SPECWWIS JCJDEMICI,D.E

SENSU MORALI,Pars Posterior,

CUJUSPartie. Priorern,

CONS. AMPLISS FACULT. PHILOS. IN REG*JCAD. ABOENSU

PR.ESIDE

Mag. FRANC. M. FRANZ&N,Pbil. PraEl. Zf Hift. Profi Reg. Zf Ord.

Pro ExercitioSUBLICO SUBJICIT EXAMINI

CAROLUS PLANTIN CAVANDER,Borcalis.

IN AUDITORIO MAJ D. XXI JUN. MDCCCW.Horis S§m. confvetis.

ABOJE, typis FR-.NCKELLIANIS.

_*_*?'

SACRAM REGIAM MAgESTAfEMSPECTAT.S FIDEI VIRO,

SACRO SANCTiE. THEO_-__OGT_flE DOCTQRT,

DIOECESEOS ABOI'NSIS ARCHi-PR-EPOSITO,

PRIMARIO AD REG. ACADEMIAM ABOCNSE-Vf

THEOLQGIiE PROFESSORI,

REGII QRDINIS DE STELLA POLARI MEMBRO,

MAXIME REVERENDO ET CELEBERRIMOD 0 MINO

CHRISTIANO CAVANDER*

AFE MATERNE, SVMMA M7H7 COLENDEANIMI VENERATIONE!

£_.*' a puerkia intfe curam & educationem, cvi & mo-rum & ftndiorum meorum moderationem, cvi innumera& perpstua' beneftcia, cvi novum denique nomen, pater-

tlo

nee tuce in me bonkatis teftimonium, debeo, Tihi primi-tias oblaturus induftricv mccc Academica: rcfpicias, ro-go, non munufculi kvitatem, fed pielatem datoris: quinon moris,jam obfolefcentis, fed animifui grate commotifequens ditfcmen, Venerando Tno nomine has pagellasinfigniri voluit. Lata vigeatfen?££us tua, meque dignumfemper reperiat, qui Tuo appeller nomine, Tuusdicar,

AVE, vetpotius, PATER CARISSIME!

Filius ohfervantisfimusCAROLUS PLANTIN CAVANDER,

PJtOQEMIUM

edituri Acadernicura, disferfcationem deSenfn Morali, a Clarisf. D:no Cand. C. M. Moliis

inceptam, continuare inftituimus. Cumque ille du-piicem esfe fenfum moralem definierit, unum, quimoralitatem in aftionibus (honefrum objeftivum),alterum, jgiii moralitatem in animo agentis (honefta-tem f-.bje_.ivam") fentire facit; utrumque autern ab.inteilectus & rationis iive 'facultatis cognofcitivas inpe&us (hjertat) vel facultatem fenfitivam effeclu esfederivandam contenderit: ad nos jam pertinet, id con-fpe6_u animi hurnani, ejusque virium '.& operationum,oilendere .& confirmare. Cujus igitur rei juvenilefaciuri tentamen: eo mitiorem nobis fperamus L. B»cenfuram, quo difficilius eft intellectui, oculo quafianimi, fe ipfum fpeclare, atque ita depingere, vt a-lienus etiam inteliectus imaginem fuam clare cogno-fcere posfit. Quod a nobis nunc, cam quoque ob cau-fara, imperfe&ius fiet,-qtiod non nifi primas quafi li-.neas rei adumbrare nobis hoc tempore licebit

C % VI.

14f. VI.

Ut omnes naturas vires, fie animi facultates nonagunt, nifi externa excitatas irritatione.. Quomodoai..em in animanti vel recens vel'nondum nato, ex ir-ritatione organica, quas'primos e]us motus haud du-bie ag.it: , menfcaljs oriatur irritatio; Sui Confcientiam( Medvctande,. Bewuftfeyn) efficiens: tamdiu intelliginn-quit, quamdiu mens a fe ipfa?egredi\& fuum cuftTicorpore nex.ua. tertio quafi ioco fpectare non poteft..

Suffieiet autern nobis, obfervasfe:; i:o Senfationem,.cujflS; primitiae- fenfui, quetn- Vitalem appeilant, cu-jusque organon funt nervorum per totum corpus ex-tenforurn: inti.mi recesfus, fine dubio debentur,, origi-narium esfe acTum, quo mens fe ipfam, vt patientern& agentern,. fibi confcire ccepit: 2:0 primam fui con-fcientiam, esfe mere fubjecT.vam, (animo fcilicet- nul-lum objectum percipiente,. fed fuam'tantum fentientepasfionem & acTionem), atque ita obfcuram, vt nehanc quidem ab- illa diftinguat; ideoque 3:0 omnesanimi operationes. Cognitionem,. Senfunv (Kanfla, Ge-jiihl) & Appttitionem initio in una fenfatione, ani-mans a mortuo di.Ungu.ente, convoiutas quafi' latere.,

In hoc■ igitur ftatu, animum nil agere nifi phyfi-co ad bonum, & a malo, quod proxime e corpore,,mediante fenfu vitali, aflluitv impetu commotum; fru-ftra ideoque fenfus, moralis in mera fenfatione quae-ri originem: facile conflat.

J. Vli

15% VII.

Quamprimum autern fenfibus uti externis mensl-i».cipit: 1:0 ad fenfationem fubjecTivam accedhfenfatio ob-fcEfiva five Liiuitio, qua fcilicet animus ad res extra feTibi oceurrentes attendhur, in mui.dumexternum quafi" egrediens. 3:0 Confcientia fui itaclara fenfim evadits ut&fubje6tum ab objecT:o.&;pasfionem ab acYione diftin-;guat 3:0 Diverfas explicantur animi operationes: co-gnitio.,Tenfus, appetitio. Infans v. c. fplendidum videtobjeclum, ei arndet9 idque:manibus prehendere ftudet.

Quo TacTo, animi vis, etfi per fe una eademquefit, nobis tarnen diverfam Te exhibet: primum, for-mali refpedhi, velpasftvam five receptivam"mens Te .affici fibi 'confcit, rvel afiiiwm five fpontane-am, quatenus ipfa>reagit; deinde, rnateriali refpecTu,vel cogndficitivam (kun/kapsfbrmaga), qua rem, vt ob-jecTum, extra Tubjeclivam fuam fenfationem pofitum.,"mens fibi concipit; vel fenfitivamqua objecli in Te effecTum Tubjeftivum, gratum velingr-atum difcernit, illum confervare, hunc amittereiftudens: ve\ appetitivam fbegarfbrmaga) (i), qua

C :» fpon*

(./".) Neque latina appellatio yjppetitiva, neque germanuranomen Begebrungsvermagen fatis idonea esfe nobis vi-dentur ad exprimendam potentiam illatnaninii, qu?e rea-lem parit acY.onem. Multa enim optarnus, quce tarnen i-pfi effkere minime voluir.us: mortem c. c. hominis no-bis infefti, Multa etiam defideramus, quae tarnen pi_e

16fponfce & aclu extra fe mtkur, vt vel futnrum otjw-yedii ef_ecltim praefentem reddat,- vel ipfum obje&um,,guod fibi concepk, reale efficiat.

AcTivam vero five fpontaneam animi vim noii-snodo ad appetitionem,- fed etiam ad fenfum (kanfla)&. Cognitionem pw.ir.ere: faciie patet. Qnamvis e-Bim & fenfuum (finnen) externorum objecTivas im-gresfiones,& effeftus earum fubjeftivas, & inde na»feentes cupidines & caufas extra fe agendi mens pas-five recipiat: mox tarnen fponte reagit, & cum ani-

mad-

infirmi.ftte quadam animi non exfequinlur:' ea c. c;, quread emendationem noftram moraiem pertinent. Qua-t-uor igitur forte conititui posfint animi f-.culta.es-: addi-tis ad cognoicitivam & fenlitivam appetiti-va & eff.diva(bandlingsformaga). Potius, tarnen,: & rcctius, vt no-bis videtur,- iolitam fervavimus diftindioncm; ita fcilicetintelligendam, vt l;o mera optata, quibus futurus obje-£ti effe&us,- nt gratus vel ingratus- animo anticipatur,2:o omnia deiiderra, qure nullum effieiunt realem cona-tum,, cum a ncbis ipiis oppugneatur, 3:o oranes celeres& momentanei animi affefitus ad fentiendi facultatem re-ferantur; (quod eo majori fit jure, quo- certius conftat,& optata, & defideria, & animi mottrs e fenfu grati &ingrati ntcesfarie orirrj^ appetkivam autern ea conllituatanimr, fui conlcii, a&ivitas, qua realem extra fe ipfumeftectum, non nifi externa caufa impediendum, producerel-jtiturj ad quam fgitur pertineant cum permanentes cupi-ditates (pasftomr) t turn confi-ia ageudi ex illis ne-cesfarie ua.a»

17HTmadveft-t aC Judieat, & cum volaptatl vel dolorlindulgens optat vel timety & cum cupiens vel aver*fans extra fe aeTionem fuam extendere ftudet.

Valde diverfara tarnen esfe fpontaneitatem, qunsenm libertate minime debet confundi, non in diverfistantura facultatibus, fed in diverfis etiam gradibusearum, mox obfervabimus.

§. VIII.Tres enfm esfe gradus animi virium', Vel forma-»

Iker vel materialiter confideratarum, exiflimamus,Formali refpe6tu hi esfe videntor. Tn primo five Sen-fuaii, e quo bruta ani-mariria vix furgunt, fubjecTumfponte quidem agit, feque ab objecTo praefenti in fin-gulo cafu diftinguit: fed neque a fubjeftiva fda velacTione vel pasfione unquam fe diverfum cogitat, neenifi momentancam fui unitatem fibi confcit; ideoquenon nifi praefentem & fenfualem fequitur impulfum,ve! infl.nftu, vel exfpe&arione cafuum fimilium deter-minatum. In altero five fntette&uali, non ab objecTlstantum, fed etiam a fubjeftivis fuis mutationibus mensfe ipfam diftinguk, atque identitatem fuam continuamintelligens, perfonam fe habet, pro arbitrio ex confi-lio agentern. In tertio vero five ideali, animus ratio-nis excuhioris compos fibi perfuadet, fe esfe fubftan-tiam per fe exiftentem, icteoque nou modo unam &perpetuam, fecf immortalem etiam, nee intellecTuali

C 3 tan-

18tantum e.igendi arbitrio (JVillkuhr), Ted abfoluta-prae--ditam libertate, qua fenfifailem transcendat mundum.

Materialis quoque refpecTus ■eosdem ciiftingu.t-.gradus. Scilicet -cognitio,, .ideoque etiam ienfus fkan-fla) & appetitio,, quas ab illa pendent, vel fnfualis(finnlig) eft_ vei mtelleMualis, veljdeaiis: aut obferva-tione aut cogitatione aut meditatione .acquifita. Gbfer-vatio intuitione & notatione eonftat. llla fenfationis(a corporeo derivandse motu, ideoque fuecesfivse)varia momenta primo apprehendens, deinde in unum,eonptehendens, id.ut objecTum extra confcientiam po-niu-quo facTo notiones (fbreftMningar) oriuntur: quse, i-mt\o obfcurce., non tiifi umbras quafi rerum, extremislineis definitarum, contir.ent. Notatio autern, & dis-cretione.m&:Comparationems involvens,uirum objecTumab altero notis diftinguit; atque fic claras & diflincTasreddit notiones, quae plenarn & propriam continent reicujusque imagine.m. Obfervatio igitur, non nifi fe-n--fualem gignir. cognitionem: cvi in-dividua & .concretarefpondent objecTa, immediata jntuitione -percepta.

Ad conceptus autern "p.r.oprie dictos Qegrcpp) for-mandos, qui non res, fed notas rerum gene'«iles &ab(.raci:as ip.telle6.ui exhi.bent., cogitatione opus efbqua animus ad fe ipfum, in feque jamdiu -collecTasnotiones, q.uas memoria & phantafia fuppeditanr, no-tanclas, h. c. difcernendas & ■comparandas, refl< cli-tur: quo faCto,, fecundum categorias five .conditio-

nes

19rres intellecTuS sc priori datas,. quantitates, qualitates,,caufae ceteraeque rationes rerum definiuntur: talesfcilicet, quales experientia, mediante intellecTu, easoftendit; undc abftradTio, judieium & ratiocinium o-mnem illam hauriunt cognitionem, cvi,. etfi fymboii-eae & intcllecTuali, externarn tarnen orbis- fenfibilisconfirmat verkatem.-

Meditatione denique idece finguntur rationaks,quibus abfoluti aliquid continetur, quod extra finesexperientiae excurrit, quod vero necesfarie cogitan-dtim eft, vt ratio fibi ipfa confentiat (k).

Ceterum, ne male intelligamur, obiter tantura'I.ic moneamus: Facultatem cognofcitivam esfe Vel ex-hibitivam (fbretemde),, qiiatenus intuendi; notionesqueconceptus & ideas confervandi, asfociandi, reprodu-cendi, novasque producendi vim continet, vel defini-tivarn (befidmmande), quatenus notandi, abftrahendi, ju--dicandi,,, concludendi potentiam involvit; atque iiJampartim acTivam,. partim pasfivam,, hanc vero totarn

a<_tt»

(/.) A populari mcdi atione, in qua obfcure tanfum opera-tionis fuae mens fibi confcia eft . ratione icilicet ad fe i-plain non reflexa, philoiophica diftinguenda eit fpecula-tio; quas, crili adl.ibita tranfcendentali,. mentein oniniexuere materia cognitior.is, nee nifi formas & leges ejusa priori exittentes puras conienipiari ftudet: ita verita-tem idearum, qi.ae meditatione formantür, non minusquam notionum & conceptuum txaminatura.

20ficTivam vel fpontaneam esfe. Undefaciie elucet, Tea-fum quoque & appetitionem, quse a -cognkione pen*dent, vel vagarn esfe, (apprehenfione tantum, mc.moria & phantafia effec-ram), vel deiinitam, Qudiciofcilieet .& ratiock.io -determinatam).

Poflremo autern obfervandum eft, voluntatem (l)proprie dictam, five liberarn animi intra & extra feagendi faeultatem, neque ad ui.iverfam fpcntaneita-tatem, quas in fenfuali quoqne acTivitatis gradu, übirmlla fane eft libertas, locum habet, esfe extenden-dam; neque ad folam appetitionem reftringendam.nam etfi appetitus imprimis a libera voluntate diri-gendi funt, ,-fenfus tarnen & cognkio etiam ab ilia ea-tenus pendent, quatenus de cogitatis quoque & animiaffecTibus moralis valet imputatio.

% IX.His e Pfychologia depromtis principiis, ea jam ad

confilium prsefentis opufcuii applicare voluimus: fub-jecTivam fcilicet moratkatem e relatione liberae vo-luntatis a$ factfitates cognofcendi, *fentiendi & appe-tendi; objecTjvam vero e relatione harum facultatumad objecTa extra ariimum pofita derivaturi. Tem.po-

ris vero anguftia presfl, telam disfertationisdisrumpere cogimur,

S-V ill1 —> ■ — ■-("/) Ut voluntatis, ftc intelU&us & ratipnis ceteranjmqueanimi virium nomina populari ufu vag.m accepere jigni-ficatioaem: unde multa in Hychologia exorta eft confuiic^,