onierzom i uczestnikom Powstania WarszawskiegoNatalii Bojarskiej,Hannie Dbek,Marii Marczakowej,Krystynie Wieczorkiewiczwnie,Stanisawowi Kazimierzowi Marczakowi,Bronisawowi Wieczorkiewiczowi St.,Bronisawowi Wieczorkiewiczowi M.

Pawe WieczorkiewiczHISTORIA POLITYCZNA POLSKI 1935-1945

Ksika i Wiedza

Projekt okadki Micha ZbyszyskiRedaktor Leszek OtrbskiRedaktor techniczny Hanna Toda Copyright by Pawe Wieczorkiewicz 2005 Wszelkie prawa zastrzeone> Copyright by Wydawnictwo Ksika i Wiedza", Warszawa 2006Wydanie drugieObj. ark. druk. 33Druk i oprawa:Poznaskie Zakady GraficznePozna, ul. Wawrzynika 39Trzynacie tysicy osiemset czterdziesta trzecia KiW" ISBN 83-05-13441-5

SPIS TRECI

Wstp /VII ..Rozdzia I. Ostatnie lata Drugiej Rzeczypospolitej / 1I. 1. Dziedzictwo Marszaka / 1I. 2. Dekompozycja i konsolidacja / 14I. 3. Wobec Hitlera i Stalina / 32Rozdzia II. Wrzesie / 65II. 1. Wobec wojny / 65II. 2. onierski obowizek / 78II. 3. Czwarty rozbir / 91

Rozdzia III. Na obczynie /111III. 1. Rzd Sikorskiego / 111 III. 2. Klska Francji / 135III. 3. Wyspa ostatniej nadziei / 143Rozdzia IV. Dwie okupacje /160IV. 1. W cieniu swastyki / 160 IV. 2. Pod sierpem i motem / 176IV. 3. Pocztki konspiracji / 206Rozdzia V. Pomidzy Londynem, Moskw i Waszyngtonem / 227V 1. Pakt Sikorski-Majski / 227V 2. Armia Andersa / 239V. 3. Katy i Gibraltar / 260VRozdzia VI. Terror, agentura, podziemie / 281VI. 1. Tysicletnia Rzesza / 281 V1.2. Polska podziemna / 301 VI.3. Z mandatu Kremla / 323Rozdzia VII. Zmowa teheraska / 337VII. 1. W cieniu wielkiej trjki" / 337 VII. 2. Patrioci z Moskwy / 363 VII. 3. Burza" / 385Rozdzia VIII. Agonia niepodlegoci / 413 VIII. 1. Powstanie /413 VIII. 2. Rozmowy ostatniej szansy / 438 VIII. 3. Rzd narodowego protestu /453

Epilog. Wyzwolenie i zniewolenie: Polska lubelska / 486Indeks nazwisk / 513

WSTPDu go wahaem si, czy pisa t ksik. Urodziem si w kilka lat po wojnie. Ale Polsk Podziemn znam z domu. W mojej rodzinie - zakorzenionej w Warszawie - konspirowali wszyscy. Dziadek, babka i ojciec organizowali tajne nauczanie, matka i wuj dziaali w podziemnym ruchu kulturalnym, przyrodni brat by w partyzantce. Nie omino ich powstanie. Ojciec uczestniczy w nim jako oficer sztabowy, na barykadach walczyli - matka, wuj i przyrodnie rodzestwo, brat i smarkata wtedy siostra. Babka i niania dos'wiadczyy tragicznego losu cywilw stolicy. Pomimo to, a moe i dlatego, staraem si przez lata omija w swych badaniach okres okupacji. Gdy jednak dorolejc jako historyk i obywatel zaczem szuka odpowiedzi o rda wspczesnych narodowych frustracji, wszystkie tropy nieodmiennie prowadziy do lat wojny.Tragedia, jak staa si dla Polakw, wymaga podjcia dyskusji nad jej przyczynami sprawczymi. Nie zdobya si na ni dotd polska opinia, nie podja jej w sposb powany polska historiografia. Ongi, w poowie XIX wieku, najostrzejsza polemika na temat przyczyn upadku I Rzeczypospolitej przyczynia si do odrodzenia i pobudzenia ducha narodowego. Mniemam, e i dzisiaj podobna dyskusja jest potrzebna.Historiografia uprawiana w PRL z oczywistych powodw bya do szpiku zakamana, dotykaa bowiem dwu najs'witszych ideologiczno-propagan-dowych tabu: pozostajcej poza jakkolwiek krytyk polityki sowieckiej, zwaszcza w odniesieniu do Polski (niewymawialne: data 17 wrzes'nia i sowo Katy), oraz legitymizacji wadzy komunistycznej. Aby uzasadni jej prawomocno, fabrykowano legendy narodzin Polski Ludowej", a wczeniej - Polskiej Partii Robotniczej i Zwizku Patriotw Polskich. Na strayVIIowych s'witos'ci staa bezwzgldna w tych razach cenzura1. Rodzio to nieuchronn autocenzur, czego dos'wiadczy autor i wszyscy badacze jego pokolenia, i w efekcie niech do podejmowania tematw, ktre musiayby przedstawia w najlepszym razie prawdy czstkowe. Byli oczywis'cie i historycy, ktrzy z podniesionym czoem uprawiali historiografi dworsk, piszc tak, aby zadowolony by i Biay Dom" (siedziba KC PZPR), i ambasada sowiecka. Nie o wiele bardziej obiektywne byo dziejopisarstwo uprawiane w Londynie czy Nowym Jorku, nawet pod auspicjami szacownych Instytutw gen. Wadysawa Sikorskiego i Jzefa Pisudskiego. Powstaway tam bowiem gwnie w mniejszym czy wikszym stopniu dzieje bajeczne, historia pisana ku pokrzepieniu serc, obarczona politycznym solidaryzmem, a przy tym i wszystkimi grzechami powszednimi dziejopisarstwa PRL, a wic ukrywaniem i cenzurowaniem rde, pomijaniem faktw i osb niewygodnych itd. wiadectwem tego s pomnikowe skdind w zaoeniach serie: Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej czy Armia Krajowa w dokumentach. Najlepsza literacko, wrcz niedociga, z tego krgu synteza -Najnowsza historia polityczna Polski Wadysawa Poboga-Malinowskiego -bya z kolei wciekle tendencyjna, czego nie mam jej zreszt za ze. Dzisiaj jednak, pisana w latach 50., stanowic wiekuisty pomnik niezwykego talentu autora, pomimo najwikszej jego starannoci, utracia w znacznym stopniu walory poznawcze, zwaszcza w sferze faktograficznej.Polska posierpniowa take nie potrafia napisa historii wojny. Zadowolono si raczej przyswojeniem osigni orodkw emigracyjnych, poszerzajc prowadzone tam badania. W obiegu popularnym szerzy si zatem opcja hagiograficzna. Mno si polskie zwycistwa w tzw. kampanii wrzeniowej, omal nie decydujce, na kartach rozpraw warszawscy powstacy, a wczeniej Armia Krajowa, zadaj Niemcom klsk za klsk, a onierze Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie rozstrzygaj w sposb decydujcy kolejne kampanie sprzymierzonych. Polityka Becka, Sikorskiego, Mikoajczyka i Sosn-kowskiego staje si koherentna, konsekwentna i bezbdna. Gdzie tylko na1 Mam t satysfakcj, e udao mi si dwukrotnie zmyli jej czujne oko. W roku 1981 jako pierwszy w kraju za pomoc niewinnego triku zdoaem przytoczy in extenso tekst paktu Rib-bentrop-Mootow, a nastpnie w roku 1982, omawiajc losy generalicji polskiej w roku 1939, poda prawdziwe daty mierci generaw zamordowanych w Katyniu, nie pozostawiajce wtpliwoci co do sprawstwa zbrodni. Byo to o tyle wane, e w cenzurze obowizywaa zasada precedensu i immunizowania faktw; raz przepuszczone mona byo potem, czsto z dobrym skutkiem, przywoywa.VIIImarginesie, zwykle pgbkiem, aby nie urazi naszych nowych sojusznikw i protektorw, pisze si o zawodzie, jaki spotka Polakw ze strony ich zachodnich aliantw. Trzeba byo dopiero sugestywnej i uczciwej ksiki Normana Daviesa, aby przeniewierstwo i zdrad Roosevelta nazwa nad Wis po imieniu. Inna koncepcja przedstawiania dziejw lat wojennych polega na forsowaniu narodowej zgody; na kartach niektrych publikacji ssiaduj w pozytywnych kontekstach Armia Krajowa i Armia Ludowa, PPS i PPR, Polska Londyska i Polska Lubelska. Tymczasem moliwos'ci pogodzenia racji gen. Roweckiego i Nowotki, gen. Maczka i marszaka ymierskiego, gen. Sosnkowskiego i Bieruta - nie ma. Patriotyzmu i zdrady narodowej nie mona pooy na dwu szalach i udawa, e waga nie drgna.Ksika, ktr wezm Pastwo do rk, jest gorzka. Nie ma w niej happy endu i nie ma elementu zdrowego dydaktyzmu - triumfu dobra nad zem. Jest za to rejestr kolejnych bdw, niepowodze i poraek, ktre doprowadziy do tragicznego finau. Polska bowiem, wbrew radosnemu zadowoleniu naszych politycznych elit, ktre sw metamorfoz zaznaczaj tym, e tzw. Dzie Zwycistwa s'wituj 8, a nie 9 maja, poniosa w II wojnie

s'wiatowej druzgocc klsk, na rwni z Niemcami i Japoni, a wiksz z pewnoci -ni Wochy czy Rumunia. Rozpoczta w imi jej obrony, zakoczya si rozrachunkiem dokonanym na jej koszt przez mocarstwa mienice si demokratycznymi z ludobjczym Zwizkiem Sowieckim. Podejmujc brzemienne decyzje i przeciwstawiajc si Hitlerowi dla obrony swej suwerennoci, a jednoczenie odrzucajc propozycje pomocy" Stalina dla zachowania terytorialnej integralnoci, Rzeczpospolita zostaa pozbawiona i pierwszej, i drugiej. Wpisana w stref wpyww Zwizku Socjalistycznych Republik Sowieckich i ograbiona z rdzennie polskich ziem - Lwowa z okolicami i Wileszczyzny, co oznaczao wydarcie 600 lat jej historii, zapacia kolosalnymi stratami ludzkimi, a nadto, co owocowao jeszcze groniejszymi skutkami - wyniszczeniem elit, zarwno w efekcie wiadomej eksterminacyjnej polityki obydwu okupantw, jak i wymuszonej powojennym ukadem politycznym emigracji: kiedy [...] trzeba byo wybiera ojczyzn czy wolno - wybraem - pisze kmdr por. Bohdan Wroski, ktry jak wielu onierzy Polskich Si Zbrojnych pozosta na obczynie2.2 B. Wroski, Wspomnienia pyn jak okrty, Londyn 1981, s. 189.IXW maju 1945 podziemna Mys'1 Niezalena" ogosia artyku programowy Wojna trwa". Na pytanie, kiedy naprawd zakoczya si dla Polakw, nie mona da jednoznacznej odpowiedzi. Dla jednych by to ju maj 1945 roku i wczenie si do odbudowy kraju; inni usiowali walczy o imponde-rabilia z broni w rku; koniec ich wojny nastpi na Rakowieckiej lub w sowieckich agrach. Byli tacy, liczni, take na emigracji, ktrzy uznali, e rok 1956, zrzucenie bezporedniego protektoratu sowieckiego, stanowi symboliczny kres wojennej drogi i wojennych sporw. Wielu yjcych jeszcze dziaaczy Polski Podziemnej dostrzegao z kolei odrodzenie narodu dopiero w ruchu podziemnym lat 70. i pniej w Solidarnoci". Wszyscy, ktrzy doyli, niemal s za to zgodni, e naprawienie zbrodni Teheranu i Jaty nastpio w roku 1989, gdy utworzono pierwszy rzd cieszcy si czciowym przynajmniej zaufaniem spoecznym. Zdolno do nieskrpowanego stanowienia o sobie pastwo polskie odzyskao jednak dopiero w 4 lata pniej, gdy ostatni onierze II wojny wiatowej przekroczyli granic polsko-biaorusk na Bugu. Wtedy pomiertny dramatyczny akt Pastwa Podziemnego - zwany jego testamentem, mona byo uzna za wypeniony.Nieproporcjonalnie wiele uwagi powiciem dziaalnoci komunistw polskich, nie z tego powodu, aby byli szczeglnie zasueni dla sprawy narodowej; przeciwnie - poniewa w imieniu Kremla, jak trafnie okreli to przed laty Stefan Korboski, zostali jej grabarzami. Take i z tego powodu, e i obecnie dziaalno ich bywa zakamywana, naleao przedstawi j szerzej.Ksika niniejsza powstaa na podstawie publikowanych rde i pimiennictwa, co daje wystarczajce podstawy dla zbudowania caociowego obrazu. Poniewa przyjto jako zasad przywoywanie w przypisach jedynie odnonikw do cytatw, zabrako w nich miejsca dla wikszoci bogatej literatury historycznej z opublikowanymi w ostatnich latach tak bardzo rnymi pod kadym wzgldem syntezami dziejw Polski tego okresu Antoniego Czubiskiego, Andrzeja Friszkego, Andrzeja Paczkowskiego i Wojciecha Roszkowskiego, a take zbiorami rde i monografiami poszczeglnych zagadnie i tematw. Czerpaem z nich wiedz i cho nie zawsze zgadzam si z pogldami autorw, chc i musz im w tym miejscu podzikowa.

Rozdzia i.OSTATNIE LATA DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ1.1. DZIEDZICTWO MARSZAKAJzef Pisudski zmar po cikiej i wyniszczajcej chorobie 12 maja 1935 roku. Jego zgon zamkn w nowoytnych dziejach Polski ca epok, na ktrej sw osobowoci i swymi koncepcjami wywar niezatarte pitno.Najwysze stanowiska w Rzeczypospolitej, w momencie mierci jej Pierwszego Marszaka, piastowali Ignacy Mocicki i Walery Sawek. Prezydent, pomimo 67 lat, by wci w doskonaej dyspozycji tak intelektualnej, jak i fizycznej1. By to pikny, rasowy okaz Polonusa z mlecznobial czupryn i takimi wsem, jakby ywcem z dawnych wiekw we wspczesno przeniesiony, dopiero co z kontusza w modnie skrojony frak, czy akiet przebrany, obdarzony przy tym szlachetn wyniosoci postawy i dostojestwem w posuwistych [...] polonezowych ruchach"2. Dystynkcja Mocickiego przejawiaa si nie tylko w imponujcej godnoci i majestacie (jak gdyby urodzi si w pobliu tronu - zauwaa ambasador Francji Leon Noel), ale rwnie w obejciu ujmujcym, uprzejmym i taktownym?.1 Drug on Mocickiego zostaa w roku 1933 Maria z Dobrzaskich Nagrna, modsza od prezydenta o 29 lat.2 K. Olchowicz, wier wieku z Kurierem Warszawskim " (1914-1939), Krakw [19741, s. 151-152.3 L. Noel, Agresja niemiecka na Polsk, [Warszawa] 1966, s. 18.1Kwalifikacje prezydenta nie sprowadzay si jedynie do reprezentacji. Profesor Politechniki Lwowskiej i wybitny chemik fizyczny, ujmowa sw dyscyplin w sposb zaskakujco do dzisiaj nowoczesny, nadzwyczaj udat-nie czc akademick teori z inyniersk praktyk, czego dowid organizujc od podstaw polski przemys chemiczny. A e w czasach studenckich dziaa w ruchu niepodlegociowym u boku Pisudskiego, w powierzy mu po zamachu majowym pierwsz godno w pastwie. Pozostawi przy tym prezydentowi szeroke pole w kwestiach gospodarczych

(w tym przemysu wojennego), naukowych i kulturalnych, odsuwajc jednoczenie od polityki wewntrznej. Powodowao to, e tzw. miarodajni pisud-czycy, nalecy do najwszego krgu wtajemniczenia, odnosili si do Mocickiego z niejakim lekcewaeniem (wielokrotny premier Kazimierz Bartel zwyk przypomina pod jego adresem jdrne porzekado ludowe: Tyle znacy, co Ignacy...)*. Prezydent, hamujc do czasu ambicje, urazy tumi, ale i zapamitywa.Jego przeciwiestwo stanowi 56-letni premier, ktry funkcj szefa rzdu sprawowa po raz trzeci. Konspirator z czasw nielegalnej w zaborze rosyjskim Polskiej Partii Socjalistycznej, bohaterski bojowiec jej zbrojnych jaczejek, by, jako jeden z nielicznych, po imieniu z Pisudskim; jak nikt w jego otoczeniu, potrafi nie tylko sucha, ale i spiera si z Komendantem, dowodzc bezkompromisowo swego {Jeszcze wczoraj - pisa dedykujc Sawkowi swj Rok 1920" - widziaem twe rozdranione na mnie oczy i mylaem, ile to razy mielimy na siebie w yciu rozdranione oczy)5-Szanowano w nim powszechnie tak bardzo niepowszednie w yciu publicznym, zwaszcza polskim, cechy: niezomny charakter, absolutn bezinteresowno, osobist, gbok, acz pozbawion zewntrznych efektw myl pastwow, umiejtno wzbudzania dla siebie szacunku, nawet u przeciwnikw politycznych6'. Wytrawny, a w imi nadrzdnych racji i pozbawiony zahamowa polityk, po mierci Marszaka, jedynego, ktry przez sw wielko mg mie tak pen wadz moraln'', nawoywa do ponie-4... a Ignacy gwno znacy.5 J. Pisudski, Pisma zbiorowe. Wydanie prac dotychczas drukiem ogoszonych, T. VIII, Warszawa 1937, s. 129.6 J. Jdrzejewicz, W subie idei. Fragmenty pamitnika i pism, Londyn 1972, s. 214-215.7 Cyt.za: A. Chojnowski, Pisudczycy u wadzy. Dzieje Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem, Wrocaw 1986, s. 275.2chania poszukiwania autorytetw zastpczych i poddania si rzdom prawa, sprawowanym wedle kryteriw ideowych i etycznych. Brak ambicji i chci do walki o wasn pozycj, w poczeniu z politycznym idealizmem, powodoway jednak, e w oczach wielu uchodzi za pozbawionego elastycznoci doktrynera. Bdc bliej Pisudskiego ni Mos'cicki, w wikszym stopniu zatraci samodzielno decyzji, co zreszt stao si udziaem wszystkich bez wyjtku zaufanych wsppracownikw Marszaka. Byy premier Aleksander Prystor odnosi nieodparte wraenie, e w przeomowych momentach, jakie miay nadejs', Sawek za chwil signie do telefonu, aby poprosi Komendanta o przyjcie*.Bezporedni sched po Pisudskim stanowi wyposaony w ogromne prerogatywy urzd Generalnego Inspektora Si Zbrojnych. Wbrew opiniom wielu historykw nie ma adnych bezporednich przesanek, aby twierdzi, e Marszalek pozostawi w kwestii jego obsady jakiekolwiek, ustne choby, wytyczne. W gr wchodzio co najmniej dwu kandydatw. Dawniejsze starszestwo wojskowe mia 49-letni gen. dyw. Kazimierz Sosn-kowski. Wsptwrca czynu zbrojnego przed I wojn wiatow, szef sztabu i najbardziej zaufany powiernik Pisudskiego w okresie legionowym, wiziony wraz z nim w Magdeburgu, w latach 1920-24 (z proczn przerw) kierowa z duym powodzeniem Ministerstwem Spraw Wojskowych. Odsunity od przygotowa do zamachu majowego i delegowany za granic na polecenie Marszalka, ktry chcia mu oszczdzi tragicznego dylematu pomidzy zamaniem przysigi i naruszeniem lojalnoci, skutkiem przypadkowego zbiegu okolicznoci nie zdoa na czas opuci kraju. W rezultacie wybra samobjstwo, strzelajc do siebie z pistoletu; odratowano go niemal cudem. Pono wpyno to jednak na ochodzenie stosunkw z Belwederem, nad czym zreszt usilnie pracowao otoczenie Pisudskiego, obawiajce si niekwestionowanej pozycji i autorytetu Szefa". Tym niemniej Sosnkowski peni nastpnie funkcj inspektora armii, wystpujc kilkakro jako zastpca samego Marszaka. Pisudski wystawiajc mu jeszcze w 1922 roku opini, podkrela szereg jego nietuzinkowych zalet -umys bardzo rozlegy, zdolnoci due, niezmierne zdolnoci do pracy, olbrzymi umiejtno obcowania z ludmi, a wreszcie samodzielno (na-* Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864-1945, t. II, cz. 1 \1919-1939], Londyn 1956, s. 583, przyp. 14.3wet ulegajc wpywom nie zatraca siebie), majc mu jedynie za ze - charakter niezbyt silny, co przejawiao si w utracie wiary przy niepowodzeniach i nieszczciach9.Gen. dyw. Edward Rydz-migy by modszy o par miesicy. Malarz z wyksztacenia, a onierz z zamiowania, zwiza si z Komendantem rwnie przed I wojn s'wiatow. W Legionach uchodzi za najtszego frontowca, co spowodowao, e podczas wojny polsko-bolszewickiej otrzymywa najtrudniejsze zadania. Po roku 1921 by inspektorem armii. Jedynymi stricte politycznymi dowiadczeniami Rydza byy: dziaalnos' w konspiracyjnej Polskiej Organizacji Wojskowej, kiedy to zbliy si m.in. z Adamem Kocem i Bogusawem Miedziskim, oraz kilkudniowe kierowanie resortem spraw wojskowych w efemerycznym, socjalizujcym rzdzie lubelskim", oceniane przez Pisudskiego, jak i caa dziaalno samozwa-czego gabinetu, nader krytycznie. Marszalek opiniujc migego bra pod uwag moc charakteru i woli, stawiajce go najwyej pord generaw polskich, ale te niepokoi si jego zdolnociami operacyjnymi w zakresie prac Naczelnego Wodza i umiejtnociami mierzenia si nie czysto wojskowych, lecz caego pastwa. Wtpliwoci budzio rwnie, e bywa co do otoczenia wasnego [...] kapryny i wygodny, szukajcy ludzi, z ktrymi by nie potrzebowa walczy, lub mie jakiekolwiek spory l0. Pilnie obserwujcy

sytuacj w Polsce francuscy sojusznicy oceniali Rydza jako pozbawionego byskotliwoci, mao inteligentnego, drobiazgowego, ale upartego i energicznego".Wybr by zatem wicej ni trudny. Sosnkowski bardziej samodzielny, o bardziej eksponowanej pozycji, by niewtpliwie o wiele bieglejszym politykiem i administratorem, a take szerzej mylcym strategiem. Za atuty migego mona byo z kolei uznawa frontowe dowiadczenia, bliszy kontakt z wojskiem i na koniec - co mogo by istotne w okrelonej konstelacji - demonstrowany brak sprecyzowanych pogldw politycznych. Zwolennikami pierwszej kandydatury byli czonkowie wpywowej grupy pukownikw", dziercej od co najmniej kilku lat faktyczny ster bie-9 Generaowie polscy w opinii J. Pisudskiego, Wojskowy Przegld Historyczny", 1966, nr 1, s. 330.'"Ibid., s. 327." Cyt.za: M. Pasztor, Polska w oczach francuskich kol rzdowych w lalach 1924-1939, Warszawa 1999, s. 108.4cych rzdw: Machiavell" obozu sanacyjnego Miedziski, Koc i Ignacy Matuszewski.Spraw rozstrzyga osobis'cie Mos'cicki, podpisujc, wedle wiceministra spraw zagranicznych Jana Szembeka, nominacj migego natychmiast'2. Nim to nastpio, odby jednak konsultacyjn rozmow ze Sawkiem. Premier pragn, aby nastpca Pisudskiego w wojsku trzyma si najcilej swych kompetencji i dlatego do nieoczekiwanie wysun nowego kandydata - 47-letniego inspektora armii gen. dyw. Gustawa Orlicz-Dreszera. Wybitnie uzdolniony oficer modszego pokolenia legionowego, organizator majowego przewrotu i dowdca wojsk pisudczykowskich w czasie jego trwania, nie posiada jeszcze, pomimo bardzo silnej osobowoci, autorytetu obydwu konkurentw i mia, jak si zdaje, peni w intencjach Sawka rol kandydatury zastpczej, blokujcej drog nazbyt ambitnemu Sosnkowskiemu. Poniewa jednak, jak si okazao, o tym ostatnim nie myla powanie i prezydent, dcy do wzmocnienia wasnej pozycji i obawiajcy si wszelkich potencjalnych rywali, rozstrzygnicie byo oczywiste. Mocicki, obstajc przy Rydzu i porwnujc go z Dreszerem, stwierdza bez ogrdek, e jest bardziej zrwnowaonym, cho moe mniej energicznym i inteligentnym13. Wrd elity rzdzcego obozu, w wikszoci podzielajcej opinie co do nienadzwyczaj-nych walorw umysowych nominata, jego awans nie wzbudzi nadmiernego entuzjazmu.Najmniejszych wtpliwoci nie nastrczaa natomiast sukcesja Pisudskiego jako zwierzchnika resortu spraw wojskowych. Na rok przed mierci on sam wprowadzi tam, jako swego I zastpc, 45-letniego gen. bryg. Tadeusza Kasprzyckiego, dawnego legionist i dowdc elitarnej 1. Kompanii Kadrowej. Dynamiczny, o ywym i twrczym umyle, podny w pomysy, zawsze modzieczo optymistyczny, a do tego jeszcze pracowity14, by niewtpliwie jednym z wybitniejszych Wyszych oficerw wczesnej armii.Poza wszelk dyskusj, take i na przyszo, pozostawaa rwnie obsada Ministerstwa Spraw Zagranicznych, kierujcy nim pk Jzef Beck posiada bowiem swego rodzaju pomiertne namaszczenie" Pisudskiego.12 Diariusz i teki Jana Szembeka (1935-1945), t. I [1935], London [1964], s. 292.13 Relacja T. migielskiego, cyt. za: P. Olstowski, Genera Gustaw Orlicz-Dreszer (1889-1936). Dowdca wojskowy i dziaacz spoeczno-polityczny, [Toru 2002], s. 319.14 M. Romeyko, Przed i po maju, [Warszawa 1985], s. 359.5Minister by czowiekiem miodym, ale posiadajcym znaczne ju polityczne wyrobienie i rutyn. Urodzony w roku 1894, po wybuchu wojny zacign! si ochotniczo do Legionw, gdzie, w artylerii konnej, osign stopie porucznika i krzy Virtuti Militari, rzadko w tej broni przyznawany. Dziaajc nastpnie w Polskiej Organizacji Wojskowej na obszarze ogarnitej wojn domow Rosji byskotliwymi raportami zwrci uwag samego Komendanta. Swe talenty, a zarazem zaufanie, jakim go obdarzy, potwierdzi podczas przewrotu majowego, kiedy to, jako szef sztabu zrewoltowanych wojsk, zimn krwi i opanowaniem przyczyni si walnie do zwycistwa. Otwaro ono Beckowi drog do wielkiej kariery. Nominowany na szefa gabinetu Pisudskiego w Ministerstwie Spraw Wojskowych, a nastpnie na wicepremiera, zosta ostatecznie wiceministrem w MSZ. Owa pozornie niezrozumiaa karuzela stanowisk miaa na celu najlepsze moliwie przygotowanie go do kierowania dyplomacj polsk. Ster MSZ przej ostatecznie z rk pierwszego pomajowego szefa resortu Augusta Zaleskiego w roku 1932. Marszaek, sprawujcy bezpos'redni nadzr nad polityk zagraniczn nieledwie do ostatnich chwil ycia, ocenia ministra niezwykle wysoko, wystawiajc mu publicznie, czego nie zwyk by czyni, istn laurk, jako szczeglnie zdolnemu i inteligentnemu wsppracownikowi, ktremu nie moe zrobi do komplementw15.Wydawa si mogo, e podjte decyzje personalne zapewni cigo wadzy. Poniewa byo oczywiste, i nikt nie bdzie mg wypeni pustego miejsca wytworzonego mierci Pisudskiego16, zakadano, e kady z jego wsppracownikw - Mocicki, Sawek, Smigly-Rydz czy Kasprzycki, koncentrujc si na powierzonym odcinku pracy, potrafi jednoczenie harmonijnie wspdziaa z innymi orodkami wadzy. Optymizm by jednak zudny, okazao si bowiem, e w kalkulacji powyszej pominito jeden z istotniejszych czynnikw ycia pubJicznego - osobiste ambicje. Spr o personalia przesoni mia rycho gwny problem, jakim bya konieczno radykalnej przebudowy anachronicznego modelu politycznego, opartego na autorytecie Marszaka, moliwej jedynie pod warunkiem przezwycienia historycznych resentymentw i stworzenia nowego przyszociowego programu, ktry

jednaby i jednoczy podzielone dawniej rodowi-15 Lisi J. Jedrzejewicza do J. Becka [w:) J. Beck, Ostatni raport, Warszawa 1987, s. 71. " L. Nogi, op. cit.,s. 18.6ska i grupy spoeczne. Dylemat, jak rzdzi bez Pisudskiego, przeksztaci si tym samym w pytanie, kto ma rzdzi po nim i w jego imieniu.Konsekwencj zamachu majowego staa si stabilizacja midzynarodowej sytuacji Polski i jej wewntrznych stosunkw politycznych. System, jaki zaprowadzi Marszaek, mia cechy swoiste. Co prawda, podobnie jak w innych pastwach o ustroju autorytarnym, rdem wszelkich decyzji i faktycznego prawa staa si osoba dyktatora, niemniej Pisudski, wzmacniajc prerogatywy wadzy wykonawczej, zadba o zachowanie elementarnych norm i obyczajw demokratycznych. Dziaa zatem, przy wszystkich narzuconych ograniczeniach parlament, istniaa zmarginalizo-wana opozycja polityczna, ukazywaa si wolna prasa, starano si wreszcie przestrzega praw i swobd obywatelskich. Warunkiem bya jednak milczca zgoda na uznanie monopolu wadzy pilsudczykw. Gdy zatem w roku 1930 opozycyjne partie usioway j zdoby, Marszaek zareagowa brutalnie, nakazujc aresztowanie ich przywdcw, postawionych nastpnie przed sdem w tzw. procesie brzeskim17.Bilans rzdw pomajowych, jeli idzie o szeroko rozumiane ycie spoeczne i ekonomiczne kraju, nie by tak oczywisty.Najtrudniejszy problem II Rzeczypospolitej - polityka wobec mniejszoci - by pochodn jej struktury narodowociowej. Polacy stanowili bowiem ponad 65 proc. mieszkacw pastwa, Ukraicy ponad 15 proc, ydzi - do 10 proc, a Biaorusini i Niemcy odpowiednio 6 i 2 proc. Poniewa za ycia Marszaka nie dopracowano si w tej mierze spjnej koncepcji, czas nieubaganie nagli. W najbardziej zaognionym stadium znajdowaa si tzw. kwestia rusiska, co wizao si z istnieniem silnej, dziaajcej metodami terrorystycznymi niepodlegociowej partii politycznej -Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw. Co prawda w roku 1935 minister spraw wewntrznych Marian Zyndram-Kociakowski zawar ugod z reprezentujcym umiarkowane tendencje Ukraiskim Zjednoczeniem Naro-dowo-Demokratycznym (UNDO), przewidujc udzia partii w obsadzie miejsc w parlamencie w zamian za poparcie polityki rzdu, ale ju w rok17 Przywdcw tzw. Centrolewu przetrzymywano przed procesem w areszcie w twierdzy w Brzeciu nad Bugiem. Poniewa na rozprawie, jawnie zreszt tendencyjnej, zapady wyroki wizienia, wikszo skazanych, w tym przywdca ruchu ludowego Wincenty Witos, lider chrzecijaskiej demokracji Wojciech Korfanty oraz Herman Lieberman z Polskiej Partii Socjalistycznej udaa si na emigracj.7pniej, na danie motywujcego to wzgldami bezpieczestwa pastwa gen. Kasprzyckiego, wadze administracyjne przystpiy do intensywnej repolonizacji Maopolski Wschodniej. Zadanie to, najbardziej delikatne, zlecono miejscowym czynnikom wojskowym i terenowym agendom II Oddziau Sztabu Gwnego (czyli tzw. dwjki), do kompetencji ktrego, obok spraw wywiadu i kontrwywiadu, naleay rwnie zagadnienia zwizane z utrzymaniem porzdku wewntrznego. Nieskory do krytyki poma-jowej Polski Wadysaw Pobg-Malinowski pisze z gorycz o ciemnych generaach, ktrzy poprzez tpych porucznikw i kapitanw, dopuszczali si wrcz przestpczych machinacji18.Jednym z nich by dowdca Okrgu Korpusu nr II gen. bryg. Mieczysaw Smorawiski. Wda si on w take i osobisty konflikt z wojewod woyskim Henrykiem Jzewskim, ktry, ufny w sw pozycj bliskiego wsppracownika Pisudskiego, stara si prowadzi na podlegym terenie liberaln polityk narodowociow. Dystans, jaki demonstracyjnie zacz mu okazywa Rydz-Smigy, spowodowa jednak, e fala krytyki, wobec posuni faworyzujcych rzekomo ludno ukraisk narosa do tego stopnia, e zaczto wygasza jawnie pogrki o oburzonych oficerach, ktrzy po prostu zastrzel tego zdrajc19. Wiosn 1938 roku Smorawiski, majc wsparcie w szukajcym popularnoci w krgach nacjonalistycznych ministrze sprawiedliwoci Witoldzie Grabowskim, doprowadzi do przesunicia Jzewskiego na rwnorzdne stanowisko... do odzi, skd przyby na jego miejsce Aleksander Hauke-Nowak. Program swj, diametralnie rny od koncepcji poprzednika, wyoy tout court: o zagadnieniu Wielkiej Ukrainy mona mwi w Kijowie lub w Warszawie, lecz nie na Woyniu, gdzie nie wolno tworzy ukraiskiego Piemontu"20.W wojewdztwie tarnopolskim doszo z kolei do napi zwizanych ze sztucznym, acz promowanym przez wadze ruchem szlachty zagrodowej". Poniewa w odwecie OUN, na niewielk na szczcie skal, podj akcje terrorystyczne, miejscowa administracja zarzdzia pacyfikacj najbardziej zagroonych terenw. Przeprowadzi j szybko, z rozmachem, bez-18 Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz. 1, s. 634 i przyp. *.19 Ibid., s. 635.20 Cyt. za: A. Chojnowski, Koncepcje polityki narodowociowej rzdw polskich w latach 1921-1939, Wrocaw 1979, s. 234, przyp. 116.8wzgldnie i brutalnie gen. bryg. Gustaw Paszkiewicz, czowiek o umyso-woci feldfebla, a temperamencie hajdamaki2'.

Innym sposobem rozwarstwienia rdzennej rusiskiej ludnos'ci byo proklamowanie etnicznej odrbnoci Hucuw (zamieszkujcych wojewdztwo stanisawowskie), Bojkw (stanisawowskie i lwowskie) i emkw (krakowskie). Makiawelizm polega w tym wypadku na zamaniu dotychczasowych aksjomatw polityki wyznaniowo-narodowociowej. Aby bowiem odci grekokatolickich emkw od ukrainizmu, zaczto propagowa ich konwersj na prawosawie! Odwrotnie rzeczy miay si na tragicznie dos'wiadczonej przez histori Chemszczynie. Gdy bowiem miejscowi unici, niepomni na mczestwo ojcw i dziadw, poczli, pod wpywem lwowskiego metropolity grekokatolickiego Andrija (hr. Romana Szep-tyckiego), skania si ku cerkwi, katolicki biskup lubelski Marian Fulman zaproponowa zniszczenie znajdujcych si na zapalnym terenie wity prawosawnych. Do poowy 1938 roku wysadzono w powietrze i spalono, bez miertelnych wypadkw, ale ze strugami krwi22 protestujcej ludnoci, 127 domw modlitwy. Wyczulony na nietolerancj i szowinizm, jeden z liderw PPS Adam Pragier stwierdza: to szalestwo miao wszake skutek odwrotny; ludno ukraiska umacniaa si w swojej nienawici do Polski23.Tak niespjna i wrcz prowokacyjna polityka wzmoga nastroje oporu i konfrontacji nawet midzy najbardziej dotd lojalnymi ugrupowaniami, takimi jak UNDO. Wzrastajce midzynarodowe zagroenie Polski i nadzieje, jakie rodowiska ukraiskie wizay nie bezzasadnie z III Rzesz, spowodoway, e odstpienie od akcji repoonizacyjnej wiosn 1939 roku nie przynioso powaniejszych efektw. Maopolska Wschodnia i Woy trway zatem w oczekiwaniu, przypominajcym stan zbrojnego pogotowia.Znacznie mniej kopotw przysparzali Biaorusini. Niska wiadomo narodowa i sabo rozwinite formy ycia spoecznego powodoway, e bez wikszych sprzeciww poddawali si owiatowej i religijnej polonizacji. Silniejsza i z powyszych powodw bardziej niebezpieczna ni na kresach poudniowo-wschodnich agitacja komunistyczna ustaa w roku 1938, po rozwizaniu Komunistycznej Partii Zachodniej Biaorusi (por. niej, s. 23).21 Wi. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz. 1, s. 633.22 Ibid., s. 637.23 A. Pragier, Czas przeszy dokonany, Londyn 1966, s. 534.9Najlepiej zorganizowana i najbardziej wpywowa bya mniejszo niemiecka. Pomimo jednak narastajcych tendencji do politycznej unifikacji oraz pogbiajcej si infiltracji przez Abwehr (niemiecki wywiad wojskowy) nie doszo do jej formalnej, organizacyjnej hitleryzacji. Koncepcja wadz centralnych, zwizana z kursem Becka, polegaa na poszukiwaniu kompromisw i unikaniu wszelkich zadranie mogcych zmci stosunki z Berlinem. W opozycji do niej staa jednak lokalna administracja, zmierzajca do szybkiej i przymusowej denacjonalizacji, jeli nie obszarw nadgranicznych, to w kadym razie poszczeglnych gazi gospodarki, takich jak przemys ciki, bankowo itp. Za jej rzecznika uchodzi wojewoda lski Micha Grayski, zwolennik bezkompromisowej polityki wobec Niemczyzny.Niezwykle powikana i wrcz beznadziejna, zwaszcza w duszej perspektywie, bya kwestia ydowska. Mniejszo ta, stanowica najwiksze w skali wiatowej skupisko ydw, monopolizowaa cae dziedziny wytwrczoci i ycia spoecznego: rzemioso, handel i niektre wolne zawody. Bya przy tym niezwykle rnorodna: Czym innym zupenie by yd ortodoks, ktrego przodkowie przywdrowali jeszcze za czasw Kazimierza Wielkiego, czym innym by tak zwany litwak", najgorszy typ yda, czowiek wyrzucony si poza [historyczne] granice Rosji do prowincji polskich, obraajcy w Wilnie czy w Biaymstoku uszy polskie swoim szwargo-tem rosyjskim - tumaczy trudnoci w ustaleniu spjnej polityki narodowociowej na tym odcinku pik Beck. - Czym innym znowu bya grupa dawnych asymilatorw ydowskich z koca XIX wieku, zyta gboko z przejciami naszego narodu [...]. Odmienne znowu zagadnienie stwarzali intelektualici ydowscy, inne - eksponenci najrniejszych midzynarodwek, usiujcy zdoby sobie stanowisko uprzywilejowane w yciu Polski24.Poniewa w swej masie ydzi nie poddawali si asymilacji, oznaczajcej dla nich wyrzeczenie si religii, ekonomiczna konkurencja ze strony rdzennej ludnoci, polskiej czy ukraiskiej lub biaoruskiej na Kresach, wyradzaa si atwo w zachowania o charakterze antysemickim. Nie zawsze zreszt nie sprowokowane: np. w maju 1935 roku, gdy w podradom-skim Przytyku w czasie bjki wszcztej przez miejscowych ydw zosta przez jednego z nich miertelnie postrzelony przybyy na targ chop, rozjuszo-24 J. Beck, op. cit., s. 131.10ny tum zdemolowa w odwecie stragany, sklepy i domy wspwyznawcw sprawcy. Podobny przebieg miay w miesic pniej zajcia w Misku. Ostroci problemowi przydawaa wykorzystujca podobne wypadki haaliwa agitacja skrajnej prawicy, z krgw obozu narodowego. Rzd znalaz si w dwuznacznym pooeniu. Z jednej strony nie mg i nie chcia firmowa przemocy, z drugiej jednak, majce znaczn nono spoeczn hasa antysemickie mogy przyda mu popularnoci w rodowiskach modej inteligencji i drobnomieszczastwa, o ktrych pozyskanie stara si zabiega. Ostatni premier II Rzeczpospolitej gen. dyw. Felicjan Sawoj SkJadkow-ski, potpiajc z ca surowoci burdy, co znajdowao zreszt wyraz w energicznej dziaalnoci podlegej mu policji, wzywa jednoczenie ludno polsk do podjcia rywalizacji na polu gospodarczym, zgodnie ze sloganem: walka ekonomiczna - i owszem25. Dalej jeszcze posun si Mie-dziski: Osobicie bardzo lubi Duczykw, ale gdybym mia ich w Polsce trzy miliony, to bym Boga prosi, eby ich najprdzej std zabra. By moe, e bymy ydw cenili, gdyby ich byo

u nas pidziesit tysicy26.Prb rozwizania problemu stanowi program emigracyjny. Usiowania Becka zwikszenia kontyngentw wychodczych w Palestynie i otwarcia dla imigracji Madagaskaru zakoczyy si jednak fiaskiem. Dziaania te byy w peni aprobowane przez przywdcw najwikszych wiatowych partii syjonistycznych, Wadimira abotyskiego i Abrahama Sterna, zmierzajcych do ustanowienia na Bliskim Wschodzie narodowego pastwa ydowskiego. Doszo do tego, e bojownicy organizacji Hagana" i Ir-gun" szkoleni byli w polskich orodkach wojskowych, a ich terrorystyczne, antybrytyjskie dziaania w Palestynie wspierane przez II Oddzia funduszami i broni. Poniewa jednak przedsiwzicia te byy w najwyszym stopniu tajne, stanowisko wadz i niektre ich oficjalne enuncjacje wywoyway w rodowiskach opiniotwrczych i na politycznej lewicy ywe protesty. Najwiksze wzbudzio zaoenie w przededniu wojny, w Zbszyniu, przejciowego obozu dla 15 tysicy ydw ekspulsowanych z Rzeszy. Cho w wczesnej sytuacji konieczno prawidowej identyfikacji imigrantw bya oczywista, obrana metoda okazaa si wyjtkowo wprost niezrczna.25 Sawoj Skladkowski, Nie ostatnie sowo oskaronego. Wspomnienia i artykuy, Warszawa 2003, s. 224.26 Cyt. za: A. Adamczyk, Bogusaw Miedziski (1891-1972). Biografia polityczna, Toru 2001, s. 251.11Rok 1935 stanowi dla polskiej gospodarki dat graniczn, co wynikao zarwno z bezspornego oywienia obejmujcego wszystkie dziedziny produkcji, jak te skoncentrowania caoksztatu polityki ekonomicznej w rkach wicepremiera in. Eugeniusza Kwiatkowskiego. Posiadajc poparcie Mocickiego i pozycj szarej eminencji" w yciu politycznym (por. niej s. 15 i n.), zainicjowa szeroki program przeobrae gospodarczych i spoecznych. Polska przestrzeni yciowej nie chce szuka w formie upw u innych narodw - mwi na krtko przed wojn. - Tworzymy j sami, budujc Polsk wzwy [...]. Kady nowy warsztat pracy, kada nowa inwestycja, kady statek morski pod polsk bander to nasz Lebensraum21. Trzeba przy tym podkreli, e punkt startu by wyjtkowo zy, s'wiatowy wielki kryzys w pocztku lat trzydziestych dotkn bowiem Polsk w stopniu wikszym ni inne kraje, degradujc jej ekonomik do poziomu przedwojennego-Koncepcje swe ujawni Kwiatkowski w czerwcu 1936 roku, odwoujc si do gboko odczuwanej potrzeby uzupeniania naszego ekwipunku gospodarczego, to jest wzmocnienia si produkcyjnych, przede wszystkim w oparciu o krajowe surowce i wewntrzn konsumpcj29. Stanowice novum w polityce gospodarczej, znalazy konkretyzacj w postaci czteroletniego planu inwestycyjnego. Poniewa czterolatk" wykonano przed terminem (!), wicepremier przedstawi w grudniu 1938 roku wielki 15-letni program rozwoju kraju. Podzielono go na pi odcinkw. W pierwszym (w latach 1939^42) dominowa miay inwestycje obronne, przy zaoeniu osignicia najwyszej doskonaoci technicznej i eksportowej w zakresie produkcji, w drugim (1942-45) - komunikacyjne, w trzecim (1945-48) zamierzano skupi si na restrukturalizacji rolnictwa i upowszechnieniu owiaty w rodowiskach wiejskich, w czwartym (1948-51) -zaj si urbanizacj, uprzemysowieniem i polonizacj miast, w ostatnim (1951-54) - walk o zatarcie granic midzy Polsk A i Polsk B, czyli wyrwnaniem dysproporcji midzy wojewdztwami centralnymi a Kresami Wschodnimi29.27 Cyt. za: P. Wieczorkiewicz, Ostatnie lata Polski niepodlegej, fWarszawa 1991], s. 32. Kwiatkowski uczyni aluzj do agresywnej ju podwczas polityki Hitlera, ktry budowa niemiecki Lebensraum, przestrze yciow, drog zewntrznych aneksji.28 Cyt. za: Historia Polski. T. IV: 1918-1939; cz. 4: 1933-1939, Warszawa 1978, s. 70.29 Cyt. za: M. M. Drozdowski, Eugeniusz. Kwiatkowski. Czowiek i dzieo, [Krakw 1989], s. 151.12Zamierzenia te, cho ambitne, byy realne. Ich wykonanie miao poprzez rozwj gospodarczy doprowadzi do osignicia poziomu ycia porwnywalnego z rozwinitymi pastwami zachodnioeuropejskimi.Poniewa dziaalnos' Kwiatkowskiego zbiega si z podjtymi przez GISZ prbami modernizacji si zbrojnych, aby nie rozprasza wysikw, w lutym 1937 roku proklamowano utworzenie, w widach Dunajca, Wisy i Sanu, Centralnego Okrgu Przemysowego. Wybr tego regionu, okrelanego mianem trjkta bezpieczestwa", dyktoway zarwno wzgldy strategiczne - znajdowa si poza zasigiem lotnictwa sowieckiego i niemieckiego -jak i ekonomiczne - dogodne pooenie transportowe, atwo dostpu do surowcw i znaczne nadwyki siy roboczej. Na uwag zasuguje nowoczesna koncepcja inwestycyjna polegajca na jednoczesnym wznoszeniu zakadw przemysowych (przede wszystkim zbrojeniowych) i budowie caej infrastruktury energetycznej, komunikacyjnej i socjalnej. Sprawna realizacja COP-u, w ktrym stworzono gigantyczn na wczesne stosunki liczb 110 000 (!) stanowisk pracy, jest pomnikowym osigniciem II Rzeczypospolitej, tym doniolejszym, e okrg stanowi do dzi jeden z gwnych orodkw przemysowych Polski.Kluczem do przeobrae bya wie, tylko tam bowiem mg powsta silny rynek konsumencki, bdcy mechanizmem napdowym innych gazi wytwrczoci. Instrumentem polityki pastwowej na tym odcinku bya reforma rolna, uchwalona w roku 1921 i wykonywana przez ministra Juliusza Poniatowskiego stopniowo, zgodnie z kryteriami ekonomicznymi. Poniewa jednak wymagaa duych pienidzy nie tyle na wykup ziemi, ile na zagospodarowanie rolnikw [...] wobec wielkich sum idcych na zbrojenia [...] nie sza tak szybko, jak tego wymagao ycie Polski10. Osignite rezultaty byy tym niemniej pozytywne, czego miar staa si potgujca si wiadomo obywatelska

stanu wociaskiego i narastajce poczucie identyfikacji chopw z wasn pastwowoci.Kopoty gospodarcze pocztku lat trzydziestych, a nastpnie widoczny kryzys personalny i moralny rzdzcego obozu, wpyny na widoczn radykalizacj postaw politycznych i spoecznych. Szczeglnie widoczna bya w postawach modego pokolenia, wychowanego ju w Polsce Niepodlegej. Z uwagi na sw wysokiej prby ideowo stanowio bez wtpie-------------------------------------------30 Sawoj Skladkowski, op. cii., s. 214.13nia najtrwalszy kapita II Rzeczypospolitej. Modzie, przejta kultem patriotyzmu, czsto zreszt identyfikowanego z legend Pisudskiego (ale nie jego nastpcw!), gotowa bya dla obrony pastwowoci do najwikszych powice i wyrzecze. Stanowia jednoczenie nadziej na ostateczne przezwycienie dziedzictwa niewoli i rozbiorw, partykularyzmu i zaciankowoci, jakie wci cechoway w znacznej mierze polskie ycie publiczne. Do niej zatem zwraca si Kwiatkowski krelc perspektywy w peni zakorzenionej w Europie nowej Polski.1.2. DEKOMPOZYCJA I KONSOLIDACJALatem 1935 roku klub Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem31 wnis do sejmu projekt nowej ordynacji wyborczej. czy on abstrakcyjny idealizm Sawka, pragncego wyeliminowa ostatecznie z ycia publicznego partyjniactwo", we wszelkich jego przejawach, z ciasnym pragmatyzmem autora ustawy byego premiera Leona Kozowskiego, w efekcie czego decydujc rol w selekcji kandydatw na posw przyznano lokalnej administracji. Przez takie ucho igielne [...] nie mg si przecisn wbrew wyszkolonej maszynie biurokratycznej aden antypastwowiec"32. Zrozumiay i desperacki opr sejmowej opozycji okaza si bezskuteczny i Mocicki, po zatwierdzeniu ordynacji, rozwiza izby.Wybory przypady pozornie w najkorzystniejszym dla rzdzcej grupy momencie. Spoeczestwo nie otrzsno si jeszcze z szoku wywoanego mierci Pisudskiego, opozycja za nie bya w stanie w tak krtkim czasie uzgodni nowej taktyki dziaania. Okazao si jednak, e obz sanacyjny rwnie popad w gboki kryzys, i to zarwno doktrynalny i ideowy, jak personalny. Wpywowy publicysta Wojciech Stpiczyski stwierdza, e narzucony w konstytucji kwietniowej autorytarny model pastwa jest niemoliwy do realizacji, brakuje bowiem osobistoci odpowiedniej rangi, aby stan na jego czele. Poszukiwanie przywdcy i jednoczesne prby dopasowania skrojonej na miar Pisudskiego politycznej praktyki do formatu31 Blok, zaoony w roku 1928, pod prezesur Sawka, stanowi parlamentarn i partyjn emanacje rzdzcego obozu.3- Wl. Konopczyski, Historia polityczna Polski 1914-1939, Warszawa 1995, s. 186.14jego nastpcw zapocztkoway proces trafnie okrelony przez Miedzi-skiego mianem dekompozycji".Poniewa opozycja polityczna, wiadoma nikych szans, postanowia wybory, przeprowadzone na przeomie sierpnia i wrzenia, zbojkotowa, nabray one, jako pierwsze przeprowadzone po zamachu majowym bez naciskw administracyjnych i faszerstw, charakteru plebiscytu. Wypad dla pisudczykw wrcz fatalnie. Do urn przystpio jedynie 46,51 proc. uprawnionych, w tym na obszarach Polski centralnej i poudniowej, gdzie wyniki byy najbardziej miarodajne, od 43 do 29 proc.Sawek, ktrego ambicj byo przeprowadzenie bezstronnego gosowania, co uznawa za ostatnie zadanie zlecone przez Pisudskiego, w pierwszych miesicach po jego mierci pogry si tymczasem w apatii i marazmie. Zbytnio zaufa w dobr ludzk wol - pisze z alem bliski mu Janusz Jdrzejewicz - a przez to sta si obiektem cudzej gry politycznej zamiast [...] samodzielnie stwarza nowe sytuacje, ktre cakowicie leay w jego moliwociach. [...) Zaniedba kontaktw ze wiatem politycznym i to wtedy, gdy kontakty te byy najpotrzebniejsze. Doszo do tego, e nawet wierni jego przyjaciele zaczli si niepokoi zupenym brakiem kontaktu z rzdem".W przeciwiestwie do premiera wielk aktywno polityczn wykazywa Mocicki. W gr wchodziy motywy zarwno osobiste, jak i ideowe. W roku 1933, gdy Pisudski ponownie wyznaczy go na prezydenta, obwarowa to zastrzeeniem, e gdy bdzie ju bardzo zmczony - ustpi, na rzecz Sawka bd, traktowanego jako kandydat rezerwowy, Kazimierza Switalskiego34. Sprawa nabraa aktualnoci po uchwaleniu w kwietniu 1935 roku nowej ustawy zasadniczej, ktra daa prezydentowi nowe, przerastajce jego moliwoci elementy wadzy^5. Mocicki tymczasem czu si w peni si, w zwizku z czym, uznajc sw odpowiedzialno za losy pastwa i opierajc si na poszerzonych prerogatywach, uwaa si za predestynowanego, aby patronowa powolnej modyfikacji systemu. W decyzji utwierdzali go doradcy, zwaszcza Kwiatkowski, niezawodny wsppracownik w przedsiwziciach gospodarczych, ktrego obdarza w za-33 J. Jdrzejewicz, op. cit., s. 217.54 Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz. 1, s. 579.35 J. Hoppe, Wspomnienia, przyczynki, refleksje, Londyn 1972, s. 59.15mian zaufaniem podobnym do wiary kobiety zakochanej w jakim mczynie7'''. Wicepremier, cho niewtpliwie by politykiem wybitnym, o wasnej wizji rozwoju kraju, oglnie nie cieszy si sympati, jako czowiek nerwowy, ambitny, arliwy dialektyk, z ktrym nie zawsze miao si pewno czy mwi szczerze31. Zauwaano rwnie, e

surowy dla siebie i innych {...] potrafi by okrutnym, a przy tym ulega atwo [...] wpywom takich czy innych chwilowo go otaczajcych dygnitarzy. Cho legionista, suc w biurach, nie wyrobi sobie charakterystycznych dla caej grupy cenionych i nader przydatnych wizi kombatanckich. Co gorsza, nie mia do zaufania Pisudski, dymisjonujc go ostentacyjnie w roku 1930 ze stanowiska ministra przemysu i handlu. Wzrost znaczenia i ambicji Mocickiego dawa zatem jego faworytowi jedyn i niepowtarzaln szans powrotu do czynnej polityki, w ktrej mg by tym uyteczniejszy, i posiada szerokie kontakty, take w rodowiskach nieprzejednanie wrogich wobec sanacji.Prezydent zyska w rozgrywce o wadz sojusznika bezcennego - Ry-dza-migego. W jego to imieniu Stpiczyski przekonywa Mocickiego do pozostania na urzdzie - z wikszym nawet, ni zwykle, ogniem w sowach7,9. Utwierdzony w ten sposb w swym postanowieniu odmwi Sawkowi, gdy ten, po ukonstytuowaniu nowych izb, uda si na Zamek, aby, ujmujc spraw jako swj obowizek wobec woli zmarego Marszaka, domaga si zwoania Zgromadzenia Elektorw, wadnego dokonania wyboru nowej gowy pastwa40. Pukownik pytany w jaki czas pniej, dlaczego nie postawi wprost i nie wyegzekwowa wasnej kandydatury, tumaczy si z rozbrajajc naiwnoci: Jake mogem to zrobi. [...] To ja miaem by tym, ktry mia zaj jego miejsce4'.Nieuchronny w tej sytuacji konflikt zaogni si jeszcze podczas kolejnej audiencji premiera u Mocickiego. Pocztkowym zamiarem prezydenta byo wprowadzenie Kwiatkowskiego w moliwie nie racy nikogo sposb, a wic przy minimum zmian personalnych i przy zachowaniu pozorw,36 K. witalski, Diariusz 1919-1935, Warszawa 1992, s. 676.37 H. Gruber, Wspomnienia i uwagi, Londyn bdw., s. 297.38 St. Wachowiak, Czasy, ktre przeyem, Warszawa 1991, s. 158.39 Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz.l, s. 586. 411 Ibid., s. 588. Zamek Krlewski byl siedzib prezydentw Rzeczypospolitej.41 St. Mackiewicz (Cat), Historja Polski od U listopada 1918 r. do 17 wrzenia 1939 r., Warszawa 1986, s.261.16e kurs polityczny po mierci Pisudskiego adnej zmianie nie uleg42. Wymagao to wszake przekonania do owej swoistej kontynuacji Sawka, wci cieszcego si pord prominentnych pisudczykw najwikszym autorytetem. Prezydent rozpocz od propozycji pozostania pk. Sawka na stanowisku premiera, da jednak kategorycznie mianowania p. Kwiatkowskiego ministrem skarbu i wicepremierem gospodarczym " - relacjonuje przebieg rozmowy Beck. - Pk Sawek - mimo caej niechci do osoby p. Kwiatkowskiego [...] gotw by zrobi pewne koncesje, postawi jednak warunek, e p. Kwiatkowski bdzie albo ministrem skarbu, albo wicepremierem, a nie jednym i drugim jednoczenie. Na tym upada sprawa premierostwa pk. Sawkan.Praktycznie rozpocz si w ten sposb kryzys gabinetowy, zjawisko nieznane w pomajowej Polsce. Wobec faktycznego bojkotu ze strony skupionych wok byego premiera starszych pisudczykw", Mocicki zdecydowa si na kandydatur mniej do tej pory eksponowanego z racji wieku (mia tylko 43 lata) Zyndrama-Kociakowskiego, penicego w gabinecie Sawka funkcj ministra spraw wewntrznych. O tym, e przyj misj, amic tym samym solidarno grupy, przesdzia ogromna ambicja osobista, dza wadzy, ch rozkazywania iprowodyrstwa44. Ostatecznie w rzdzie, zaprzysionym 13 padziernika, pozostaa cz dawnych ministrw, Poniatowski, blisko zwizany z Kwiatkowskim, oraz Beck i Kasprzycki, ktrych osoby byy poza politycznymi rozgrywkami, a take reprezentujcy cigo polityki wewntrznej brzeski" szef resortu sprawiedliwoci Czesaw Michaowski i niemal rwnie zasiedziay w rzdzie pk Emil Kaliski (poczty i telegrafy). Nowymi byli cieszcy si opini sprawnego administratora Wadysaw Raczkiewicz (MSW), sprytny i obrotny prezes Banku Gospodarstwa Krajowego i Federacji Polskich Zwizkw Obrony Ojczyzny gen. Roman Grecki (przemys i handel), wysunity przez Rydza pk Juliusz Ulrych (komunikacja), Wadysaw Jasztot (opieka spoeczna) oraz bliski przyjaciel prezydenta, wybitny chemik prof. Wojciech Switosawski (Ministerstwo Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego). Ta ostatnia decyzja, poniewa nominata uznawano powszechnie za liberaa, stanowica42 J. Jdrzejewicz, op. cit., s. 221."J. Beck, op. cit.,s. 102.44 J. Jdrzejewicz, op. cit., s. 222.17czytelny sygna pod adresem opozycji, wywoaa jednoczenie nieprzychylne komentarze nieprzejednanych pisudczykw. Dalszym dowodem poszukiwania nowego kursu staa si kierowana w stron stronnictw opozycyjnych deklaracja premiera o chci dialogu ze spoeczestwem, a take ograniczona amnestia polityczna. Oceniajc owe gesty jeden z historycznych przywdcw Stronnictwa Narodowego Stanisaw Grabski zauwaa, e Kos'ciakowski i Kwiatkowski jak gdyby szukali jakiego uczciwego porozumienia ze spoeczestwem, ktre w ogromnej wikszoci gotowe byo szczerze wspdziaa z rzdem dla dobra pastwa, byle i rzd chcia ze swej strony wspdziaa z narodem, liczc si z jego deniami i ambicjami*5.Obz rzdzcy mia dwa sposoby utworzenia szerszej koalicji. Pierwszy, dorany, stosowany z powodzeniem za ycia Marszaka, polega na przyciganiu do rzdu secesjonistw wszelkiej mas'ci. W duszej perspektywie naleao jednak rozway porozumienie z ktr z wielkich partii -Stronnictwem Narodowym (skupiajcym do 200 tys.

czonkw), Stronnictwem Ludowym (poniej 100 tys.) lub Polsk Parti Socjalistyczn (do 30 tys., dominujc jednak pord polskiego proletariatu i liberalnej inteligencji). Dylemat opozycji polega tymczasem na wyborze pomidzy prbami budowania wikszych blokw, w przewidywaniu konfrontacji z wadz, co wymagao jednak przezwycienia zapiekych urazw i konfliktw midzy tradycyjnymi ruchami politycznymi, lub te nastawieniem si na konieczno ograniczonej choby wsppracy z reimem, w nadziei na jego ewolucj.Ze stosunkowo najwiksz rezerw do sanacji odnosio si Stronnictwo Narodowe, pozostajce jednoczenie w zadawnionym ideowym sporze z Polsk Parti Socjalistyczn. Twrca ruchu narodowego i jego niekwestionowany od zarania lider Roman Dmowski, cho podeszy ju w latach (urodzi si w roku 1864), nie zamierza wypuci z rk steru. Aby skutecznie zaostrzy kurs wobec pisudczykw i jednoczenie umocni swoje przywdztwo, odsun od wpyww Starych", czyli politykw z najduszym staem, reprezentujcych bardziej umiarkowane pogldy i bardziej skonnych do taktycznych kompromisw. Niektrzy z nich, jak Grabski czy prof. Stanisaw Stroski, zdecydowali si w konsekwencji na opuszczenie szeregw SN, inni - prof. Roman Rybarski czy Marian Seyda, za-45 S. Grabski, Pamitniki, t. II, Warszawa 1989, s. 285.18wiesili praktycznie wszelk dziaalno, liczc na zmian koniunktury w samej partii. Ich miejsce w kierownictwie zajli Modzi": Jdrzej Giertych, Jan Matachowski, Stefan Sacha i Mieczysaw Trajdos. Poniewa jednak Dmowski ywi uzasadnione skdind obawy, e kreujcy si na lidera pokolenia nazbyt ambitny Tadeusz Bielecki zetnie gowy wszystkim mylcym ludziom w partii*6, wysun na jej czoo wyrniajcego si talentami organizacyjnymi i nieprzejednanym stosunkiem do sanacji lokalnego dziaacza Kazimierza Kowalskiego. Nominacja ta odpowiadaa bojowym nastrojom, jakie panoway w masach czonkowskich. Ich wyrazem staa si glos'na akcja podjta z wasnej inicjatywy przez in. Adama Doboszy-skiego, ktry w czerwcu 1936 roku, na czele oddanej grupy zwolennikw, okupowa podkrakowskie Mylenice. Dziaania organizacyjne, a take widoczne i skuteczne prby rozszerzania bazy spoecznej sprawiy, e waga i wpywy Stronnictwa Narodowego rosy, ono samo za nabierao charakteru populistycznej partii prawicowej.Wczeniej ju najbardziej radykalni i najmodsi wiekiem dziaacze, krytyczni wobec zramolaego dyktatora, ktry nie ustpi ze swych pogldw^, utworzyli secesjonistyczny Obz Narodowo-Radykalny. Najwybitniejsz indywidualnoci tej generacji by bardzo jeszcze mody Bolesaw Piasecki - namitny na zimno, logiczny, podstpny, odwany, niedostpny nastrojom i fantazjom, nieczuy, nie zwierzajcy si nikomu, nawet przyjacioom od dziecistwa4*. Ambicje liderw spowodoway, e ONR podzieli si rycho na dwa odamy - ABC i Falang (nazwane tak od wydawanych tytuw prasowych). Obydwa, prne zwaszcza w rodowiskach akademickich, wystpujc haaliwie przeciwko ydokomunie i foksfron-towi" (czyli Frontowi Ludowemu, por. niej, s. 21), prowadziy czynne akcje o charakterze antysemickim, domagajc si m. in. zaprowadzenia w szkolnictwie wyszym numerus clausus (ograniczenia liczby studentw pochodzenia ydowskiego), a nastpnie numerus nullus (zamknicia im dostpu do studiw). Cho dziaania tego rodzaju, ktre prowadziy czsto46 Cyt. za J. J. Terej, Rzeczywisto i polityka. Ze studiw nad dziejami najnowszymi Narodowej Demokracji, Warszawa 1979, s. 97, przyp. 186." Cyt. za idem, Idee, mity, realia. Szkice do dziejw Narodowej Demokracji, Warszawa 1971, s. 139.48 W. Wasiutyski, Czwarte pokolenie. Szkice z Dziejw Nacjonalizmu polskiego, Londyn 1982, s. 74.19do burd, a nawet zamieszek, potpiono w wielu rodowiskach, m.in. instytucjonalnie przez prymasa Polski kardynaa Augusta Hlonda, dowodziy jednoczenie prnoci obydwu ugrupowa, co z kolei spowodowao, i dostrzeono je, jako potencjalnych sojusznikw, na prawicy obozu sanacyjnego.Hipotetyczna moliwo porozumienia pisudczykw z narodowcami budzia powane zaniepokojenie w SL i PPS, tym wiksze, i SN i ONR podjy udane prby infiltracji rodowisk chopskich i robotniczych. Wzajemne porozumienie, celem utworzenia silnego centrolewicowego bloku, byo jednak trudne z powodu historycznych zaszoci i odmiennych opcji taktycznych obydwu partii. W roku 1935 w ruchu ludowym dokonaa si konsolidacja wok przebywajcych na emigracji politycznej uznanych liderw - Wincentego Witosa, Wadysawa Kiernika i Kazimierza Bagiskiego, w zwizku z czym biece kierownictwo stronnictwem przeszo w rce wytrawnego parlamentarzysty, byego marszaka sejmu, Macieja Rataja i reprezentujcych modsze pokolenie prezesw zarzdw najsilniejszych regionw: wielkopolskiego - Stanisawa Mikoajczyka i maopolskiego - Bruna Gruszki. Nowi przywdcy musieli liczy si z postpujc radykalizacj wsi. wiadczyo o niej niepowodzenie migego, ktry zjawi si wiosn 1936 roku w Nowosielcach, aby sam obecnoci na masowej demonstracji chopskiej zademonstrowa poparcie, jakim cieszy si w spoeczestwie; obok pastwowotwrczych hase powitay go tam okrzyki: Niech yje Witos!, a nawet grone - oddaj nam Witosa!49. W efekcie nadzwyczajny kongres SL przyj programow tez, sformuowan przez trjk przymusowych emigrantw, e usunicie sanacji staje si coraz bardziej palc koniecznoci i nakazem pastwowym, przez cay nard uznawanym50. Nastroje mas znalazy ujcie w wielkim, ogarniajcym ca poudniow Polsk strajku chopskim. Proklamowany 16 sierpnia 1937 roku, polega na czasowym przerwaniu wszelkich wizi midzy wsi a miastem. Prby przeamania bojkotu przez policj doprowadziy do regularnych star z dobrze przygotowanymi bojwkami, uzbrojonymi w tradycyjne rodki walki -

kosy, konice i widy. Pado w nich a 44 chopw, aresztowano za jeszcze 5000. W dalszym zaostrzaniu sytuacji, ktra grozia destabilizacjW). Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz.l, s. 606-607, przyp.45. W. Witos, Moja tuaczka, [Warszawa 1967], s. 373.20w wepchnitym niemal na skraj wojny domowej pastwie, nie by jednak zainteresowany ani rzd, ani dce do rozstrzygni politycznych wadze SL, dla ktrych strajk stanowi mia demonstracj siy i wentyl bezpieczestwa zarazem. W efekcie, na mocy poufnego porozumienia obydwu stron sprawa zostaa wyciszona, a wobec organizatorw i uczestnikw ru-chawki, m.in. wiceprezesa Zarzdu Krakowskiego prof. Stanisawa Kota, nie wycignito praktycznie adnych powaniejszych konsekwencji.PPS, podobnie jak SL i zwaszcza SN, przeywaa proces biologicznej wymiany kadry przywdczej. Kierownictwo partii przeszo w rce centrowych dziaaczy: Tomasza Arciszewskiego, Jana Kwapiskiego, Mieczysawa Niedziakowskiego, Kazimierza Puaka, Zygmunta Zaremby i Zygmunta uawskiego. Cho grupa ta przyja z nadziejami zmiany w obozie sanacyjnym, widzc w gabinecie Kociakowskiego potencjalnego partnera, sondaowe prby porozumienia z premierem nie przyniosy powodzenia. Istotne znaczenie dla umocnienia zwartoci partii mia jej XXIV Kongres, odbyty w Radomiu w pocztku 1937 roku. W uchwalonym programie postulowano, jako dalekosine cele, zmian ustroju spoecznego i ustanowienie Polskiej Republiki Socjalistycznej. Werbalny radykalizm szed jednak w parze z ostron taktyk, m.in. w sprawie strajku chopskiego, kierownictwo partii wci bowiem ywio zudne przekonanie, e poprzez wspdziaanie z lewic sanacyjn, a nawet samym Rydzem, uda si doprowadzi do rozbicia rzdzcej w kraju oligarchii politycznej. Nie bez znaczenia byy tu dawne zwizki osobiste czoowych dziaaczy PPS z byymi towarzyszami partyjnymi z krgu Pisudskiego, zajmujcymi czoowe stanowiska w obozie sanacyjnym. Centralny Komitet Wykonawczy musia jednak liczy si przy tym ze stosunkowo siln frakcj lewicow, na czele ktrej stali tzw. winiowie brzescy Norbert Barlicki i Stanisaw Dubois, kierujcy terenow organizacj we Lwowie Jan Szczyrek oraz najbardziej skrajny Bolesaw Drobner.Pod ich to kierunkiem pada nieoczekiwana oferta wsppracy. Wysuna j Komunistyczna Partia Polski, zgodnie z nakazan przez Komintern (Midzynarodwk Komunistyczn) taktyk proklamowania Frontw Ludowych, czyli szerokiego kartelu stronnictw uznawanych za demokratyczne. Zarwno inicjatywa, jak i sama partia, nb. majca charakter wybitnie kadrowy i ograniczajca swj zakres wpyww w zasadzie do ydowskiej modej inteligencji, oraz mniejszos'ci polskiego i ydowskiego proletaria-21tu, byy jednak mao wiarygodne. Przywdcy KPP, wypowiadajcy si w obronie zagroonej rzekomo ojczyzny, sami przed niedugim czasem kwestionowali bowiem nie tylko integralno terytorialn, ale wrcz niepodlego Polski. Oczywista bya nadto pena dyspozycyjno partii wobec Moskwy, oskarenia o agenturalno potwierdza za materia dowodowy zgromadzony przez policj polityczn i dwjk", przedstawiany na licznych procesach, jakie wytaczano jej aktywistom. Komunici nastawiali si w tym czasie na wszelkie formy dziaalnoci, od strajkw i wystpie ulicznych, ktrych celem byo doprowadzenie do rozlewu krwi i destabilizacji sytuacji wewntrznej (udao si to w roku 1935 dwukrotnie w Krakowie i we Lwowie), po dziaania propagandowe (skandal wywoany przygotowanym przez pisark Wand Wasilewsk specjalnym numerem dziecicego tygodnika Pomyk" sawicym bez enady i umiaru ycie w targanym czystkami Zwizku Sowieckim) i infiltracj rodowisk opiniotwrczych. Przykadem by zorganizowany z rozmachem we Lwowie Kongres Pracownikw Kultury. Podczas obrad, w ktrych uczestniczyo stosunkowo liczne grono lewicujcych literatw z Wadysawem Broniewskim, Wincentym Rzy-mowskim, Wasilewsk i Emilem Zegadowiczem, paday jawnie prowokacyjne okrzyki: Wilno w imieniu Zachodniej Biaorusi pozdrawia Lww, stolic Zachodniej Ukrainy i - Do zobaczenia w czerwonej niedugo Warszawie5'. W rwnym stopniu uwag KPP absorbowaa trwajca od roku 1936 w Hiszpanii wojna domowa. Zgodnie z dyrektywami Moskwy, na pomoc zmagajcemu si z powstaniem gen. Franco rzdowi Frontu Ludowego sano zaciganych wszelkimi sposobami ochotnikw: brano kadego kto podszed - gosi sprawozdanie dziaaczki komunistycznej Romany Szy-kier -podstpem i okamywaniem, czcz obietnic i argumentem" pieninym. W sumie takimi metodami uzyskano do 5 tys. osb, w wicej ni poowie z pochodzenia ydw, rekrutowanych przez specjalny komitet werbunkowy, odznaczajcy si przechodzcym wszelkie granice [ydowskim] szowinizmem narodowym51. Najbardziej spord nich wyrni! si awansowany do stopnia majora Bolesaw Moojec, dowodzcy Midzynarodow Brygad im. Jarosawa Dbrowskiego. Pomoc dla republikanw, o ktr51 M. Naszkowski, Niespokojne dni (wspomnienia z lat trzydziestych), fWarszawa] 1962, s. 133.s- Cyt. za: P. Gontarczyk, Polska Partia Robotnicza. Droga do wadzy 1941-1944, Warszawa 2003, s. 41 i 40.22zabiegaa z innych pozycji rwnie PPS, stwarzaa jednak dodatkow paszczyzn rzeczowego porozumienia z socjalistami.Intencje komunistw ostatecznie zdemaskowaa nagonka, jak na rozkaz Sowietw, rozptali przeciwko zdeklarowanemu przeciwnikowi Frontu Ludowego" - Zarembie, oskaranemu oszczerczo i najzupeniej goosownie o dziaalno agenturaln na rzecz polskiej policji politycznej, a take - w skali globalnej - polityka Stalina, ktry

wanie w tym czasie nasili w ramach tzw. wielkiej czystki krwawe rozprawy z wszelkimi przeciwnikami i konkurentami. W efekcie Rada Naczelna PPS podja w listopadzie 1936 roku uchwa wykluczajc wspdziaanie z KPP ze wzgldw ideowych i politycznych, pitnujc jej dwulicowos' i dywersyjne metody. Nawet skonny do porozumienia Adam Prchnik musia zauway, e w wycignitej ku nam doni zabysy pazury". Dla podobnych powodw awanse komunistw przyjli z najwysz rezerw ludowcy, Rataj za sarkastycznie konstatowa, e dziwnym mu si wydaje widzie [ich] w roli obrocw demokracji.Sama KPP niebawem znikna z politycznej sceny. Wizao si to zarwno z wielk czystk, jaka obja rwnie midzynarodowy ruch komunistyczny, jak i przygotowywaniem pola do nieuchronnego, zdaniem Stalina, porozumienia z Niemcami. Od lutego 1937 roku organa Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych (NKWD) przystpiy do systematycznej eksterminacji czowki polskich dziaaczy przebywajcych w bezpiecznym, jak si wydawao, ZSRS. Nastpnie zabrano si za ich dziaajcych w kraju i na emigracji towarzyszy; kolejno wzywani do Moskwy, zgodnie z wpojon dyscyplin, udawali si w ostatni podr z fatalizmem, bez najmniejszego odruchu protestu czy buntu. Po doszcztnym wytrzebieniu kadr kierowniczych Komintern podj w poowie sierpnia 1938 roku formaln uchwa o likwidacji KPP, a nastpnie take jej przybudwek - komunistycznych partii Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, z powodu zamiecenia szpiegami i prowokatorami^. Prb odbudowy struktur partyjnych, ktr na polecenie Moskwy, podja w Paryu grupa inicjatywna z Moojcem na czele," Cyt. za: J. Kowalski, Komunistyczna Partia Polski 1935-1938. Studium historyczne, [Warszawa] 1975, s. 314.Cyt. za: A. Ajnenkiel, Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejw politycznych Polski 1926-1939, [Warszawa 1980], s. 491.Uchwala Prezydium Komitetu Wykonawczego Midzynarodwki Komunistycznej [w:] H. Cimek, Komunici. Polska, Stalin 1918-1939, Biaystok 1990, s. 169.23przecia radykalna zmiana zewntrznej linii politycznej Stalina latem 1939 roku; w dobie sojuszu z Hitlerem (por. s. 61) jakakolwiek forma organizacyjna polskich komunistw stanowi moga jedynie zbdny balast.Wobec wewntrznych kopotw i ideologicznych rozterek najwikszych partii opozycyjnych jedyn realn alternatyw rzdw nastpcw Komendanta" stawaa si najszersza koalicja od narodowcw po socjalistw. Pracowa nad ni od duszego czasu gen. Wadysaw Sikorski. Dawny wsppracownik, a nastpnie rywal Pisudskiego, wybitny dowdca i utalentowany polityk, po zamachu majowym zosta odsunity od wojska i praktycznie wykluczony z ycia publicznego. W nowej sytuacji, jak wytworzy zgon Marszaka, w porozumieniu z bliskim sobie, osiadym w Szwajcarii, byym premierem, wirtuozem i kompozytorem Ignacym Paderewskim, zacz snu plany powrotu do wadzy, nie wykluczajc przy tym moliwoci porozumienia z coraz krytyczniej oceniajcym dziaalno nowej ekipy gen. Sosnkowskim, a nawet... Rydzem-Smigym. Aby zyska dogodn pozycj przetargow, Sikorski postanowi zblokowa uprzednio wybitnych dziaaczy partii opozycyjnych, liczc, e pocign za sob czonkowskie masy.Z ofert tak zwrcono si przede wszystkim do politycznych emigrantw. W poowie lutego 1936 roku do siedziby Paderewskiego w Mor-ges wraz z Sikorskim przybyli Witos i owiany legend czynu niepodlegociowego, jeden z najstarszych konkurentw Pisudskiego, popularny w rodowiskach prawicowych gen. Jzef Haller. Enigmatyczny komunikat oznajmia: w czasie rozmw [...} stwierdzono cakowit jednomylno zapatrywa na wewntrzn i zewntrzn sytuacj [...], jak i konieczno zjednoczenia narodu we wsplnym wysiku dla opanowania obecnego, a tak gronego dla przyszoci Polski kryzysu. Cho celem propagandowego zjednania sojusznikw snuto daleko idce projekty, cznie z zamiarem obalenia reimu za pomoc, jak chcia tego Paderewski - rodkw fizycznych56, rycho okazao si, e potencjalni kontrahenci, ktrych spajaa raczej historyczna wrogo do Pisudskiego ni zbienoci programowe, w istocie bardziej troszcz si o podzia upw po przejciu wadzy nili sposoby jej zdobycia.Gdy stao si jasne, e pisudczycy nie maj zamiaru dobrowolnie ustpi rzdw, morowcy" zdecydowali si stworzy w kraju jawn ekspo-W. Witos, op. cii., s. 268.24zytur polityczn w postaci powoanego pod koniec 1937 roku Stronnictwa Pracy. Weszy do Chrzecijaska Demokracja i Narodowa Partia Robotnicza oraz kilka pomniejszych grup i organizacji. Formalne przywdztwo powierzono najpopularniejszemu politykowi lska Korfantemu, poniewa jednak przebywa na emigracji, biec prac kierowa mia Karol Popiel wspomagany przez ks. Zygmunta Kaczyskiego. Stronnictwo Pracy, odwoujc si do spoecznej nauki Kocioa, a zarazem hasa walki z totalitaryzmem", prbowao zagospodarowa centraln cz sceny politycznej. Cho jednak w krgu oddziaywania partii i patronujcego jej zza kulis Frontu Morges" znalaza si plejada wietnych nazwisk: Grabski, Stroski i Rybarski, przywdcy SL Mikoajczyk, Kot i Aleksander ado, czoowy dziaacz PPS Lieberman, dyplomata i ekonomista Henryk Stras-burger, bliscy Sikorskiemu gen. Marian Kukie i dziennikarz Ryszard witochowski oraz kierownicy opozycyjnego wobec rzdowych organizacji kombatanckich Zwizku Hallerczykw gen. Marian egota-Januszajtis i pk Izydor Modelski, inicjatywa spalia na panewce, gdy elektorat pozosta wierny dotychczasowym opcjom politycznym. W efekcie front zmr", jak zoliwie, cho nie bez racji, nowy twr polityczny przezwa wybitny publicysta Adolf Nowaczyski, pozosta

emanacj pozbawionych szerszego zaplecza elit. Nawizane kontakty i osobiste zwizki miay si jednak okaza niebawem, w warunkach wojny, ktra zachwiaa caym dotychczasowym systemem politycznym, wprost bezcenne (por. niej, s. 122).Rwnie nike wpywy jak SP, z podobnych zreszt powodw, zdobyy sobie zaoone mniej wicej rwnolegle Kluby Demokratyczne, przeksztacone rycho w stronnictwo o tej samej nazwie. Twrcami partii byli przedstawiciele lewicy sanacyjnej z senatorami prof. Mieczysawem Michaowiczem i Regin Fleszarow. SD krytyczne wobec polityki rzdowej, zwaszcza za OZN (por. niej, s. 29), skonne byo poszukiwa sojusznikw nawet na skrajnej lewicy, nie wyczajc KPP.Brak zespolonych naciskw ze strony opozycji da obozowi sanacyjnemu czas potrzebny na rozstrzygnicie kwestii przywdztwa. Sawek, ktrego nazwisko - jak zauwaa witalski - bardzo duo stracio na swej wartoci po jesiennej klsce57, usiowa konstruowa w miejsce rozwizanego w kocu padziernika 1935 roku BBWR nowy twr polityczny, ale~---------------------57 K. witalski, op. ci'/., s. 681.25plany te przeci brutalnie Rydz-migy. Generalny Inspektor, ktrego faktyczna pozycja polityczna nieustannie rosa, postanowi nada jej ramy instytucjonalne. Ambicje jego sigay prezydentury, jednak na razie, z inspiracji Stpiczyskiego, zawar taktyczne porozumienie z Mocickim, na mocy ktrego powsta mia nowy rzd, w ktrym interesy obydwu kontrahentw byyby reprezentowane w rwnym stopniu. Poniewa aden z nich nie chcia mie na czele gabinetu nazbyt samodzielnej indywidualnoci, prezydent za, inspirowany przez Kwiatkowskiego, wrcz zawetowa kandydatur Sosnkowskiego gotowego do objcia steru rzdu i wysuwajcego koncepcj zaagodzenia wani domowych, a w dalszej fazie, utworzenia rzdu koalicyjnego, a take zacienienia stosunkw z Francj i Czechosowacj58, premierem zosta ostatecznie, 15 maja 1936 roku, Skadkowski, traktujcy zreszt sw nominacj jako nieoczekiwane i krtkotrwae prowizorium.Mia 51 lat. Czonek PPS i lekarz legionowy, sprawowa po maju szereg funkcji w administracji wojskowej i cywilnej, cznie ze stanowiskiem ministra spraw wewntrznych. By fanatycznie, wrcz bawochwalczo oddany Pisudskiemu, czego dowodem sta si zbeletryzowany pamitnik Strzpy meldunkw, ktry ukaza si w kilka miesicy po mierci Komendanta. Nieskomplikowan osobowo Sawoja trafnie odda jeden z jego francuskich wykadowcw: umys by przyzwyczajony do rozstrzygni bezwzgldnych i nie podlegajcych dyskusji, oraz szorstki i niewtpliwie despotyczny charakter, a przy tym ukryta pod szorstk skorup - wielka uczciwo1*. Braki wyrwnywa wrodzon inteligencj, poczuciem humoru, pracowitoci i dobr organizacj. Przy tym nie chcia i nie potrafi dziaa inaczej ni jako wykonawca, by zatem z punktu widzenia Rydza kandydatem optymalnym.Poniewa Mocicki mg obawia si, e wiek i stan zdrowia wyklucz go od reelekcji, na jak pocztkowo liczy, a fronda Sawka i jego politycznych przyjaci moga podkopa i tak niezbyt mocn pozycj, jak mia w obozie, zdecydowa si, nie rezygnujc definitywnie ze swych ambicji, utrwali kompromis z Rydzem, ktrego szanowa, chocia nie bar-58 Kazimierz Sosnkowski. Myl - praca - walka. Przyczynki do monografii oraz uzupenienia do materiaw historycznych [...], London 1988, s. 423.59 Cyt. za: A. Adamczyk, General dywizji Sawoj Felicjan Skadkowski (1885-1962). Zarys biografii politycznej, fToru 20011, s. 68-69.26dzo lubi- Pocztkowo oporny i nieufny zaaprobowa zatem, przynajmniej czasowo, koncepcj wspprezydentury", ktr rozwijali Miedziski i zmary zreszt niebawem Stpiczyski. W efekcie zawezwa Skadkowskiego i wyrazi yczenie, aby marszaek migy (jeszcze genera; o okolicznociach jego marszakowskiej nominacji zob. niej) by drug po nim osob w pastwie, a to jako przygotowanie do wyboru migego prezydentem Rzeczypospolitej w 1940 roku60. Pomys by nawet zrczny, wykonanie jednak fatalne. Sawoj wykoncypowa i pomimo dramatycznych sprzeciww podwadnych opublikowa 15 lipca oklnik, ktry gosi: Genera Rydz-mi-gy, wyznaczony przez Marszaka Pisudskiego, jako Pierwszy Obroca Ojczyzny, i pierwszy wsppracownik Pana Prezydenta w rzdzeniu pastwem, ma by uwaany i szanowany, jako pierwsza w Polsce osoba po Panu Prezydencie Rzeczypospolitej. [...] Wszyscy funkcjonariusze pastwowi z prezesem Rady Ministrw na czele okazywa mu winni objawy honoru i posuszestwa6'. Wraenie, jakie wywoa w kuriozalny z punktu widzenia norm i zasad prawa akt, byo przygnbiajce: dalej nie mona byo i w amaniu caej prawniczej konstrukcji konstytucji62.Ostatnim aktem gruntujcym formaln pozycj migego stao si nadanie mu 10 listopada, w przeddzie wita Niepodlegoci, buawy marszakowskiej. Wrczajc j Mocicki owiadczy: Masz razem z Prezydentem, szanujc jego obowizki konstytucyjne, prowadzi Polsk ku najwyszej wietnoci6^. Rydza natychmiast otoczyli usuni pochlebcy i dworacy. Dziennikarz Stanisaw Strumph-Wojtkiewicz opublikowa broszur Nasz Wdz, ktre to, co najmniej przedwczesne okrelenie weszo do potocznego, propagandowego obiegu, a inni gorliwcy wzywali migego do przyjcia tytuu hetmana, bo marszaek to za mao64. Buawizacja" wywoaa powszechny niesmak w sferach politycznych. Ten miy, kulturalny, inteligentny czowiek - pisa po latach Janusz Jdrzejewicz - uleg jakby

zaczadzeniu w dymach pochlebstw otoczenia, czsto najfatalniej dobranego i nie wytrzymywa niebezpieczestwa pokus, ktre daje kade wybitne w spoe-" Sawoj Skladkowski, op. cii., s. 183 i 152." Cyt. za: Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz. 1, s. 597-598.0 St. Mackiewicz (Cat), op. cit., s. 276.63 Cyt. za A. Ajnenkiel, op. cit., s. 521.64 J. Hoppe, op. cit., s. 228.27czestwie stanowisko65. Surowiej jeszcze ocenia nowego marszaka zwizany z opozycj byy wojewoda pomorski Stanisaw Wachowiak: Na polityce nie zna si absolutnie. [...] Rydzowi brako zupenie elementw na wodza, jakie mia Sosnkowski czy Sikorski. Brako mu talentu politycznego, jaki mia Beck66.Poniewa zdawano sobie spraw, e apologetyczna, sztuczna legenda migego nie jest w stanie zastpi autentycznej charyzmy Pisudskiego, rozpoczto urzdowe szerzenie i utrwalenie kultu Wielkiego Marszaka", ktry mia sta si nie tylko spoiwem czcym coraz bardziej rozpadajcy si obz legionowy, ale rwnie stanowi jedyn praktycznie, w wietle wynikw wyborw z roku 1935, legitymizacj wadzy jego nastpcw. Dziaania te, chwilami graniczce ze s'miesznos'ci, zakoczyy si moraln klsk, gdy za tak powszechnie uznano dwukrotne brutalne pobicie w roku 1938 doc. Stanisawa Cywiskiego; po raz pierwszy noc, we wasnym mieszkaniu, a nastpnie w biay dzie w redakcji opozycyjnego Dziennika Wileskiego", gdzie spostponowano rwnie redaktora gazety, b. wicemarszaka sejmu Aleksandra Zwierzyskiego. Dokonali tego umundurowani oficerowie (!), wypeniajcy rozkaz inspektora armii gen. dyw. Stefana Db-Biernackiego. Powodu dostarczyo uycie w jednym z artykuw Cywiskiego sowa kabotyn, ktre w konteks'cie mona byo odnies' do Pisudskiego. Co gorsza - pisze ze susznym oburzeniem Wadysaw Konopczyski - znalaz si prokurator, ktry wytoczy [] proces o obraz narodu polskiego [...] i znaleli sdziowie, ktrzy zamanego czowieka skazali na 2 i p roku wizienia"61.Zapleczem Rydza sta si miaa nowa polityczna struktura obozu rzdzcego. Organizacj speniajcej to zadanie partii zleci 45-letniemu prezesowi Banku Polskiego, pk. Kocowi. Legionista, bohaterski onierz roku 1920, wojskowy, parlamentarzysta i publicysta, z biegiem lat, jak wielu innych, zatraci werw i dawny radykalizm spoeczny, stajc si konserwatyst kracowym, nawet o reakcyjnym zabarwieniu6*. Po zajadych dyskusjach i odrzuceniu wstpnego, ultrakonserwaty wnego - co przyznawa sam migy - projektu deklaracji ideowej, Koc wystpi ostatecznie 21 lutegoJ. Jdrzejewicz, op. cii., s. 224.St. Wachowiak, op. cit., s. 167-168.Wl. Konopczyski, op. cii., s. 193.Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz. 1, s. 606.281937 roku, proklamujc przed radiowymi mikrofonami utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego. Cay twr, poczwszy od nazwy69, ktra dala natychmiastowy powd do zoliwych kalamburw, by poroniony od samego pocztku. Jego program podsumowa trafnie Stanisaw Cat-Mackie-wicz: pod wzgldem spoecznym zbliony jest do deklaracji stronnictwa zachowawczego, pod wzgldem narodowym jest zdecydowanie nacjonalistyczny - akceptuje bez zastrzee ca ideologi Dmowskiego10. Tego rodzaju amace ideowe, cznie z czytelnymi odwoaniami do autorytarnych ideologii, spowodowane taktyczn chci pozyskania elektoratu, a nawet i sojusznikw na prawicy, spotkay si z surowymi ocenami rodowisk lewicowych - ktre widziay w nich tendencje totalitarne - a take ideowych pisudczykw. Wacaw Jdrzejewicz, brat Janusza i byy minister, zauwaa z blem, e deklaracja Koca bya zbyt podobna do ruchw spoeczno-politycznych we Woszech i Niemczech, a przez to tak daleka od hase, pod ktrymi dotychczas grupowali si pisudczycy71.Baz OZN miaa sta si administracja pastwowa, prorzdowe zwizki zawodowe oraz najrnorodniejsze organizacje i stowarzyszenia spoeczne, owiatowo-kulturalne czy filantropijne, cznie z takimi jak Zwizki Ociemniaych czy Pa Domu. Chocia liczby zwerbowanych tym sposobem czonkw szy w setki tysicy, a nawet miliony, nie tworzyli nowej politycznej jakoci. Aby j uzyska, do Obozu kooptowano secesjonistw z partii opozycyjnych. Prby wcignicia do jego struktur obydwu odamw ONR, a zwaszcza Falangi", wywoay przesilenie. Mocicki wystpi z przestrogami, e Piasecki jest czowiekiem dwulicowym, ktry chce wej do obozu rzdowego, aby go od wewntrz rozsadzi12. migy, ktry uprzednio sam patronowa flirtowi z modymi narodowcami, biorc je powanie, zdecydowa si na ultymatywne postawienie sprawy, albo zerwanie z Falang, albo zmiana na stanowisku Szefa13. Koc naciskom nie uleg i w styczniu 1938 roku zoy dymisj. Jego nastpc zosta gen. bryg. Stanisaw Skwarczyski, brat zmarego par lat wczeniej legendarnego,' Wymyli! j prezes urzdowego Zwizku Zawodowego Literatw Polskich Ferdynand Goetel.70 St. Mackiewicz (Cat), op. cit., s. 288.71 W. Jdrzejewicz, Wspomnienia, Wrocaw 1993, s. 272.72 H. Gruber, op. cit, s. 378.B. Miedziski, Sprostowania spoza grobu, Zeszyty Historyczne", z. 22, Pary 1972, s. 144.

29nieco utopijnego ideologa sanacji. Sam, cho w wojsku uchodzi za intelektualist, nie mia niezbdnego dam wymowy, ani adnego dowiadczenia, a jak si rycho okazao, nie umia te opanowa zupenie mu nieznanej dziedziny - dziaalnos'ci politycznej74. Kierownictwo Obozu przeszo w tej sytuacji w rce protegowanych przez migego najmodszych wiekiem pisudczykw. pk. Zygmunta Wendy, wiceministra komunikacji mjr. Juliana Piaseckiego, dyrektora departamentu konsularnego MSZ kpt. Wiktora Tomira Drymmera oraz szefa Zwizku Modej Polski, modzieowego sektora organizacji, mjr. Edmunda Galinata. Prby oywienia coraz bardziej fasadowej i zmilitaryzowanej poprzez wprowadzenie wojskowych obyczajw struktury, jak stawa si OZN, przez Kwiatkowskiego, ktry wczy si do dziaalnoci obozu pod hasem poniechania nieaktualnych ju sporw historycznych i wsplnej pracy dla Polski, nie przyniosy rezultatw, za deklaracjami nie poszy bowiem czyny. Trway wci co prawda rozmowy z przedstawicielami opozycji, prowadzone niezalenie przez Mocickiego i migego, miay jednak wycznie wymiar taktyczny, obydwaj duumwirowie traktowali je bowiem jako sposb umocnienia wasnych wpyww.Celowi temu posuyy rwnie przedterminowe wybory parlamentarne, zarzdzone we wrzeniu 1938 roku. Bezporedni przyczyn rozwizania izb bya zbytnia samodzielno sejmu, ktry nie nadawa si do roli wykonawcy zalece generalskich15, a co gorsza obra w czerwcu Sawka swym marszakiem. Poniewa byy premier nie tai swego krytycyzmu wobec polityki Zamku i GISZ-u, pitnujc zwaszcza ideowe meandry Ozonu", na sanacyjnej lewicy z tych samych powodw narasta za ferment, realna staa si groba gbokiego rozamu w obozie rzdzcym i co za tym idzie utracenia monopolu wadzy. Same wybory przeprowadzono nader umiejtnie, wykorzystujc patriotyczne slogany, none wobec coraz bardziej niepewnej sytuacji midzynarodowej. Stosunkowo wysoka frekwencja (ponad 67 proc.) uprawniaa do optymizmu, jaki demonstrowa premier Skadkowski: wygralimy plebiscyt na korzy naszych rzdw i pracy dla pastwa16. Rwnie wana bya klska, jak zgotowano potrak--------------------------------------------74 Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. H. cz.l, s. 613.75 J. Hoppe, op. cif., 8. 207.76 Sawoj Skadkowski, op. clL, s. 151.30towanemu niczym wrg publiczny Sawkowi; ani on sam, ani aden z jego nolitycznych stronnikw nie zdoa przecisn si przez wyborcze sito.Niestabilna sytuacja wewntrz rzdzcej grupy sprzyjay autonomizacji gabinetu, na ktry spad ciar prowadzenia caej biecej polityki. Nominacja Skadkowskiego nie bya rwnoznaczna z wymian skadu rady ministrw. Sam premier, ktremu dyktowano kolejne kandydatury, chcc dobra cho jednego swego " ministra do tego swego gabinetu "1\ wyjedna zgod Mocickiego i Rydza na objcie MSW (Raczkiewkz zosta wojewod pomorskim). Nowymi ministrami zostali ledwie 38-letni Grabowski, dynamiczny i obrotny karierowicz, ktry zasyn jako prokurator w procesie brzeskim" (sprawiedliwo), oraz pose w Szwecji i podsekretarz stanu w MSZ Antoni Roman protegowany przez Becka (przemys i handel). Wywaone nominacje spowodoway, e pomidzy ludmi pana prezydenta i ludmi pana marszaka" zapanowaa idealna rwnowaga. Do pierwszej grupy zaliczano Kwiatkowskiego, Swietosawskiego, Kos'ciakowskiego, (ktrego snobizm by wikszy od ambicji1*; otrzyma tek pracy i opieki spoecznej), Poniatowskiego i pk. Kaliskiego, do drugiej - samego Skadkowskiego, Kasprzyckiego, Grabowskiego i Ulrycha. Odnowiony w ten sposb rzd mia przetrwa bez zmian a do wybuchu wojny, co w II Rzeczypospolitej byo wydarzeniem bezprecedensowym. Wynikao to zarwno ze stabilnoci politycznej konstelacji, jak te bezstronnoci samego premiera, ktry stara si wywizywa najlepiej z funkcji porednika pomidzy prezydentem a marszakiem, co powodowao, e obydwaj, zadowoleni z jego dobrych usug, skonni byli przedua misj gabinetu ad infinitum.Rzd funkcjonowa w sposb niezwyczajny. Kady te z ministrw - pisze Pobg-Malinowski - na wasnym odcinku zachowywa si, jak dziedzic na folwarku [...]. Zwoywane raz na dwa tygodnie Rady Ministrw miay na celu gwnie zblianie opinii i pogldw"; o sprawach najwaniejszych i o zasadniczych liniach polityki pastwowej decydowa czteroosobowy zesp zbierajcy si na Zamku, a zoony z Prezydenta, marsz. Rydza, premiera Skadkowskiego i min. Becka; w niektrych wypadkach, raczej czsto, wchodzi do tego zespou Kwiatkowski19. Sawoj, przywoywany przez Mocic-Ibid., s. 167.St. Mackiewicz (Cat), op. cit., s. 263-264.Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz. 1, s. 645.31kiego dla zaznajomienia si z dyrektywami, musia w tej sytuacji szuka ujcia dla swej rzadko spotykanej ruchliwej i demonicznej aktywnoci* na terenie MSW. Dziki niej jednak, nierzadko za pomoc wojskowych metod, podnis znacznie sprawno administracji pastwowej. Wielkie zasugi pooy rwnie dla radykalnej zmiany opakanego wrcz stanu sanitarnego kraju, dziki odnawianiu i reperacji domw, porzdkowaniu ulic i dostarczaniu im powietrza i soca, przez zastpowanie zwartych potw aurowymi ogrodzeniami. Najwaniejszym i wcale niemaym

osigniciem na tym polu stay si przydomowe szalety, ochrzczone spontanicznie sawojkami".Jako odpowiedzialny za bezpieczestwo i porzdek wewntrzny rozbudowa obz odosobnienia" w Berezie Kartuskiej, znajdujcy si, po amnestii Kociakowskiego, w stanie faktycznej likwidacji. Poniewa na mocy odpowiedniej ustawy wadze administracyjne miay prawo zsyania tam na p roku osb zagraajcych bezpieczestwu, spokojowi lub porzdkowi wewntrznemu, korzystano z niego szeroko, nie tylko w odniesieniu do agentury sowieckiej (w tym komunistw) i niemieckiej, ale rwnie politycznych przeciwnikw82. Innowacj Sawoja, rwnie krytykowan, stao si utworzenie w podwarszawskim Goldzinowie, na wzr francuskiej Gwardii Narodowej, dyspozycyjnych oddziaw interwencyjnych Policji Pastwowej, wyszkolonych do bezkrwawego rozpraszania zamieszek. Premierowi, i susznie, szo o to, aby nie brao w tym udziau wojsko i aby wykorzeni jednoczenie powstae po zaborcach obyczaje atwego i pochopnego strzelania przez policj do wasnych wspobywateli83.I.3. WOBEC HITLERA I STALINAPisudski za gwne swe zadanie uznawa umocnienie midzynarodowego bezpieczestwa Polski. Najwaniejszym zagadnieniem s bezporednie stosunki z ssiadami - konstatowa, okrelajc niezmienne priorytety"" M. Romeyko, Przed i po maju, s. 484.*' Sawoj Skladkowski, op. cit., s. 211.82 Tekst [w:] W. leszyski, Obz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 1934-1939, Biaystok 2003, s. 16. Za rzekomo defetystyczn kTytyk armii do obozu trafi w roku 1939 wydawca i gwny publicysta konserwatywnego wileskiego Sowa" Stanisaw Cat-Mackiewicz." Sawoj Skadkowski, op. cit., s. 206.32polityki zagranicznej. - Reasekuracj dla tych stosunkw s alianse. Potem w kolejnoci wanoci id sprawy dziejce si w pobliu Polski - dopiero potem cala reszta84.Moliwoci uprawiania samodzielnej polityki zagranicznej determinowao jednak wyjtkowo niekorzystne pooenie II Rzeczypospolitej, zwaszcza za ssiedztwo z Niemcami i Rosj Sowieck. Zwaywszy e u zarania niepodlegoci legy zwycisko rozstrzygnite konflikty z obydwoma tymi pastwami, co budzio zarwno w Berlinie, jak i Moskwie silne nastroje rewanystowskie, zblienie ociennych potg byo jedynie kwesti czasu. Doszo do niego w roku 1922 w Rapallo; podpisany tam ukad, wraz z podpisanym w 4 lata pniej nowelizujcym go traktatem berliskim, mia wybitnie antypolski charakter. Coraz cilejsza wsppraca sowiecko-niemiecka, take na gruncie wojskowym, zamara jednak szczliwie po dojciu do wadzy Adolfa Hitlera.Marszaek zawczasu dostrzeg wyjtkow, rysujc si przed Polsk koniunktur i wykorzysta j w peni, stabilizujc stosunki na obydwu newralgicznych granicach: wschodniej i zachodniej. Suyy temu traktaty o nieagresji zawarte z ZSRS (w roku 1932), a nastpnie z Niemcami (w dwa lata pniej). Pisudski by przy tym przekonany, e osignita pacyfikacja ma charakter jedynie czasowy. Majc te dwa pakty - ostrzega wsppracownikw - siedzimy na dwu stokach - to nie moe trwa dugo. Musimy wiedzie [...] z ktrego spadniemy najpierw i kiedyK. wiadomy narastajcych zagroe, remedium widzia w odwleczeniu momentu ostatecznej wielce prawdopodobnej konfrontacji z III Rzesz {dobre stosunki [...] mog trwa moe jeszcze cztery lata - prognozowa z zadziwiajc cisoci w roku 1934)86, umocnieniu sojuszu z Francj oraz uzyskaniu gwarancji ze strony Wielkiej Brytanii. Skuteczna droga do Parya prowadzi przez Londyn - poucza. - Jak dugo nie nawiemy bezporednich stosunkw z Angli, tak dugo polityka polska sta bdzie na lotnym piasku "87. Pisudski uwaa, e po jego mierci poprowadzi j moe jedynie Beck i nakaza" J.Beck, op. cif., s. 70.85 K. Fabrycy, Komrka specjalna, Niepodlego t. V, 1955, s. 217.86 K. Switalski, op. cit., s. 660.Wl. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna..., t. II, cz. 1, s. 559, przyp. 40.}}mu, w zwizku z tym, nieuleganie adnym naciskom i uparte trwanie na ministerialnym stanowisku.Minister obdarzony by niewtpliwie nietuzinkow osobowoci i mocnym charakterem, co kontrastowao zarwno w porwnaniu z wikszoci jego dyplomatycznych partnerw, jak te politykami kierujcymi Polsk po mierci Pisudskiego. Janusz Jdrzejewicz eksponowa indywidualno bardzo nieprzecitn, spokj i opanowanie, wielk klas inteligencji, rzadk umiejtno krtkiego i jasnego formuowania myli, ywe poczucie rzeczywistoci, ktre jednak nigdy nie doprowadzao do koniunkturanoci [...] i pozwalao mu nie traci z oczu tego, co mona nazwa niezmiennikami polityki zagranicznej**. Antagonista Becka wicepremier Kwiatkowski podkrela inne, wrcz sprzeczne cechy, jakimi by obdarzony: z jednej strony wybitnego, zrwnowaonego i nieprzecitnie utalentowanego ma stanu, a z drugiej zadzierystego, a czasem ryzykanckiego, naiwnego politycznie i zarozumiaego pukownika, pragncego dowodzi wsppracownikami cywilnymi*9.Pomwienia o skonno do ryzyka i co za tym idzie, brak realizmu, czciowo tylko uzasadnione, powtarzali po czasie najblisi nawet pukownika. Szembek przychyla si do zdania, i robi instrumentem za sabym polityk zbyt wielk90. Zarzuty tego rodzaju wynikay jednak przede wszystkim z narzuconego przez Pisudskiego stylu pracy:

Beck - pisa ambasador Stanisaw Schimitzek - polityk zagraniczn prowadzi osobicie. [...]. Kulisy [...] osonite byy tajemnic nie tylko dla osb spoza Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ale rwnie dla wielu urzdnikw tego resortu, nawet wyszych szczeblP1. Powodowao to, i na Wierzbowej92 dziaania ministra, a take jego osob otaczano nieomal mistycznym kultem: Je grand chef by dla swych podwadnych najwyszym i jedynym autorytetem. Osobisty styl prowadzenia polityki nie oznacza wszake, aby Beck nie liczy si z opiniami niektrych przynajmniej dyplomatw. Do wtjemni-*8 J. Jdrzejewicz, op. cit., s. 177."' E. Kwiatkowski, W takim ylimy wiecie. Sylwetki politykw, Krakw 1990, s. 91.90 J. Szembek, Diariusz. Wrzesie - grudzie 1939, Warszawa 1989, s. 105." St. Schimitzek, Drogi i bezdroa minionej epoki. Wspomnienia z lat pracy w MSZ (1920-1939), Warszawa 1976, s. 341.'- Na Wierzbowej, w Paacu Briihla, miecia si siedziba MSZ; okxes'lenie to jako synonim ministerstwa zaczto popularyzowa przez analogi do francuskiego Quai d'Orsay.34czonych naleeli trzej ambasadorowie osadzeni w kluczowych stolicach europejskich: Juliusz ukasiewicz (Moskwa, a nastpnie Pary), Jzef Lipski (Berlin) i hr. Edward Raczyski (Londyn). W roku 1938 do owego ekskluzywnego grona doczy przyjaciel ministra gen. dyw. Bolesaw Wie-niawa-Dugoszowski, ktremu powierzono reprezentacj interesw Polski w Rzymie.W politycznych salonach Europy szef polskiej dyplomacji lubiany nie by, jeli nawet niechtnie podziwiano skuteczno jego dziaa. Wybitn rol w politycznej dyfamacji Becka odegra ambasador Noel, majcy mu bezustannie za ze, e chce by penoprawnym partnerem, nie za jedynie klientem Parya. Uwaa zatem, e pukownik jest czowiekiem prnym, zmuszonym do nieustannego lawirowania, ktrego zachowanie bywa czsto trudne do zniesienia. Co gorsza, w zwizku z przyjtym przez Pisudskiego kursem politycznym, urabia mu opini nie tyle germanofila, ile wrcz hitlerofila" (!)93. Niestety czarn legend" pukownika utrwalali za granic take przedstawiciele polskiej opozycji politycznej, goszcy, e jest zdrajc przez Niemcy hitlerowskie opacanym9".Analizujc sytuacj midzynarodow w poowie lat trzydziestych Beck doszed do przekonania o zblianiu si okresu wojen religijnych, czyli bezporedniego starcia midzy systemem nazistowskim i komunistycznym, w czym utwierdzaa go rewolta gen. Franco w Hiszpanii. Sdzi, i naley dystansowa si od stron potencjalnego starcia, gdy tylko w ten sposb uniknie si niebezpieczestwa rozegrania na terytorium Polski konfliktu midzy przedstawicielami obu wyzna"95. Tego rodzaju zaoenie wymuszao jednak prowadzenie polityki polskiej na znacznie szersz skal, ni wykazyway to obiektywne uwarunkowania.Minister pozostawa w zwizku z tym wierny aksjomatowi Pisudskiego utrzymywania rwnowagi pomidzy Moskw a Berlinem. Na Wierzbowej, skdind susznie, za bardziej niebezpiecznego uwaano pocztkowo wschodniego ssiada. Miao to uzasadnienie nie tylko w historycznych re-sentymentach, rwnie zreszt ywych take i po drugiej stronie granicy, ale i w wczesnych realiach. Z tymczasowoci sowiecko-polskiej delimi-Wywiad z Leonem Noelem... [w:] K. Mazurowa, Skazani na wojn, [Warszawa 1979], 'W. Witos, op. cit., s. 244. 'Diariusz i teki Jana Szembeka, t. II, London [1965], s. 221.35tacji zdawano sobie doskonale spraw w caej Europie, a komisarz spraw zagranicznych Maksim Litwinow nie kryl w rozmowach prywatnych, e do ZSRS powrci musz nie tylko Kresy Wschodnie, ale nawet Biaostocczyzna (!). Beck dopuszcza! ponadto moliwo, e Zachd moe nawiza bezporednie stosunki z Moskw, nawet sojusznicze (formalny pakt francusko-sowiecki podpisano zreszt w roku 1935), co przekrelaoby midzynarodow podmiotowo Polski. W Warszawie obawiano si te, zgodnie z przestrogami Pisudskiego, e w razie wojny ze wschodnim ssiadem Rzeczpospolita zostanie pozostawiona sama sobie, podczas gdy w konflikcie z Niemqami zyska poparcie Francuzw, a by moe take i Brytyjczykw. Skaniao to do prb izolowania Sowietw (staramy si trzyma z dala od Europy kad Rosj, bia czy czerwon - mawia Beck)96 i traktowania wzajemnych relacji jedynie jako formy nacisku na Berlin i stolice zachodnie.Stosunki z III Rzesz byy bardziej skomplikowane. W Warszawie, wedle koncepcji Marszaka, susznie oceniano, i cele Hitlera s dalekosine, w zwizku z czym obca mu jest waciwa tradycyjnej pruskiej szkole politycznej polonofobia. W walce o europejsk hegemoni wzgldnie silny ssiad mg by Niemcom uyteczny, zwaszcza jako zapora od wschodu. Sam Fiihrer optymistycznie ocenia, e swoj polityk wschodni bdzie mg robi wraz [tak w oryginale] z Polsk, zamiast robi j przeciw Polsce91, uznajc w zwizku z tym wzajemne stosunki za priorytetowe. Podobne koncepcje propagowa przy kadej okazji Hermann Gring, osobisto numer 2 w Berlinie, faktycznie kierujcy polityk na odcinku polskim. Jego zadziwiajco chwilami szczere wypowiedzi zaczy jednak z biegiem czasu nabiera nowych podtekstw. Jeszcze za ycia Pisudskiego mwi mianowicie, e mona by sobie teoretycznie wyobrazi przeprowadzenie na drodze wsppracy niemiecko-rosyjskiej nowego rozbioru Polski. Argumenty o sile i