1

OVČARSKA PROIZVODNJA

Stanje - pravci proizvodnje – izbor rase

Dr Božidarka Marković

Mojkovac, 26. februar – 03. mart 2007. godine

2

Značaj ovčarstva: - efikasno iskorišćavanje niskoproduktivnih površina – livada i pašnjaka, - održivo iskorišćavanje pašnjaka, - proizvodnja visokokvalitetnih proizvoda za ljudsku ishranu i druge potrebe,

3

Prednosti ovčarstva:

• dobro iskorišćava pašnjake; • ovce su najbolji prerađivači jeftinih kabastih hraniva u visokokvalitetne proizvode (meso, mlijeko, vuna); • plasman proizvoda na tržište u različitim periodima godine; • potražnja za ovčijim proizvodima i na domaćem i inostranom tržištu; • veoma mala zavisnost od uvoza i uvoznih sirovina; • ekonomična prozvodnja sa relativno jednostavnom tehnologijom; • relativno niska investiciona ulaganja; • najmanje čine štete na pašnjacima.

Nedostaci ovčarstva: • kolebljive cijene proizvoda ovčarstva; • ovčarstvo je manje atraktivno zanimanje, pa je teško pronaći radnu snagu za ovu granu stočarstva; • ovce su vrlo podložne raznim parazitarnim oboljenjima; • ovce su lak plijen razne grabežljive divljači, • ovčarstvo još uvijek prati predznak ekstenzivne poljoprivrede

4

Stanje ovčarske proizvodnje Populacija ovaca u svijetu generalno se smanjuje, Danas se gaji oko 1 milijardu, a prije 20 godina gajeno 1,14 milijardu; Najveći broj ovaca se gaji u Aziji, Africi, Okeanija, pa Evropa -124 mil. Od evropskih zemalja prednjači V. Britanija, Španija, pa Rusija, Francuska i Italija. Izuzeci od generalnog trenda pada ovaca: Španija (sa 17 na 24 mil), Italija (sa 8,5 na 11 mil), Slovenija (sa 20 hiljada na 120 hilj) Holandija – gaji oko 1,1 mil. ovaca na relativno malom prostoru

Šta su razlozi opadanja broja ovaca? • napuštanje sela u potrazi za boljim i sigurnijim zaposlenjem, • socijalne promjene na selu, • mijenjanje strukture zaposlenja na seoskim domaćinstvima, • povećanje broja staračkih domaćinstava na selu, • nepovoljan ekonomski položaj ovčarstva usljed velikih oscilacija

cijena i otežanog plasmana proizvoda u prethodnih nekoliko godina

5

Stanje u Crnoj Gori: • 254 hiljade grla • opadanje broja ovaca već skoro 40 godina, • Trend pada je zaustavljen u poslednje 3 godine, i bilježi blagi rast. • Vrijednost godišnje proizvodnje u ovčarstvu je oko 20 miliona eura, (14% ukupne stočarske proizvodnje i 7% ukupne poljoprivredne pr.), • meso predstavlja 75% ovčarske proizv. ili 15 miliona €, a mlijeko oko 5 mil. €. • Godišnja proizvodnja mesa je na nivou od oko 4500 tona , • Godišnja proizvodnja mlijeka oko 10000 t.

0

100

200

300

400

500

600

91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05

godine

000 grla

486

254

- 48%

6

Opštine Poljoprivredno

zemljište

Livade i

pašnjaci

Ovaca, ukupno Ovaca / ha

ha % ha % grla % grla

Andrijevica 15877 3,1 14482 3,2 5359 2,1 0.37

Berane 27562 5,3 22590 5,0 20808 8,2 0.92

Bijelo Polje 41377 8,0 31958 7,1 33941 13,3 1.06

Plav 24716 4,8 22120 4,9 17616 6,9 0.80

Rožaje 20269 3,9 19647 4,4 18448 7,2 0.94

Ukupno 5 opština

(FAO)

129801 25,1 110797 24,6 96172 37,7 0.87

Ukupno

Crna Gora

517830 100,0 449000 100,0 254406 100,0 0.57

Struktura poljoprivrednog zemljišta (pašnjaka i livada) i opterećenje ovcama

7

Sistemi ovčarske proizvodnje

Različiti sistemi držanja i iskorišćavanja ovaca nastali su pod uticajem spoljašnjih i drugih faktora:

Klima i zemljište - uticali na uslove ishrane, smještaja, pa i zdravstveno stanje. Ekonomski uslovi privređivanja utiču na obim proizvodnje (cijene,

ponuda tražnja); Izbor tipa i rase ovaca direktno je uticao na sistem i pravac proizvodnje; Raspoloživa finansijska sredstva utiču na stepen intenzivnosti proizvodnje i tehnologiju koja će se primijeniti.

Tri osnovna sistema ovčarske proizvodnje: 1. Ekstenzivni sistem • karaterišu mala ulaganja i mali proizvodni troškovi, • gajenje malog broja ovaca po ha površine (1 do 10 ha na 1 ovcu), • ovce su skoro tokom cijele godine na paši, • prihranjivanje koncentrovanim hranivima je rijetko ili skoro nikako, • zasniva se na gajenju autohtonih (lokalnih) rasa ovaca, • veličina stada zavisi od kapaciteta pašnjaka i radne snage

8

Ekstenzivni sistem obuhvata i različite načine nomađenja: a) periodična seoba stada – samo tokom pašne sezone i b) tipično – totalno nomadsko ovčarenje - kretanje stada u različitim pravcima tokom cijele godine.

9

2. Poluintenzivni sistem ovčarske proizvodnje • gajenje ovaca na boljim pašnjacima • tokom zime ovcama se obezbjeđuje dovoljno voluminoznih hraniva • primjenjuje se ishrana koncentratima tokom kritičnog perioda – visoke proizvodnje, • u ovom sistemu ovčarske proizvodnje 1 ovca dolazi na 0,5 do 1 ha.

10

3. Intenzivni sistem ovčarske proizvodnje:

• specijalizacija proizvodnje (tov - meso, mlijeko ili vuna) • ulaganje velikih sredstava u objekte za smještaj, mehanizaciju, opremu i

krmnu bazu, • rentabilna proizvodnja se može obezbijediti samo uz visoku cijenu

proizvoda, • zasniva se na gajenju čistih rasa ovaca ili visokoproduktivnih meleza

11

Izbor rase ovaca i pravca proizvodnje

To predstavlja jedan od najvažnijih momentata pri odlučivanju za bavljanje

ovčarskom proizvodnjom.

Izbor pravca proizvodnje – predstavlja – odluku ili opredjeljenje za dominantni

proizvod (meso, mlijeko ili vuna), odnosno redoslijed tih proizvoda u strukturi

budućih prihoda.

U tu svrhu je neophodno sagledavanje situacije na tržištu (tražnju pojedinih vrsta

roba), kao i sopstvene mogućnosti.

Glavni pravci proizvodnje su: 1. Proizvodnja jagnjećeg i ovčijeg mesa

2. Proizvodnja ovčijeg mlijeka

3. Proizvodnja vune

- Pravac proizvodnje direktno uslovaljava izbor rase

Rasa ovaca opredjeljuje i intenzitet proizvodnje – tako je za grla visokog

genetskog potencijala, da bi ostvarila visoke priraste, dobru plodnost, rano

Stasavanje, neophodno obezbijediti vrhunske uslove ishrane, higijene i

zdravstvene zaštite.

Za koju rasu se odlučiti? - zavisi i od pomenutih klimatskih i geografskih uslova

nekog područja.

Ovi prirodni faktori bitno utiču i na geografsku distribuciju pojedinih rasa i sojeva.

12

Primjeri geografske distribucije različitih sistema gajenja i rasa:

* na području Mediterana u ruralnim regijama gaje se skoro isključivo

autohtone rase i sojevi i tu skoro nema alternative.

* Selekcionisane visokoproduktivne rase često i u uslovima dobre ishrane i njege

(ali u izmijenjenom ambijentu) imaju nezadovoljavajuću plodnost, slabu životnu

sposobnost i nisku proizvodnju.

* u V. Britaniji – ovčarstvo je skoncentrisano u brdskom području, gdje se gaje

uglavnom autohtone čiste rase brdovitih rejona (55 do 60% populacije), dok melezi

nizijskih i brdskih rasa čine oko 30% populacije.

* u Australiji glavni pravac proizvodnje vuna i 75% ovaca su merino rase

namijenjene isključivo za proizvodnju vune.

* Sjeverni dio Evrope orijentisan je na proizvodnju jagnjadi, a vuna kao proizvod je

zanemarljiv,

* U Francuskoj - regija gdje se isključivo gaje ovce radi proizvodnje mlijeka.

•U Grčkoj se 80% proizvodnje odvija u brdskoplaninskim i izrazito planinskim

područjima, a zastupljene su uglavnom lokalne rase trojnog pravca proizvodnje:

mlijeko – meso i vuna. Više od 50% proizvodnje je u pravcu mlijeka.

• Proizvodni pravac – mlijeko je dosta zastupljen i u Italiji.

13

Podjela rasa

1. Rase ovaca za proizvodnju vune Opšte karakteristike:

• dobro razvijen skelet i koža, a slabije razvijeni mišići.

• kožni nabori na vratu i tijelu, selekcija ranije išla na veći broj ali to se danas ne;

• veliki nastrig vune (5 do 10 kg) visokog kvaliteta (debljina 20 do 25 mikrona),

• dužina do 10 cm i dobra izvijuganost vunskog vlakna,

• gustina od 4 do 10000 vlakana na 1 cm2)

- Merino rambuje

- Australijski merino

- Američki merino

- Stavropoljski merino

- Merino arl

- Njemački merino

14

1a. Rase ovaca za proizvodnju vune i mesa:

Odlikuju se finom vunom, ali ipak sa dvojnim pravcem proizvodnje: vuna i meso.

Ove rase ovaca su obično vrlo krupne ovce, snažne građe tijela

Ovnovi dostižu masu i do 100 i više kg, a ovce su u teške oko 55 kg.

Runo čini gusta vuna, sa dužinom pramenna 7 do 8 cm i prinosom 5do 8 ili 10 kg.

Predstavnici: askanijska rasa (ukrajinska rasa), kavkaski rambuje, Sovjetski merino.

1b. Rase ovaca za proizvodnju mesa i vune

- Dobra proizvodnja mesa sa zadovoljavajućim kvalitetom vune,

- Stvorene su i gaje se u uslovima intenzivne poljoprivredne proizvodnje,

- Ovce teške oko 70 kg, ovnovi 100 do 120

- Prinos vune je 4 do 9 kg, debljina vunskog vlakna 22 do 25 mikrona Predstavnici: Merino prekos, Il de france, Njemački merino, Wirtemberg,

15

3. Rase ovaca za proizvodnju mesa

- Većinom vode porijeklo iz V. Britanije, a odlikuju se:

- dobrom – odličnom konstitucijom – tjelesnim sklopom

- velikim tjelesnim težinama i veoma dobro razvjena muskulatur,

Tipičan predstavnik ove grupe rasa je:

Predstavnici: safolk, hempšir, romni marš, dorzet, teksel, koridal,

16

4.Rase ovaca za proizvodnju mlijeka

U ovu grupu spadaju u morfološkom i fiziološkom pogledu vrlo raznovrsne rase.

Tipičan predstavnik je istočno frizijska ovca, zatim azijska rasa – avasi, italijanska

-sardinijska, grčka Hios ovca, francuska rasa Lakon.

Istočno frizijska ovca

17

5. Rase ovaca sa visokom plodnošću

Relativno mali broj rasa odlikuje se dobrom plodnošću – veći broj jagnjadi u

jednom jagnjenju.

Tipičan predstavnik je Romanovska rasa, finska ovca, kao i Kembridž ovca.

Boorola

Finska ovca Romanovska

18

6. Rase kombinovanih proizvodnih osobina

Veoma rasprostranjene na području

Balkanskog poluostrva.

Tu prpada velika grupacija Pramenki sa

većim brojem sojeva – varijeteta, zatim

Cigaja rasa, te jezerosolčavska.

U grupi pramenki postoje sojevi sa solidnim

kvalitetom i nastrigom vune, tj. tzv

Pramenke rude vune, kao i grupaciju pramenki sa

izuzetno grubom vunom.

jezerosolčavska

Bovška

19

Rasni sastav a populacije ovaca u Crnoj Gori

preovladava pramenka sa više lokalnih autohtonih sojeva,

- dok je učešće visokoproduktivnih grla u čistoj rasi (Virtemberg, Il de frans,

Istočnofrizijska), skoro zanemarljivo.

Izvor: Biotehnički institut – Centar za stočarstvo

Pivska pramenka

25%

Sjenička pramenka

25%Bardoka, Ljaba, Žuja

10%

Melezi

40%

Dominiraju dva soja pramenke: pivska ili jezeropivska i sjenička. Sojevi kao što

su bardoka, ljaba i zetska žuja, s obzirom na manju brojnu zastupljenost, imaju i

manji ekonomski značaj.

20

Sjenička pramenka

- Glavni areal gajenja je sjevero istočni dio Republike, mada je već dosta raširen

i u ostalim dijelovima

- Ovo je najkrupniji soj pramenke u Crnoj Gori (masa odraslih grla 55-65 kg)

- Tipični predsatvnici imaju karakteristične crne krugove oko očiju, nosa i uši

- Vuna uglavnom bijela, finoće vlakna oko 30 mikrona

- Solidna proizvodnja mlijeka (do 90 kg) i plodnost oko 130%

Lokalni varijeteti

21

Pivska pramenka (jezeropivska)

• jedan od najbrojnijih sojeva pramenke u Crnoj Gori,

• areal gajenja tipičnih predstavnika je šire područje planina Durmitora i Sinjaevine

(područje opština Plužine, Žabljak i Šavnik).

• spada među najkrupnije sojeve pramenke u Crnoj Gori (masa tijela 50 – 55kg),

• Lice i noge do karpalnih i skočnih zglobova poprskane su mrkim i smeđim pjegama

• Sva muška i oko 50% ženskih grla je rogato.

• Ovce su obrasle bijelom rjeđe crnom vunom, finoće oko 35 mikrometara.

• Dobra mliječnost (80 do 100 kg mlijeka)

22

Zetska žuja

- spada među najsitnije sojeve pramenke sa prosječnom masom od oko 35 kg

- prepoznaje zbog žuto riđe boje lica i nogu po čemu je i dobila ime "žuja".

- runo je bijele boje, sa veoma grubom vunom (40 mikrometara).

- odgajivačko područje žuje je ravno područje okolina Podgorice

- najznačajnija osobina je izuzetna otpornost i prilagodjenost žarkim ljetima,

23

Bardoka

- Gaji se u područjima koja se graniče sa Kosovom i Albanijom

(Plav, Gusinj, Ulcinj i dio podgoričke opštine).

- Bardoka spada u krupniji i jedan od najmlječnijih sojeva pramenke

(oko 110 kg mlijeka u laktaciji, mada je zabilježeno da neka grla daju i do 200 kg)

- otvoreno runo sa šiljastim i dugim pramenovima i veoma gruba vlakna (preko 40).

24

Ljaba

- Gaji se uglavnom na području ulcinjske podgoričke opštine.

- ljaba je formatom slična žuji (masa tijela do 40 kg), a izgledom je slična

bardoki (bijelo lice i noge i veoma gruba vuna).

- Kod nekih grla na bijelom licu mogu se uočiti blijedožućkaste pjege,

- relativno mliječna ovca, sa laktacijskom proizvodnjom do90 kg mlijeka,

- odlično je prilagodjena toploj mediteranskoj klimi.

25

Na ovom području dominiraju ovce u tipu sjeničkog soja pramenke ili

preciznije oplemenjena sjenička ovca. (oko 50%)

Gaji se manje brojna populacija veoma gruborunog ali vrlo mliječnog soja - bardoke

Po nekoj gruboj procjeni ona predstavlja do 10% populacije.

Veoma je karakteristična i manja populacija ovaca za koju se koristi lokalni naziv

''ruda'' i ''sora'' (do 10%).

Karakterističnim brojnim sitnim crnim flekama po licu.

Gaji se u dijelu rožajske i dijelom u plavskoj opštini.

26