Upload
truongkien
View
221
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Pensioenstelsel en keuzegedrag Een bijdrage van Wijzer in geldzaken aan De Nationale Pensioendialoog
www.wijzeringeldzaken.nl
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Inhoud
Samenvatting 3
1. Wijzeringeldzakenenverantwoordfinancieelgedrag 4 1.1. Keuzemogelijkhedenenkeuzegedrag 4
. Uitkomstenpensioenstelsel 5 2.1. Adequaatpensioen 5
2.2. Tevredenstellendpensioen 5
2.3. Vertrouwenininstitutiespensioenstelsel 6
3. Waardevankeuzemogelijkheden 6 3.1. Betrokkenheidvergroten 6
3.2. Rekeninghoudenmetindividueleomstandigheden 7
4. Aannameskeuzegedrag 7
4.1. Beperkteaandachtvoorpensioen 7
4.2. Gerichtopdekorteinplaatsvanlangetermijn 8
4.3. Uitstelkeuzesdoorteveelkeuzemogelijkhedenencomplexiteit 8
4.4. Mentalerekeningen 8
4.5. Beïnvloeddoorpresentatievankeuzes 9
4.6. Beleggingskeuzesenrisicovoorkeuren 9
4.7. Beïnvloeddoorframingvaninformatie 10
5. Aanbevelingenopbasiskeuzegedrag 11
5.1. Werknemersintweedepijlerpensioen:behoudverplichtepensioenopbouw 11
5.2. Werknemersintweedepijlerpensioen:introduceerbeperktkeuzemogelijkheden 11
5.3. Werkendenbuitentweedepijlerpensioen:overweegautomatische
pensioenopbouwmetuitstapmogelijkheid 12
5.4. Effectieveondersteuningbijkeuzesonmisbaar 13
6. Conclusie 15
Referenties 16
3
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Samenvatting
Demanierwaarophetpensioenstelselisingerichtisbepalendvoorhetfinanciëlegedragvanmensenende
keuzesdiezijvoordelangetermijnmaken.Wijzeringeldzakensteltinditadviesdaaromdatdeinrichtingvan
hetpensioenstelseleencrucialebasisisvoorverantwoordfinancieelgedrag.Hetadviesisgebaseerdopkennis
overkeuzegedragvanmensen,engaatnietinoponderwerpenzoalsdoorsneepremies,schaalgroottevan
pensioenuitvoerders,ofkostenefficiëntie.HetMinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheidkandeaan-
bevelingenmeenemeninhaarbredereafwegingskader.
Wijzeringeldzakenonderzoektderolvankeuzemogelijkhedenindeopbouwfasevanhethetaanvullende
pensioen.Dewaardevankeuzemogelijkhedenzitteneersteinhetvergrotenvandebetrokkenheidvanmensen.
Hetkrijgenvanmeerzeggenschapzalalspositiefwordenervareneniseenmanieromverantwoordelijkheden
metmensentedelen.Tentweedekunnenkeuzemogelijkhedenleidentotmeerpassendepensioenopbouw.
Mensenkunnenkiezenopbasisvanhunvoorkeurenenpersoonlijkesituatie.
Hetbiedenvankeuzemogelijkhedenenmenseninstaatstellenkeuzestemakenblijktechtergeensinecure.
Gedragswetenschappelijkeonderzoekenlatenzienwaarommensenbeperkteaandachthebbenvoorhet
onderwerppensioen.Zehebbenbeperktekennisenwilskrachtomtotafgewogenendoordachtebeslissingen
tekomenenzijnsnelontmoedigdalszeteveelkeuzemogelijkhedenhebben.Mensenzijngerichtopdekorte
termijn,enlatenzichsterkdoordepresentatievankeuzeseninformatiesturen.
OpbasisvandezegedragswetenschappelijkekennisdoetWijzeringeldzakenvieraanbevelingen.Zebeveelt
aandatdeverplichtepensioenopbouwintweedepijlerpensioendaarwaarmogelijkblijft(1),endatdeelnemers
daarbinnenbeperktmeerkeuzemogelijkhedenkrijgen(2).Dezekeuzeskunnenbetrokkenheidvergrotenen
passendepensioenopbouwmogelijkmaken.Voorwerkendendiebuitenopbouwintweedepijlerpensioen
vallen–werknemerszondertweedepijlerpensioenenzelfstandigen–bevelenweaanomautomatische
pensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidalsbeleidsoptieteoverwegen(3).Dezeinrichtingvandekeuzetot
pensioenopbouwverlaagtdekeuzedrukenzalvakerleidentotadequateentevredenstellendepensioen-
inkomens.Hetkomtdaarnaasttegemoetaandegroteweerstandindezegroeptotverplichting.Tenslotte
benadruktWijzeringeldzakendeonmisbaarheidvaneeneffectieveondersteuningvoormensenbijhet
makenvankeuzes(4).Zonderdezeondersteuningzoudeintroductievankeuzemogelijkhedenkostenmet
zichmeebrengenzonderdaadwerkelijkdebetrokkenheidtevergrotenenmeerpassendepensioenopbouwte
realiseren.
4
1. Wijzer in geldzaken en verantwoord financieel gedrag
MetditadvieswilWijzeringeldzakeneenbijdrageleverenaandeNationalepensioendialoog.Wijzerin
geldzakenzetzichinvoorverantwoordfinancieelgedrag.Zeonderzoektjaarlijksdebetrokkenheidvan
Nederlandersbijdepensioenplanning.Hieruitblijkthoeveelkennismensenhebben,welkehoudingze
aannemenenofzemaatregelennemenalsdatnodigblijkt.OokorganiseertWijzeringeldzakendiverse
activiteitendieeropgerichtzijnmensenteondersteunenbijdepensioenplanning.
Uitonzeonderzoekenblijktdateenbeperktdeelvandemensenzichverdieptindefinanciëlesituatiena
pensioneringenmaatregelenneemt.Ongeveerdehelftvandeberoepsbevolkingvindtdatzezicheigenlijk
beterzoumoetenverdiepenindefinanciëlesituatienapensionering.Eenderdedenktopdehoogtetezijnvan
heteigeninkomennapensioneringendemogelijkhedenommeerpensioenoptebouwen.Bijna60procentzal
laterAOWontvangendanzeverwachten.43procentvandemensenweetnietinwatvooreensoortregeling
zepensioenopbouwen.Eenopdetienmaaktgeregeldtijdvrijomzichteverdiepenindepensioensituatie.
Mannen,50-plussers,hogeropgeleidenenmensenmethogereinkomensblijkengemiddeldmeerbetrokkenbij
depensioenplanning(Wijzeringeldzaken,2014).
Naastonzeonderzoekenervarenweookbijhetorganiserenvanonzeactiviteitenhoemoeilijkhetisom
mensenhouvasttebiedenbijfinanciëleplanningvoordeoudedag.Meerenbetereinformatie,communicatie,
eneducatieisnaaronzemeningonvoldoendeommenseneenadequaatpensioentelatenopbouwen.De
manierwaarophetpensioenstelselwordtingerichtisbepalendvoorhetfinanciëlegedragdatmensenvertonen
endekeuzesdiemensenvoordelangetermijnmaken.Weziendeinrichtingvanhetpensioenstelseldaarom
alscrucialebasisvoorverantwoordfinancieelgedrag.
Inditadviesstaathetkeuzegedragvanmensencentraal.Wegaannietinoponderwerpenzoals
doorsneepremies,schaalgroottevanpensioenuitvoerders,ofkostenefficiëntie.Ookgevenwegeeneindoordeel
overdewenselijkheidvandeintroductievanbepaaldekeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelsel.Watwe
weldoenishetuiteenzettenvandeargumentenvanuitdekennisdiewehebbenoverkeuzegedraginde
contextvanpensioen.Deargumentenkunnendoorbeleidsbepalerswordenmeegenomeninhetbredere
afwegingskader.Eenbelangrijkeaanbevelingzalzijndekeuzedrukbeperkttehouden(WRR,2009,2014).
1.1KeuzemogelijkhedenenkeuzegedragHetgrootstegedeeltevanhetpensioeninkomenbouwenNederlandersopindeAOWende
werknemerspensioenregeling,respectievelijk50en45procentvandepensioenaanspraken(vandeGrift,2009).
DezeeersteentweedepijlervanhetpensioenstelselzijninNederlanddusvangrootbelang.Expertskijken
echterintoenemendematenaar5pensioenpijlers(Knoefe.a.,2014;Bovenberge.a.,2012;NIBUD1;Dietvorst2),
namelijk:
1)AOW
2)Werknemerspensioenregeling
3)Zelfafgeslotenregelingenalslijfrentesenbankspaartegoeden
4)Andervermogen:spaargeld,beleggingen,eenhypotheekvrijewoning
5)Inkomstenuitwerk
1http://www.nibud.nl/sparen-vermogen/pensioenopbouw/uw-financiele-situatie-na-pensionering.html2http://www.findinet.nl/~uploads/newsModule/ealp0312101.pdf
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
5
Hetbelangvaneenintegralekijkoppensioenistoegenomendoordeeconomischetegenwind,deverschillende
aanpassingenaanopbouwindetweedepijler,deverschilleninpensioenopbouwtussenwerkenden,de
ontwikkelingdatdeelnemersaanwerknemerspensioenregelingenmeerrisicodragen,endeimpactvan
verschillendegebeurtenissenindelevensloopopdepensioenopbouw.
Veelmensenlijkenechterdegewoontetehebbenomopdeeersteentweedepijlervanhetpensioenstelsel
tevertrouwenendaarhogeverwachtingenvantehebben.Doordebovengenoemdeontwikkelingen
zijnverwachtingennietaltijdrealistisch,enstaathetvertrouwenmeeronderdruk.Hetintroducerenvan
keuzemogelijkhedenkanmensenmeertebetrekkenbijdepensioenopbouw,meerzeggenschapgeven
enverantwoordelijkhedendelen.Daaromishetbiedenvankeuzemogelijkhedenindetweedepijlerinde
opbouwfaseeenbelangrijkdiscussiepuntindeNationalepensioendialoog.
Wijzeringeldzakenzetinditadviesachtereenvolgensuiteen:
1)watgewensteuitkomstenzijnvaneenpensioenstelsel
2)watargumentenzijnvoorkeuzemogelijkheden
3)welkeaannamesoverkeuzegedragrealistischzijn,en
4)welkeinterventiesnodigzijnomkeuzemogelijkhedentottevredenstellendeuitkomstentelatenleiden.
2. Uitkomsten pensioenstelsel
Voordatweingaanopdeoverwegingenbijhetbiedenvankeuzemogelijkheden,zettenweeerstkortuiteen
watdoelstellingenzijnvanhetpensioenstelsel.Keuzemogelijkhedenzoudenhieraanbijmoetendragen.
.1AdequaatpensioenDeinrichtingvaneenpensioenstelselkanbedoeldzijnomarmoedetevoorkomenofomeengroteterugval
ininkomenbijpensioneringtevoorkomen.UitinternationaalvergelijkendestudieskomthetNederlandse
pensioenstelselgoednaarvorendoorderelatiefhogevervangingspercentages(OECD,2013).Datwilzeggen
datdepensioeninkomensvandeNederlandershoogzijntenopzichtevandeinkomensdaarvooruitwerk.In
hetNederlandsepensioenstelselgeldtdedoelstellingomvooriedereenarmoedetevoorkomenmetdeAOW,
envoorhetgrootstedeelvandewerkendeneengroteinkomensachteruitgangbijpensioneringtevoorkomen
doorsemiverplichteaanvullendepensioenopbouwindetweedepijler.Deinstitutioneleinrichtingsteunt
nietalleenopdeoverheid,maarookopwerkgeversenwerknemers.Pensioenopbouwindetweedepijleris
historischgegroeidalsbelangrijkearbeidsvoorwaarde,enwordtvaakcollectiefophetniveauvanonderneming,
bedrijfstakofberoepsgroepgeregeld(Jansen,2011)
.TevredenstellendpensioenInonderzoekvanKnoefe.a.(2014)werdmensengevraagdeenafwegingtemakentusseninkomennuen
inkomenopdeoudedag.Zemoestenaangevenwatzijminimaalnodigdachtentehebbenenwatzeeen
adequaatpensioeninkomenvonden.HieruitblijktdatNederlandersgemiddeldvindendatzeminimaal74%
vanhethuidigenettomaandelijkseinkomennodighebbenomrondtekunnenkomentijdenshetpensioen,
en78%beschouwenmensengemiddeldalseenadequaatpensioeninkomen.Inhetzelfdeonderzoekwerden
deverwachtepensioeninkomensvergelekenmetcijfersoverhetdaadwerkelijkdoormensenopgebouwde
pensioen.Danvaltopdatvooralhogeropgeleiden,zelfstandigenengescheidenvrouwentehoge
verwachtingenhebben(Knoefe.a.2014).Metanderewoorden,deverwachtingenvandezegroepenover
dehoogtevanhettoekomstigepensioeninkomenzijnvaakhogerdanprojectiesopbasisvandefeitelijke
pensioenopbouw.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
6
.3VertrouwenininstitutiespensioenstelselOphetmomentdatveelmensenbijpensioneringteleurgesteldrakenenindefinanciëleproblemenraken,isdat
slechtvoorindividuelehuishoudens,maarookvoorhetvertrouweninhetpensioenstelsel.Hetdraagvlakvoor
demanierwaaroppensioenisgeorganiseerd,hetvertrouwenindeinstituties,isuiteraardcruciaal.Algemeen
isgevonden:hoemeervertrouwenindeinstituties,desteefficiënterkunnendetakenineensamenleving
wordenverdeeld(Mosch,PrastenvanRaaij,2006).Voorpensioenzoukunnenwordengestelddatvertrouwen
indeinstitutieskanbijdragenaaneenefficiëntepensioenopbouwinNederland.Alsiedereenpensioenopbouw
individueelzouwillenregelenishetkostbaarderenleverthetdusminderop.
Indeliteratuurisvertrouwengerelateerdaanwaargenomenklantgerichtheid,deskundigheid,eerlijkheiden
stabiliteit/voorspelbaarheid(vanDalenenHenkens,2011).Hieruitkanwordengeconcludeerddatvertrouwen
maargedeeltelijktebeïnvloedenis.Elkpensioenstelselheefttemakenmetrisico’senonzekerhedendiede
stabiliteitenvoorspelbaarheidmoeilijkmaken.Macro-economischeschokkenbeïnvloedendeuitkomsten
ofdeprijzen.Demografischeschokkenhebbenimpactopallepensioenen.Politiekerisico’sbeïnvloeden
allepensioenen.Risicotenaanzienvanhetmanagementkanvoortkomenuitincompetentieoffraude.
Beleggingsrisicogeldtvoorallepensioengeldendiewordenbehoudenindefinanciëlemarkten,endus
afhankelijkzijnvanmarktfluctuaties.Tenslotteiserhetannuïteitmarktrisico:vooreengegevenhoeveelheid
pensioengeldisdewaardevandeannuïteitafhankelijkvandelevensverwachtingendeopbrengstdieeen
verzekeringsbedrijfverwachtvoordiejaren(BarenDiamond,2006).Pensioenopbouwisdusgrotendeels
onzekerennietdoormodellentevoorspellen.‘Verliezen’hebbeneennegatieveinvloedophetvertrouwen.
Deanderevoorspellersvanvertrouwen,dewaargenomenklantgerichtheid,deskundigheideneerlijkheid,bieden
welaanknopingspuntenompositiefaanhetvertrouwentewerken.Informatieverstrekkingkanwaargenomen
stabiliteitbeïnvloedendoordeverwachtingenvanmensengedurendedepensioenopbouwtemanagen.
3. Waarde van keuzemogelijkheden
Hetbiedenvankeuzemogelijkhedenintweedepijlerpensioenlijktwenselijkom1)verantwoordelijkhedente
delenmetdeelnemersenbetrokkenheidtevergroten;en)meerrekeningtekunnenhoudenmetindividuele
levenslopenenfinanciëlekenmerken.DezetweeredenenrakenaandedoorSenonderscheidenintrinsieke
waardeeneeninstrumentelewaardevankeuzevrijheid(1988).Ditwordthieronderverderuitgelegd.Defocus
ligtopdeopbouwfase.
3.1BetrokkenheidvergrotenDeintrinsiekewaardevankeuzemogelijkhedenisdebetrokkenheidvanmensen.Zijzullenhetdoorgaans
alspositiefervarendatzekeuzemogelijkhedenhebbenofkrijgen.Alsmensenzeggenschaphebben,zijnze
medeverantwoordelijkvoordeuitkomsten.Verschillendepensioenrisico’s(beleggingsrisico’s,renterisico,
langlevenrisico)blijkendeafgelopenjarengroterdanverwacht.Pensioenfondsenhaddenonvoldoendebuffers
omdezerisico’soptevangen.Hetverhogenvanpremies,ofhetverhogenvandewerkgeversbijdragenwordt
nietacceptabelgevondenvanwegedeongunstigeeconomischeeffecten(CommissieToekomstbestendigheid
AanvullendePensioenregelingen,2010).Omhetpensioensysteemweerduurzaamtemaken,lijkthetdus
noodzakelijkomhetambitieniveaunaarbenedenbijtestellenenverantwoordelijkhedenvoorhetopvangenvan
derisico’smeernaardeelnemersteschuiven.
Denieuweverantwoordelijkhedenvertalenzichechternietineengroeiendebetrokkenheidbijde
pensioenopbouw(Wijzeringeldzaken,2012).Gedeeltelijkkomtditdoordejarenlangegenereuzeuitkomsten
vanhetNederlandsepensioenstelsel.Pensioenuitvoerdersenwerkgeverszorgdenvoorhetrisicomanagement
enmensenhoefdengeenactieveroltespelenindepensioenplanning.Gewoontenzijnmoeilijkteveranderen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
7
Hetgevenvankeuzemogelijkhedenindeopbouwfasekandebetrokkenheidvergroten.Hetcreërenvan
meerbetrokkenheidkanertoeleidendatmensenzichmeergaanverdiepen(Aarts,2009).Tenslottelijkt
hetlogischdatalsmensenmeerverantwoordelijkheidkrijgenenrisico’sdragen,zeookmeerinvloeden
keuzemogelijkhedenkrijgen.Insectie4.6vanditadvieszalblijkendatdebetrokkenheidinbeperktematekan
wordengerealiseerd.
3.RekeninghoudenmetindividueleomstandighedenDeinstrumentelewaardevankeuzevrijheid(Sen,1988)isdegroteredoelmatigheid.Ditbetekentdat
keuzemogelijkhedeninprincipezorgenvoormeerpassendepensioenopbouwbijdepersoonlijkesituatie
vanmensen.Vooraljongerenenhogeropgeleidenlijkenbehoeftetehebbenaanmeerzelfbeheer(Dellaert
enPonds,2014).Meerruimtevoorpassendepensionopbouwisgewenstomdatdevariatieaanlevenslopen
groterwordt.Dearbeidsmarktwordtintoenemendemategekenmerktdoorkortedienstverbandenen
zelfstandigondernemerschap.Zelfstandigeondernemersdragenzelfverantwoordelijkheidvoordebeslissing
omaanvullendpensioenoptebouwen,watzichvooralsnoguitinzeerbeperkteaanvullendepensioenopbouw
(SZW,2013).
Expertsdiekijkennaarmogelijkhedenvoormeerefficiëntepensioenopbouwnoemenheteigenwoningbezit
alspensioenvoorziening.EendeelvandeNederlandersbouwtvermogenopdoordehypotheekopdewoning
aftelossen.Doorlagewoonlastenopdeoudedagzoudeneigenaarbewonersmetminderpensioenrond
kunnenkomen.Zekunnendusgedurendehetwerkendelevenminderopbouwenindepensioenspaarpoten
meerdehypotheekaflossen(WRR,2012).Ookgaanexpertservanuitdatdezorgkostenindetoekomstminder
vaakzullenwordenvergoedenvakermoetenwordenopgebrachtdoormensenzelf.Pensioenwordtnunog
verplichtuitgekeerdalsmaandelijksinkomen.Meteengedeeltelijkeuitkeringindevormvaneenlump sumvoor
hettoekomstigestelselzoudenmensenzorgkostenkunnenbetalen(WRR,2012).Laterinditadvieskomenwe
terugopdewewenselijkheidvandeintegratievanwonen,zorgenpensioenrekeninghoudendmetkennisvan
keuzegedrag.
4. Aannames keuzegedrag
Hierbovensomdenwedeargumentenvoorhetbiedenvankeuzesinhettweedepijlerpensioenop.Hieronder
gevenweaandatergrenzenzijnaandewilskrachtvanmensenenaanwatzeaankunnenophetgebiedvan
kiezen.Pensioenkeuzeszijnnietdeenigekeuzesdiemensenmoetenmaken.Deoverheidintroduceerdeop
verschillendebeleidsterreinenkeuzes,enhetbedrijfslevenbiedtmensendagelijkstallozekeuzemogelijkheden.
Mensendieoveraldezekeuzesgoedzouwillennadenkenkomentijdtekort(WRR,014).
Hetbiedenvankeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelsellijktnietzondermeertotbetereenmeerpassende
uitkomstenenmeervertrouwenteleiden.Onderzoekenlatenziendatkeuzemogelijkhedensomszelfstot
slechtereuitkomstenleiden(Beshaerse.a.2011;BenartzienThaler,2002;CronqvistenThaler,2004;Hastings
e.a.,2013).Hieronderzettenweenkelebelangrijkeaspectenvankeuzegedraguiteen.Insectie5beschrijvenwe
hoebetrokkenenhierindeinrichtingvanhetpensioenstelselrekeningmeekunnenhouden.
4.1BeperkteaandachtvoorpensioenHetuitgangspuntbijhetintroducerenvankeuzemogelijkhedeninhetpensioenstelselzoumoetenzijndatveel
Nederlanderserbeperkteaandachtvoorzullenhebben.Mensenhebbenbeperkteaandachtvoorhetonderwerp
pensioen.Zekunnenenwillenmaarbeperktmoeitedoenomhetallemaaltebegrijpenenbeslissingente
nemen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
8
UitonderzoekvanWijzeringeldzakenblijktdatongeveerdehelftvandemensendenktdathetgoedzou
zijnzicheensteverdiepenindefinanciëlesituatiebijpensionering.Eenderdegeeftaandeinformatievan
pensioenuitvoerderstelezen.Eentiendezegtregelmatigtijdvrijtemakenomzichindepensioensituatie
teverdiepen.Mijnpensioenoverzicht.nlenhetjaarlijkstoegestuurdeUniformPensioenoverzichtzijnde
meestgeraadpleegdebronnen.Alsmensengevraagdwordteeninschattingtegevenvanhettoekomstige
pensioeninkomen,enerwordtvervolgensgevraagdhoemensentotdeinschattingzijngekomenblijktslechts
eenkwartzichtebaserenopeenberekeningofeengesprekmeteenadviseur.Derestmaakteengrove
inschatting(Wijzeringeldzaken,2014).
DanielKahnemanzetinzijnpopulaireboekThinking fast and slow(2011)uiteenhoemenseninformatie
verwerkenenbeslissingennemen.Ditisvaaksnelenintuïtief,inplaatsvangrondigenberedeneerd.Mensen
makengebruikvanheuristieken.Ditzijnvuistregelsominformatiesneltekunnenbeoordelenenbeslissingen
tenemen.Daarnaastwordtinformatieverwerkingbeïnvloeddoorsystematischevertekeningen(biases).
Voorbeeldenvanheuristiekenenbiaseszijnhyperbolic discounting, status quo bias, short time horizon, loss
aversion.Dezewordenhieronderverderuitgelegd.
Datmensenopdezesnelleintuïtievemanierdenkenenkiezenisfunctioneel.Mensenhebbenbeperkte
tijdenenergieenmoetendiezoefficiëntmogelijkverdelen(Simon,1959).Dezeintuïtievemaniervan
informatieverwerkingwordtindeloopvanmensenhunlevenontwikkeldombeterebeslissingentekunnen
nemen.Dezestrategieënwerkenveelsituatiesbeterdanalsmensenproberenallesteberekenen(Reyna,
2011).Watbetreftdepensioenopbouwkanhetintuïtievedenkenenkiezenvoorveelmensenechternietgoed
uitpakken.
4.GerichtopdekorteinplaatsvanlangetermijnOnderzoekeninAngelsaksischelandenlatenziendatmensenintuïtiefgeneigdzijnbeslissingentenaanzienvan
pensioenuittestellen.Mensenhebbeneenshort time horizon,zezijngerichtopdekortetermijnennietop
plannenvoordelangetermijn(ThalerenShefrin,1981).Mensenzijngeneigdtekiezenvoormeerbesteedbaar
inkomeninhetheden,inplaatsvanhetopzijzettenvaninkomenvoordeoudedag(hyperbolic discounting)
(Laibson,1997).Zezijnvaakteoptimistischoverdetijdenhetgelddatzeindetoekomstbeschikbaarzullen
hebbenvoorpensioenopbouw.Alserkeuzemogelijkhedenwordengebodenmoeterdusrekeningworden
gehoudenmethetfeitdatmensengeneigdzullenzijnhetsparenvoordeoudedaguittestellen.
4.3UitstelkeuzesdoorteveelkeuzemogelijkhedenencomplexiteitOnderzoekenlatenziendateenlangeningewikkeldafwegings-enbeslisprocesvaakleidttotuit-ofafstel
vankeuzes(Johnsonetal,2012).Hetonderwerpplannenvoorpensioeniscomplexenvraagtomveelkennis
enwilskracht(self-control).Omgoedtekunnenplannenvoordeoudedagmoetenmensenbegrijpenwat
relevantevragenzijn,endaarzinvolleantwoordenopformuleren.Hoeveelpensioeninkomenistoereikend,
watzijnmijnuitgavenopdeoudedag,hoeveelinkomenkanikverwachtenuitdeverplichtepensioenopbouw,
hoeveelkapitaalhebikaanvullendnodig,watzijndemogelijkhedenomditoptebouwen,hoeveelinkomen
gaathetopleveren(rente,inflatie),watzijnderisico’senkanikdezedragen,hoelangzaliklevenetc.Voorde
meestemensenzijnditmoeilijkevragen,waarze–zonderondersteuning–moeilijkuitkomen.Deimplicatie
isdatbijhetintroducerenvankeuzesmoetwordennagedachtofmensendecomplexiteitvanhetbeslisproces
aankunnen,ofdaterondersteuningnodigisdiedeafwegingenendekeuzeversimpelt.
4.4MentalerekeningenMensenzijnvannaturegeneigdomvermogeninafzonderlijkementalerekeningenintedeleninplaatsvan
integraaltebezien(Thaler,1990,1999).Ditisfunctioneel.Hethelptmensenomfinanciëleactiviteitente
organiseren,temonitorenenevalueren.Gepensioneerdenstemmenbijvoorbeeldhunuitgavenzoveelmogelijk
afophetinkomendatzeontvangenopdelopenderekening.Zegebruikenminderdanverwachthetgeldop
eenspaarrekening,ofhetvermogendatisopgebouwdindewoning(Levin,1998).Alsweditookproberente
generaliserennaardeopbouwfase,zullenmensenhetmoeilijkvindenomde5pijlersvanpensioenintegraalte
bezien.Hetzelfdegeldtvoorhetintegrerenvanpensioen,zorgenwonen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
9
4.5BeïnvloeddoorpresentatievankeuzesOnderzoekheeftlatenziendatdepresentatievankeuzesgroteinvloedheeftopdekeuzesdiemensenmaken
endeuitkomsten.Zozijnmensenbijvoorbeeldgeneigddestatusquokeuzetebehouden.AlsAmerikaanse
werknemersactiefdekeuzemoetenmakenvoordeelnameaanwerknemerspensioen,isdestatusquogeen
deelname.Alswerknemersautomatischdeelnemenaaneenregelingeneenuitstapmogelijkheidhebben,is
destatus quodeelname.Onderzoeklaatziendatindeeerstesituatie37procentvandewerknemerspensioen
opbouwt,enindetweede86procent(MitchellenUtkus,2003).Hetexperimenttoontdekrachtvande
automatischekeuze.Mensenkiezenhetpadvandeminsteweerstand.
Alsmenseneengrotehoeveelheidkeuzesvoorgelegdkrijgen,makenzevakergeenkeuze(choice overload).In
desituatiedatwerknemerszelfmogenbeslissenofzedeelnemenaaneenwerknemerspensioen,enzemoeten
daarbijookkiezenuiteengrotehoeveelheidbeleggingsopties,nemenzemindervaakdeelaanderegeling
(Iyengare.a.,2003).Alsmensendaarnaastzelfdehoogtevandecontributiemoetenbepalen,nemenmensen
mindervaakdeel(Choi,2009).Ingeneriekezinzorgteengroterehoeveelheidvankeuzesvakervooruitstelof
afstelvankeuzes.Dezeonderzoekenlatenziendathetraadzaamisdestatusquosituatiealtelatenleidentot
tevredenstellendeuitkomsten,endekeuzessimpeltehouden.
HetSave more tomorrowprogrammapresenteertkeuzesopeenmanierdierekeninghoudtmetkennisvan
gedrageninformatieverwerking.Hetisontwikkelddoortweegedragseconomen,ThalerenBenartzi(2004).In
ditprogrammakunnenmensenaangevendatzijmaandelijksvoorhetpensioengaansparenopeenspecifieke
datumindetoekomst.Zeleggenvastdatzebijhetstijgenvanhetinkomeneenbepaaldpercentagevandeze
stijgingzullenreserverenvoordepensioenopbouw.Hetprogrammahoudtrekeningmetbeperkteself-control,
metdeneigingvanmensenomdestatusquosituatietebehouden,deaversiediemensenvoelentegenhet
nurondkomenmetminderinkomentenbehoevevaninkomenlater(hyperbolic discounting),endeneigingvan
mensenomtedenkeninnominaletermen(money illusion).Onderzoeknaardeeffectiviteitvanhetprogramma
geeftpositieveuitkomsten.Ookblijkenmensenlievertekiezenvoorditprogrammadanvooreengesprekmet
eenadviseur,omopbasisdaarvandemeestpassendepensioenopbouwtebepalen(inMitchell,enUtkus,2003;
ThalerenBenartzi,2004).
4.6BeleggingskeuzesenrisicovoorkeurenOnderzoeklaatziendatmensenslechtinstaatzijnomeengoedebeleggingsportefeuillesamentestellen,
ofomeenkeuzetemakenvooreenbeleggingsportefeuillemeteenpassendrisicoprofiel.InhetZweedse
pensioenstelselwerdenbeleggingskeuzesgeïntroduceerd.Mensenkonden5fondsenkiezenuiteenlange
lijstmetbeleggingsfondsen.Alszegeenactievekeuzesmaakten,kwamenzeautomatischterechtineen
defaultbeleggingsfonds.Mensenkunnendebeleggingsstrategiezowelbijaanvangalsgedurendede
looptijdaanpassen.BijintroductievanhetnieuwepensioenstelselwerdzoweldoorZweedseoverheidalsde
sectorveelgeldgeïnvesteerdininformatievoorzieningencampagnesommensenactieftelatenkiezen.Bij
introductievanhetstelselmaaktetweederdevandedeelnemerseenactievekeuze,eenderdebleefbijde
defaultbeleggingsportefeuille.Driejaarnadeintroductievanhetnieuwestelselkoosechternogmaar8,4
procentvandenieuwetoetredersactiefvooreenbeleggingsportefeuille(CronqvistenThaler,2004).Kortom
slechtseenkleinegroepmensenmaaktinZwedengebruikvandegebodenkeuzemogelijkhedenbetreftde
beleggingsportefeuille.
ErisinZwedenookonderzoekgedaannaardekwaliteitvanbeleggingsportefeuillesvandeactievebeleggers.
Hieruitblijktdatdeactievekiezersmeerinaandelenbeleggen,meertransactiesdoen,risico’smindergoed
spreiden,enmeerkostenmaken.Eenvergelijkingvandegemiddelderendementenvandeportefeuillesvande
actievekiezersmetderendementenvanhetdefaultbeleggingsfondsnadriejaarpensioenopbouwlaatzien
datdedefaultfondsenbetererendementenbehalen(CronqvistenThaler,2004).Keuzemogelijkhedeninde
beleggingsportefeuilleleideninZwedendusniettotbetereuitkomsten.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
10
Onderzoekenlatenziendatmensengeenuitgesprokenrisicovoorkeurenhebben(MitchellenUtkus,
2003).Alsbijvoorbeelddeelnemersaaneenwerknemerspensioendekeuzevoorgelegdkrijgendeeigen
beleggingsportefeuilletebehoudenofdievandegemiddeldedeelnemerinderegelingovertenemen,
kiezen8vande10deelnemersvoordeportefeuillevandegemiddeldedeelnemer.
OnderzoekvanKahnemanenTverskylaatziendatmenseneenaversiehebbentegenverlies.Mensenervaren
eenverliessterkerdanwinstvaneenzelfdegrootte(1979).Ditspeelteenbelangrijkerolindematewaarin
mensenrisicowillennemenindepensioenopbouw.Amerikaansonderzoeklaatziendatbijmensendiein1999
begonnenmetbeleggenvoorhetpensioen,eentijdwaarindeaandelenmarktenfloreerden,in2003nogsteeds
70procentvandeportefeuillebestonduitaandelen.Terwijldenieuwkomersin2003,na3jaarneerwaartse
aandelenmarkten,slechts48procentvandeportefeuilleinaandeleninvesteerde(MitchellenUtkus,2003).
Hieruitblijktdatverliesaversieeeninvloedheeftopkeuzes.Daarnaastblijktdatdestarteenreferentiepuntblijft
voorderestvandelooptijdvandebeleggingen(anchor).
Tenslottelaatonderzoekziendatdepresentatieensamenstellingvaneenmenuvanbeleggingsoptieseen
grotereimpactheeftopdekeuzesdandeonderliggenderisicoprofielenenmatevanpassendheidbijde
deelnemer.Ineenexperimentwerdenmensengevraagdeenkeuzetemakenuit3verschillendemenu’s.De
beleggingsoptiesvarieerdenvanA(laagrisico)totD(hoogrisico).HeteerstemenubooddeoptiesA,B,C;
hierinkoos29procentvakerCdanB.InhettweedemenuwerdenoptiesBenCaangeboden;39procent
koosvakerCdanB.HetderdemenuboodoptiesB,CenD;nukiest54procentvakervoorCdanB.Mensen
zijngeneigdextrementevermijdenendemiddelsteoptietekiezen.Onderliggenderisicoprofielenzijnvan
ondergeschiktbelangvoordekeuzes(BenartzienThaler,2002inMitchellenUtkus,2003).Ditbetekentdathet
moeilijkisomervoortezorgendatmensenkiezenvoorbeleggingsportefeuillesmetpassenderisicoprofielen.
4.7BeïnvloeddoorframingvaninformatieDepresentatievaninformatieblijkttenslottecruciaalvoorbeslissingen(Sunstein,2011;TverskyenKahneman,
1986).Deinformatiediehetmeestopvalt,heeftmeerinvloeddaninformatiediewegvaltinhetgeheel.Zo
heeftookdevolgordevanelementenvaninformatieinvloedopwatgelezenwordt.Aantrekkelijkvormgegeven
informatie,persoonlijkeinformatie,entekstueleinformatiegecombineerdmetvisueleweergavenwordtvaker
gelezenenheeftvakereffectdanabstractetekstmetstatistischeinformatie(Sunstein2011;EIOPA,2013).
Daarnaastmaakthetveeluitofietsintermenvanverliesofwinstwordtgepresenteerd,ofalsrisicovolofveilig.
Mensenwillenverliesvoorkomen (loss aversion),strevennaarwinst,enwillenzekerheid.Ditheeftinvloedopde
interpretatievaninformatieenkeuzesdiemensenopbasisvaninformatiemaken.
Alsrisicolabelsvaneenbeleggingsportefeuillerefererenaan‘lowrisk’of‘highrisk’,kiezenmensenvoorweinig
risico.Alslabelsrefererenaan‘lowgrowth’of‘highgrowth’,zullenzegeneigdzijnomtekiezenvoorgrotere
vermogensgroei.Ditisopvallend,omdatmeervermogensgroeinormaalsamengaatmetmeerbeleggingsrisico.
Labelsvanbeleggingsportefeuilleshoudenhiersomsrekeningmeedoordeinformatietepresenterenals‘high
growth’tegenover‘lowrisk’.Deframingvaninformatieheeftdusinvloedopkeuzegedrag.Deskundigheiden
klantgerichtheidkunnentotuitingkomenininformatieverstrekking,dooreenbewusteframingvaninformatie.
Deframingvaninformatiekanervoorzorgendatmensendieinformatieopvaltdievoorhenbelangrijkisenze
ondersteuntbijhetmakenvankeuzes.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
11
5. Aanbevelingen op basis keuzegedrag
Bovenstaandekenmerkenvankeuzegedragindepensioencontexthebbenimplicatiesvoorhoekeuze-
mogelijkhedenindetweedepijlerhetbestekunnenwordenaangeboden.Hierondervertalenwehetnaar
overwegingenvoordeinrichtingvaneentoekomstigpensioenstelsel.
5.1Werknemersintweedepijlerpensioen:behoudverplichtepensioenopbouwDemeestbasalekeuzediemensengebodenzoukunnenwordenisofmensenüberhauptaanvullendwillen
sparenvoorhunpensioen.InhethuidigeNederlandsepensioenstelselzorgendearbeidsovereenkomstenvoor
deverplichtingomdeeltenemenaandewerknemerspensioenregeling.Onderzoeknaarkeuzegedraginde
pensioencontextsuggereertdatdekeuzeomaldannietaanvullendtesparentotminderpensioenopbouw
zalleiden,endaarmeetotminderadequateentevredenstellendepensioeninkomens.Mensenzijngerichtop
dekortetermijnenzijngeneigdomsparenvoorpensioenuittestellen.Zehebbenbeperkteaandacht,kennis
enwilskrachtomzichbezigtehoudenmetdepensioenplanning.Verschillenderecenteonderzoekenlaten
bovendienziendaterinNederlanddraagvlakisvoorverplichtpensioenopbouw.OnderzoekvanDNBlaat
bijvoorbeeldziendat11procenttegenstanderisvanverplichtepensioenopbouw(2010).
5.Werknemersintweedepijlerpensioen:introduceerbeperktkeuzemogelijkhedenVoorwerknemersintweedepijlerpensioenlijkthetwenselijkommeerkeuzemogelijkhedentebieden.
Dezewerknemerszullendoorgaansminderbetrokkenzijnenmindergeneigdzijnzichteverdiepeninde
pensioenopbouw.Zoalshierbovenbeschrevenkunnenkeuzemogelijkhedenmensenmeerbetrekkenen
meerpassendepensioenopbouwmogelijkmaken.Daadwerkelijkgebruikvandekeuzemogelijkhedenzal
echtervooreenbeperktegroepmensengelden.
Ermoetrekeningwordengehoudenmetdehoeveelheidkeuzesencomplexiteitdiemensenaankunnen.
Uit-ofafstelvanhetmakenvankeuzesdreigtalserteveelmogelijkis,enhetprocesvanafwegentemoeilijk
isenteveeltijdneemt.Zoekendnaareenbalanslijkthetdaaromzinvolomeenbeperktehoeveelheidkeuzes
teintroduceren.Ditsoortkeuzemogelijkhedenkunnenzonderproblemengebodenwordeninpremie-en
kapitaalovereenkomsten.Vooruitkeringsovereenkomstenvergtdezeaanbevelingnaderonderzoek.Hieronder
gevenweenkeleoverwegingenopbasisvandekennisvanhetkeuzegedrag,diemeekunnenwordengewogen
inhetbredereafwegingskader.
Mensenlatenkiezenvoordehoogtevandeinleglijkteengoedaanknopingspuntomzetebetrekkenbijde
pensioenopbouwenmeerpassendepensioenopbouwmogelijktemaken.Hierbijmoetwelrekeningworden
gehoudenmetdeneigingvanmensenomgeldlievernutebestedendantesparenvoordeoudedag,ende
neigingvanmensenindestatus quoteblijven.Eenminimumiswenselijkomvolledigafzienvanaanvullend
pensioensparentevoorkomen.Destatusquooptie–dusdehoogtevandeinlegzondereenactievekeuzevan
dedeelnemer–zoualinhetbelangvandeelnemersmoetenwordengekozen.
Bijdeoverwegingomwerknemerstussenpensioenregelingentelatenkiezen,moetrekeningworden
gehoudenmethetfeitdatmensensnelontmoedigdrakendoorteveelkeuzes(choice overload).Alsbinnen
pensioenregelingenooknogkeuzeskunnenwordengemaakt,neemtdecomplexiteitverdertoeenworden
keuzesontmoedigd(attribute overload).Hoelangerhetzoek-envergelijkingsproces,destemindermensen
zullenoverstappen.Deneigingvanmensenomindestatusquooptieteblijvenzalhiereenbelangrijkerol
spelen.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
1
Opbasisvankennisoverbeleggingskeuzesenrisicovoorkeurenlijkthetvoordemeerderheidvande
deelnemersnietzinvolomhenindetweedepijlertelatenkiezenvooreenbeleggingsstrategie.Mensenzijn
geneigdteveeltehandelen,teweinigtediversifiëren,aandelendieinwaardestijgentesnelteverkopenen
dieinwaardedalentelaatteverkopen.MensenzelflatenbeleggenleverdedeelnemersinZwedenminder
opdanalszededefaulthaddengevolgd(CronqvistenThaler,2004).Alsmensenuiteenbeperktesetvan
beleggingsoptieskunnenkiezen,blijkenzegevoeligervoordedesignvanhetmenudanvooronderliggend
risicoprofiel(MitchellenUtkus,2003).Mochtenerindetoekomstbeteretoolskomenommensentelaten
kiezentussenbeleggingsportefeuillesofzetehelpeneengoedebeleggingsportefeuillesamentestellenkan
weeropnieuweenafwegingwordengemaakt.Vooralsnogdragenbeleggingskeuzesvoordemeestemensen
nietbijaanzooptimaalmogelijkepensioenuitkomsten.
Gegevendeneigingommentale accountstehanteren,vergroothetintegrerenvanpensioen,wonenenzorg
decomplexiteitvansparenvoordeoudedag.Hetzalhetmakenvankeuzesvoormensenmoeilijkermaken.
Defocusvanmensenopkortetermijnbelangenkanhetaflossenvanhypotheekschuldenbevorderentenkoste
vandepensioenopbouw.Indeperceptievaneigenaar-bewonerszijndelagewoonlastenbijaflossingvande
hypotheekeenfinancieelvoordeelvoordeoudedag,enhetvermogenindewoningkaneenbelangrijkeappel
voordedorstbetekenen.Meervermogensopbouwindewoning,inplaatsvanineenbeleggingsportefeuille,zal
echtervoorveelmenseneensuboptimalebeleggingsstrategiezijn(ElsingaenToussaint,2012).
5.3Werkendenbuitentweedepijlerpensioen:overweegautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheid
Eensubstantiëlegroepwerkendenspaartnietautomatischaanvullendvoorpensioen.Naarschattingbouwt
8procentvandewerknemersgeenpensioenopineenwerknemerspensioenregeling(CBS,2012).Daarnaast
bouwteengroeiendegroepzelfstandigen,in201114,6procentvandewerkendebevolking(CBS,2012),niet
automatischaanvullendpensioenop.Destatus quovoordezegroepenisgeenpensioenopbouw.Voordeze
groepenishetraadzaamomdekeuzedrukteverlagen.
Indiscussiesstaansteedsdeargumentenvanhetbehoudenvankeuzevrijheidtegenoverdepaternalistische
benaderingvanmensenverplichtenzichtegenzichzelftebeschermen.Hetautomatischesparenmeteen
uitstapmogelijkheidlijkteentussenoplossingdiehetoverwegenwaardis.Doordeneigingvanmensenombij
destatus quoteblijvenzouditvooreengroteregroeptotbeterepensioenopbouwleiden.Eenvoordeelvan
hetautomatischesparenmetuitstapmogelijkheid,isdathetdekeuzemogelijkhedenintactlaat.Deelnemers
behoudendekeuzeomuittestappen(zieookvanderLecq&Oerlemans,2009).
Voordeopbouwvaneenadequaatentevredenstellendpensioeninkomenzouhetraadzaamzijnomde
keuzedrukteverlagen.Ditzoukunnendoordeintroductievanautomatischeaanvullendepensioenopbouw
methetbehoudvaneenuitstapmogelijkheid.Automatischepensioenopbouwzounietmoetenbetekenendat
vooriedereendezelfdestandaardoptiebeschikbaarkomt.Debehoefteenmogelijkhedenvanpensioenopbouw
zullendiverszijnindezegroepenwerkenden.Automatischekeuzeskunnenwordenafgestemdopkenmerken
enbehoeftenvandoelgroepen(Goldsteinetal,2008).HetSave more tomorrowprogramma,datwerd
omschreveninsectie4.5biedtmogelijkaanknopingspunten.
Deautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidisvanuithetkeuzegedragberedeneerdeen
interessantebeleidsoptie.Uiteraardmoetomtoteeneindoordeeltekomeneenbrederebeleidsafweging
wordengemaakt.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
13
5.4Effectieveondersteuningbijkeuzesonmisbaar
Alskeuzemogelijkhedenwordengebodenendewensisdatmensenhiergebruikvangaanmakenommeer
betrokkenheidtecreërenentotmeerpassendepensioenopbouwtekomen,iseeneffectieveondersteuning
onmisbaar.Mensenzijngeneigdkeuzesuitofaftestellenalszedeafwegingalscomplexervarenendenken
dathetveeltijdgaatkostenomtoteenbeslissingtekomen.Keuzeszijnsterkafhankelijkvandelabelsdie
aanoptieswordengegevenenvandeframingvandeinformatieinbijvoorbeeldtermenvanwinstofverlies.
Gepersonaliseerdeinformatieenondersteuningleidtvakertotgebruikervan,dangeneriekeinformatie.
Hieruitvolgtdatalleencommunicatiegerichtophetbeïnvloedenvandeintentieomgebruiktemakenvan
keuzemogelijkhedennietgenoegis.Hetnastrevenvanvolledigeinformatieommensengenoegkenniste
geven,isvakernieteffectief.
Ineeneffectieveondersteuningkomendedeskundigheidenklantgerichtheidvandemakerstotuiting.
Hetvestigtdeaandachtvanmensenopdevoorhendirectrelevanteinformatie.Deontwikkelingeninde
informatietechnologiebiedenkansenomdezeondersteuningbetertemakendoorpersoonlijkedatate
integrerenintools(McKinsey&Company,2013).Maarookkanhettoolsbetervindbaarentoegankelijkmaken.
Hetvindenvanondersteuningkanslechtseenmuisklikvergen.
Eeneffectieveondersteuninghelptnietalleenbijkeuzes,maarkanookeenbelangrijkeinvloeduitoefenenop
deverwachtingenvanmensenoverdehoogtevanpensioen.Ditkandoorsteedstelatenzienwatdeimplicaties
vankeuzesintermenvanpensioeninkomen.Deondersteuningbeïnvloedtdewaargenomenklantgerichtheid,
deskundigheid,eerlijkheidenstabiliteitenisdaarmeeeenbelangrijkebasisvoorvertrouwen.
Indeboxhiernagevenweophoofdpuntenaanwatindeliteratuurisgevondenovereeninpotentieeffectieve
inrichtingvandeondersteuning(Johnsonetal,2012).Deeffectiviteitvaninterventiesisvaakvastgesteldin
anderecontextendandievandepensioenopbouw.Onderstaandetekstisbedoeldterinspiratie.
Waarkeuzemogelijkhedenwordengeïntroduceerdisgelijktijdigeeninvesteringnodiginhetinkaderenvande
keuzemogelijkhedenenindeondersteuningvanmensenbijhetmakenvankeuzes.Wijzeringeldzakenvertaalt
hierondergeneriekebevindingennaarmogelijketoepassingindeNederlandsepensioencontext.
Ditisbedoeldterinspiratievoorbetrokkenenbijinrichtingvanhetstelsel.Omzekertezijnovereffectiviteitvan
dezevoorbeeldenindeNederlandsepensioencontextisonderzoeknodig.
>Maaksuboptimaleentevredenstellendekeuzemogelijk
Hiervoorlietenweziendatmensendoorgaansbeperkteaandachthebbenennietdeambitiehebbenomtot
eenoptimaalpassendekeuzetekomen.Alsdeinstitutiesindepresentatievaninformatieenkeuzeswelstreven
naarhetmogelijkmakenvaneenoptimalekeuze,enhetproceswordthierdoorvoordedeelnemertecomplex,
ofdestappennementeveeltijd,isdekansgroterdatergeenkeuzewordtgemaakt.Deaanbevelingisom
suboptimaleentevredenstellendekeuzesmogelijktemaken.Bijvoorbeeldeenbeperktesetvankeuzeswaaruit
mensendirectkunnenkiezen,zodatmensennietindepapierenhoeventeduiken,ofeenlangingewikkeld
adviesprocesinhoeventegaan.
>Steldefault-optiemetuitstapmogelijkheidbeschikbaar
Hetstrevenisdatzoveelmogelijkmensenkeuzesmaken.Tochzalnaarverwachtingeenaanzienlijkegroep
geengebruikmakenvandemogelijkheid.Voordezegroepleidtdestatusquooptieidealiteraltotacceptabele
uitkomsten.Indeliteratuurwordtdezeaangeduidalsdefault-keuze.Defaultskunnendoorverschillende
stakeholderswordenbepaald.Zebetekenendatervoormensenautomatischekeuzeswordengemaakt,waar
mensenwelweervanafkunnenwijken,zehoudeneenuitstapmogelijkheid.Dezedefaultskunnenhetzelfde
zijnvooralledeelnemers,maarkunnenooksensitiefzijnenrekeninghoudenmetpersoonlijkekenmerken
(Goldsteinetal.,2008).
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
14
Dedefaultvooreenpensioenregelingkannubijvoorbeeldzijndaternabestaandenpensioenwordtopgebouwd,
endezebijpensioneringnietaanhetouderdomspensioenwordttoegevoegd.Ditiseenvoorbeeldvan
eendefaultvoordegehelepopulatie.Alsopbouwvannabestaandenpensioenoftoevoegingaanhet
ouderdomspensioenafhankelijkwordtgemaaktvandehuishoudensamenstelling,isheteenvoorbeeldvaneen
sensitievedefault.
>Structureerdetaakomtotbeslissingtekomen
Bijdewensommensenbepaaldeafwegingentelatenmaken,kanernietaltijdvanuitwordengegaandat
mensenwetenwelkeafwegingenzemoetenmaken,begrijpenwelkeinformatiezedaarbijnodighebbenen
dezegaanzoeken.Mensenkunnenwordengeholpendoorditprocesgemakkelijkerenpersoonlijktemaken.
Alsbijvoorbeeldeenbeleidsdoelisdatmensende5pensioenpijlersintegraaloverzien,danishetzaakomde
informatieoverdeverschillendepijlersbijeentebrengenopeenmakkelijkvindbareentoegankelijkeplek.
Hiermeewordtdetaakversimpeld:degewoonteomalleentedenkenovereersteentweedepijlerkanin
potentiewordendoorbrokendoorde5pijlerstelatenzien.Omvervolgensmensentehelpenomkeuzeste
maken,iseenverdergestructureerdstappenplannodig.Hetsamenbrengenvandatauitverschillendebronnen
raaktaandeontwikkelingeninhetgebruikvanopendata(McKinsey&Company,2013).
>Reduceeraantalgepresenteerdekeuzes
Depresentatievaneengrotehoeveelheidkeuzesleidtvakertotgeenkeuzedaneenbeperktesetvankeuzes.
Hetkandaaromeffectiefzijnomdesetvankeuzeswaaruitmensenmoetenkiezentebeperken.Hoeveel
optiesmensenaankunneniscontextafhankelijk,maarwetenschappersdoendesuggestieom4à5keuzesals
startpunttenemen.Somsishetmogelijkomdesetvankeuzesdaadwerkelijkteverkleinen.Inanderegevallen
kandedaadwerkelijkesetvankeuzesgroterzijn,maarzijnertoolsdiehetaantalkeuzesterugbrengen.
Vergelijkingssiteskunnenhierbijeenbelangrijkerolspelen(Dellaert,2010).Mensenzoudenbijvoorbeeldaan
dehandvanenkelevragennaardepersoonlijkesituatieeengefilterdepassendesetvankeuzesgepresenteerd
kunnenkrijgen.
>Personaliseerinformatie
Ommensenafwegingentelatenmaken,entotpassendekeuzestelatenkomenwerktgeneriekeinformatie
mindergoeddanpersoonlijkeinformatie(Johnsonetal,2012;EIOPA,2013).Hetbeoordelenencorrect
interpreterenvangeneriekeinformatievergteenvertaalslagnaardepersoonlijkesituatie.Dezevertaalslag
verlengthetbeslisprocesenmaaktdekansgroterdatmensenafhaken.Informatietechnologiebiedt
mogelijkhedenominformatiesteedsbetertelatenaansluitenbijdepersoonlijkesituatie,doorpersoonlijke
gegevenstegebruiken.Mensenkunnengegevensvanzichzelfgebruiken,ombijvoorbeeldalleendieinformatie
teziendierelevantis.
>Laatmensenuitkomstenvankeuzesfictiefervaren
Indeliteratuuroverfinanciëleeducatiekomtsteedsmeeraandachtvooronlinetoolsofgamesdiehetmogelijk
makendeimplicatiesvankeuzesteervaren(Hastings,2012).Ditkandoorverschillendestakeholdersworden
aangeboden,enopverschillendemanieren(vb.website,apps)kunnenwordenaangeboden.Detoolskunnen
bijvoorbeeldimplicatiesvankeuzesindederdepijlerzichtbaarmakeninnettopensioeninkomenpermaand.
Ofeenaflossingopdehypotheekalseenverlagingvandelastengedurendepensioneringinnettoeuro’sper
maand.Ookrisico’szoudenbeterinzichtelijkkunnenwordengemaakt(Donkerse.a.,2013).Hierzijdelingsaan
gerelateerdisdebevindingdatdetoekomstmeerlevendigkanwordengemaaktdoormenseneenpersoonlijke
fototelatenuploaden,endezetegebruikenommenseneenbeeldtegevenvanhoezeeroppensioenleeftijd
uitzien.Ditblijktmensentemotiverenomaandachttebestedenaandepensioenplanning(Bruggene.a.,2012).
>Gebruiklabelsombeoordelingteversimpelen
Beschrijvendelabelskunnenmensenondersteunenomcomplexeafwegingentemaken(Johnson,etal.2012;
Peters,2009).Zekunnenbijvoorbeeldcijfermatigingewikkeldekenmerkenvaneenproductsamenvatten.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
15
6. Conclusie
Wijzeringeldzakensteltinditadviesdatdeinrichtingvanhetpensioenstelseleencrucialebasisis
voorverantwoordfinancieelgedrag.Zeonderzoektderolvankeuzemogelijkhedenindeaanvullende
pensioenopbouwenindeopbouwfase.Meerkeuzemogelijkhedenkunnenveranderingbrengenin
degeringebetrokkenheidvanwerknemersdieverplichtsparenindetweedepijlerenhendaarnaast
mogelijkhedenbiedenvoormeerpassendepensioenopbouw.Werkendendiebuitendetweedepijlervallen
hebbenaleenovervloedaankeuzemogelijkheden,enzoudengebaatzijnbijhetandersaanbiedenvan
keuzemogelijkheden.
Dewaardevankeuzemogelijkhedenzitenerzijdsinhetvergrotenvandebetrokkenheidvanmensen.Het
krijgenvanmeerzeggenschapzalalspositiefwordenervarenenhetiseenmanieromverantwoordelijkheden
metmensentedelen.Daarnaastkunnenkeuzemogelijkhedenleidentotmeerpassendepensioenopbouw.
Mensenkunnenkiezenopbasisvanhunvoorkeurenenpersoonlijkesituatie.Hetvergrotenvanbetrokkenheid
enhetdaadwerkelijkrealiserenvanmeerpassendepensioenopbouwblijktechtergeensinecure.De
gedragswetenschappenlatenziendatmensenbeperkteaandachthebbenvoorhetonderwerppensioen.Ze
hebbenbeperktekennisenwilskrachtomtotafgewogenendoordachtebeslissingentekomen.Zezijnsnel
ontmoedigdbijteveelkeuzemogelijkhedenenblijkenzichsterkdoordepresentatievankeuzeseninformatiete
latensturen.
DitadviesleuntsterkopkennisoverkeuzegedragindecontextvanpensioeninAngelsaksischelanden.
Indezelandenbestaanvooralindividuelepremieovereenkomsten.Hetaantalkeuzemogelijkhedeninde
pensioenstelselsvandezelandenwasgroot,endekeuzedrukdaarmeehoog.Inbeleidvanzoweloverheidals
pensioenuitvoerderswordenindezelandenstappenondernomenomdekeuzedrukteverlagen.Ditisbedoeld
ommensentehelpenmeerverantwoordefinanciëlekeuzestemaken.HetNederlandsepensioenstelselkent
deelsanderevraagstukken.IntegenstellingtotdeAngelsaksischelandenishierjuistdeoverwegingomde
keuzemogelijkhedenvoordemeestewerknemerstevergroten.Wijzeringeldzakenprobeertdeinzichtenin
keuzegedraguitdeanderelandeninditadvieszogoedmogelijktevertalennaardeNederlandsediscussieover
hetpensioenstelsel.Effectiviteitvanbeleidinanderelandenisechtergeenwaarborgvooreffectiviteitinde
Nederlandsepensioencontext.Omdatzekertestellenisaanvullendonderzoeknodig.
Wijzeringeldzakenbeveeltaandatwerknemers,diealverplichtdeelnemen,zoveelmogelijkverplichtblijven
sparenintweedepijlerpensioen.Binnendieverplichtingzoudenzijbeperktmeerkeuzemogelijkhedenkunnen
krijgen.Ditmaaktvooreenbeperktegroepbetrokkenheidgroter,enmaaktmeerpassendepensioenopbouw
mogelijk.Voorwerkendendiebuitendetweedepijlervallen–werknemerszondertweedepijlerpensioenen
zelfstandigen–bevelenweaanomautomatischepensioenopbouwmetuitstapmogelijkheidteoverwegen.
Dezeinrichtingvandekeuzetotsparenverlaagtdekeuzedrukenzalvakerleidentotadequateen
tevredenstellendepensioeninkomens.Hetkomtdaarnaasttegemoetaandeweerstandindezegroeptegen
verplichting.TenslottebenadruktWijzeringeldzakendeonmisbaarheidvaneeneffectieveondersteuningvoor
mensenbijhetmakenvankeuzes.Zonderdezeondersteuningzoudeintroductievankeuzemogelijkheden
kostenmetzichmeebrengenzonderdaadwerkelijkdebetrokkenheidtevergrotenenmeerpassende
pensioenopbouwterealiseren.Deondersteuningbiedthandvattenomtewerkenaanvertrouwenendaarmee
aandraagvlakvoorhetpensioenstelsel.
WijzeringeldzakenwensthetMinisterievanSocialeZakenveelsuccesindevervolgstappenvanditbelangrijke
traject.Mochtonzekennisenervaringnuttigzijninhetvervolghiervan,zijnwijvanhartebereidverdermeete
denken.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
16
Referenties
>Aarts,H.(2009).4.Gewoontegedrag:deautomatischepilootvanmensenmaatschappij.
In:Demenselijkebeslisser.Overdepsychologievankeuzeengedrag.W.L.Tiemeijer,C.A.Thomas,
H.M.Prast(red.).Amsterdam:AmsterdamUniversityPress
>Bar,N.&P.Diamond(2006).Theeconomicsofpensions.Oxfordreviewofeconomicspolicy,22(1).
>Benartzi,S.EnR.Thaler(2002).HowMuchIsInvestorAutonomyWorth?JournalofFinance57(4)1593-1616.
>Beshears,J.,J.J.Choi,D.Laibson,B.C.Madrian(2011).Behaviouraleconomicsperspectiveson
publicsectorpensionplans.Journalofpensioneconomicsandfinance,10(2),315-336.
>Bovenberg,L.,C.vanEwijk,E.Westerhout(2012).ThefutureofMulti-pillarpensions.
Cambridge:CambridgeUniversityPress.
>Bruggen,E.,I.Rohde,enM.vandenBroeke(2013).Differentpeople,differentchoices.
Theinfluenceofvisualstimuliincommunicationonpensionchoice.Netspar:Designpaper15.
>CBS(2012).Wittevlekoppensioengebied.DenHaag:CentraalBureauvoordeStatistiek.
>Calvet,L.E.,J.Y.Campbell,P.Sodini(2009).Measuringthefinancialsophisicationofhouseholds.
NBERWorkingPaper:No.14699.
>CommissieToekomstbestendigheidAanvullendePensioenregelingen(2010).Eensterketweedepijler.
Naareentoekomstbestendigstelselvanaanvullendepensioenen.Prof.dr.K.P.Goudswaard(voorzitter),
Prof.dr.R.M.W.J.Beetsma,Prof.dr.Th.E.Nijman,Prof.dr.P.Schnabel.
>Cronqvist,H.EnR.H.Thaler(2004).Designchoicesinprivatizedsocial-securitysystems:learningfromthe
Swedishexperience.AmericanEconomicReview,94(2),425–428.
>Dalen,H.van,K.Henkens(2011)Hoeherwinnenpensioenfondsen,bankenenverzekeraarshetvertrouwen?
MeJudice.Online:http://www.mejudice.nl/artikelen/detail/hoe-herwinnen-pensioenfondsen-banken-en-
verzekeraars-het-vertrouwen
>Dalen,H.P.,K.Henkens,enD.A.Hershey(2010).Perceptionsandexpectationsofpensionsavingsadequacy:
acomparativestudyofDutchandAmericanworkers.Ageing&Society30,731–754.
>Dellaert,B.(2010).Interactiveonlinedecisionaidsforcomplexconsumerdecisions.Opportunitiesand
challengesforpensiondecisionsupport.NetsparPanelPapers:Panelpaper19.
>Dellaert,B.enE.Ponds(2014).Pensioenopmaat:heterogeniteitenindividuelekeuzevrijheidinpensioenen.
Hoofdstuk2inToekomstvooraanvullendepensioenen.KoninklijkeVerenigingvoordeStaathuishoudkunde.
Preadviezen2014.L.Bovenberg,C.vanEwijkenT.Nijman(red.).Online:http://www.netspar.nl/files/
documenten/pdfs%20en%20docs/News/Toekomst%20voor%20aanvullende%20pensioenen.pdf
>Donkers,B.,C.Lourenco,D.GoldsteinenB.Dellaert(2013).Buildingadistributionbuilder.Design
considerationsforfinancialinvestmentandpensiondecisions.Netspar:Designpaper20.
>DNB(2010).Voorkeurenvanpensioendeelnemers.Online:http://www.dnb.nl/nieuws/nieuwsoverzicht-en-
archief/nieuws-2010/dnb243711.jsp#
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
17
>EIOPA(2013).GoodpracticesoninformationprovisionforDCschemes.EnablingoccupationalDCscheme
memberstoplanforretirement.Online:https://eiopa.europa.eu/Publications/Reports/Report_Good_Practices_
Info_for_DC_schemes.pdf
>Elsinga,M.enJ.Toussaint(2012).Heteigenwoningbezitalsonderdeelvandeverzorgingsstaat.InWonen,zorgen
pensioenen.Hervormenenverbinden.W.AsbeekBrusseenC.J.vanMontfort(red.).DenHaag:Wetenschappelijke
Raadvoorhetregeringsbeleid.
>Goldstein,D.G.,E.J.Johnson,A.HerrmannandM.Heitmann(2008).Nudgeyourcustomerstowardbetterchoices.
HarvardBusinessreview,December2008,99-105.
>Grift,M.van(2009).Pensioenaansprakenenvergrijzing.DeNederlandseeconomie2008.
Online:http://www.cbs.nl/NR/rdonlyres/40A155E9-15E5-469B-95FE-F504A904C1D7/0/2008p19p155art.pdf
>Hastings,J.,A.Hortacsu,C.Syverson(2013).Advertisingandcompetitioninprivatizedsocialsecurity:
thecaseofMexico.NBERWorkingpaper:No.18881.
>Hastings,J.S.,B.C.Madrian,W.L.Skimmyhorn(2012).Financialliteracy,financialeducationandeconomic
outcomes.NBERWorkingpaperseries:No.18412.
>Iyengar,S.S.,W.Jiang,G.Huberman(2003).Howmuchchoiceistoomuch?:Contributionsto401(k)retirement
plans.PensionResearchCouncilPaper,2003-10.
>Jansen,C.J.H.(2011).OverdeopkomstvanpensioeneninNederland.Hoofdstuk2inOndernemingenpensioen
(2011).R.H.Maatman,R.M.M.J.Bauer,D.Busch,L.G.Verburg(red.).Klwuer
>Johnson,E.J.,S.B.Shu,B.G.C.Dellaert,C.Fox,D.G.Goldstein,G.Haubl,R.P.Larrick,J.W.Payne,E.Peters,D.Schkade,
B.Wansink,E.U.Weber(2012).Beyondnudges:toolsofachoicearchitecture.MarketingLetters,23,487-504.
>Kahneman,D.(2011).Thinkingfastandslow.NewYork:Farrar,StrausandGiroux.
>Kahneman,D.andA.Tversky(1979).ProspectTheory:AnAnalysisofDecisionunderRisk,Econometrica,47,263-291.
>Knoef,M.,A.Hussem,A.Soede,J.deBresser(2014).Pensioen,consumptiebehoeftenenouderenzorg.
Netspar:Designpaper31.
>Laibson,D.(1997).Goldeneggsandhyperbolicdiscounting.ThequarterlyJournalofEconomics,112(2),443-477.
>Lecq,F.vander&A.Oerlemans(2009).Zelfstandigenzonderpensioen.Netspar:NEApaper24.
Online:http://arno.uvt.nl/show.cgi?fid=96393
>Levin,Laurence,“AreAssetsFungible?TestingtheBehavioralTheoryofLife-CycleSavings,”JournalofEconomic
OrganizationandBehavior,36,1998:59-83.
>McKinsey&Company(2013).Opendata:Unlockinginnovationandperformancewithliquidinformation.
Online:http://www.mckinsey.com/insights/business_technology/open_data_unlocking_innovation_and_
performance_with_liquid_information
>Mitchell,O.enS.Utkus(2003).Lessonsfrombehavioralfinanceforretirementplandesign.
PensionResearchCouncilWorkingPaper,2003-6.
>Mosch,R.,H.Prast,enF.vanRaaij(2006).Vertrouwen,cementvandesamenlevingenaanjagervandeeconomie.
InTijdschriftvoordepolitiekeekonomie.27(4)40-54.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
18
>OECD(2013).PensionsataGlance2013:OECDandG20Indicators,OECDPublishing.
Online:http://dx.doi.org/10.1787/pension_glance-2013-en
>Peters,E.,N.F.Dieckmann,D.Vastfjall,C.K.Mertz,P.Slovic,&J.Hibbard(2009).Bringingmeaningtonumbers:
theimpactofevaluativecategoriesondecisions.JournalofExperimentalPsychology.Applied,15,213–227.
>Reyna,V.F.enC.J.Brainerd(2011).Dualprocessesindecisionmakinganddevelopmentalneuroscience:
afuzzy-tracemodel.Developmentalreview,31(2-3),180-206.
>Schwartz,B.,Ward,A.,Monterosso,J.,Lyubomirsky,S.,White,K.enLehmanD.R.(2002).Maximizingversus
satisficing:Happinessisamatterofchoice’,JournalofPersonalityandSocialPsychology,83,1178-1197.
>Simon,(1959).Theoriesofdecision_makingineconomicsandbehaviouralscience.
TheAmericanEconomicReview.Vol.49,3,253-283.
>Sen,A.(1988).Freedomofchoice.Conceptandcontent.EuropeanEconomicReview,32,269-294.
>Sunstein,C.R.(2011).Empiricallyinformedregulation.TheUniversityofChicagoLawReview,78,1349-1429.
>SZW(2013).Pensioenvanzelfstandigen.Onderzoeknaardeoorzakenvanbeperktepensioenopbouwvan
zelfstandigenenmogelijkeoplossingsrichtingenhiervoor.
>Thaler,R.H.,(1990)Saving,Fungibility,andMentalAccounts,JournalofEconomicPerspectives,IV,193–205.
>Thaler,R.H.(1999).Mentalaccountingmatters.Journalofbehavioraldecisionmaking,12,183-206.
>Thaler,R.H.,S.Benartzi(2004).Savemoretomorrow:Usingbehaviouraleconomicstoincreaseemployeesaving.
JournalofPoliticalEconomy,112(1),164-187.
>Tversky,A.,enD,Kahneman(1986).Rationalchoiceandtheframingofdecisions.Thejournalofbusiness,
Part2:Thebehehaviouralfoundationsofeconomictheory.59(4),251-278.
>Thaler,R.H.enH.M.Shefrin(1981).Aneconomictheoryofself-control.Journalofpoliticaleconomy,80(2),392-406.
>ThalerR.H.,C.R.Sunstein(2008).Nudge:ImprovingDecisionsAboutHealth,Wealth,andHappiness.
NewYork:PenguinGroup.
>Wijzeringeldzaken(2012).Pensioenbewustzijn.Werkgeversspelencrucialerolbijvergrotenpensioenbewustzijn.
>Wijzeringeldzaken(2014).Pensioenmonitor2014.
>WRR(2009).Demenselijkebeslisser–overdepsychologievankeuzeengedrag.
W.L.Tiemeijer,C.A.ThomasenH.M.Prast(red.).Amsterdam:AmsterdamUniversityPress.
>WRR(2014).Metkennisvangedragbeleidmaken.Amsterdam:AmsterdamUniversityPress.
>WRR(2012).Wonen,zorgenpensioenen.Hervormenenverbinden.W.AsbeekBrusseenC.J.vanMontfort(red.).
DenHaag:WetenschappelijkeRaadvoorhetregeringsbeleid.
3daagse
3P
ensioen
daagse
Pensioen
Pensioen3daagse
Pensioenstelselenkeuzegedrag-eenbijdragevanWijzeringeldzakenaanDeNationalePensioendialoog©Wijzeringeldzaken
WijzeringeldzakenPostbus202012500EEDenHaaginfo@wijzeringeldzaken.nlwww.wijzeringeldzaken.nl