....................................

izelge 5.1. Belli Bal Elastan pliklerinin Kimyasal Strktr ve Eirme

Prosesi .........................................................................................

izelge 5.2. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri ........................................

izelge 5.3. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri .....................................

izelge 6.1. Elastan pliklerin Kullanm Alanlar ve Oranlar .......................

izelge 6.2. Dnya Elastan plik Sevkyatlar (Bin Ton) ...............................

izelge 6.3. Vcudun Deiik Hareketleri Esnasnda nsan Derisinin

Gerilmesi .....................................................................................

izelge 7.1. Katlama Makineleri Tip Standartlar ..........................................

izelge 7.2. Bkm Makineleri Tip Standartlar ...........................................

izelge 8.1. ift Katlplikler ve erdikleri Elastan Miktar ........................

izelge 8.2. Tek Katlplikler ve erdikleri Elastan Miktar ........................

izelge 8.3. Elastanlpliklerin Bkm Miktar ve Bkm Yn .................

izelge 9.1. Core Spun, Bkm ve i Bo Prosesinde ekim ..................

izelge 10.1. eitli Kumalarin Elastan plik Kullanm Oranlar ............

izelge 10.2. Atk ve zg plikleri in Dokuma Hazrlklemleri .........

izelge 10.3. Rapierli Dokuma Tezgahlar Tip zellikleri ...........................

izelge 10.4. Deien Atk Sklklarna Gre Dokuma Makineleri retim

Kapasiteleri ..............................................................................

izelge 11.1. plikletmesi Makine Park ....................................................

izelge 11.2. Dokuma Dairesi Makine Park .................................................

izelge 11.3. letmenin n Terbiye Dairesinde Bulunan Makinelerin

Teknik zellikleri ....................................................................

SAYFA

3

4

10

12

21

26

28

30

31

32

52

53

54

55

56

62

66

69

76

77

79

80

81


12/192

X

ZELGELER DZN

izelge 11.4. letmenin Boyama Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik

zellikleri ................................................................................

izelge 11.5. letmenin Apre Dairesinde Bulunan Makinelerin Teknik

zellikleri .................................................................................

izelge 11.6.Numune Kumalar ve plik zellikleri ....................................

izelge 11.7.Numune Kuma 1 .....................................................................



izelge 11.10.Numune Kuma 4 ...................................................................

izelge 11.11.Numune Kuma 5....................................................................





izelge 11.16.Numune Kuma 10..................................................................

izelge 11.17. Mavi Skala le Ik Haslnn Deerlendirilmesi...................

izelge 11.18. Gri Skala le Haslk Deerlendirilmesi...................................

izelge 12.1. Elastan eren plik Konstrksiyonlar zerine Yaplan

Test Sonular...........................................................................

izelge 12.2. Two-For-One Bkm Makinelerinde Yaplan

almalar ve Sonular............................................................

izelge 12.3.Numune Kuma 1......................................................................








SAYFA

81

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

96

97

107

116

119

120

121

122

123

124

125

126


13/192

XI

ZELGELER DZN


izelge 12.12.Numune Kuma 10..................................................................

izelge 12.13. Srtme Hasl Test Sonular.................................................

izelge 12.14. Ykama Hasl Test Sonular...............................................

izelge 12.15. Su Hasl Test Sonular........................................................

izelge 12.16. Ter Hasl Test Sonular.......................................................

izelge 12.17. Kuru Temizleme Hasl Test Sonular.................................

izelge 12.18. Ik Hasl Test Sonular......................................................

izelge 12.19. ekmezlik Test Sonular.......................................................

izelge 12.20. Kopma Mukavemeti Test Sonular........................................

izelge 12.21. Yrtlma Mukavemeti Test Sonular......................................

izelge 12.22. Pilling (Boncuklanma) Test Sonular....................................

izelge 12.23. Diki Kaymas Test Sonular.................................................

izelge 12.24. Elastikiyet Tayini Test Sonular............................................

izelge 12.25. Elastan eren plik Tiplerinde Yaplan Test ve statistiksel

Deerlendirme Sonular .......................................................

izelge 12.26. Two-For-One Bkm Sisteminde Yaplan almalar ve

Hata Analizi ...........................................................................

izelge 12.27. Elastan eren Kuma Tiplerinde Yaplan Test ve

statistiksel Deerlendirme Sonular ....................................

SAYFA

127

128

129

131

132

134

136

138

139

141

143

145

147

149

152

159

161


14/192

XII

EKLLER DZN

ekil 4.1. Viskon Elyafnn Kesit Grn ....................................................

ekil 5.1. Spandex Elyafnn Kimyasal Forml............................................

ekil 5.2. Serbest Haldeki Elastan Lifi Moleklleri........................................

ekil 5.3. Eriyikten Lif ekme Ynteminde Filamentlerin Dzeden k...

ekil 6.1. Elastan Liflerin Kullanm Alanlarna Gre Snflandrlmas.........

ekil 7.1. Farkl Yntemlerle Oluturulmu Elastan plik Grnmleri.........

ekil 7.2. Core-spun Yntemi le Kaplanmplik.........................................

ekil 7.3. Katlplik retim Prensibi..............................................................

ekil 7.4. Katlplikte Radyal Kuvvetin Etkisi Sonucu Oluan Boumlarn

Grn .........................................................................................

ekil 7.5. Bir Devirde ki Bkmn Gsterilmesi..........................................

ekil 7.6. Katlama leminin Basit ematikekilde Grn......................

ekil 7.7. plik Katlama Makinesinin ematik Grn ve alma

Elemanlar ......................................................................................

ekil 7.8. Elastikpliklerin Katlama Makinesinin ematik Grn ve

alma Elemanlar..........................................................................

ekil 7.9. Katlama Makinesinde Katlanacakpliklerin Beslendii Calk

Tipleri ve eitli Sayda plik Katlama..........................................

ekil 7.10. ift Bkm Makinesinin ematik Grn ve alma

Prensibi .........................................................................................

ekil 12.1.Numune plikler zerinde Yaplan Numara Tayini Test

Sonular .......................................................................................

ekil 12.2.Numune plikler zerinde Yaplan Dzgnszlk Yzdesi

Tayini Test Sonular ...................................................................

ekil 12.3.Numune plikler zerinde Yaplan Dzgnszlk Tayini Test

Sonular ......................................................................................

ekil 12.4.Numune plikler zerinde Yaplan Tyllk Yzdesi Tayini

Test Sonular .............................................................................

SAYFA

14

18

18

24

31

34

36

39

39

41

43

44

45

46

49

109

110

110

111


15/192

XIII

EKLLER DZN

ekil 12.5.Numune plikler zerinde Yaplan Elastikiyet Yzdesi Tayini

Test Sonular ..............................................................................

ekil 12.6.Numune plikler zerinde Yaplan Mukavemet Tayini Test

Sonular........................................................................................

ekil 12.7. Numune plikler zerinde Yaplan Bkm Miktar Tayini Test

Sonular .......................................................................................

ekil 12.8. Numune Kumalar in Kuru Srtme Hasl Test Sonular

ekil 12.9. Numune Kumalar in Ya Srtme Hasl Test Sonular

ekil 12.10.Numune Kumalarin Solmaya Kar Ykama Hasl Test

Sonular ....................................................................................

ekil 12.11.Numune Kumalarin Akmaya Kar Ykama Hasl Test

Sonular ....................................................................................

ekil 12.12.Numune Kumalarin Solmaya Kar Su Hasl Test

Sonular .....................................................................................

ekil 12.13.Numune Kumalarin Akmaya Kar Su Hasl Test

Sonular .....................................................................................

ekil 12.14.Numune Kumalarin Solmaya Kar Ter Hasl Test

Sonular .....................................................................................

ekil 12.15.Numune Kumalarin Akmaya Kar Ter Hasl Test

Sonular .....................................................................................

ekil 12.16.Numune Kumalarin Solmaya Kar Kuru Temizleme

Hasl Test Sonular ................................................................

ekil 12.17.Numune Kumalarin Akmaya Kar Kuru Temizleme

Hasl Test Sonular ................................................................

ekil 12.18.Numune Kumalarin Ik Hasl Test Sonular ...................

ekil 12.19.Numune Kumalarin ekmezlik Tayini Test Sonular ........

ekil 12.20.Numune Kumalarin Kopma Mukavemeti Tayini Test

Sonular.....................................................................................

SAYFA

112

113

113

130

130

131

132

133

133

135

135

137

137

138

140

142


16/192

XIV

EKLLER DZN

ekil 12.21.Numune Kumalarin Yrtlma Mukavemeti Tayini Test

Sonular.....................................................................................

ekil 12.22.Numune Kumalarin Pilling (Boncuklanma) Test Sonular .

ekil 12.23.Numune Kumalarin Diki Kaymas Tayini Test Sonular ..

ekil 12.24.Numune Kumalarin Elastikiyet Tayini Test Sonular .........

ekil 12.25.Numune plik Tipleri in Fiili Ne Dalm Grafii ..................

ekil 12.26.Numune plik Tipleri in Dzgnszlk Yzdesi Dalm

Grafii .........................................................................................

ekil 12.27.Numune plik Tipleri in nce Yer, Kaln Yer ve Neps

Dalm Grafii ..........................................................................

ekil 12.28.Numune plik Tipleri in Tyllk Yzdesi Dalm Grafii ..

ekil 12.29.Numune plik Tipleri in Elastikiyet Yzdesi Dalm Grafii

ekil 12.30.Numune plik Tipleri in Mukavemet (Rkm) Deeri Dalm

Grafii .........................................................................................

ekil 12.31.Numune plik Tipleri in Bkm (Tur/n) Deeri Dalm

Grafii .........................................................................................

ekil 12.32. Kuma Yzeyinde Meydana Gelen Hata Adedi Dalm

Grafii .........................................................................................

ekil 12.33.Numune Kuma Tiplerinde ekmezlik Deerleri Dalm

Grafii ........................................................................................

ekil 12.34.Numune Kumalarda Kopma Mukavemeti Deerleri Dalm

Grafii .........................................................................................

ekil 12.35.Numune Kumalarda Yrtlma Mukavemeti Deerleri Dalm

Grafii .........................................................................................

ekil 12.36.Numune Kumalarda Pilling (Boncuklanma) Deerleri

Dalm Grafii ..........................................................................

ekil 12.37.Numune Kumalarda Diki Kayma Dayanm Deerleri

Dalm Grafii ...........................................................................

ekil 12.38.Numune Kumalarda Elastikiyet Deerleri Dalm Grafii .....

SAYFA

144

146

148

150

153

154

155

156

156

157

158

160

162

163

164

165

165

166


17/192

1. GR Ekrem KUL

1

1. GR

Tekstil endstrisi ve buna bal dnya pazar ierisinde doal liflerin

ihtiyalar karlayamamas ve retiminin snrl olmas ve ayrca moda, teknik

zellikleri ve teknik kolayllarndan dolay yapay liflerin retimine balanmtr.

Yapay lif retimi zellikle 20. Yzyln ilk yarsnda byk bir gelime

gstermitir. kinci dnya sava srasnda doal liflerin temininde karlalan

glkler, insanlar yapay lif retimine yneltmitir.

Kaynaklarn snrl olmas, doal lif retimini kstlamaktadr. Yapay lif

retimine balanan ikinci dnya sava yllarndan gnmze kadar doal ve yapay

liflerin retimleri incelendiinde; son yllarda doal lif retiminin sabit olduu ve

yapay lif retiminin artarak doal lif retimine yaklat, hatta gemekte olduu

grlebilir.

Son 20-30 yl ierisinde, insanlarn giyim ihtiyalar deiim gstermeye

balamtr. Hem gze hitap eden hem de kullanm rahatl salayan giysilere

ynelim artmtr. Bunun sonucu olarak da yeni elyaf trleri oluturulmaya

balanmtr.

Tekstil lifleri ierisinde grlen Elastan lifleri de bu yeni elyaf trlerinin bir

grubunu oluturmaktadr. Bu lifler, k bir grnm salamalar ve kullanm

kolayl gibi zelliklerinden dolay, bu art trendinin nemli bir parasn

oluturmaktadrlar.

Bu sebeplerden dolay elastomer liflere ilgi artmakta ve tketicilerden gelen

talep miktar yldan yla artmaktadr.

Elastan liflerin sektrde bu seviyede gsterdii byk art, pazar paynn

giderek artmas ve moda eilimlerinin bu lif zerinde younlamaya balamas,

byk yapay lif reticilerinin dikkatlerini, bu lif zerine younlatrmtr.

Bu balamda eitli byk yapay lif retici firmalarnn elastan lif

retimindeki pazar paylarna baklacak olursa, DuPont firmasnn %55 oran ile en

byk paya sahip olduunu grebiliriz. DuPont firmas elastomer liflere en fazla

yatrm yapan kurulutur.


18/192

1. GR Ekrem KUL

2

Elastan lifler; genellikle mayo, stre giysiler, spor giysiler gibi esneklik

gerektiren giysilerde kullanlr. zellikle bayan oraplar, mayo, spor giyimde

nemli bir kullanm alanna sahiptir. Dokuma ve rme kuma retiminde

kullanlabilirler. amar, tbbi malzemeler, baz teknik aksesuarlar elastann dier

kullanm yerleridir.

Tekstil sektr ierisinde zellikle son yzylda yaanan bu gelimeleri

inceledikten sonra, daha somut veriler ortaya koymak iin, bu ksmda baz

istatistiksel verilere deinilmitir. Bu istatistiksel verilerde yukarda belirtilen

grleri desteklemektedir.

2000 yl ierisinde dnyada elyaf tketimi 45 milyon ton civarnda

gereklemitir. Bu miktarn 2010 ylnda 64 milyon ton olaca n grlmektedir.

Ayrca gnmzde sentetik liflerin toplam tketimdeki pay %50 civarnda olmasna

ramen, 2010 ylnda bu orann %80 gibi bir deere ulaaca tahmin edilmektedir

(Cireli, 2000).

Tekstil endstrisi ierisinde toplam lif tketimi ierisinde sentetik liflerin pay

1999 ylnda %57 olarak tekabl etmitir. Bu deerin %58i poliester liflerine aittir.

Sentetik lifler grubunda retilen liflerin %83 tekstil amal %17si ise teknik

tekstiller alannda kullanlmtr (Tekstil Maraton, 2000).

Sentetik lif retiminin balangta sadece gelimi lkelerde yaplmasna

karn, son yllarda zellikle Tayvan, Gney Kore ve in gibi Uzak Dou pazarnda

da bu retim sz konusudur.

statistiksel verilere gre 1998 yl itibariyle dnya toplam elyaf tketimi

yaklak 40 milyon ton olarak gereklemitir. Elastan elyaf tketimi ise bu rakamn

%0.2sine tekabl etmitir. zellikle 1997 ylnda dnya zerinde 120.000 ton

elastan iplii tketilmitir (Melliand, 1998).

Dnya tekstil sektrnde, en byk elastan lif reticisi ABDdir. ABDyi

Gney Kore, Almanya ve Japonya izlemektedir. izelge 1.1de elastan lif reten

firmalar pazar paylarna gre verilmitir. Dupont firmas Lycra ticari ismi ile

%55lik Pazar payyla dnyann en nde gelen firmasdr.


19/192

1. GR Ekrem KUL

3

izelge 1.1. Elastan reticilerinin Tekstil Sektr erisindeki Pazar Paylar(Jrg ve Bhringer, 1999)

RETC FRMA MARKA ADI PAZAR PAYI (%)DuPont Lycra 55

Taekwang Acelon 13

Bayer Faser GmbH Dorlastan 9

Tongkook Texlon 6

Asahi Roica 4

Globe Glospan, Cleerspan 4

Dierleri - 9

Toplam 100

Elastan elyafnn Bat Avrupadaki tketimi, 1997 yl baz alnarak 30.000 ton

olarak gereklemitir. Bu da dnya retiminin yaklak te birine eit deerde olup

%85i giyim endstrisinde kullanlmtr. talya, Fransa, ngiltere, Almanya ve

spanya elastan elyaftan ylda yaklak 21.000 ton tketim yapmaktadr. Bu da

elastan elyaf ieren tekstil mamullerine ilginin her geen gn arttn

gstermektedir.

Asyadaki, zellikle Uzak Dou ve Hindistandaki sentetik lif endstrisinin

byk gelime gstermesi nedeniyle, 1995 ylnda Asyann dnya kimyasal lif

retimindeki pay bymeye devam etmitir ve yaklak % 55lik bir Pazar payna

sahip olmutur. 1995 ylnda retim yaklak 470.000 ton artla 11.5 milyon tona

ulamtr (Jrg ve Bhringer, 1999).

izelge 1.2, Dnya elastan filament iplikleri (spandex) iin 1998 yl

kapasitelerini vermektedir. Gnmzde elastan lif iin kapasiteler zellikle ABD ve

Uzakdouda nemli lde genilemektedir ve iki poliretan lideri DuPont ve

Bayer buralarda zellikle aktif durumdadrlar. Dnya apnda 9 adet elastan iplik

(Lycra) tesisi ile DuPont byk bir farkla en byk reticidir. Toplam global

kapasite muhtemelen 120.000 ton/yl dan daha fazla olarak tahmin edilmektedir.


20/192

1. GR Ekrem KUL

4

izelge 1.2. Dnya Elastan Filament plikleri (Spandex) in Kapasiteler, 1998(Sabr, 2003)

LKE FRMA TCARMARKA

TESSN YER KAPASTE1000 TON/ YIL

KUZEY AMERKADuPont de Nemours Lycra Waynesboro 20.0

Bayer Corp. Dorlastan Bushy Park 3.6Clerrspan Fallriver 1.0

Gastonia 1.0ABD

Globe Mfg. Co.Glospan

Toscalousa 2.3Kanada DuPont Canada Inc. Lycra Maitland 2.0

LATN AMERKAMeksika Nylon de Mexico SA Likra Monterrey 3.0Brezilya DuPont do Brasil SA Lycra Paulinia 3.0

Arjantin DuPont SA Mercedes 1.2Venezuella Gomelast C.A. Spandaven Carasas -

ASYAHindistan Petrofils Valia 0.3

Asahi Chemikal Ind. Rocia Moriyama 4.8Fuji Spinning Fujibo Spandex Kzakai 1.5Kanebo Ltd. Kanebo LooBell Hofu 0.8

Kuraray Spantel Saijo 0.2Japonya

Nisshinbo Industries Mobilon Tokushima 1.1Teijin Rexe Chuo-ku 0.1

TorayDuPont Co. Ltd. Opelon Shiga 7.2Toyoba Co. Espa Tsuruga 3.3

Japonya

Unitika 1.1Gney Kore Sahean Ind. Jespan Kumi 1.6Kohap Ltd. Kopadex Euiwang, Ulsan 0.3

Teakwang Industries Acelan Ulsan 19.4Tongkook Synthetic Texlon Kumi 7.8

Hyosung Toplon Anyang 2.9Singapur DuPont Singapore Fib. Lycra Singapore 4.5

DuPont Fibers China Qingpu 2.0Shandong Shandong -

Haishan Spandex Ind. 0.4Zhongshan Spandex Lianyugang -

in Halk C.

Yantai Spandex Yantai -

Tong Hwa Synthetic F Chu Pei 1.0Tayvan Tundex Distinct Hsin su 2.0BATI AVRUPA

Almanya Bayer Faser GmbH Dorlastan Dormagen 6.0Hollanda DoPont de Nemours Lycra Dordrecht 6.0ngiltere DuPont (UK) Ltd. Lycra Maydown 7.5talya Fillatice SpA Linel, Linetex Capriate 1.0

DOU AVRUPACIS State Enterprise Volzhisky -

Polonya Chemitex Elaston Jelenia Gora 0.1


21/192

1. GR Ekrem KUL

5

Yine izelge 1.2den grld zere Asya lkelerinde 1985-1998 yllar

arasnda 7600 31000 ton arasnda, Kuzey Amerikada 8600 33000 ton arasnda

elastan lif retimi gereklemitir. Elastan elyafnn 1996 ylnda Avrupada retimi

21000 tondur. retilen elyafn %41i Avrupann moda bakenti Milanoya gitmitir.

talya Bat Avrupada 1997 ylnda elastan en ok kullanan lke konumundadr. %

44e yakn bir oranla ba ekmektedir. Bunu yaklak %16 ile Fransa, %15 ile

ngiltere, % 14 ile Almanya izlemektedir. Avrupa pazarlarnda satlan elastanl rg

kumalarn %70inin talya meneli olmas bunun en byk kantdr (Keesee, 1998).

Elastan iplikler kullanlarak retilen elastik tekstil rnleri, durumuna gre

klasik dokuma ve rme (dz, yuvarlak, zgl ) teknikleri yannda zel dokuma ve

rme teknikleriyle de retilmektedir. Elastan lifleri retimde yaygn olarak pamuk,

viskon, poliester, poliamid ve yn lifleri ile ikili ve l karmlar eklinde

kullanlmaktadr. Elastan lifi pahal fiyattan dolay ve istenilen miktarda esnekliinin

salanmas iin kuma yaplarnda %1 - %20 arasnda kullanlr. Uygulama asndan

farkl cins lifler elastan lifler ile eitli teknikler kullanlmak suretiyle kartrlarak

elastik iplikler retilmektedir. Bu tip iplikler karmdaki lifin cinsine gre deiik

yap, tutum ve zellikler gsterirler. Ayrca elastik iplikler kullanlarak elastik

kumalar retilmektedir. Sonu olarak elastan lif karm ile dokuma ve terbiye

sonrasnda kumaa istenilen zellikler kazandrlarak ok eitli giysi formlar

oluturulmaktadr.

Hazrlanan bu almada bahsedildii zere, nemi ve tercih edilirlii gnden

gne artan elastan liflerinin iplik ve dokuma kuma retimi esnasnda Pes/Vis

elyaflar ile birlikte gstermi olduu kalite performanslarna ve problemlerine

deinilerek kaliteyi tespit edici testlere deinilmi ve problemlerin giderilmesine

ynelik baz aratrmalar yaplmtr. Ayrca tm prosesler ayrntl bir biimde

incelenmitir.


22/192

2. NCEK ALIMALAR Ekrem KUL

6

2. NCEK ALIMALAR

Bu blmde ilgili literatr taramas sonucunda konuyla ilgili daha nce

yaplm almalar hakknda ksa bilgiler verilmitir.

Elastan ierikli yada elastik tekstil mamulleri zerine daha nce birok farkl

adan almalar yaplmtr. Bu ksmda sadece bir ksm rnek olarak

incelenecektir.

Weber, W. (1996), lycra ekirdekli kor ipliklerin (core-yarn) modifiye

edilmi ring iplik makinelerinde allmas hakknda bir alma yapmtr.

almann ana prensipleri ve elemanlar gerdirme alan uzakl tahrik sistemi ve

lycra bobininin serbest veya kontroll olarak salmasndan olumaktadr. Bobin

sama sisteminin opsiyonel olarak seilebileceinden ve pratikte lycra bobini sama

tertibatnn sarm sistemi ile olannn tercih edilmesinden bahsetmitir.

Bayku, D. (2003), elastan ieren dokuma tekstil rnlerinde eitli kuma

performanslarnn belirlenmesi ve bunlarn ne ekilde iyiletirilecei hususunda

eitli yntemlerin gelitirilmesi konusunda almalar yapmtr. Yaplan almada

deiik elyaflarla kombine edilmi elastan ieren kuma yaplarnn proseslerde

istenilen zelliklerinden, kumalarn ne ekilde muhafaza edileceine kadar farkl

alardan konuya yaklamtr. Bu yaklamlar sonucunda performans iyiletirici

tavsiyelerde bulunmutur.

elikbilek, A. (1978), elastik tekstillerin terbiye ilemleri ile ilgili imkanlar

ve riskler hakknda bir alma yapmtr. Bu almada hatasz bitmi kuma

retimini garantilemek iin, ham kumalarn terbiye iletmesine rulo halinde

girmesinin gerekliliini belirtmitir. Aksi takdirde materyal tipine bal olarak, pek

ok ham kuma katl olarak istif edilmise, geri dnlmez krklara yol aabilecek bir

ekme eiliminin olacandan bahsetmitir.

Gajjar, J.B. (1998), raschel kumalarda spandex (elastan) iplik kullanm

hakknda alma yapmtr. Spandex ipliklerinin kullanm esnasnda yksek

gerginlie maruz kalmalar sebebiyle retim esnasnda zg hazrlama, rme ve

terbiye ilem artlarnn en uygun hale getirilmesi ve bu artlarn bir kez

oluturulduktan sonra varyasyon gstermemesini belirtmitir. Spandex iplik


23/192


7

gerginliinin 0.03 0.07 gr/denye (2.7 ve 6.2 mN/tex) arsnda olmasnn gerekliliini

ve poliester iplikler iin 2.3 3.0 denye filament inceliini tavsiye etmektedir.

Duran, K. (1990), elastan ieren kumalarn n terbiyesi hakknda alma

yapmtr. ekmeye kar ok istekli olan kumalarn terbiye ilemleri srasnda bu

istein ayarlanmasndan ve ayn ekilde ekmeye kar isteksiz kumalarda ise bu

istein desteklenmesinden bahsetmitir. Kuma dz tutmak ve uygulanan gerilimi

azaltmak iin genelde ak en kumalarda zg levendi sisteminin kullanlmasn

tavsiye etmitir.

rtlek, H. G. (2002), yaplan almada elastan ierikli kombine ipliklerin

retim yntemleri ve proseslerini ayrntl olarak incelemitir. Bu proseslerde

kullanlan makine zelliklerine ve proses zelliklerine deinmitir. Sonu olarak ise

elastan ieren bu iplik yaplarnn kullanmnda karlalan temel kalite

problemlerine deinmitir. Bu problemlerden yola klarak sz edilen proseslerde

ne gibi unsurlara dikkat edilmesi gerektiini vurgulamtr.

Sabr, C. E. (2003), istatistiksel verilerin arlkl olduu almada zellikle

dnyadaki elastan lif reticilerine, retim kapasitelerine ve pazar paylarna

deinmitir. Buradan yola karak elastan liflerin dnya tekstilindeki konumunu

mercek altna alm ve ileriye dnk baz ngrlerde bulunmutur.

Yeil, Y. (2003), farkl karmlarda elastan ieren kuma yaplarna, boyama

ve haslk zellikleri asndan bir yaklam yapmtr. Bu incelemeyi yaparken ok

eitli kuma konstrksiyonlarna deinmitir. Farkl elyaf eitleri ile elastann

kombine edilmi olduu bu kuma yaplarnda terbiye ilemleri asndan ne gibi

unsurlara dikkat edilecei hususunda tavsiyelerde bulunmutur. Yaplan tavsiyelerde

zellikle, elastan ieren bu kuma yaplarnn boyanmas ve haslk zellikleri

zerinde durmutur. almasn ise deneysel ve istatistiksel almalarla

desteklemitir.

Bu almalardan farkl olarak zellikle, elastan lif retici firmalarn dnya

apnda yapm olduu birok aratrma ve gelitirme almalar da mevcuttur. Bu

almalar hem proses ve rn zellii gelitirici hem de elastan lif kullanc

firmalara tavsiyelerde bulunan almalardr. rnein; Bayer Corp., DuPont

Textiles ve Radici Spandex Corp. firmalar ksa sre nce hazrladklar


24/192


8

almalarda elastan liflerin karakteristikleri, kullanm zellikleri ve kullanclar

asndan ne gibi noktalarda nlemler alnaca hususunda tavsiyelerde

bulunmulardr. rnein terbiye iletmelerine yaplan tavsiyelerde kasar ilemlerinde

oksijen ve sodyum perborat tipi kasar yaplmas nerilmitir. t ilemlerinde ise

hzl ve farkl noktalara dk scaklklarda t ilemi yaplmas nerilmitir.


25/192

3. POLESTER LFLER Ekrem KUL

9

3. POLESTER LFLER

Bu blmde, poliester liflerin retim yntemleri, fiziksel ve kimyasal

zellikleri ile dier karakteristik zelliklerine ksaca deinilmitir.

Poliester/Viskon/Elastan karm yapsnn kalite ve performans zelliklerinin

incelenmi olduu bu alma kapsamnda poliester elyafn tek bana ne gibi

zellikler gsterdiini incelemekte fayda var.

3.1. Poliester Elyaf retimi

Poliester, petrol sanayiinin bir trevi olan polietilen tereftalattan, eriyikten

elyaf ekme ilemi ile retilir. retiminde kullanlan basit kimyasal maddelerin

(genellikle polihidrik alkoller ve polikarboksilik asitler), ester balar ile birbirlerine

baland bir kondensasyon polimeridir. boyutlu poliesterler reine oluturan,

lineer poliesterler ise elyaf oluturan poliesterlerdir. Elyaf polimeri, arlka en az

%85 orannda aromatik karboksilik asit esterinden meydana gelmektedir. Poliesterin

yapsal olarak en belirgin zellii, molekl zincirinde ester gruplarnn bulunmasdr.

Esterler; bir asitle bir alkoln meydana getirdii bileiklerdir.

Poliester de temel madde olarak; etilen glikol ve tereftalik asit kullanlr.

Tereftalik asit etilen glikol ile reaksiyona girerek diglikoltereftalat meydana gelir.

Daha sonra diglikoltereftalat yksek scaklk ve vakumda, polietilentereftalat

polikondenzatn meydana getirir. Elde edilen polikondenzat bu reine formundadr

ve 260Cde erir. Bu ekildeki madde, elyaf ekimi iin uygun hale gelmitir. Erimi

hale getirilen elyaf hammaddesi, yani polimer, hava ile temas etmeden dzelere

pompalanr ve elyaf ekimi gerekletirilir. Dzeden kan filament haldeki elyaf

sertletirilir, gerdirilerek, daha sonra bkm verilir ve bobinlere sarlr. stee bal

olarak filament elyaf istenilen boylarda kesilerek, kesikli (tapel) hale getirilebilir.


26/192


10

3.2. Poliester Elyafn Fiziksel zellikleri

Poliester elyaf esas olarak; hidrofobluu, yksek mukavemeti, burumazl

ile karakterize edilebilir. Bu zellikleri ile poliester elyaf; pamuk, viskon, yn

karmlarnda kullanm zelliklerini gelitirici rol oynayan nemli bir elyaf

eididir. Poliester elyafnn fiziksel zellikleri izelge 3.1de zetlenmitir.

izelge 3.1. Poliester Elyafn nemli Fiziksel zellikleri (Yakartepe, 1995)KRTERLER POLESTER ELYAFININ FZKSEL ZELLKLER

Mikroskobik grn Boyuna kesiti przsz ve yeknesak, ubua benzeyen bir grnmesahiptir. Enine kesiti ounlukla yuvarlaktr. Dze formuna gre deiikkesitleri de vardr.

Uzunluk lk retildiklerinde sonsuz filament halindedirler. Daha sonra kesikli olarakistenilen boylarda kesilebilirler. Pamuk tipinde 3-5 cm, yn tipinde 6-15 cm.

ncelik Sentetik elyafta incelik retim srasnda istenilen ekilde olur.Younluk Dakron 1.38 gr/cm, Kodel 1.22 gr/cm, Vikron 1.37 gr/cm. Bu deerlerin

hepsi ortalama olarak pamuktan ve rayondan dk, poliamid ve akriliktenyksektir.

Renk retimde beyaz renklidir. stenirse, elyaf ekme zeltisine pigmentrenklendiriciler ilave edilerek renkli elyaf elde edilir.

Parlaklk retimde parlaktr. stenirse, lif ekme eriyiine matlatrc maddeler ilaveedilerek veya daha sonra eitli ilemler ile matlatrlabilir.

Mukavemet (kuru) yi ve mkemmel derecede mukavemete sahiptir. retim eklinemonomerlerine ve germe miktarna gre mukavemeti 4.5-8 gr/denyearasnda deiir.

Mukavemet (ya) Kuru mukavemet ve ya mukavemet arasnda pek fark yoktur.Uzama elastikiyeti Orta veya iyi derecededir. Esneme yetenekleri normal filament elyafta %15-

30 , tapel elyafta %30-50 arasndadr.Rezilyens(yaylanma) Mkemmeldir. Burumadan iyi birekilde eski haline dner.

Nem alma ok dktr. % 0.4 civarndadr. Tamamen hidrofob olarak nitelenebilir.Is dayanm Yumuama ve yapma scakl 230Cdir. Fikse edilme durumunda son

derece iyi stabiliteleri vardr. Erime noktalar 260Cdir.Alev Alma Yava yava yanar. Serbest ve ak iken damlama olur.

Statik elektriklenme Nem emiciliinin dk olmas sebebiyle statik elektriklenme problemi

vard

r.Pilling(Boncuklanma) Tekstil elyaflar ierisinde en yksek derecede pilling poliesterde grlr.


27/192


11

3.3. Poliester Elyafnn Olumlu zellikleri

Ypranma (anma) mukavemeti ok iyidir, ancak poliamid elyafndan daha

iyi deildir. Burumaya kar direnci ok iyidir, formunu korur. En iyi rezilyense

sahip elyaflardandr. Gve, zararl bceklerden etkilenmezler. Gne na kar

dayankldr. Esasen gne na uzun sre maruz kalan poliester elyaf

dayanmndan poliakrilnitril elyafndan daha fazla oranda kaybetmesine ramen,

balang dayanmlar ok yksek olduu iin gnelik ve tl perdelerde en fazla

tercih edilen elyaftr. Ykanabilir veya kuru temizleme ile temizlenebilir.

Termoplastik zellii nedeniyle scakta fikse edildiinde t tutma zellii yksektir.

Krma yada buruma sonras kolaylkla eski haline dnme zellii nedeniyle,

ykamadan hemen sonra tye gerek duyulmadan giyilebilir.

3.4. Poliester Elyafnn Olumsuz zellikleri

Poliester elyaf, hidrofobtur. ok dk nem ekme zelliine sahiptir.

Tutumu gevrektir. Statik elektriklenme rahatsz eder. Pilling oluumu poliester

elyafnn en byk problemlerindendir.

3.5. Poliesterin Kullanm Alanlar

Poliester, dnyada en ok kullanlan insan yaps elyaftr. Tm elyaf tketimi

ierisinde ise; dnyada pamuktan sonra en ok kullanlan ikinci elyaftr. Bu durumu,

Trkiye iinde ayndr. En ok pamuk ve yn ile kartrlarak kullanlr.

Tekstilde gerek kesiksiz filament gerekse kesikli elyaf olarak birok kullanm

alanna sahiptir. Hazr giyim eyas, ev demesi ve endstriyel alanlarda kullanlan

birok mamuln yapmnda nemli bir elyaftr. Ak hava koullarna dayankllk

gerektiren alanlarda da nem tar. Hafif, ince kumalarda kalc t isteyen

giysilerde, rg d giyimde ve takm elbiselik gibi ar kumalar iin yn ile

kartrlarak kullanlr. Genellikle %35 veya %50 oranda, pamukla kartrlarak

yamurluk ve gmleklik kumalar yapmnda kullanlr. Diki iplikleri iin kesikli ve


28/192


12

filament halde ve nveli ipliklerin retiminde nemli kullanm vardr. Elyaf hafif

yklemelerle kolayca uzamadndan, oraplkta PES elyaf kullanlmaz

(Yakartepe, 1995).

3.6. Poliester Elyafnn Kimyasal zellikleri

Poliester elyaf, suya ve kimyasal maddelere kar ok yksek bir performans

gsterir. izelge 3.2.de su, asit, baz, indirgen maddeler, hava koullar gibi birok

etkene kar poliesterin ana tepkileri zetlenmitir.

izelge 3.2. Poliester Elyafnn Kimyasal Dayanm (Yakartepe, 1995)ETKENLER POLESTER ELYAFININ DAYANIMI

Su Son derece hidrofob bir elyaftr. % 100 bal nemde bile %1 su alabilir.

Normal koullarda %0.4 higroskopik neme sahiptir.

Asitler Asitlere kar yksek bir dayanm gsterir. Anorganik asitlerin %30u aan

konsantrasyonlarnda yksek scaklkta paralanr. Zayf ve orta kuvvetli

asitlere kar dayankldr.

Bazlar Ester balarna ramen, bazlara kar beklenenden fazla dayanm gsterir.

Ancak, youn anorganik bazlarla muamelede poliester dtan itibaren

paralanmaya balar.

Ykseltgen

maddeler

Yksek bir dayanma sahiptir.

ndirgen maddeler Yksek bir dayanma sahiptir.

Organik zgenler Byk ounluuna dayankldr. Kuru temizlemede kullanlan benzen,

trikloretilen, karbontetraklorr, perkloretilen gibi zgenlerde zarar grmez.

O-diklorbenzen, dimetiltereftalat gibi baz zgenlerde belirli koullarda

tamamen znrler. Organik zgenlerin iirici etkisi poliesterin

boyanmasn kolaylatrr.

Temperatr 200Cnin zerindeki scaklklarda zarar grr.

Ik Ik ve atmosfer koullarna yksek dayanm gsterir.


29/192

4. VSKON LFLER Ekrem KUL

13

4. VSKON LFLER

Bu blmde, viskon liflerin retim yntemleri, fiziksel ve kimyasal zellikleri

ile dier karakteristik zelliklerine ksaca deinilmitir. Poliester/Viskon/Elastan

karm yapsnn kalite ve performans zelliklerinin incelenmi olduu bu alma

kapsamnda viskon elyafn tek bana ne gibi zellikler gsterdiini incelemekte

fayda var.

4.1. Viskonun Tarihi

Viskon rayonunun retim prosesi, selloz kimyasn inceleyen C.F.Cross ve

E.J. Beven adl kimyaclar tarafndan bulunmutur. Viskoz retim prosesleri 1891de

bulunmasna ramen patenti 1892de alnmtr.

4.2. Viskonun Hammaddesi ve retim Yntemleri

Viskoz liflerinin hammaddesi sellozdur. retim iin % 92-98 civarndaselloz ieren pamuk linteri ve odun sellozu kullanlr. Bu maddeler temizlendikten

sonra kostik soda ile muamele edilerek alkali selloz oluturulur. Daha sonra karbon

dislfit ile ileme sokularak selloz ksantata dntrlr ve seyreltik kostik soda

zeltisiyle zlr. Elde edilen ham viskoz zeltisi olgunlatrma ilemine tabi

tutulduktan sonra asit koagle banyolarnda ekilir ve bylece viskoz flamentleri

meydana gelir. Viskoz lif ekimi srasnda hava kabarcklarnn dzeden kan

elyaf

n kopmas

na neden olmamas

iin lif ekimi vakumlu ortamda yap

l

r.Ayrca filamentin yapmasn nlemek iin koaglasyon banyosundan geirilir.

Lifler retildikten sonra germe ileminden geer. Germe ilemi iki basamakta

olmaktadr. Birinci basamakta %10luk bir gerilim uygulanrken, ikinci blgede

%50-50lk bir gerilim uygulanr. Daha sonra tow haline getirilen lifler ikinci bir

banyodan geerek kesmeye giderler. Burada yaplan kesimden sonra viskon lifi

retilmi olur.


30/192


14

Kesme ileminden sonra ise lifler terbiyeye gnderilirler ve burada; bzdrme,

ykama, kkrt giderme, 2. ykama, aartma, 3. ykama, antiklorlama, 4. ykama ve

avivaj proseslerinden geer.

ekil 4.1. Viskon Elyafnn Kesit Grn (Baer, 1992)

4.3. Viskon Elyafnn Fiziksel ve Kimyasal zellikleri

Viskon elyafnn ekme mukavemeti deerleri retiminden bu yana farkl

deerler almtr ve deimitir. Bunun sebebi viskonun retim teknolojisinin

gelimesi ve viskona ilave edilen maddelerin olmasdr. Son deiikliklerle beraber

viskonun, ya mukavemeti ; l .2-1.7 gr/denye, kuru mukavemeti; 2.3-3.0 gr/denye

olmutur.

Viskon elyafna uygulanan kuvvetin elastik snr ierisinde olmas

durumunda; kuru olarak % 15-30, ya olarak % 20-35 uzad tespit edilmitir.


31/192


15

Viskon elyafnn incelii denye ile ifade edilir. Viskon elyaf genel olarak

1.5-2.5 ve 3.75 denye olarak retilmektedir.

Viskon elyaf yap itibariyle nem absorbsiyonu yksektir. Elyaf havadan

nemli miktar nem alr. Ticari olarak viskonun rutubet deeri % 13tr.

Viskondaki kl deeri retim metoduna gre deiir. Elyafn kl ierii

bastrmada kullanlan kostiin iindeki suyun cinsine baldr. Suyun iindeki

mineraller ne kadar az olursa kl oran daha dktr. Kuru viskonda bu miktar

yaklak % 0.15-0.25 arasdr.

In tesiri nemli ldedir. Viskonun nem miktar, n etkisini arttrr ve

mukavemetinin deeri azalr.

Viskon kurutmaya maruz kalrsa mukavemeti azalr ve renkte solma oluur.

Asidin viskona kar etkisi, uygulanan sreye ve scakla baldr. Organik

asitler % 1-3 orannda viskona tesir etmez. norganik asitlerde zaman ve scaklk

nemlidir. Her iki durumda da uygulanan asit uzaklatrlmaldr.

Elyaftaki krimp says 2 adet/cm civarndadr. Krimp mukavemeti arttrc etki

gsterir.

Avivaj viskon elyafna antistatik zellik verir. Ar avivaj ise elyafn birbiri

zerinden kaymasna sebep olur. Bu da olumsuz ynde tesir eder. Viskona uygulanan

optimum avivaj % 2.0 civarndadr (Baer, 1992).


32/192

5. ELASTAN LFLER Ekrem KUL

16

5. ELASTAN LFLER

Yksek uzama kabiliyetine sahip lif eitleri elastomer lifleri olarak

tanmlanabilir. Elastomer lifleri kimyasal yaplarndan dolay kopmadan ok yksek

uzama gsterebilen ve kopma noktasna kadarki uzamalarda tamamen ve abuk eski

haline dnebilen liflerdir. Elastomerik lifleri tarihsel geliimleri ile de ilikili olarak,

kauuk (tabii ve suni), Anidex (apraz balanm poliakrilat) lifler ve poliretan

esasl elastomerik lifler eklinde grup altnda incelemek mmkndr. Yksek

esneklie sahip malzeme yapmnda uzun zaman iplik kapl lastik kullanlmtr.

Fakat doal lastik s, k, aartma maddeleri ve kuru temizlemeye kar dayankl

deildir. Ayn zamanda lastiin boyarmaddelere kar afinitesi yoktur. Btn bu

durumlar ve esnek malzemeye duyulan gereksinmenin art, sentetik yollarla esnek

lif elde etmek iin youn almalar yaplmasna yol amtr. zellikle poliretan

esasl elastomerik lif, son yllarda ar nem kazanmtr. Uluslar aras szlemelere

gre Elastan Lif olarak adlandrlan poliretan-elastomer elyafn sadece esneklii

yksek olmayp, ayn zamanda yrtlma direnci de ok yksektir. Bu nedenle pek ok

alanda kullanm kolayl salamaktadr. Poliretan elyaf; makromolekl zincirleri,

fonksiyonel retan gruplarnn bir tekrar eklinde olan lineer makromolekllerden

oluan elyaf eididir. Poliretan liflerinin esneklik zelliklerinin fazla olmas nedeni

ile de elastan elyaflar olarak nem kazanmlardr. Poliretan makromolekllerinin

esneklik ve dayankllk zelliklerini artrmak iin, yeterli esneklii salayabilecek

yumuak ve sert karakterli segmentlerin olumas salanmtr. Bylece; poliretan

lifinin uzama yetenei artrlrken makromolekller arasndaki balarn dayanma

gc de artrlmtr.Poliretan lifleri, doal kauuk liflerinden daha stn esneklik

zelliine sahiptir. Uzunluunun % 800 orannda uzama gsterebilir. Bunun

yannda; poliretan elyafnn boya almas, kimyasal kararll ve anmaya kar

mukavemeti daha iyidir. Bu avantajlarndan dolay poliretan elyaf gnmzde

doal kauuun yerine kullanlmaktadr. Poliretan esasl elastomerik lif sentezinin

esas, 1937 ylnda Otto Bayer, H.Rinke ve arkadalar tarafndan gelitirilen

diizosiyanat-poliadisyon prosesine dayanmaktadr. Endstriyel anlamda ilk

poliretan esasl elastomerik lif retimi, J.C.Shvers ve arkadalar tarafndan DuPont


33/192


17

firmas aratrma blmlerinde kuru ekim prosesiyle gerekletirilmitir. DuPont

firmas bu gelitirdii poliretan esasl multi filament yapdaki elastomerik elyaf

Lycra ad altnda 1962 ylndan beri retmeye devam etmektedir. Amerikan Federal

Ticaret Komisyonunun yapt tanmlamaya gre yapsnda en az %85 orannda

blmlenmi poliretan bulunan sentetik polimerizasyon zincirlerine Spandex ad

verilmektedir. Poliretan grubu liflerinin yaygn kullanmlarndan tr zellikle

Amerika ve Kanadada Spandex elastomerik liflerin genel ad olarak

kullanlmaktadr. Avrupada ise poliretan esasl elastomerik liflerin genel ad olarak

Elastan adyla kullanld grlmektedir. Bat Avrupa sentetik iplik reticileri

tarafndan kurulan BISFA (International Bureau for the Standardisation of Rayon

and Synthetic Fibres) tarafndan yaplan standart isimlendirme almalarnda,

elastan elyafnn EL eklinde ksaltlarak ifadesine karar verilmitir (Akan, 2000).

5.1. Elastan Liflerinin retim Yntemleri

Elastan liflerinde gerildikten sonra tekrar ilk durumuna geri dnme gc ok

yksektir. Yani, herhangi birekilde uzatld, esnetildii zaman ilk haline dnmeye

ok meyillidir. Bu zellik Lycra gibi elastik olan btn elyaf ve ipliklerin

karakteristik zelliidir. Btn elastan elyaflarn yapsnda gevek (amorf) yap oran

yksektir. Elastan filamentlerinin yaklak % 85lik orann bu gevek yap oluturur.

Kat yap ve gevek yap aras balantlar mevcuttur. rnein bir uzamaya maruz

kaldnda gevek yap giderek kristalize olur ve dzgnlk artar. Filamentte

sonradan meydana gelen kristalizasyon, serbest kaldnda tekrar yok olur

(Yakartepe 1995a).

Endstride poliretan retimi ok adml bir prosestir. lk admda basit lineer

poliretan; glikol ve diizosiyanat bileiklerinin poliadisyon (katlma) prosesi ile elde

edilir. Mteakip admlarda ise; blmlenmi blok poliretan yapsnn oluumu ve

zincir uzamas gereklemektedir. Daha nce bahsedilen gevek-sert segmentler

olumas ve retanlarn birbirlerine balanmalar genellikle organik bir zc

(Dimetil asetamid - DMAC) ierisinde gereklemektedir.


34/192


18

ekil 5.1de DuPont firmasnn rettii elastomer liflerden olan Spandex

elyafnn molekl forml yapdaki sert ve yumuak ksmlar oluturan bileikler

grlmektedir.

yumuak segment sert segment

ekil 5.1. Spandex Elyafnn Kimyasal Forml (At, 2001)

Bu yapda oluan blmlenmi poliretann molekler yaps; uzun, hareketli

gevek ksmlar ile ksa ve sert ksmlardan olumaktadr. Yapdaki gevek ksmlar;

reaksiyonlar srasnda kullanlan yksek molekl arlkl polioller (polieter ya da

poliester) tarafndan oluturulmaktadr. Gevek (yumuak) segmentler oda

scaklnda neredeyse sv formdadrlar. Bu hal, yumuak segmentlerin yksek

hareketliliini garanti ederek, retilen elastan lifinin yksek derecede esnek olmasn

salamaktadr. ekil 5.2de yapdaki sert ve yumuak ksmlar ematik olarak da

grlmektedir.

sert segmentler yumuak segmentler

ekil 5.2. Serbest Haldeki Elastan Lifi Moleklleri (Akan, 2000)


35/192


19

Yapdaki sert ksmlar retan gruplarn iermektedir. Bu segmentlerin

yapsn ise diizosiyanat ve zincir uzatcs olarak kullanlan etilen daimin

belirlemektedir. Sert segmentler, elastan lifinin salamlk, sertlik, termoplastiklik ve

sya dayankllk zelliklerini oluturmaktadr.

Gevek segmentleri oluturan poliollerin kimyasal yaplar (poliester ya da

polieter oluu) ve molekl byklkleri, retiminde kullanldklar poliretanlarn

souk ya da scaa dayankllk, hidroliz stabilitesi, zcler karsndaki

dayankllk gibi zelliklerini nemli lde etkilemektedir. Bu nedenle gevek

segmentleri oluturann polyester veya polieter oluuna gre elastan liflerini poliester

ve polieter tipi olarak iki gruba ayrmak mmkndr (Yakartepe, 1995).

Du pont firmas tarafndan retilen ve Lycra ad ile bilinen bu liflerin

yapsndaki eter gruplar, bazlara kar dayankllk ve yksek scaklklarda

boyanabilirlik salar. Lycra T128 C tipi dndaki tm Lycra tipleri eter ba ihtiva

etmektedirler.

Polieter tipi lifler; tekstilde uygulanan alkali aartma, boyama gibi

muamelelere kar dayankl iken, poliester tipi olanlar hassastrlar. Fakat; poliester

tipi elastanlar, polieter tipi elastanlara nazaran kuru temizlemede kullanlan

kimyasallara kar daha fazla direnlidirler.

Poliester tipi formlde grld gibi poliester elyaf poliretan elyaflarndan

daha karmak bir yapda olup Vyrene ticari ad ile bilinmektedir. Lycra T 128 elyaf

da bu gruba girmektedir. Bu lifler bazlardan kolaylkla etkilenirler ve ester gruplar

hidroliz olur. Bu liflerden retilen mamullere poliklor etilen ile kuru temizleme

yaplabilir.

Her iki poliretan elyafnda retan grubunun aromatik halka ieren fenil metil

gruplar lif yapsnda kristalin blgeyi oluturmaktadr. Bu gruplar kimyasal

bakmdan inerttir ve polimerin stabilliini salar. Elyaf yapsndaki polietilen glikol

gruplar ise amorf blgeleri oluturmaktadr. Bunlar lineer fakat, deiik ynlere

ynlenmi durumdadr.


36/192


20

5.2. Elastan Liflerinin Elde Edilmesi

Elastan yaplarn belli zellikleri kullanm alanna gre farkllk

gsterebilmektedir. Elyaf elde edilirken kullanm alanna uygun ekilde elastomerler

seildikten sonra istenen zellikler arasnda en iyi dengeyi salayacak ekilde

glendirici yar glendirici mekanik zellikleri ayrlmaya yarayan maddeler gibi

katk maddeleri de kullanlmaldr.

Elastik lifler iin en sk kullanlan polimer kuru ve ya ekim metodu ile

11-2.600 numara snrlar ierisinde mono filament veya multi filament iplik olarak

ekilen kesilmi poliretandr. Lif ekiminde kullanlacak yntem elastomer lifin

kimyasal yapsna baldr. Eriyikten, zeltiden veya reaksiyondan lif ekimi

yntemlerinin herhangi biri ile elastomer elyaf elde etmek mmkndr.

Eer polimer lineer ise eriyikten, eer polimer zcde zlm ise kuru ve

ya olarak zeltiden, eer polimer lineer deil de apraz balar polimerizasyon

ilemi srasnda oluuyorsa, polimer zlemez veya eritilemez ise kimyasal veya

reaksiyon lif ekimi uygulanabilir.

Dnyada retilen belli bal elastan ipliklerin kimyasal strktr ve eirme

prosesleri izelge 5.1de verilmitir.


37/192


21

izelge 5.1. Belli Bal Elastan pliklerinin Kimyasal Strktr ve Eirme Prosesi(Akan, 2000)

rn Ad Firma Hammaddesi Eirme ProsesiAcelan Taewang (ROC) PET/MDI/diamine Kuru

Dorlastan Bayer Faser Gmbh PET/MDI/diamine Kuru

LycraDupont Neumours

Co.(ABD)PET/MDI/diamine Kuru

Roica Asahi Kasei (Jap) PET/MDI/diamine Kuru

GlospanGlobe MFG Co.

(ABD)PET/MDI/diamine Kuru

Lineltex Fillatice (Ital)Poycaprolactone

ester/MDI/diamineYa

Lubell Kanebo Ltd. (Jap) Polyester/MDI/butandiol Eriyikten eirme

Mobilon Nisshinbo Ind., nc.(J) PET/MDI/butandiol Eriyikten eirme

Spantel Kuraray Co.,Ltd,(J) PET/MDI/butandiol Eriyikten eirme

Endstriyel dzeyde elastan elyaf ilk olarak kuru eirme sistemi ile E.I

DuPont de Nemours & Co., Inc. ABD firmasndan J. C. Shvers ve arkadalar

tarafndan gerekletirilmitir. 1962 ylndan bu yana bu multifilament elyaf Lycraismi altnda retilmektedir. 1964 ylnda ayn elyaf BAYER AG (Almanya)

tarafndan dorlastan ismi altnda retilip piyasaya sunulmutur.

Gnmzde elastan filamenti zerinde dnyada en fazla kullanlan sistem de;

kuru ekim prosesidir. Kuru ekim ileminde; elastan lifini oluturan kimyasal

hammaddelerin bir zc ierisinde znmesiyle oluan yksek viskoziteye sahip

ekim eriyii, sabit scaklktaki ekim blgesine tek ya da ok delikli dzelerden

geirilerek sevk edilir.Dzeden kmadan nce elastan liflerinin znd zc ierisine baz

kimyasallar ilave edilir. Hidrazin makromolekl uzatr, dietil amin zeltinin

340Cde viskozitesini 700 poise civarnda kontrol altnda tutar. Polimer zeltisine;

gaz dumanlarndan rengin sararmamas iin renksiz leuko-kp viole boya, renk

dnmn engellemek iin hidrazitler ve semi karbozitler, parlaklk derecesini

belirlemek iinse titandioksit ilave edilir.


38/192


22

Filamentler dzeden ktktan sonra; eirme nitesine stten beslenen ve

eriyikle birlikte hareket eden scak hava, bir ok noktadan stlarak sabit scaklkta

tutulan ekim kanal ierisinde buharlaan zc maddeyi (dimetilasetamid-DMAC

ya da dimetilformamid-DMF) absorbe eder ve hava k noktas yardmyla

sistemden hzl birekilde uzaklatrr. ekim blgesi knda oluan filaman ya da

filamanlar, sarm silindirinin neden olduu gerilimle istenilen oranda ekilerek

(maks. %200), nceden belirlenen inceliklerine kavuurlar. Eer ok delikli dzeler

kullanlmsa oluan bireysel filamanlar, hala viskoz bir halde olduklar iin yalanc

bkm nitesinden geite birbirlerine temas ederek yaprlar. Bylece ok

komponentli bir mono filament yap oluur. Ardnda bu mono filament yap

spin-finish ileminden geirilerek, alc silindirler yardmyla aln p elastan olarak

sarlmaktadr.

Burada ya ekim ileminden farkl olarak filamentlerin zcleri, gazn ve

scak buharn etkisi altnda buharlatrlarak giderilir. Genellikle ar bir buharlama

lif kesitinin yuvarlaa yakn bir ekil almasna yardm eder. Buharlama hzl

gerekleirse, sadece filamentin yzeyi abuk sertleir, i ksmlar yumuak, jel

halinde kalr, bu da bzlmeye neden olur. Burada kullanlan zcnn baz

zelliklere sahip olmas gerekir. Kolay elde edilebilir, ucuz olmas, geri kazanmn

kolay olmas iin buharlama ssnn dk olmas istenen zelliklerdendir. .

Ya ekim sistemi ile elastan retiminde, nce hammadde olarak kullanlan

kimyasallar, bir tr zc ierisinde zlp filtrasyon ileminden geirilerek ekim

eriyii haline getirilmektedir. Ardndan yaklak 30C scaklk ve 500-800 poise

viskozite deerindeki eriyik, bir ekim banyosu ierisine ok delikli bir dze

yardmyla sevk edilmektedir. 4-5 m uzunluundaki bu ekim banyosunda organik

zcden kurtulan ve banyo ierisine katlan yardmc maddelerle istenilen

zelliklere gre modifiye olan filamanlar, silindirler yardmyla alnmaktadr. Banyo

ierisinde zaten ksmen yapm olan bireysel filamanlar, banyodan yivli

silindirlerle alndklar iin, birbirlerine iyice yaparak ok komponentli mono

filaman bir yap olutururlar. Bir dizi stlm silindir zerinden geirilerek kurutulan

elastan, mteakiben uygulanan spin-finish ileminin ardndan bobin halinde

sarlmaktadr.


39/192


23

Reaksiyon lif ekim ynteminde; elastomerik lif, oluum reaksiyonunu,

koaglasyon banyosunda tamamlar. Reaksiyon lif ekimi 750-3500 molekl

arlna sahip ve yan ularnda polyester veya polieter bulunan bir n polimer

aromatik diisosiyanat kullanlarak yaplr. zelti ekstruderden geirilip hava ile

temas ettirilir ve %80 etilen diamin ieren suda hzlca konsantre edilir. Bylece

filamentin d kabuu kurur ve ii sv kalr. Daha sonra monoflament kurutulur ve

120Cde 2 saat stlarak molekler yapnn a oluturmas salanr (At, 2001).

Ya ekim prosesiyle elde edilen elastan liflerinin, kuru ekim sistemi ile elde

edilenlere nazaran zayf zellikler gstermeleri ve ekim banyosunda kalan zc

artklarnn geri kazanmnn, dk konsantrasyon nedeniyle ok pahal olmasndan

dolay bu yntem gnmzde ok az uygulanmaktadr.

Btn byk elyaf yapmclar elastan lif retiminde eriyikten lif ekme

prosesini aratrmaya ve gelitirmeye ynelmilerdir. Bu sistem, iplii elastan

hammaddesinin solvent kullanmadan sentez edilmesi ve daha sonra bir eriyikten

eirme prosesine tabi tutulmasn gerektirmektedir.

nceleri tek aamal prosesler tercih edilmekteydi. Burada polyester ve/veya

polieter diolen, difenil metan diizosiyanat (MDI) ieren poliretan hammaddeleri ve

ksa zincirli alifatik diolenler granl haline getirilmekte, bunlar daha sonra eritilip

elyaf ekilmekteydi. Karakteristik iplik yaps bakmndan ve daha modern olmas

asndan iki aamal proseslerin daha avantajl olduu grld ve retim bu metotla

yaplmaya baland. Burada prepolimer ve zincir uzama reaksiyonu ayr aamalarda

gerekletirilmekte, elde edilen eriyikten dorudan elyaf ekilmektedir.

Bu yntem dier yntemlere nazaran daha pahal bir yntem olmakla beraber,

retim srasnda kimyasal zclerin kullanlmamas nedeniyle evre dostu bir

yntemdir. Ancak endstride tercih edilen sistem kuru eirme sistemidir.

Gnmzde bir ok byk elastan lifi reticisi firma, bu sistem zerinde gelitirme

almalarna devam etmektedir.

ekil 5.3de de filamentlerin dzeden k daha yakndan grlmektedir.


40/192


24

ekil 5.3. Eriyikten Lif ekme Ynteminde Filamentlerin Dzeden k(Akan, 2000)

Tm bu sistemler gz nne alndnda; elastomer lif retiminin %80ini

kuru ekim yntemi, %10-15ini ya ekim yntemi, geriye kalan ksmn da

eriyikten ekim yntemi oluturmaktadr. Poliretan lifleri ilk retildiklerinde

genelde yapkandr. Bu durum tutumda zorluklara ve yalama metotlarnda ise

baarya sebep olur (At, 2001).

5.3. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri

Elastan lifi, mono ya da multi filament halinde sonsuz uzunlukta retilir.

stenirse kullanm yerine gre kesikli (stapel) hale getirilebilir. Bugn endstride11-2600 dtex arasnda deien incelikte elastan bulmak mmkndr. Elastan

liflerinin enine kesitleri, retim yntemlerine gre farkllklar gsterir. Yuvarlak,

oval, drtgen ve bunlara benzerekillerde olabilir. Multi filament yapda olanlarda,

mikroskop altnda kesit grnmde bireysel filamanlar aras boluk grlr.

Younluu elastann tipine ve retim yntemine bal olarak 1,15-1,95 g/cm3

arasnda deimektedir. Elastan lifi renk olarak, effaf, mat ve parlak olarak

retilmektedir. Bu liflerin en belirgin zellii olan kopma uzamas

deeri % 400-800


41/192


25

arasnda deiir. Elyafn azami esneme limitleri ve bundan doan maksimum kopma

kuvveti bitmi rnn fonksiyonelliinde nemli rol oynamaktadr. rnein

Dorlastann elastik tutumu, esnemesinin yannda kendini optimal ekilde tekrar

toparlama kuvveti ile birlikte bir deer ifade etmektedir. rnein bir bayan orab 1

km uzunluunda ince elyaf iermektedir. Ayn elyafn sadece 17 kg gerdirilmi

durumda iken ekvator evresinde bir tur yapacak uzunlua gelmektedir.

Elastan liflerinin dier nemli fiziksel zellikleri izelge 5.2de

gsterilmektedir.


42/192


26

izelge 5.2. Elastan Liflerinin Fiziksel zellikleri (Yakartepe, 1995a)

KRTERLER ELASTAN ELYAFININ FZKSEL ZELLKLER

Mikroskobik grn

Nispeten przsz ve dzgn grnmldr. Enine kesitleri yuvarlak

veya dikdrtgen eklinde retim ekline bal olarak deiir.

Genellikle yuvarlaktr.

Younluk1.24 gr/cm ile polyester ve ynden dk younlua sahiptir,

poliamidden yksektir.

UzunlukSonsuz uzunlukta retilirle ve genelde bu ekilde katlanrlar. stenirse

kullanm yerine gre kesikli ( Stapel) hale getirilebilirler.

ncelikstenilen incelikte retilebilir. ok ince ve kaln elyaf

retilebilmektedir. 25-200 dtex arasndaki inceliklerde retilebilir.

Renkeffaf,parlak ve mat olarak retilirler. Bu durum karm elyafta

boyama dzgnl asndan nem tar.

Parlaklk Mat, parlak ve ok az parlak olarak retilir.

Mukavemet

Dier sentetik elyaflara nazaran daha dayankszdr. Mukavemetleri

0,5-1,5 gram/denye arasnda deiir. Ya salaml ok az dme

gsterir.

Uzama elastikiyetiElastikiyeti mkemmeldir. Bu elyafn en belirgin karakteristiidir.

%500 den fazla uzamaya sahiptir ( %500-700).

Rezilyens(yaylanma) Elastikiyetine bal olarak iyi bir rezilyense sahiptir.

Nem almaHidrofobik elyaf olduu iin ok dktr. %65 nispi nem ve 20 C de

%1 civar nem alr. Sudan pek etkilenmez.

Scaklk

Tiplerine bal olarak scakla kar direnleri deiiktir. 150 C de

sertleme grlr. 150-200 C arasnda yumuar ve 230-290 C

arasda erir. tleme scakl 150 Cyi gememelidir. Yksek

scaklklar elyafn bozulmasna neden olur.

Alev alma Eriyerek yanar. Kimyasal koku verir. ssiz yanar.

Statik elektriklenme Ortadr. Kuru ortamda statik elektriklenme oluabilir.

Pilling (Boncuklanma) Yoktur.


43/192


27

5.4. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri

Belirli kimyasal maddeler elastan kumalara uygulandnda kumataki

elastan liflerine zarar verebilir. Elastanlar doymam yalardan ve greslerden

etkilenir. Renkleri solar ve paralanr. Yaylm zaman aralklarnda depolanmaya

ihtiya duyulan elastan ieren ham kuma, renk atmndan ve doymam yalardan

rmesini engellemek iin bol su ile ykanmal ve durulanmaldr. Klor aa

karan kimyasal maddeler de elastik iplikleri solduracak ve bozacaktr. Yzme

havuzu suyunda bulunan klor, mayolardaki elastik iplikleri yava yava zayflatr ve

bir sre sonra kopmalarna neden olur. Uzun sre ultraviyole nlarna maruz

kalmas da ayn etkiyi yaratr. Hava kirlilii ve iklim farkllklarndan dolay da

elastan liflerinde solmalar, sararmalar artmakta ve dayankll azalmaktadr.

Sararma elastann giyilme performansn etkilemese de, kuma ya da gsterimdeki

giysiler mteri ekiciliini kaybeder. Bunu engellemek iin tm depo giysileri ve

kumalar, kimyasal tepkime vermeyen ve hava geirmez paketlerde saklanmaldr.

Elastan liflerden olan Lycra eitlerinden; Lycra T 128 C tipi dnda btn

Lycra kaliteleri merserizasyona, karbonlamaya, 95 Cde alkali ykamaya, peroksit

aartmaya, kuvvetli asit banyosu ve alkali banyolarnda boyamaya kar

dayankldrlar ve bu artlarda elastikiyetini muhafaza ederler. Ayrca btn mekanik

ve kimyasal terbiye ilemlerine de dayankldrlar.

izelge 5.3de elastan liflerinin kimyasal zellikleri verilmitir.


44/192


28

izelge 5.3. Elastan Liflerinin Kimyasal zellikleri (Yakartepe, 1995a)

ETKENLER ELASTAN ELYAFININ KMYASAL ZELLKLER

Su

Dk su emiciliine sahiptir. Kolay kurur. Klorlu sularda zamanla

fiziksel zelliklerinde dme grlr. Poliretan elyaf %0.3-1.3

orannda ,Lycra elyaf %0.3 orannda nem alabilir.

Asitler

Asitlerin ouna 24 saatten fazla maruz kalmadka direnlidir.

Soukta sulu asitlerden pek zarar grmezler. Scakta hepsi az ok

etkiler. Deriik mineral asitlerde hemen bozunur ve znr.

Bazlar (Alkaliler)Bazlar

n ouna kar

direnlidir. Seyreltik soukta yap

lan ilemlerdefiziksel zelliklerinde bir dme gsterir. Bu nedenle kostikli

mamullerde fiziksel zellikler kontrol edilmelidir.

Organik zgenler Kuru temizleme zgenlerine kar direnlidir. Aromatik zclerde

ier.

Aartma maddeleri

Sodyum hipoklorit gibi klorlu aartma yaplmasndan kanlmaldr.

Klorlu ykseltgen maddeler renk deimesine ve fiziksel

zelliklerinde dmeye neden olur.

Kf ve mantar Etkilenmez.

Gveler ve bcekler Etkilenmez.

Ik, atmosfer koullar Orta derecede direnlidir. Gne zamanla elyafn sararmasna ve

bozulmasna neden olur.

Boyama zellikle dispers, asit, metal-kompleks, kromlama boyarmaddeleri ile

boyanabilir. Baz tipler zor boyanabilir.


45/192

6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMIEkrem KUL

29

6. ELASTAN ERKL TEKSTL MAMULLERNN KULLANIMI

Elastik iplik ve kumalar dnya tekstil endstrisinde nemli bir yere sahiptir.

2000li yllarda sergilenen moda eilimleri arasnda elastann bulunmad tasarm

hemen hemen yok gibidir. Elastan giysi konforu ve fonksiyonellii sayesinde nemli

bir yere sahiptir. Elastann tekstillerde doal kauuun ve lastiin yerini almas ile

yeni rnlerin ortaya kmas salanmtr. Giysilerde rahatlk, kullanllk ve ok

ynllk gn getike daha ok aranan zellikler haline gelmitir. Elastik materyaller

ve etkilerini etkileyen faktrler grlmektedir. Bunlardan en nemlileri; rahatlk,

boyutsal stabilite ve burumazlktr.

Elastanl tekstil rnlerinin klasik kullanm alanlar arasnda bay ve bayan

oraplar, i giyim, yzme giysileri, korse ve dier tbb tekstiller bulunmaktadr. Son

yllarda elastan iplik ieren tekstil rnlerinin retimi nceki yllara gre byk

artlar gstermitir. Bunda, moda akmlarnn yannda daha konforlu, kullanl, ok

ynl ve fonksiyonel tekstil rnlerine olan talebin dittike artmas da etkili

olmutur. Bu gelimeler elastanl tekstil mamullerinin klasik alanlar dnda serbest

zaman giysileri, spor giyim ve jimnastik giysileri ile bay ve bayan giyime kadar daha

geni bir alanda kullanlmasn salamtr. ok fazla aktivite ieren ve yksek

kapsaml vcut hareketleri gerektiren sporlar iin, rnein vcudu saran kayak

giysileri iin, kuma esneme yeteneinin % 35-50 olmas gereklidir.

Elastan ipliklerinin ok yksek elastikiyet ve rezilyans (yaylanma) yetenei

nedeniyle %3-5 gibi dk kullanm oranlarnda bile kumaa ve giysiye elastikiyet

dnda da nemli zellikler kazandrmaktadrlar. Bu zellikleri u ekilde sralamak

mmkndr; giysilerde dzgn ve daha ho bir grnm, giyim konforunda art,

giysilere verilen ekil boyutlarnn (beden llerinin) daha kalc olmas, yksek

derece elastikiyet, daha dk buruma eilimi, yka-giy etkisi olarak sralayabiliriz.

Elastik tekstil rnleri, pamuk, yn, polyester, poliamid, akrilik, vb. klasik

tekstil liflerinin dk oranda elastan ipliklerle dokunmas veya rlmesiyle elde

edilir. izelge 6.1de elastan ipliklerinin kullanm alanlar ve elastan lif oranlar

grlmektedir. Yzme giysileri ve tbb tekstiller dnda elastan ipliklerinin

kumataki kullanm alanlar genellikle %10un altndadr.


46/192


30

izelge 6.1. Elastan pliklerin Kullanm Alanlar ve Oranlar (Tad, 2001)ELASTAN PLKLERN

KULLANIM ALANLARI

ELASTAN PLKLERNN

KULLANIM ORANLARI (%)

Dokuma Kumalar 2-8

Giyim 2-5

Bayan orap 2-12

Korseler 10-45

Yzme/Spor Giyim 12-20

Tbb Giyim 35-50

Elastan ipliklerden rlm i ve d giyimde kullanlan elbise zellikleri;

kullanm esnasndaki davran, giyim esnasndaki hareket serbestlii ve bu tip

rnlerin moda asndan grnm, kiilerin satn almay dnd zaman

mterilerin zihninde temel kavramlar oluturmaktadr. eklini muhafaza etme, baz

elbiselerin zelliklerine bakld zaman mteriler tarafndan dnlmesi gereken

nemli faktrlerden biridir.

Elastan iplikler moda faktrne uyumludur ve modaya katks ok fazladr.

Her alanda kullanlmas sebebiyle bugn deiik tarz ve akmlara uyum salar.Sudan az etkilenir ve elastikiyetini uzun sre muhafaza eder. Gnmzde hemen her

trl giysi ve kyafetin ieriinde elastan yer almaktadr. Gnlk kyafetten deniz

kyafetlerine, spor kyafetlerden klasik giyime, blue jeandan gece kyafetlerine kadar

her alanda elastan kullanlmaktadr. izelge 6.2de 1985-2000 yllar aras ve tahmini

olarak 2005 yl dnyadaki elastan iplik sevkyatlarnn hangi alanda ne kadar

olduunu gstermektedir. Burada elastan iplik sevkyat 2000 yl iin 31.5 bin ton

ile en fazla aktif giyimde olmutur. Aktif giyim 27.9 bin ton ile i amar sektrtakip etmektedir.


47/192


31

izelge 6.2. Dnya Elastan plik Sevkyatlar (Bin Ton) (Tad,2001)YILLARTEKSTL

RN 1985 1990 1995 2000 2005

orap 8.1 9.3 11.5 12.2 12.6

amar 6.8 11.6 20.9 27.9 36.1

D Giyim 0 1.4 3.6 5.2 8.4

Aktif Giyim 5.5 11.3 22.2 31.5 42.7

Dier 3.4 6.8 10.9 19.3 28.1

Toplam 24.0 40.6 69.2 96.3 128.0

Gnmzde elastan lifin en byk reticisi Amerika olduu bilinmektedir.

Amerikada retimi yaplan toplam 33.000 ton elastan lifin kullanm yerlerine gre

snflandrlmas ekilde gsterilmitir. ekil 6.1e gre %25 oranla deniz giysileri

elastan lifinin en fazla kullanld alandr. Bu rn %22lik payla orap ve bayan

orab izlemektedir.

ekil 6.1. Elastan Liflerin Kullanm Alanlarna GreSnflandrlmas (Keesee, 1998)

nsan derisinin, insan vcudunun hareketi ile istenilen miktar gerilmesi ve

daha sonra nceki pozisyona dndrlmesi, ayn zamanda, insan vcuduna yapk

elbiselerde kullanlan kumalar iinde geerli bir zelliktir. Vcudun deiik

hareketleri esnas

nda insan derisinin gerilme durumu izelge 6.3de grlmektedir.


48/192


32

izelge 6.3. Vcudun Deiik Hareketleri Esnasnda nsan Derisinin Gerilmesi(Nolte ve Weber,1993)

Giyim eyasnn gerekli esneme gereksinimi en ok alt omuz, st kol, diz ve

oturma blgelerinde yer almaktadr. Bu yzden spor pantolonlar, zel dikimli

patolonlar,ortlar veya tulumlar iin esneklik gereksinimi genellikle zg

ynndedir. Moda veya retim nedenlerinden dolay jeans gibi baz giyim eyas

stilleri iin atk ynnde esneme tercih edilir. zel dikimli takm elbiseler, ceketler

ve kayak yar pantolonlar en iyi ekilde atk - zg esnek kumalardan retilirler,

ancak zgden esnek versiyonlar da ska retilir.

Elastik kumalarn kullanmnn en bataki sebebi; insan vcuduyla

mkemmel uyumudur, vcudu son derece iyi

Documents

Pes Vis Elastan ipliklerde kalite iyileştirmesi