Sprawiedliwość systemu podatkowego. Systemy podatkowe w Polsce oraz Norwegii.

Kaja Liszewska, Mateusz Komendołowicz

Abstrakt:

W niniejszym tekście omawiamy systemy podatkowe w Polsce oraz Norwegii. Najpierw opracowujemy zagadnienie ,,sprawiedliwości” systemów podatkowych. Odwołujemy się do teoretyków ekonomii, ale także do jej filozofii. Następnie po wybraniu naszego punktu widzenia na sprawiedliwość analizujemy system podatkowy w Polsce. Odpowiadając sobie na pytanie badawcze: ,,Czy system podatkowy w Polsce jest sprawiedliwy?”. Następnie przechodzimy do analizy systemu podatkowego w Norwegii. Tutaj skupiamy się już nie tylko na samym systemie i jego analizie, ale także na sytuacji kraju i konsekwencji jakie płyną z obranej przez niego polityki podatkowej. Celem tej analizy jest odpowiedź na drugie pytanie badawcze: ,,Czy istnieje sprawiedliwy system podatkowy na świecie?”, przy okazji opisując ten system i jego charakterystykę.

Referat został napisany na zaliczenie zajęć z Ekonomii Politycznej prowadzonych przez dr. Jana Fałkowskiego, z Katedry Ekonomii Politycznej Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego

Sprawiedliwość systemów podatkowych

Aby zacząć mówić o sprawiedliwości systemu podatkowego najpierw musimy zdefiniować sam system podatkowy oraz samą sprawiedliwość w pojęciu Ekonomii Politycznej.

System podatkowy to ogół podatków i opłat, jakie występują w danym czasie na danym terytorium. W naszych rozważaniach terytorium będzie obejmowało dany kraj. System podatkowy powinien być niesprzeczny, logiczny i zupełny. Powinien też harmonijnie godzić rolę podatków, przede wszystkim fiskalną i redystrybucyjną. Spełnia on cele takie jak: zapewnia środki finansowe na pokrycie wydatków publicznych, umożliwia makroekonomiczne kształtowanie popytu oraz umożliwia realizację celów społecznych. System podatkowy powinien być postrzegany szerzej, według jednej z zasad Grądalskiego, o spoglądaniu na system podatkowy w szerszym kontekście strategicznych celów rozwojowych państwa.

Pojęcie równości w Ekonomii Politycznej można rozpatrywać bardzo dokładnie i w wielu aspektach. John Rawls w ,,A Theory of Justice” opisuje generalną koncepcję ekonomicznej sprawiedliwości w następujący sposób: ,, Wszystkie dobra podstawowe – wolność i możliwości, dochód i dobrobyt oraz szacunek do samych siebie – powinny być rozłożone równomiernie, chyba, że nierównomierny podział któregokolwiek z tych dóbr jest po to by dać przewagę gorszemu” 1. Z jego drugiej zasady sprawiedliwości i jej opisu można wywnioskować, że jest on zwolennikiem redystrybucji i pomocy biedniejszej części społeczeństwa. Sprawiedliwość bowiem nakazuje, by osoby bardziej zamożne dzieliły się z biedniejszymi, by wyrównywać ich szanse.

Przejdźmy zatem, już stricte do Ekonomii i różnych podejść ekonomistów do sprawiedliwości systemu podatkowego. Adam Smith, zwany ojcem współczesnej ekonomii, w swoim dziele ,,The Wealth of Nations” wskazał na cztery zasady podatkowe: równość, pewność, dogodność oraz taniość. Widać zatem, że ten wybitny ekonomista już w XVIII wieku zdawał sobie sprawę z potrzeby sprawiedliwości systemu podatkowego. Równość w jego rozumieniu można pokazać na dwa sposoby: poprzez podatek liniowy i progresywny. Adam Smith był zwolennikiem podatku liniowego. Stosowany on jest między innymi w Estonii, na Łotwie czy innych krajach Europy Południowej i Wschodniej.

1 Ralws pisze: ,, All social primary goods - liberty and opportunity, income and wealth, and the bases of self-respect - are to be distributed equally unless an unequal distribution of any or all of these goods is to the advantage of the least favored.”

Po Smithie problemem sprawiedliwego opodatkowania zajął się Frank Ramsey, który w 1927 roku zapoczątkował teorie optymalnego opodatkowania. Następnie zajmowali się nią

między innymi: J.E. Stiglitz, J. Mireless, R. Barro. Optymalne opodatkowanie jest oparte na funkcji użyteczności.

Użyteczność = u(x1, ...,xn, L)

Gdzie xi to konsumpcja danego dobra i L jest wielkością podaży pracy. Następnie stwierdzamy, że teoria optymalnego opodatkowania agreguje indywidualne funkcje użyteczności całego społeczeństwa w formie funkcji dobrobytu społecznego

Dobrobyt społeczny = ∑ uh

gdzie uh jest użytecznością osoby indywidualnej lub gospodarstwa domowego. Ponieważ powyższa funkcja dobrobytu społecznego nie uwzględnia podziału dochodu, a teoria optymalnego opodatkowania jest oparta na idei uczciwego systemu podatkowego (fair tax system) – wówczas funkcja dobrobytu społecznego musi położyć więcej nacisku na korzyści użyteczności warstw mniej zamożnych.

Powyższa teoria i zwrócenie uwagi na najmniej zamożnych prowadzi nas do teorii, której będziemy używać jako podłoże do niniejszej pracy. Czyli do podejścia do tego tematu innego znanego ekonomisty Adolpha Wagnera, który zasady sprawiedliwości podatkowej zdefiniował jako: powszechność, równomierność i zdolność dochodowa. Wagner postulował potrzebę powszechności opodatkowania, przy jednoczesnym eliminowaniu nadmiernego zróżnicowania majątkowego w społeczeństwie oraz nędzy i ubóstwa najbiedniejszych grup społecznych. Remedium, które zaproponował to podatek progresywny, stosowany w większości krajów zachodnich.

Ostatnią cegła do naszych rozważań to F.Neumark, który zwrócił uwagę na potrzebę analizy przydatności podatków poprzez pryzmat konsekwencji fiskalnych, społecznych i gospodarczych oraz J.S.Mill, który zwraca uwagę na konieczność równości ponoszonych ofiar.

Stwierdzamy zatem, że na potrzeby naszej analizy będziemy rozumieć sprawiedliwy system podatkowy jako system zgody z filozofią Rawlsa oraz podejściem A. Wagnera, popartym również spostrzeżeniami F.Neumarka. Nie będziemy tu opierać się na abstrakcyjnej teorii funkcji użyteczności dobrobytu społecznegoo, ale ona również wskazuje na wybrane podejście. Będziemy sprawdzać, czy systemy w Polsce spełniają zasady sformułowane przez Wagnera oraz czy ich nadrzędnym celem w wypadku wyższych stawek podatkowych, jest redystrybucja dóbr w społeczeństwie. Przyjrzymy się również zadowoleniu społeczeństwa oraz innym aspektom pobocznym.

Czy system podatkowy w Polsce jest sprawiedliwy?

W tej części pracy chcielibyśmy odpowiedzieć na pytanie "Czy system podatkowy w Polsce jest sprawiedliwy?" Aby tego dokonać rozpoczniemy od przedstawienia systemu podatkowego, skupiając się głównie na podatku dochodowym od osób fizycznych. Argumentujemy to tym, iż te podatki dotyczą każdego obywatela i są najodpowiedniejsze do analizy pod kątem wcześniej wymienionych zasad sprawiedliwości. Następnie przejdziemy do bezpośredniej próby odpowiedzi na pytanie, a mianowicie sprawdzenie czy zasady: powszechności, zdolności dochodowej i równości (zasada sprawiedliwości pionowej i poziomej) są spełnione przez podatek PIT w Polsce. W dalszej części chcielibyśmy omówić również jak społeczeństwo ocenia system podatkowy, bazując na różnych badaniach opinii społecznej. To pozwoli nam sprawdzić jakie główne problemy napotykają podatnicy i będzie nawiązywało do zasady prostoty, jaką powinien charakteryzować się sprawiedliwy system podatkowy. Chcielibyśmy również sprawdzić czy system podatkowy jest teoretycznie optymalny, do czego posłużymy się koncepcją krzywej Laffera i spróbujemy ustalić w jakim położeniu znajduje się polski system. Na zakończenie, aby lepiej przyjrzeć się zależnością pomiędzy teorią a praktyką, omówimy występowanie szarej strefy w Polsce. Pozwoli nam to sprawdzić, czy Polscy podatnicy unikają podatków, co będzie przesłanką do oceny zależności pomiędzy sprawiedliwością a efektywnością.

Podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT)

Co do zasady PIT jest opłacany według progresywnej (pośrednio) skali podatkowej, tj. przy zastosowaniu stawek podatku w wysokości 18% i 32%.

Inną formą opodatkowania dochodów osób fizycznych może być (po spełnieniu określonych warunków):

o 19% podatek od dochodu z tytułu:

pozarolniczej działalności gospodarczej lub z działów specjalnych produkcji rolnej, z których dochód jest ustalany na podstawie prowadzonych ksiąg (wybór sposobu opłacania podatku następuje poprzez pisemne oświadczenie złożone przez podatnika),

niektórych rodzajów kapitałów pieniężnych (przykładowo, z odpłatnego zbycia papierów wartościowych lub pochodnych instrumentów finansowych),

odpłatnego zbycia nieruchomości i praw,

o ryczałt od niektórych rodzajów dochodów (przychodów), np. odsetki od lokat bankowych.

Tabela 1. Skala podatkowa PIT

Podstawa obliczenia podatkuPodatek wynosi

Ponad Do

85 528 zł 18% minus kwota zmniejszająca podatek 556 zł 02 gr

85 528 zł 14 839 zł 02 gr + 32% nadwyżki ponad 85 528 zł

Osoby, które osiągnęły bardzo niskie dochody otrzymują zwrot podatku. W roku 2012 tzw. kwota wolna od podatku wynosiła 3091 zł. Oznacza to, że osoba, która w danym roku zarobiła mniej niż 3091 zł otrzyma zwrot zaliczek na poczet podatku, które zostały opłacone.

Sprawiedliwość podatku PIT

System opodatkowania PIT, ze względu na swoją konstrukcję, ma za zadanie uzależniać wysokość obciążania od zdolności płatniczej podatnika. Zgodnie z koncepcją Wagnera, poprzez redystrybucję dochodów powinien następować transfer środków od obywateli bogatych do biednych, w celu niwelowania zbyt dużych, nieakceptowalnych społecznie różnic. Czy w istocie polski system podatku dochodowego od osób fizycznych jest sprawiedliwy?

Zasada powszechności

W myśl tej zasady w dobrze skonstruowanym systemie podatkowym każdy obywatel powinien być objęty obowiązkiem podatkowym, jeżeli spełnione są warunki powstania stosunku podatkowego. Dzięki temu z jednej strony gwarantuje się odpowiednie wpływy do budżetu państwa, a z drugiej równość obywateli wobec prawa.

PIT nie spełnia zasady powszechności, gdyż nie wszyscy obywatele są objęci obowiązkiem podatkowym, chodzi tutaj przede wszystkim o liczną grupę społeczeństwa polskiego, jaką stanowią rolnicy indywidualni. Płacą oni podatki od posiadanego gruntu, a nie od dochodów. Pomimo, że rząd zapowiadał zmiany w 2014 r. w ustawie, które miały zapewnić, iż rolnicy będą odprowadzać składki od faktycznych dochodów, nie udało się tego dokonać.

Zasada zdolności dochodowej

W myśl zasady zdolności dochodowej – podstawę opodatkowania stanowi indywidualna zdolność płacenia podatków. Osoby o wysokich dochodach, mające większą zdolność, płacą podatek od odpowiedniej części dochodu według wyższych stawek. Polski system podatkowy charakteryzuje się progresją. Poza tym istnieje kwota dochodu zwolniona z opodatkowania, a uwzględnienie indywidualnej sytuacji podatnika przejawia się w możliwości korzystania z ulg i zwolnień podatkowych. PIT uwzględnia więc zdolność płatniczą podatnika.

Zasada równości

Rozważając zasadę równości należy pamiętać, że progresja podatkowa nie zawsze odpowiada zasadzie sprawiedliwości, nawet pionowej, gdyż jeśli jest zbyt stroma powoduje nadmierne obciążenie dochodów osób zamożnych.

Wykres 1. Rozkład podatników w I i II przedziale podatkowym.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie Informacji dotyczącej rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych za 2012 rok, Ministerstwo Finansów

Wykres 1 pokazuje, że w Polsce problem ten nie występuje, gdyż skala podatkowa jest spłaszczona, co powoduje, że ponad 90 % ogółu podatników mieści się w pierwszym przedziale, co z kolei upodabnia PIT do podatku liniowego. Faktycznie w porównaniu z systemami podatku dochodowego od osób fizycznych w krajach Unii Europejskiej polski system nie wyróżnia się dużą ilością stawek.

Sprawiedliwość pionowa wiąże się z pojęciem redystrybucji, co ostatecznie sprowadza się do zabierania zamożnym i przekazywania biednym. Na początku transformacji Polska była jednym z najbardziej egalitarnych krajów. W miarę upływu czasu, mimo, że PIT i inne instrumenty fiskalne, wmontowane w wydatki publiczne miały zapewnić niwelowanie różnic, rozwarstwienie w społeczeństwie narastało.

Aby określić skuteczność PIT w ramach redystrybucji dochodu można użyć syntetycznego miernika – różnicy współczynników Giniego dla dochodu brutto i dochodu netto.

Wykres 2. Współczynnik Giniego dla całej populacji pod koniec pierwszej dekady XXI w. w wybranych państwach europejskich

Słowenia Dania Norwegia Szwecja Francja Niemcy Polska Grecja Hiszpania Włochy0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

0.423 0.416 0.41 0.426

0.4830.504

0.470.436

0.461

0.534

0.236 0.248 0.25 0.2590.293 0.295 0.305 0.307 0.317

0.337000000000001

GINI przed opodatkowaniem GINI po opodatkowaniu

Źródło: Opracowanie własne na podtawie danych z Nierówności dochodowe w państwach Europejskich - analiza przy wykorzystaniu współczynnika Giniego, Patrycja Zwiech

Wykres 2 pokazuje, że polski system podatkowy skutecznie niweluje dysproporcje w redystrybucji dochodów. Okazuje się, że efekt redystrybucyjny polskich podatków jest podobny do tego w innych państwach świata. Dzięki podatkom wskaźnik Giniego spada w Polsce o 0,165. Efekt ten w innych państwach jest natomiast niewiele większy niż w Polsce. Pozwala to sądzić, że w naszym kraju spełniona jest zasada sprawiedliwości pionowej.

Co do zasady sprawiedliwości poziomej, to nie jest ona do końca spełniona, poniważ podatnicy korzystają z wielu ulg, które różnicują ich nie ze względu na zdolność do płacenia, ale na inne cechy. Wykorzystywanie ulg jest silnie zróżnicowane wzdłuż dochodów podatników. Osób ubogich często nie stać na wydatki, które są objęte ulgami. Dodatkowo część ulg pomniejsza dochód, część kwotę podatku, poza tym wypełnienie formularza często stwarza poważne trudności. Wszystko to prowadzi to sytuacji, w której z ulg korzystają głównie ludzie zamożniejsi, ale nawet w tej grupie nie wszyscy, poniważ nie spełniają potrzebnych warunków, mogą sobie na to pozwolić. Konsekwencją tego jesto fakt, iż obywatele o tej samej zdolności do płącenia nie zawsze płacą takie sam podatki.

Zasada prostoty

Ta zasada odnosi się do zrozumiałości zasad opodatkowania przez płatników, pewności stosowania i łatwości ściągalności podatku. W Polsce ma ona niestety niewielkie zastosowanie. Obowiązujące przepisy są skomplikowane i bez przerwy zmieniane.

Tabela 2. Ilość poszczególnych zmian w polskim systemie podatkowym

Obszar zmian Ilość

Zmiana brzmienia ustaw podatkowych w ciągu ostatniej dekady

ponad 1600

Liczba przepisów ustawy o VAT, które modyfikacji uległy w ciągu 7 lat jej

obowiązywania698

Zmiany rozporządzenia w sprawie wykonania ustawy o podatku od towarów

i usług20

Miejsca, w których zmianom podlegała ustawa o podatku akcyzowym

Prawie 400

Zmiany w artykułach ustaw o podatkach dochodowych dotyczące kosztów

(definicja, rodzaje, zasady uznawania wydatków za koszty) w całym okresie ich

obowiązywania

81

zmiany podlegały artykułów ustaw o podatkach dochodowych dotyczące

zwolnień przedmiotowych87

Zmiany w przepisach ustawy o ordynacji podatkowej od 2005 r.

368

Zmiany we fragmentach ustawy o kontroli podatkowej od 2004 r.

163

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Na dobre czy na złe? Zmiany podatkowe XXI wieku. Raport specjalny grupy ECDDP, wrzesień 2011 r.

W XXI w. prawie wszystkie artykuły w ustawach podatkowych uległy zmianom. Tych istotnych było około 1600 (dane z raportu ECDDP). Większość ze zmian wynikała z faktu, iż przepisy były niejasne, budziły wątpliwości, bądź stały w sprzeczności z innymi przepisami. Skutkuje to tym, że podatnicy na bieżąco muszą monitorować, czy przepisy się nie zmieniają. Dodatkowo nie wszystkie modyfikacje można uznać za pożądane i racjonalne. Duża liczba przeprowadzonych nowelizacji ustawy sprawiła, że opodatkowanie stało się nieprzejrzyste i nadmiernie skomplikowane. Przykładem mogą być podatnicy prowadzący działalność gospodarczą, którzy nie są zobowiązani do korzystania z kas fiskalnych, praktycznie co rok musieli sprawdzać, czy zwolnienie nadal obejmuje ich działalność.

Badania Delloite na temat systemów podatkowych w 24 krajach EMEA pokazują, że ponad 70% polskich uczestników badania wskazało na niestabilność systemu podatkowego, jako na czynnik, który ma negatywny wpływ na prowadzoną przez nich działalność. Odzwierciedleniem tej niepewności jest częste korzystanie z zabezpieczenia pozycji podatkowej jaką daję uzyskanie indywidualnej interpretacji podatkowej. Niewątpliwie główną przyczyną takiej sytuacji jest częsta zmiana przepisów podatkowych.

Badania KPMG przeprowadzone wśród pracowników odpowiedzialnych w firmach za finanse i podatki również potwierdzają niestabilność polskiego systemu podatkowego. Aż 77 proc. respondentów uważa, że zbyt częste zmiany regulacji prawnych poważnie utrudniają przedsiębiorstwom prowadzenie działalności. Problemy stwarza także interpretacja zawiłych przepisów oraz to, że w przypadku sporów podatkowych urzędnicy nie są otwarci na argumenty przedsiębiorstw. Negatywnie postrzegane są także najnowsze zmiany w VAT.

Firmy obawiają się w związku z nimi dodatkowych trudności i kosztów. Przedsiębiorstwa nadal nie doczekały się też skutecznego rozwiązania problemu zatorów płatniczych.

Rozważania te prowadzą do konkluzji, że polski system podatkowy nie spełnia zasady prostoty, jest bardzo skomplikowany oraz często wprowadza się zmiany w regulacjach.

Polski system podatkowy a krzywa Laffera

Aby sprawdzić w jakim położeniu na krzywej Laffera znajduję się polski system podatkowy warto będzie najpier zbadać jego skuteczność w realizacji celów. Celem administracji podatkowej jest zbieranie podatków. Ocenę przeprowadzę bazując na wartościach niezebranych podatków, czyli zaległości oraz wpływach podatkowych.

Tabela 3. Liczba dłużników powyżej 1 mln zł, wartość ich zaległości podatkowych, wartość ich zaległości z odsetkami, wpływy podatkowe i udział zaległości podatkowych we wpływach.

Rok 2008 2009 2010 2011 2012Dłużnicy powyżej 1 mln zł

4337 4419 4605 5113 6024

Zaległości (mln zł) 12 228 12 219 13 715 15 263 18 634Zaległości + odsetki (mln zł)

24 934 23 317 25 303 27 865 32 930

Wpływy podatkowe (mln zł)

205 016 194 545 199 883 221 553 224 014

Udział zaległosci we wpływach

5,96% 6,28% 6,86% 6,89% 8,32%

Źródło: Karol Jagliński, Koszty i efektywność systemu podatkowego w Polsce

Analiza powyższych danych pozwala wyciągnąć jednoznaczne wnioski. Po pierwsze liczba dłużników stale wzrasta,a co za tym idzie wzrasta wartość ich zaległości wobec fiskusa. Po drugie udział zaległości stale się zwiększa, a w 2012 roku wzrasta skokowo o prawie 1,5%.

Jednak dane te pozwalają na nieco szersze postawienie sprawy. Można uznać wzrost liczby dłużników i wartości ich zaległości za skutek spowolnienia gospodarczego, ale nie jest to jedyna możliwość. Nakładając na owe wzrosty gwałtowne podwyższenie wpływów podatkowych w 2011 roku możemy winić również zwiększenie obciążeń podatkowych w tamtym czasie. Ponadto, mając w pamięci niedawne podwyżki obciążeń oraz nakładając na to minimalny wzrost wpływów podatkowych i skokowe zwiększenie zaległości możemy wyciągnąć wniosek, że optymalny punkt na krzywej Laffera (czyli opodatkowanie przynoszące maksymalne dochody do budżetu) został przekroczony. Od tej poryzwiększenie obciążeń nie przyniesie wzrostu wpływów podatkowych do budżetu.

Szara strefa

Podstawową przyczyną szarej strefy są nadmierne regulacje w gospodarce, co z jednej strony zmusza najsłabsze podmioty gospodarcze do zaniżania obrotów i tym samym podatków, a z drugiej strony stwarza pokusy do przejmowania przez nieuczciwych przedsiębiorców bądź grupy przestępcze części dochodów państwa, np. podatku akcyzowego. Wchodzenie do szarej strefy w wielu przypadkach nie jest wyrazem złej woli ze strony osób i przedsiębiorców, lecz efektem nadmiernie restrykcyjnych przepisów i regulacji oraz nakładania, zwłaszcza na małe i średnie firmy, zbyt wysokich obciążeń i danin na rzecz państwa. Najistotniejsze z punktu widzenia przedsiębiorców są oczywiście koszty wynikające z wysokich obciążeń podatkowych. Także przeregulowanie gospodarki prowadzi do rozrostu szarej strefy. Ważny aspekt regulacyjny wiąże się też z przejrzystością prawa gospodarczego, a w szczególności systemu podatkowego. Im bardziej skomplikowany jest bowiem system podatkowy, tym większa skłonność przedsiębiorców do unikania opodatkowania.

Wykres 3. Rozmiar szarej strefy w wybranych krajach europejskich w 2012r. (% PKB)

Źródło: Friedrich Schneider, Size and Development of the Shadow Economy of 31 European and 5 other OECD Countries from 2003 to 2012: Some new facts

Wykres 3 obrazuje jak nasz kraj wypada na tle innych europejskich państw. Okazuje się, że udział szarej strefy w Polsce jest stosunkowo dużo. Może to świadczyć o braku zaufania Polaków to systemu podatkowego, co wzmaża ich chęci do unikania podatków. Jak już wcześniej zostało pokazane, do polskiego systemu podatkowego na przestrzeni krótkiego okresu czasu wprowadza się wiele zmian, które skutkują dezorientacją i spadkiem świadomości podatkowej Polskich obywateli. Już sama analiza wielkości szarej strefy w Polsce pozwala sądzić, że system podatkowy jest jednym z najgorszych w Europie, szczególnie widać to porównując nasz kraj do państw Europy Zachodniej, w których udział szarej strefy w PKB jest stosnkowo mały.

Wykres 4. Zmiany w wielkościach szarej strefy w Polsce w latach 2003 - 2013 (% PKB)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 201321.00%

22.00%

23.00%

24.00%

25.00%

26.00%

27.00%

28.00%

29.00%

Źródło: Friedrich Schneider, Size and Development of the Shadow Economy of 31 European and 5 other OECD Countries from 2003 to 2012: Some new facts

Warto jednak również przyjrzeć się jak na przestrzeni lat zmieniał się udział szarej strefy w PKB w Polsce. Ten obraz jest już o wiele przyjemniejszy. Okazuje się, że ten udział systematycznie spada, co dowodzi, iż zmiany w systemie podatkowym mają jakieś pozytywne skutki i zmierzają w dobrą stronę.

Oczywistym jest fakt, iż nie tylko system podatkowy ma wpływ na szarą strefę, jednak jest on na tyle duży, iż śledząc zmiany w udziale szarej strefy możemy wysnuwać wnioski na temat efektywności systemu podatkowego. Ma to również wpływ na jego sprawiedliwość, ponieważ system staje się dla podatników niepewny i niedogodny (podejście A. Smitha). Podejście F. Neumarka ma tutaj równiez zastosowanie. Polski system podatkowy, ze względu na częste zmiany w regulacjach, przyczynia się do powstawania konsekwencji społecznych oraz gospodarczych, jaką jest powstawanie szarej strefy.

Wnioski

Podatek dochodowy od osób fizycznych w Polsce nie spełnia wszystkich zasad, które przyjeliśmy za te określające sprawiedliwość. Nie jest spełniona zasada powszechności. Prowadzi to do sytuacji, w której nie wszyscy generujący dochód są opodatkowani. Zasada zdolności dochodowej jest spełniona. Konstrukcja PIT pozwala na płacenie podatków zgodnie z naszym dochodem. Okazuje się również, że system podatkowy spełnia swoją funkcję redystrybucyjną, czyli jest sprawiedliwy poziomo. Różne ulgi przewidziane w PIT prowadzą jednak do sytuacji, w której nie wszyscy o tych samych dochodach płacą równe wysokości podatków. Zaprzecza to zasadzie sprawiedliwości poziomej.

Duży problem z systemem podatkowym w Polsce to brak prostoty. System jest skomplikowany oraz często wprowadzane są wszelkiego rodzaju zmiany. Jeśli obywatele nie mają łatwego dostępu do regulacji podatkowych oraz ich nie rozumieją nie można mówić o sprawiedliwym systemie. Można by się zastanowić czy ta niewiedza wynika ze społecznej ignorancji czy błędów w sytemie podatkowym. Naszym zdaniem jest to wina systemu. Obywatele nie powinni być zmuszani do śledzenia i rozumienia tak częstych zmian. Co więcej, z interpretacją niektórych regulacji mają problem również ludzie doświadczeni (np. prowadzący działalności gospodarcze).

Konkluzją powyższych rozważań jest odpowiedź na postawione w pracy pytanie badawcze. Niestety stwierdzamy, że system podatkowy w naszym kraju jest niesprawidliwy. Dodatkowo, naszym zdaniem, jedynym i właściwym dalszym poczynaniem rządu powinna być całościowa reforma systemu podatkowego i ustalenie go jednolitego, zrozumiałego i łatwego w interpretacji, ale bez wzrostu podatków, gdyż jak pokazuje analiza krzywej Laffera nie przyniesie to skutków w postaci większych wpływów do budżetu.

System podatkowy w Norwegii

Powodem analizy tego systemu jest chęć odpowiedzi na pytanie: ,,Czy istnieje sprawiedliwy system podatkowy na świecie?”, taki który jest zgodny zarówno z teorią ekonomii, jak i zadowala społeczeństwo. Wybraliśmy Norwegię, gdyż naczelną zasadą przyświecającą twórcom tego systemu było to, by wszyscy płacili podatek według swoich możliwości, tak aby obciążenie podatkowe było odbierane jako sprawiedliwe. OECD charakteryzuje Norwegie jako przykład do naśladowania, jeśli chodzi o walkę z nierównościami społecznymi. IMF gratuluje jej sprawnego systemu. Niewątpliwie warto więc przyjrzeć się systemowi podatkowemu w Norwegii.

Podatek bezpośredni to przede wszystkim podatek dochodowy i podatek majątkowy. W przypadku dochodowego mamy do czynienia z progresją:

Pierwszy próg (27 %) – dochody nieprzekraczające 527 400 NOK. Drugi próg (27 + 9 = 36 %) – dochody przekraczające 527 400 NOK, ale nie

przekraczające 857 300 NOK. Trzeci próg (27 + 9 + 2 = 48 %) – dochody powyżej 857 300 NOK.

Ciekawostką jest to, że podstawowy podatek – 27% ustalono w 2014, wcześniej było to 28 %. Ponadto Norwedzy płacą 7,8 % dochodu na ubezpieczenie społeczne. Warto również wspomnieć, że Norwegia ma zupełnie inne zasady podatkowe, preferencyjne, dla cudzoziemców. W tej pracy pominiemy jednak tę sprawę, ale warto wspomnieć, że jest to typowy objaw wyrównywania szans.

Podatki pośrednie to VAT, który kształtuje się na poziomie 25 % jako bazowa stawka, 15 % na jedzenie oraz 8% na transport publiczny, wydarzenia kulturowe, wynajem pokoi w hotelach oraz muzea.

Podatki w Norwegii są powszechne i każdy obywatel jest nimi obciążony. To spełnia pierwszy postulat Wagnera. Kolejną sprawą jest zdolność dochodowa, w tym wypadku sprawa również jest prosta, gdyż podatki są równo podzielone według zarobków.

Przyjrzyjmy się bliżej najciekawszemu z postulatów ,,równości” czyli równomiernemu rozłożeniu podatków w społeczeństwie. Swą analizę oprzemy w oparciu o dokument Norweskiego Ministerstwa Finansów pt ,,The Norwegian tax system – main features and developments”. Warto zwrócić uwagę na ogromną przejrzystość działania systemu norweskiego, który regularnie upublicznia wszelkie dane i badania. Takie działanie może zwiększać społeczne zaufanie w kraju do systemu.

Zobaczmy najpierw jaki procent PKB Norwegii to podatki na tle innych krajów. Widać, że kraje skandynawskie przodują w wysokich podatkach. Norweskie PKB składa się z podatków aż w 43 %.Po drugiej stronie – opozycyjnie do tego stoją Stany Zjednoczone Ameryki, gdzie podatki to zaledwie 25 % PKB.

Żródło: The Norwegian tax system – main features and developments

Sprawdźmy teraz jaką część zarobków w poszczególnych grupach społecznych Norwedzy stanowią podatki.

Żródło: The Norwegian tax system – main features and developments

Na powyższym wykresie widać, że obciążenie podatkami rośnie procentowo wraz ze wzrostem dochodu. Widać wyraźnie, że w Norwegii mamy do czynienia z podatkiem

progresywnym. W przypadku dochodów powyżej 3 milionów NOK widzimy spadek części podatku dochodowego na rzecz kapitałowego. Spowodowane jest to tym, że najbogatsza część społeczeństwa swoje dochody pobiega głównie właśnie poprzez kapitał w tym: akcje, obligacje i nieruchomości, co pokazuje poniższy wykres.

Żródło: The Norwegian tax system – main features and developments

W Norwegii podatki są najważniejszym źródłem sektora publicznego w Norwegii. Dochody z podatków wykorzystywane są do finansowania m.in. szpitali i szkół, domów opieki i spokojnej starości, transportu i dostępu do edukacji. To, jak podatki wpływają na redystrybucje ukazuje kolejny wykres obrazujący wskaźnik Giniego.

Żródło: Economic Survey of Norway, OECD

Na wykresie widzimy jak podatki i transfery z Norwegii zmieniają nierówności społeczne. Dzięki czemu jest ona jednym z krajów o najniższym wskaźniku Giniego na świecie.

Innym przykładem pokazującym skuteczność systemu norweskiego jest Badanie OECD - ,,Better life index”, które plasuje Norwegie od wielu lat w Top2-3 w jakości życia i poziomie zadowolenia mieszkańców. Kolejnym przykładem na skuteczność tego systemu jest ranking Banku Światowego i firmy doradczej PwC - ,,Paying taxes”, gdzie Norwegia została sklasyfikowana jako 17 na 189 krajów, a pod względem ilość opłat i braku unikania podatków na 4 miejscu.

Nie sposób na koniec nie wspomnieć o stereotypie, który chcielibyśmy obalić. Otóż główną myślą o bogactwie Norweskim są złoża naturalne – tak to prawda dają one ogromną przewagę. Lecz warto zauważyć, że pieniądze z nich pozyskane przeznaczane są na ,,Fundusz dla przyszłych pokoleń”, którego wartość to 183 % PKB (ponad 5,11 biliona NOK) i rośnie. Przewidywana wartość w 2030 roku to 220% PKB. Istnieje regulacja konstytucyjna, która mówi, że rząd nie może wydawać więcej niż 4 % rocznie. To pokazuje, że kraj może być bogatym (złoża, fundusz, PKB per capita), odpowiedzialnym społecznie (niniejszy referat i sprawiedliwość podatkowa) oraz zachowywać szereg innych rzeczy takich jak powszechne zadowolenie społeczne, równość społeczna oraz odpowiedzialność za działania (np. regulacje dotyczące ochrony środowiska).

System podatkowy Norwegii spełnia postulaty Wagnera, w tym przede wszystkim widać zróżnicowanie procentowe w płaceniu podatków w zależności od dochodu. Spełnia on również postulaty sprawiedliwości Rawlsa i redystrybuuje dochód wśród najbiedniejszych. Co więcej osiąga on znakomite efekty jeśli chodzi o zadowolenie mieszkańców, a także dostępność do wiedzy. Odpowiedzialność społeczna w Norwegii i system wprowadzania podatków, a także jego przejrzystość potwierdzają wcześniej wspomniane myśli Neumarka.

Możemy zauważyć ogromną skuteczność polityki podatkowej w Norwegii. Jej dobrobyt nie wynika tylko z ogromnych kapitałów, lecz również z umiejętnego zarządzania i systemu podatkowego.

Możemy więc uznać, że system podatkowy w Norwegii jest sprawiedliwy zarówno w teorii jak i empirii. Co więcej możemy wysnuć wniosek, że ma on zauważalny wpływ na rozwój tego kraju.

Bibliografia:

Adam Smith, The Wealth of Nations, New York 1994, s. 887-891

Conluding Statemant of IMF Article IV Mission to Norway Oslo, May 23, 2014, http://www.regjeringen.no/pages/38271121/chapter2_tax_budget2013.pdf

F.P. Ramsey, A contribiution to the Theory of Taxation, The Economic Journal, Vol.37, Mar. 1927, http://www.uib.es/depart/deaweb/webpersonal/amedeospadaro/workingpapers/bibliosecpub/ramsey.pdf

John Rawls, A Theory of Justice, The Belknap Press of Harvard University Press Cambridge, Massachusets, 1971, 1999 (revised), s 57-65, 228-251.

Kinga Gruziel, Istota i założenia optymalizacji podatkowej – wybrane aspekty, http://www.wne.sggw.pl/czasopisma/pdf/EIOGZ_2009_nr77_s175.pdf

Michał Sosnowski, Znaczenie zasad podatkowych dla system podatkowego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego NR 708, 2012, http://www.wneiz.pl/nauka_wneiz/frfu/52-2012/FRFU-52-59.pdf.

OECD, Economic Survey of Norway 2014, http://www.oecd.org/eco/surveys/economic-survey-norway.htm

Przemysław Kulawczuk, Progresja podatkowa a dobrobyt społeczny i efektywność wyborcza. Paradoksalne wnioski z teorii optymalnego opodatkowania.

PwC, Paying Taxes 2014, http://www.pwc.com/gx/en/paying-taxes/assets/pwc-paying-taxes-2014.pdf

Royal Ministry of Finanse, The Norwegian tax system – main features and developments, 2012, http://www.regjeringen.no/pages/38271121/chapter2_tax_budget2013.pdf.

Tomasz Wołowiec, Zasada sprawiedliwości w opodatkowaniu, http://repozytorium.wsb-nlu.edu.pl/bitstream/handle/11199/458/Wo%C5%82owiec%20Tomasz,%20Zasada%20sprawiedliwo%C5%9Bci%20w%20opodatkowaniu.pdf?sequence=1

K. Łapiński, M. Peterlik, B. Wyżnikiewicz, Szara strefa w Polskiej gospodarce, Warszawa, kwiecień 2014 r.

Ł. Arendt, Podatek dochodowy od osób fizycznych a sprawiedliwość podatkowa

pod redakcją P. Kulawczuka, A. Poszewieckiego, Behawioralne determinanty rozwoju przedsiębiorczości w Polsce., Gdańsk, 2010, Rozdział: Kształtowanie polskiego systemu podatkowego w sposób przyjazny obywatelom na przykładzie preferencji społecznych dotyczących podatku dochodowego od osób fizycznych

KPMG w Polsce, Polski system podatkowy w ocenie uczestników Kongresu Podatków i Rachunkowości KPMG , styczeń 2014

Friedrich Schneider, Size and Development of the Shadow Economy of 31 European and 5 other OECD Countries from 2003 to 2012: Some new facts, 2013

Raport specjalny grupy ECDDP, Na dobre czy na złe? Zmiany podatkowe XXI wieku., wrzesień 2011 r.

K. Jagliński, Koszty i efektywność systemu podatkowego w Polsce, sierpień 2013

P. Zwiech, Nierówności dochodowe w państwach Europejskich - analiza przy wykorzystaniu współczynnika Giniego

Ministerstwo Finansów, Informacji dotyczącej rozliczenia podatku dochodowego od osób fizycznych za 2012 rok