PRETHODNICI OSMANSKE DINASTIJE

U drugoj polovini XIII st. Osmanski bejluk blizu bizantske granice nije bio jak. Nastao je kao posljedica slabljenja seldžučkog carstva. Tek pod emirom Osmanom počinje razvoj države; historicari su pomnije pisali o razvoju dinastije. Sve je ovo razlog da historija najranije osmanske države izaziva pažnju. Sve poznate legende se slazu da su Osmanlije porijeklom iz plemena OGUZA i da su pripadali posebnom ogranku KAI. Predak Osmanov, Sulejman-šah živio je kod brda Merva u danasnjem Turkestanu. Kao plemenski starješina pod najezdom Mongola bio je prisiljen napustiti zemlju s ciljem zaštite života i imetka. Kad su 1222.g. Mongoli opustošili Mervu, Sulejman je krenuo prema Anadoliji.Naselio se blizu grada Erzidžana i nastavio živjeti nomadskim životom.Tada umire Džingis-kan 1227.g. i Mongoli ne zauzimaju Anadoliju. Nekoliko godina kasnije ponovo kreću u osvajanje i pobjeđuju šaha Perzije. Politicka neizvjesnost i malobrojnost pašnjaka natjerala je Osmanlije da napuste Erzidžan. Emir Sulejman stoga kreće prema Mezopotamiji. Kad je bio blizu Halepa odlučio se preći Eufrat pri tome se utopio. Jedan dio plemena smatrao je da trebaju ostati a manji dio je odlučio da se vrate u Erzidžan.Među njima je bio jedan od sinova Ertoglu. Oni su se naselili kod mjesta Erzegul.Često su se morali boriti protiv Mongola te su smatrani hrabrim ratnicima. Glas o njima došao je do seldžučkog vladara Kaikubada.On je u znak zahvalnosti dodijelio bogate pašnjake kod Eskišehira kraj Soguta koji je omogućavao dobre uslove života.Sad su bili u susjedstvu Bizantije. Kaikubat je želio postići:a)oslobađao se dijelom nepouzdanih plemena;b)trebali su biti tampon zona između Nikejskog carstva.Područje je postalo poznato pod imenom DARU-ISLAM (zemlja islama) I nalazila se naspram nevjerničke zemlje. Ovaj položaj tjerao ih je da stalno ratuju.Imali su šansu ili da nestanu ili da opstanu. Borba se zvala GAZA vjerska dužnost protiv nemuslimana,a ratnici su se zvali GAZIJE. Kasnije su je nazvali DžIHADOM, skup svih aktivnosti koje omogućavaju čuvanje časti, porodice protiv poroka ali I borbom. Džihad se najčešće vodio mačem a nekada I perom. Nekada se rješavao I novcem, snagom I dusom. Podrazumijeva se sveukupna djelatnost zajednice I pojedinca u borbi protiv poroka.Gaza I dzihad za Osmanlije su bile od velike važnosti.Ne samo borba protiv pravoslavaca nego I protiv muslimana dala je poseban značaj ovom plemenu(Kai-klizav;stijena)Uporedo sa ratovanjem sa Bizantijom I Seldzucim, oni su zivjeli I miran život,nomadski I pašnjaci su se zvali JAJLAK a zimi bi se spustali u gradske sredine K’SLAK. Svi historičari OC ističu da je emir Ertoglu upravljao plemenom oko pet decenija. Njagova smrt pada kad su se na tom tlu događale brojne promjene I vanjske I unutrašnje. Od bejluka do sultanata. Vrijeme vladavine emira Osmana (oko 1281.-1326.)

U vrijeme Ertogulove smrti u M. Aziji desila su se brojna previranja a posebno na tlu Ilhanidskog carstva čiji su vladari na čelu perzijskog prijestolja.Bizantija se također obnavlja(na evropskom tlu).O ovome govori hist. Pahimer koji govori da je vlast to namjerno činila. Svjesni da u Bizantiji vladaju unutrašnje nezgode, turkmenski emiri ratuju sa bizantincima I proširuju teritoriju.U zadnjim stoljećima vidljiva je invazija Turkmena. Oko 1281. na čelo plemena Kai dosao je Osman.Osman je u vazalnom odnosu prema Ilhanidima. Tada počinje razvoj osmanske države 1281.-1326. Historičari kažu da je Osman rođen 1232. sa 23 godine života sa malim znanjem je uzeo vlast.Zbog neiskustva prve godine su protekle bez značajnih događaja. Turkmeni su I dalje živjeli nomadskim životom. Osman je često zvan UTMAN (arap.Osman).Prve godine vladavine koristio je za stjecanje znanja o vođenju plemena.Teritorija koju su naseljavali imala je važan položaj.Osman je sa svojim ratnicima upadao na granična bizantska mjesta, dolazi do plijena, on stiče vojno iskustvo a glas o njemu se pozitivno proširio.Poseban ugled počinju imati kod DERVIŠA I zahvaljujući njima Osman se zeni kćerkom važnog derviškog šejha Edebala.Poslije zenidbe šejh je Osmanu pripasao mač kao sImbol borbe sa neprijateljima.Osman postaje veliki vojskovođa.Sve to doprinijelo je da Osman postaje sve močniji emir u 13.st. On se pokazao i kao pragmatična osoba.Bio je praktičan prema zapovjedniku grada Biledzika gdje kupuje kuću te od Kjose Mihajla uči šta je to biti veliki vojskovođa.Ovo je doprinijelo da Turkmeni iz drugih bejluka dođu na tlo emira Osmana i ratuju na njegovoj strani.I pored velike brojnosti ratnika Osman nije mogao voditi velike borbe.Zato je u napadima na velike bizantske gradove Ihsan, Biledzik, Karadzahisar… koristio taktiku spaljene zemlje (držao je gradove pod opsadom a okolna sela pokoravao).Ova taktika vremenom se napuštala sa jačanjem emirata.Relativno veliki uspjesi uticali su na odluku Aladina III Kajkubada te mu je 1299. poslao izaslanstvo, znakove zastavu,doboš i tugove kao simbol Carstva.Stoga se ova godina uzima za godinu nastanka Carstva. Od 1299.g. započinje intenzivna Osmanova borba ne samo protiv Bizantije nego i sa ostalim bejlucima.Tokom 14. st. Osmanska država je u stalnom rastu (Orhan,Murat,Bajazid).Izgrađuje se

1

administrativni sistem. Pored lične sposobnosti osm. vladara veliku ulogu u formiranju odigrali su GAZISTVO, AHIZAM I DERVIŠTVO. To je doba kada se unutrašnja i vanjska politka zasnivala na JAGMI I MUDARI (jagma-otimanje;mudara-taktiziranje).Smatra se da zadnje god. 13.st.pa do sultana Murata u pogledu vođenja vanjske politike gazistvo je imalo posebnu ulogu i moč.Posebno veliku ulogu je imala bitka kod BEFEONA 1301.g. u kojoj je Osman potukao bizantijsku vosku, kojoj je prethodila opsada Nikeje(osmanlije-bizantinci)poslije su se gazije iz svih krajeva anadolije skupile pod Osmanovu zastavu.U to vrijeme Osman je opsjeo i grad Nikeju.Branioci su trazili pomoć od Andronika Paleologa(1282-1328) koji šalje u pomoć 2000 svojih vojnika.Očekujući pomoć Osman je pripremio taktiku i nanio im poraz.Pobjeda 1321. značila je da Osman stječe veliki autoritet i zovu ga GAZI OSMAN. Pobjeda koja je izvojevana donijela je osim slave i brojne ratnike koji ratuju na njegovoj strani.Na talasima uspjeha u 14.st. osmanski bejluk se povećao. Osman i njegova država stiču izgled ozbiljne države.Ovisnost o Ilhanidima postojala je i dalje, jer su Osmanlije sve do sredine 14.st. kao i drugi nadolski emiri plaćali poreze mongolskim vrhovnim vladarima.Nasuprot tome, čini se da se Osman potpuno oslobodio utjecaja rum-seldžučkih sultana.On posebno koristi priliku da ranije bizantske gradove koje su Bizantinci povratili sada trajno osvoji. On tu stvara svoja upravna mjesta koje je bilo do tada u Karadžihisaru.Osman učvršćuje svoju administrativnu vlast 1317. napravio je potez da je vlast prenio na svog sina Orhana a on je ostao vladar.Želio je pripremiti svog sina nasljednika za vođenje ove važne države.Oko 1324. on je bio savladar a 2 godine pred smrt se povukao.Rezultat takve politike bio je da je u zadnjoj godini života 1326. bio vladar 18 000km2 teritorije.Osman je tražio da se njegovo ime spominje petkom na džumi, zbog čega ga i nazivaju sultanom.Osman to nije bio jer ne kuje novac(diskutabilno),te ga stoga i nazivamo emirom.Sa teritorijalnim osvajanjem oblast Soguta postala je zanemariva u odnosu na teritoriju i posjede koje su dobijali emirovi vojnici.Znatan dio posjeda dobijali su rođaci, saplemenici kao oni koji su na osnovu ličnog zasluživanja dobili posjede.Kako je broj vojnika uvećan Osman je vojsku povjerio vojskovođama(istaknutim) i oni se sad nazivaju BEGLERBEGOVIMA.Brzo teritorijalno širenje je uticalo i na promjenu administrativne uprave (običajno pravo). Osman i sin mu Orhan posebno su pažnju posvećivali pravu i zakonima- serijatsko pravo,kanuni a stručna lica postaju KADIJE (sudije) ljudi zaduženi za unutrašnji red i mir zovu se SUBASE.Sve ove institucije preuzimaju organizaciju seldžuckog carstva.Unosi se i novi kod urbanizacije sredine.Posebno su značajni Smirna,Brusa…U trenutku smrti Osmana on se nalazio u tekiji šejha Alija (bratic njeg. punca).Kako je princ Orhan stekao ugled on je bez ikakvih potresa zauzeo prijestolje.U narednom periodu (1326.-1362.) sultan Orhanće od bejluka stvoriti respektabilnu državu.Orhan je 6. aprila 1326. uspio osvojiti Brusu koja postaje zvanična prijestolnica sultana.On 1327. narđjuje kovanje novca tek od sada nastaje titula sultana kod Osmanlija.Ovo zvanje važilo je samo za njegove podanike.

SULTAN-ukras(od perja,konjske strune koji su nosili vladari) vladar,car koji ima punu kontrolu nad državom, da mu se ime spominje na hutbi I da kuje novac.

Čitava drzava i organizacija dobijaju novi izgled.U nekim historijama navode se različiti datumi vladanja ovog sultana.U trenutku smrti Osmana imao je 66 godina a Orhan u trenutku svoje smrti imao je 81 godinu.Vlast je u ovih 130 godina bila stabilna.Poslije zauzimanja Bruse Orhan se ne zaustavlja.On nastavlja politiku permanentne ekspanzije teritorije Osm. Bejluka.Značajno je da je 1331. zauzeo Nikeju (Izmir) a potom Nikomediju (Izmit) 1337.g.Bejluk je još bolje organizovan.Osman započinje osvajanje drugih bejluka.Prvi koji je bio je bejluk Karasi i trajalo je 10 god. (1335.-1345.).Napad nije bio ni spontan a ni slučajan.Cilj je bio izlazak na Egejsko more, približavanje Bosforu i Dardanelima kao i bizantskoj prijestolnici.Arapski putopisac 1333. Ibn Batuta zapisao je da je Brusa jako lijep i uređen grad, oduševio se sa širokim ulicama i brojnim bazarima.Brusu je Orhan predao na upravu princu Sulejmanu koji se pripremao za vođenje državne organizacije.Sulejman je 1331. u Nikeji podigao biblioteku i džamiju.Počinje period opismenjavanja, za profesora se dovodi David iz Cezareje.Njegovo mjesto preuzeo je Murat Dželil a potom Karahodža. Da bi stekao jos veću naklonost podanika Orhan je izgradio imaret u Brusi a zatim za upravnika postavio šejha hadži Hasana(poštenog i uglednog).Sultan je često i sam dijelio obroke.Dolazio je i uveče da nakon molitve gasi svijeće.To mu je donijelo još veću slavu. Kad je 15. juna 1341. umro Andronik III tada dolazi do III građanskog rata (Paleologa I Kantakuzena) oko prijestolja Andronika je naslijedio sin Jovan V (9 god.) (1341-1391).Maloljetnom vladaru je prijestolje osporio Jovan Kantakuzen.Stoga njegova majka proglašava Kantakuzena državnim neprijateljem.On se pridružio tračkom plemenu i 26. oktobra 1341. proglašavaju ga za cara.Pustivši ih da međusobno ratuju 1346. Orhan se pridružuje Kantakuzenu znajući da sa njim može imati veću

2

korist.Jovan Kantakuzen je 1346. g. osvojio Carigrad i krunisao se za jedinog bizantskog cara.Da bi još više pridobio Orhana, Kantakuzen mu daje za ženu kćerku Teodoru (politički brak).Cilj je bio da kao legalni nasljednici imaju pravo na Bizantsko Carstvo.Međutim, iako je Kantakuzen držao vlast, Paleolozi su ponovo započeli bitku.To je pokušao iskoristiti srpski car Dušan koji nastoji da na ruševinama Bizantije stvori svoje carstvo.Zato je na red došao i Solun.Dušan je sa vojskom opkolio Solu, a Jovan Kantakuzen obraća se za pomoć Orhanu koji mu je poslao 20000 elitnih ratnika.Tako je 1349. g. došlo da toga osmanska vojska prvi put pređe u Evropu.Dolazak pred Solunske zidine imao je za posljedicu brzo povlačenje Dušanove vojske.Osmanlije su se vratile u Anadoliju.Zahvaljujuci činjenici da je Kantakuzen imao podršku Orhana građanski rat je splahnuo.Kasnije ponovo dolazi do sukoba i situaciju koristi princ Sulejman koji je 1353. prešao u Evropu i osvojio Cimerlik (galipoljski poluotok). Naredna osvajanja u 1354. omogucila su prevlast.Tada se desio i zemljotres te situaciju koristi princ Sulejman i cijelo Galipolje stavlja u posjed svog oca te pravi granicu Neposredno Sulejman dovodi i veće snage kako bi stabilizovao svoju vlast.Ponovo osposobljava tvrđave i daje im istu funkciju. Iste godine Sulejman vrši akciju na Solun i osvaja ovaj grad. Solun će biti kratko pod vlašću Osmanlija, tek 1430. bio je osvojen do 1812.(Balkanski ratovi). Mleci pišu da će Bizantija voditi politiku neke od evropskih zemalja kako bi joj pružili pomoć protiv Osmanlija.Stoga Bizant počinje zagovarati ideju jedinstva istočne i zapadne crkve. U Evropi je tad vođen Stogodišnji rat.U ovo vrijeme u Carigradu dolazi do državnog udara vlast preuzima Jovan V Paleolog.Sultan Orhan vodio je i azijsku politiku.On uspjeva osvojiti Angoru(Ankara) i stiče kontrolu nad derviškim redom Ahija koji imaju uticaj nad zanatlijama.Princ Sulejman vodio je evropsku politiku. Pored obnavljanja tvrđava on je nastojao stvoriti krajište.Organizira dobru administraciju i dobru vojsku.On naseljava turkmenske nomade-juruke na evropsko tlo s namjerom da naglasi svoj stalni boravak na tom prostoru.Slično kao u M.Aziji Orhan i na tlu Evrope osniva male bejluke.Do punog izrazaja dosle su vojskovođe Jakub, Bedredin, Ilbeg, Evrenosbei, Timurtaš, Ali-paša Mihajloglu…Oni novu teritoriju nazivaju Rumelijom.Na evropskom tlu počinje i velika aktivnost derviških redova.Oni su samoinicijativno vršili misiju širenja islama te tako i duhovno i svjetovno pripremali teren za osvajanje.Iako su u mini bejlucima upravitelji imali samostalne odluke svi su bili pod upravom princa Sulejmana.Veliki značaj imao je i Ilbeg.Osmanska država susrela se sa velikim problemom.Sultan Orhan dobio je vijest o smrti princa Sulejmana i umjesto u Brusi tijelo je ukopano blizu grada Buraira.Razlog je bio vrlo važan politički čin.To je bio uzor gazijama da krenu njegovim stopama.Na mjestu gdje je princ pogiunuo podignuto je turbe koje postaje mjesto okupljanja gazija i derviša.To mjesto postaje odskočna daska za novo osvajanje.Sultan Orhan je uvidio da nesreća ne dolazi sama po sebi.Drugi princ, Halil, bio je zarobljen od Fokejaca.Tu situaciju koristio je Jovan V Paleolog.On je Fokejcima dao 100 000 dukata otkupa za princa 1359. vraca ga sultanu Orhanu koji ne želeći ostati dužan, nastoji da vrati dug.Pošto je sin Matej ratovao protiv Bugara, Orhan mu šalje vojnu pomoć.Bizantinci nisu bili oprezni i nakon pobjede nad Bugarima namjeravali su osvojiti Trakiju.Oni su naišli na otpor Osmanlija.Nakon Halilovog povratka u Brusu, Osmanlije su smatrali da nanose štetu sebi. Stoga započinju ratove protiv Bizantije.Posebno je oštar kurs pokazivao treći sultanov sin koji je zauzeo mjesto poginulog princa.Uz savjet svoga učitelja nastavio je oštro gazijstvo. Osnovni cilj Murata bio je osvajanje Jedrena i sa lalom Šahinom je započeo akcije na rijeci Marici.Cilj je bio onesposobljavanje dolaska pomoći u Jedrene. Rezultat je bio onakav kako se očekivalo. Jedrene su odvojene od Bizantije i 1361.g. došao je sa većim vojnim snagama do Jedrena i uspio ga sredinom godine osvojiti.Ovime su Osmanlije ukazale na težnju osvajanja Trakije.Na osvojenom tlu uspostavljen je timarski sistem.Stalne akcije su pogađale seljačko zemljoradničko stanovništvo.Čitavi krajevi ostaju prazni jer seljaštvo bježi u okolne tvrđave.Osvojenu zemlju su dijelili za zasluge vojnicima.Istovremeno ono što je Sulejman započeo ponovno je nastavljeno (dovodjenje Turkmena).U procesu širenja vlasti Osmanlija, derviši idu korak naprijed.Oni se ubacuju na tlo još ne osvojene zemlje. U takvim okolnostima u 81. g. života umire sultan Orhan.U odnosu na 18 000 km2 koje je on naslijedio on svom nasljedniku ostavlja 75 000 km2 teritorije.Ovaj sultan vodio je pažnju o unutrašnjem uređenju. Mnoge države, vojne, vjerske institucije modificira po uzoru na seldžučke.Za razliku od izbora Orhana izbor njegovog sina bio je beskompromisan.Orhan je u godinama svoje vladavine nastojao da stekne državno zvanje sultana ali njegovi susjedi mu to nisu priznavali i zvali su ga i dalje emirom.

VRIJEME VLADAVINE SULTANA MURATA I (1361-1389)

3

Poslije smrti sultana Orhana na osmanski prijesto dolazi sin mu Murat sa 28 godina (1362-1389).Njegov život prekinut je nasilnom smrcu.Osnovna ideja u to vrijeme je pretvaranje OC u veliku silu.Stoga je ovaj sultan veliki dio vlasti proveo ratujući.On traži od svojih podanika da ga zovu HUDAVENDIGAR (sultan, car) ili AZEMI SULTAN (uzviseni car,sultan)on je već formirana ličnost.U prvim godinama vladavine se susrecće sa poteškoćama.Zajednica Ahija iz Ankare smatrala je povoljnim trenutkom da zbace sultana sa vlasti.Imali su podršku Karamanskog bejluka koji je bio jači od OC. Vodeće ličnosti su primjetile da je autoritet OC bio veliki i stoga poduzimaju mjere da se uniste Osmanlije. Murat I je stoga brzo reagirao. Znao je da ako ustukne izazvati će pobune u drugim dijelovima države.Podanicima i drugima pokazao je zrelost svoje ličnosti.Nakon smirivanja Ankare posvetio se pitanju Trakije, oko Marice i Rodopskog gorja.Znao je da ako osvoji to područje da ce učvrstiti i vlast u Evropi.U periodu 1356-1366.g. na jugu Balkana vođen je rat Bugarskog carstva, Ugarske, Vlaske…Ratovi su iscrpili države što je sultan koristio.Tada umire i srpski vladar car Dušan, autoritet vlasti nije bio veliki i velmože se slobodno nahode.Sve okolnosti imale su povoljne znake za sultana.Treća opasnost mogla je biti Bizant gdje se i dalje vodi rat dinastija Paleologa i Kantakuzena.Prije nego je pošao u pohod, sultan je u Brusi imenovao za kadiju Bruse Halil-pašu Candarliju.Drugi čin je dao da poslije osvajanja Jedrena 1365.g. ovaj grad postane prijestolnica a ne Brusa.Kad je osvoio Jedrene veliku ulogu odigrao je lala Sahin.Premještanjem prijestolnice Murat I je nastojao pokazati da OC namjerava i dalje da se širi i to u Evropu.Bizantski car Jovan V Paleolog pristao je po prvi put da Osmanlijama plaća porez (vazalnost).Razlog je bio što se sultan obavezao da će Bizantskom carstvu obezbjediti dovoljne kolicine namirnica za podanike.Koristćci iskustvo ranijih azijskih imperija, sultan Murat nije prevše opteretio svog vazala (simbolično).Još u toku Muratove vladavine simbolična suma se počela uvećavati.Sada su traženi i drugi oblici vazaliteta Prvo je tražio taoce-bizantske prinčeve.U novoj fazi odnosa sultan Murat traži da Bizant šalje odrđeni broj vojske.Pred kraj vladavine sultan je tražio da mu car dođe na noge.Tražio je da bizantski car prizna da su svi bizantski prijatelji i osmanski prijatelji I obrnuto.Za razliku od emirata Karaman, tadašnje evropske države su se s prezirom odnosile prema OC.Stoga nisu ni reagirali na uspjehe Murata I .Jedini koji je primjetipo stvar je papa Urban V. On je 25.decembra 1365.g. proglasio križarski rat protiv sultana pozivajući sve evropske vladare na pokret.Razlog zbog kojeg je smatrao da ima prednost jeste pomorska sila.Pored pape Urbana V rat prihvataju vladari kao Amadeo VI Savojski koji je došao do Dardanela odakle je napao 1366. Galipolje koje se branilo s brojnih tvđjava ali već godinu kasnije Amadeo VI osvaja Galipolje.On teritoriju vraća Jovanu V Paleologu.Od 1366/67. teritorija evropskog dijela carstva je odvojena od carstva, Murat I ostaje hladnokrvan. Razdvojenost carstva trajala je od 1366-1376.g.Galipolje je došlo sultanu u vlast od Andronika VI (darovano).U međuvremenu je sa vojskovođama Evrenos-begom I lala Sahin-pašom Murat I nastavio osvajanje u evropskom dijelu carstva.Osvojen je Kumuldžin i druge tvđave u dolini rijeke Vardar.Sultan je darovao posjede Evrenosima.Sam Evrenos-beg ostavlja sve što je zatekao i gradi imarete i karavan-saraye.Lala Sahin je svoje brojne uspjehe imao na planini Balkan.Osvojio je Plovdiv, tu je sagradio čuveni most.Bar u ovo vrijeme uvodi se nova vrsta poreza ispendžik.Sultanovom odlukom 1371. imenovan je kadija u Brusi za velikog vezira.Kara Halila je postavio za upravitelja punih 70 godina.Sultan je 1371.g. od teritorije evropskog dijela carstva formirao Rumelijski ejalet (najveca administrativna upravna, teritorijalna i vojna jedinica na tlu OC). U doba kad se formira ejalet desila se i Marička bitka vođena između Uglješe I Vukašina Mrnjavčevića i Osmanlija.Do bitke je došlo 26. septembra 1371.g.Osmanlije je predvodio sam sultan Murat i lala Sahin. Osmanska vojska izvojevala je pobjedu.Značaj je u tome što dolazi do velike ekspanzije na evropskom kontinentu.Dolazi do povećanja broja podanika.Murat I je dio ovlasti prenosio na druge. Sudstvo je bilo samostalno (serijat). Šerijatsko pravo razvilo se u doba Orhana kada je vezir bio Alaeedin.Zvanje vezira nije predstavljalo značajnu funkciju niti je imalo ovlaštenja. Druga institucija je sultanski divan (vijeće) koje je vodilo vanjske i unutrašnje civilne poslove. Stoga se formiraju sandžaci (ar.zastava;vojna jedinica i teritorija na kojoj su se nalazile Osmanlije) na čelu su bili sandžakbezi.Udruživanjem sandžaka nastajao je ejalet na čelu kojeg je bio beglerbeg. Sudsku dužnost u OC imao je kadija-sudija.Osm. Država je poklanjala pažnju vojnoj organizaciji.Javljaju se vojni odredi jaje-pijade, konjanici su se zvali muselimi-ar. oslobodjen.Plaćene trupe su bile disciplinovane i odgovorne vladaru.Teritorije Uglješe i Vukašina su podjeljene.Marko Kraljević je bio sultanov najodaniji vazal.Nakon pobjede nad Mrnjavčevićima sultan se odmorio u Brusi a zatim naredio ponovnu mobilizaciju radi osvajanja crnomorske obale. Dobar dio teritorije bio je pod vlašću Bizantije. Sultan je time htio još više vezati Bizant uz sebe.Lala Sahin mu je opet bio desna ruka. Dok je jedan dio krenuo na Crno more drugi dio je krenuo na gradove Čataburgas i Inžik i osvojen je grad Apolonija. Do 1375.g. sultan miruje.Te godine Osmanlije kreću u osvajanje Niša.Nakon osvajanja Niša

4

sultan odlazi u Jedrene da se odmori.Tada započinje 6-godišnja vojna neaktivnost ali se provode diplomatske aktivnosti (1375-1381.).Razlog tome je učvršćivanje administrativne uprave i vlasti.Sa Jakupom, emirom bejluka Germiyan dogovara ženidbu svog sina Bayazita, čime je najveći dio te kneževine dopao Osmanlijama 1381.g.Sedam godina prije toga(1374.) osmanski državni vrh mogao je već steći još jedan emirat: gospodar Hamita izjavio je da je spreman ustupiti ono područje svoje države koje je prije pripadalo emiratu Eşref za 80 000 zlatnika.Sultan Murat I je tako dobio velike teritorije.Pored bejluka Eretne još dva bejluka ušla su u sastav OC. Osvajanje Germijana i Hamida te osvajanje Sofije 1382.g. i prodiranje do Niša učinili su da emirat Karaman uvidi snagu Osmanlija.Sultan se nije oslanjao samo na vojskovođe nego i na sinove Bajazida, Jakuba, Savçija. Murat nije doživio smrt dvojice svojih sinova.Karamanima je kao naručeno došlo to što se najmlađi Muratov sin, Savçi, sandžakbeg Burse, oko 1385.g. pobunio protiv oca.Međutim nije mu pomogla ni njihova pomoć jer sin nije bio dorastao ocu, Murat je uništio pobunjenike u Anadoliji kraj Konye, princ je zarobljen i smaknut.Sultan Murat je tom sukobu prvi put u osmanskoj ratnoj povijesti upotrijebio topove.Sulta Murat je 1386. izdao naredjenje Hajrudin-pasi da zauzme Solun od geostrateskog znacaja vazan grad. Do prvog osmanlijsko-karamanskog rata došlo je 1381.g. koji će s prekidima trajati do 1466.g.U ovom ratu vojske su se našle u blizini Konye (gl. grad karamanskog bejluka). Zapovjednici su bili Murat I i Alaeedin njegov zet.Sultan je rasporedio vojsku tako što je centar ostavio sebi na upravu,Bayazid je dobio lijevo krilo a Jakubu je ostavio desno krilo.Rezervne trupe predao je Timurtas-paši.Ova taktika bila je prisutna sve do 17.st.Izvršivši raspored osm. trupe nanijele su poraz Karamanima.Posebno se istakao Timurtas-paša koji dobija najveći plijen i postaje vezir sa tri tuga(repa).Uslijedilo je opkoljavanje Konye i sultan se povukao na molbu kćerke.Tako se rat završio pobjedom Osmanlija bez naročitih gubitaka.Sultan Murat I donio je odluku da Anadolija bude podijeljena na 5 sandžaka.Bejluk Germiyan podan je na upravu Timurtas-pasi, oko Ankare sandžaka upravu je imao Faris.Igdli-beg dobio je na upravu sandžak Hamid, Timurtas-pasa Sivlihisar sandžak, Indzik-beg…

TIMAR – perz. čuvanje, njegovanje; pravno je uobličen posjed koji država daje podanicima od vojnika do zapovjednika i onih koji pomažu učvršćenju vlasti.Podanik ima pravo uživanja posjed ali mora na poziv vojnih organa ići u rat i ratuju o svom trošku.

Istaknutije vojskovođe su dobijali veće posjede 1375.g. sultan je donio odluku da se oni nazivaju zeameti. Razlika je u visini nadoknade uživaocima. Prvi uživaoc se zove timarlija a drugi zaim. timarlija nije imao pravo da sudi radnicimatimar nije predstavljo trajno vlasništvotimarlija je odgovarao sultanu za sve poslove

Od 80-90%zemlje zvalo se ARAZI MIRIYA a privatno vlasništvo se zvalo MULK. Treći oblik vlasništva je vakuf (darovano).Sve je ovo rađeno s ciljem jačanja sistema vlasti. Ovakvo stanje je bilo sve 28.juna 1389.g.Na tlu cijele OD vladalo je svečano raspoloženje.Već 1387.g. došlo je do svečanosti udajom triju bizantskih princeza za Murata, Bajazida i Jakuba.Produbljivala se veza između Osmanlija i Bizantije. Vodeći krugovi Carstva ne zapostavljaju vojnu komponentu.Ratuje se na tlu Srednjevjekovne Bugarske (kralj Sisman).Bugarsko carstvo je bilo u fazi raspadanja.Na drugoj strani sa teritorija pod sultanovom vlašću vrše se napadi na teritorije srpskih feudalaca. Oni su uvidili da ne mogu da se suprotstave sultanu te se stoga udružuju.Odlučili su da na Kosovu polju blizu Prištine zaustave Osmanlije.Za pripreme je saznao i sultan Murat pa se i sam pripremao.Teritorijalno širenje države donijelo je i unutrašnje promjene.Do prvih godina vladavine Murata I šerijat je pretstavljao osnovni zakon.Kasnije je okolnost dovela do tog da se pored šerijata donose i drugi zakoni KANUNI.Ti zakoni su morali biti usklađeni sa šerijatom.Pored šerijata i kanuna na području JI Evrope uvodi se i običajno pravo ORF (ne smije biti u suprotnosti sa šerijatom).Ova prava omogućila su da druge institucije dobiju veća prava.To se naročito očitovalo u tituli vezira.U početku su imali savjetodavnu ulogu a kasnije od Murata I imaju zakonodavnu ulogu.To je iskoristio Halil-paša Candarlija kome sultan prvo dodjeljuje zvanje paše pa zatim vezira.Zbog velikih obaveza koje je sultan imao nije mogao obavljati sve poslove te je od 1381-1387. dio ovlaštenja prenio na Halili-pašu Candarliju.Uvećavanjem broja ljudi pod oružjem sultan 1385.g. fermanom donosi odluku da se oforme KAZASKERI-sudije u Rumeliji i Anadoliji.Pored postojećih vojnih redova postojale su akindžije koje su posebno organizirane jedinice.Počeli su se formirati i yenicerski redovi (yeni+ceri-nove čete).Oni su igrali prvorazrednu ulogu kao prva profesionalna stajaća vojska u Evropi.Od vremena sultana Orhana Osmanlije su formirali manje odrede.

5

YENICERI su bili zarobljenici do 1402.g. i bitke kod Ankare. Obučavani su specijalnim školama, pripremani profesionalno za vojni poziv i neposredno su bili uz sultana.Od 1402.g. kad sultan Mehmed objedinjuje carstvo yeniceri dobijaju veliki značaj.Do bitke na Kosovu 1389. bilo ih je do 2000 vojnika.Kasnije se broj uvećava. Sada se u sastav yenicera pored zarobljenika uzimaju i nemusliman.Kupljeni su putem DEVSIRME svakih 5-7 godina.Djeca su kupljena izmedju 8-14 godina pa i do 18 godina. Pored nemuslimana u yenicere se uzimaju i muslimani iz Bosne, Albanije i Kurdska djeca(manje).U yenicere nisu uzimana:fizički i mentalno nesposobna djecajedino muško potomstvomuška djeca pravoslavnih sveštenika

Uzimanje djece povjereno je najvećim organima vlasti a proces odabira zvao se AÇEMI OGLAN.Djeca su odvođena u prijestolnice a nakon odmora slati su u anadolska sela kako bi stekla navike, aklimatizovala se i navikli na hranu, djeca prelaze na islam.Nakon godinu dana djeca su dovođena u blizinu sultanovog dvora a potom je kretala obuka.Usmjeravana su prema onome čemu su bili skloni.Učeni su da budu odani vjeri i državi(dinu ve devlet).. Nakon školovanja slijedio je raspored na dužnosti.Svi skupa činili su yenicerski korpus.Bilo im je zabranjeno da se žene.Za službu su dobijali visoke plate a vođa im se zvao yenicerski aga a do sultana Selima I i age su bile iz yenicerskog odžaka.Poslije su to bili visoki funkcioneri.Yenicerski odžak u doba Sulejmana Kanunija broji 10-12000, kasnije im broj opada, žene se i bune.Hrana im je direktno dolazila iz sultanovog dvora.Slobodno vrijeme provodili su u vježbama.Od 17.st. napušta se sistem devsirme a yeniceri se regrutuju posebnim putem te tako pokazuju nesposobnost i nemarnost.Upravo ova nemarnost i nedisciplina doveli su do gubitka bitke Bečkog rata.Još krajem 16.st. sa prvim znacima opadanja moći centralne vlasti doprinijelo je da korupcija više zauzima maha.Kad je borba za preživljavanje postala sve snažnija, neki iz uticajnih porodica počeli su se učlanjivati u yenicere-muslimani.Ta djeca bila su daleko od onog načina vaspitanja.Popustila je disciplina, odstupilo se od devsirme, do 17.st.yeniceri se nisu ženili i živjeli su u kasarnama.Sada se žene, povećanjem porodice plate su bile nedovoljne i dolazilo je do cestih pobuna.Oko 1649/50.g. OD je definitivno prekinula sa devsirmom.To nam daje odgovor da yeniceri pokazuju znake slabosti.U 18.st. kriza će se još više produbiti i bit će uzrokom brojnih pobuna u OC.Sve veću pažnju posvećuju privredi u esnafima nego vojnim obavezama.Tako su se neki ljudi upisivali u yenicere kako bi se riješili obaveza a stekli neke ustupke.Postali su težak teret a teško ih je bilo zbog brojnosti ukinuti.Više sultana pokušavalo je da smanji njihov broj a za rukom je pošlo tek sultanu Mahmudu II 1826.g. koristeći se jednom pobunom.Jedan dio dao je da se pogubi ili progna a ostale su rasporedili po vojnim jedinicama (NIZAMI-DžEDID).Bosna je i ovdje imala poseban značaj i ukinuti su tek 1827.g.Yeniceri su pripadali bektašijskom derviškom redu koji je nastao u 13.st.Osnivač je bio čuveni šejh Bektaşi, učenik šejh baba Ishaka koji su se pobunili protiv močnog Seldžučkog carstva.Pobunu je uspjela ugušiti močna seldžučka vojska.Sad je šejh baba Ishak sa učenicima u drugoj polovini 13.st. poveo u unutrašnjost i obučavao ih u tekijama koje su se nalazile između Ankare i Cezareje.Hadži Bektaş je poznavao situaciju u kojoj se nalazio.Imao je veliki broj sljedbenika jer je dozvoljavao slobodno ponašanje.Sljedbenici su poznati kao HAJDARIJE ili ABDARI i po vjeri su bili mistici.Kao dobro organizovan red vremenom su uspjeli da privuku ne samo vojnike nego i ljude između Erzeruma i Kizilmana i uticaj im raste prema planini Tauros.Imali su i veliki broj pristalica i na Balkanu.Kako se širila vlast preko Tesalije, Trakije, Kosova, Srbije i Bosne broj se povećavao kao i broj njihovih tekija.Starješine zavija zvali su se Çelebi.Njih su nasljeđivali sinovi a glavni šejhovi zvali su se dede (baba).Pored derviša i muvida postojali su ljudi koji su dolazili na zikir (aşik). Dok je sultan Murat I rješavao pitanje u Aziji, među srednjovjekovnim vladarima JI Evrope došlo je do približavanja. Osnovni razlog bio je zajednički neprijatelj. Iako je 1388.g. lala Sahin došao do Bileće gdje ga je Vlatko Vuković pobijedio bio je to alarm da će ih opet Osmanlije napasti.Tokom 1389.g. oni vrše opću mobilizaciju.Glavni organizatori otpora bili su krupni feudalci Vuk Branković i Lazar Hrabeljanović koji su pripremali vojsku.Do borbe je došlo 28/15. juna 1389.g. na Kosovu polju.Uz sultana su tada bili hroničari.Iz toga saznajemo da na početku bitke pobjednik se nije nazirao.Kako je vrijeme odmicalo pokretljivija osmanska vojska je preuzimala inicijativu a središnji dio fronta je došao do izražaja.Vuk Branković je izveo dio neporaženih jedinica.Osmanlije i njihove vojskovođe su zarobljavale istaknute protivnike.Među njima je bio i Lazar Hrabeljanović.Tada se javlja i Milos (K)Obilić koji želi izraziti pokornost sultanu, njega primaju u sultanov šator. Kada je prilazio sultanu izvadio je nož i rasporio ga.Sultan Murat I je podlegao od zadobijene rane.U tom trenutku njegov najmlađi sin Bayazid (Yilderim-munja) odmah je preuzeo komandu nad vojskom.Prva odluka je bila da se njegov brat Jakub pogubi.

6

U trenutku smrti sultana Murata I iza njega je ostala država koja se prostirala na površini od 260 000 km2.On je bio svjestan da iskoristi tadašnju situaciju i da haotični svijet susjeda potčini Osmanlijama. Kosovska bitka ima važnu ulogu u historiji Osmanskog Carstva. U turskoj historiografiji ova bitka predstavljena je kao jedna od važnijih.

Vladavina Bajazida I (1389-1402)

Dok je trajala borba na Kosovu i kad je čuo za očevu smrt, sultanov sin, Bajazid I., bio se proglasio za vladara. Prvo je naredio pogubljenje brata Jakuba, što je nastavljeno raditi do kraja 17.st.Od tada su prinčevi zatvarani u “zlatne kafeze”.I Bajazid I je pokazao da nastoji nastaviti kontinuitet svojih prethodnika.On je prihvatio ugledne ličnosti i članove porodica koje su učinile da se Osmanski bejluk prosiri sa 1,5 km2 na 260 000 km2.Najzaslužnije vojskovođe su bile: hadži Ilbeg, Edže-beg, Evrenos-beg, Fadil-beg…Istaknute vojskovođe za emira Osmana I Orhana.Tadašnje hronike posebno se bave hadži Ilbegom.Značajan je za osvajanje Dimotke. Ulogu je imao i u Maričkoj bici.Odan sultanu Muratu I izazvao je zavist osmanskog vojskovodje (lala Sahin-pase).Pošto je lala Sahin imao uticaj na sultana on se poslužio neistinama da se hadži Ilbeg uhapsi, oslijepi i ubije na kraju. Edže-beg i Fadil-beg imali su veliki ugled, a sa princom Sulejmanom doprinjeli su osvajanju 1343.g.Galipolja. Dobili su velike posjede u evropskom dijelu carstva.U djelu “Mehakibnama’ navodi se da su ova dvojica bili u bliskim rodbinskim odnosima.I Edže-beg je zbog zavisti kolega zavrsio kao Ilbeg, dok je Fadil-beg dočekao starost. Evrenos-beg je bio više poznat kao Mehmed Evrenos, grčkog porijekla.Zaslužan je za osvajanje Galipolja.Do smrti je bio na najvišim državnim položajima.Zasluge su mu za osvajanje Trakije, Tesalije, Makedonije, te za učešće u Maričkoj bici.Dobio je velike posjede ali odanost mu je često provjeravana.Poslije smrti cara stavio se na stranu princa Mehmeda i imao je preko 100 god. u trenu smrti.Bio je gospodar Sereza i Jeridžej Vardara.Pored njega tu je bio i Sinan-beg, gospodar Trikale. Među uglednijim ličnostima bio je skopski krajišnik Jirik-pasa koji je upravljo skopskim krajištem.Zapovjednik Cisandera bio je Jusuf.Oni su skupa sa Evrenos-begom predstavljali glavni oslonac princu Mehmedu za objedinjavanje carstva i tako će steći velika bogatstva. Znatnog udjela su imale i pojedine porodice kao što je porodica Mihajloglu čiji je jedan dio došao u Evropu a drugi ostao na tlu Soguta… Osnivač ove porodice je Kjose Mihailo.U toku ranijeg perioda oni su bili poglavari Bitinije. Savezništvo sa Osmanom i Orhanom omogućilo mu je da zadrži ranije posjede i da dobije Harmanoglu.Zapaženu ulogu imao je u pregovorima sa Bizantom.Iza Kjose Mihaila ostala su tri sina: Aziz, gazi Mihal-paša i Balta. Balta je bio odan OC i u bici kod Angore je poginuo.Ali-beg je imao najuspješniju karijeru i za njega se veže azijski dio porodice.Sjedište im je bilo u Amasiji i Brusi a učestvovao je u Kosovskoj bici kao vođa akindžija (dovudza).Zbog zasluga je jedno vrijeme bio beglerbeg Rumelije do 15 jula 1413. g. Ali-begov sin Juruc-paša bio je poznati vojskovđa za sultana Murata II, bio je i beglerbeg Rumelije.I on je komandovao akindžijama vodeći ih prema Nikopolju, Sofiji…Ali-begov sin gazi Mihal-paša istakao se u ratu protiv Vlaške kneževine, učestvovao je u boju sa sultanom Mehmedom II Fatihom. Ali-beg je ratovao i poslije osvajanja Bosne 1478. gdje prodire do Venecije a 1492. dokumenti bilježe da ratuje kod današnje Ljubljane (Suzi Celebi u djelu je opisao Ali-bega). Porodica Timurtas (gvozdeni kamen),osnivač porodice bio je Timurtas-pasa.O njemu

postoje tri verzije:Hammer, Ismail Haki Uzuncarsili;potomak alpovske (glavarske) porodice, saradnik emira Osmana.Otac mu se zvao Kara Ali-beg jedan od najistaknutijih vojskovođa za Osmana i Orhana.Zahvaljujući ugledu i podrsci Timurtas je imao značaj i za sultana Murata I.Iako je povremeno učestvovao u ratovima u Evropi posebno se starao za Aziju.Između 1362-1371. u Rumeliji za vrijeme velikih pomenutih vojskovođa, Timurtas je imao čast u Aziji. Nakon Muratove smrti Bajezid je imenovao Timurtas-pasu za rumelijskog beglerbega. Ta odluka je imala svoj značaj i težinu.Novivladar

je bio upoznat da među vojskovođama vlada konkurencija i da je to posebna klica nestabilnosti.Kako se za Timurtas-pasu znalo da je odan dinu ve devlet tako se znalo da će mu ova funkcija najbolje odgovarati.Poslije 1389. Timurtas-pasa je pristupio uređenju timarskog sistema i bio je vojno aktivan (osvajanje Stipa, Prilepa, Bitola, Katarina.).Sa akindžijama je duboko upadao i do Save i Dunava.Učestvovao je i u osmansko-karamanskom ratu protiv Ala Edina. Zbog svih zasluga dobio je zvanje vezira. U tom zvanju bit će zarobljen 1402. u bici kod Angore I zajedno sa anadolskim beglerbegom bit ce pušten.Umire u Brusi kod jednog od sultanovih sinova, princa Ise. Za drugog Timurtas-pasu se zna da je imao dva sina Omer-bega I Oruc-bega.

7

AKINDZIJE su poluregularne osmanske snage. U prvoj fazi nastanka i razvoja najviše akindžija je bilo iz Trakije. Bilo je muslimana, nemuslimana, martolosa, vlaha. Ime su dobili od turske rijeci akin – upad a upadali su na teritorije koji nisu direktno granicile sa OD.Zato nisu imali nikakvu nadoknadu države.Plata im je bila ratni plijen.Bili su široko obučeni, iz seoskog stanovništva a ratovali su manjim grupama kako bi lakše prodrli u pozadinu neprijatelja. Akindžije su ratovale svih 12 mjeseci.Pocetkom 16.st. u Bosni ih je bilo oko 1000 po kanunnami.Manji odredi po 10-15 ljudi izgledali su kao da nemaju discipline ni taktike. Ali naprotiv imali su dobru komandu i dovužze su slušali a zapovjedništvo se zvalo tekfur.Najvece osm.vojskovođe su bile njihove starješine i pored zvanja dovudže zvali su se jos ulular. Ratni plijen nisu dijelili ni s kim. Naročito su bili aktivni od Murata I do sultana Murata II. To je vrijeme poznato kao doba gazijstva. Naročito im je naklonjen bio sultan Bajazid I Munja. Nakon stabiliziranja vlasti Bajazid I je promišljeno vodio vanjsku i unutrašnju politiku.Pokušavao je biti neutralan u sporovima a u odlukama krajnje oprezan. Dok Jirik-pasa iz Skopja naređuje napade u Bosnu, drugom Firdus-pasi naredjuje napade na Kratovo (rudnici) 1389.U ime Lazarevog sina njegova majka Mara sklopila je ugovor sa sultanom kojim priznaje vlast sultana na teritoriji Lazara Hrabeljanovića,Stefanu ostaje vlast na tlu njegovog tragično preminulog oca.Da bude vazal Osmanlijama morao je

Učestvovati u svim osmanskim ratovanjima Dati sultanu za ženu svoju sestru Oliveru Davati iz rudnika srebra godišnji danak (ekonomsko iscrpljivanje)

Pored teritorije Lazara Hrabeljanovića sultan poklanja pažnju Bizantskoj imperiji koja je bila u teškoj situaciji. Poraz na Kosovu pokazao je Bizantiji da Osmanlijama u Evropi nema ko da se suprotstavi.Tu situaciju dobro je znao Bajezid I pa je 17. septembra 1399. doprinio da Jovan V Paleolog dođe na prijesto. On uskoro umire a na prijesto dolazi Manojlo II Paleolog jedan od posljednjih imperatora 1391. –1425. koji je odgodio propast imperije. Nemajući izbora Manojlo II koji je bio gospodar Konstantinopolja bio je prisiljen da potvrdi da je sultanov vazal.Tako je kupio vrijeme da se u Konstantinopolju osjeća kao vladar.Ali bilo je tu još uspona i padova. Tokom 1390. novi sultan proveo je u Jedrenu.U tom periodu podigao je džamiju sa njegovim imenom.U to vrijeme sultan je morao pažnju posvetiti i Anadoliji jer su smjenu sultana neke porodice dočekale kao priliku za pobunu te tako nastojale vratiti samostalnost.Znajući za tu opasnost sultan je protiv porodica poslao elitne jedinice. Ali iste 1390. on je sa ostalom vojskom napao grad Filadelfiju.Ona je zakonski bila u sastavu Bizantskog Carstva ali kako je Jovan V Paleolog bio vazal sultanu, sultan traži pomoć i car osvaja sam svoj grad. Pored osman. i bizant. trupa učešće su uzele i trupe Stefana Lazarevića.Od tada se Srbi organizuju za pohode Osmanlija.Nakon osvajanja ovog grada dato mu je novo ime, Allaseher.Grad se nalazio na vaznom geostrateškom polžaju te se odatle spremao pohod na bejluk Ajdin.Emiri bejluka Ajdin, Filadelfiju su smatrali svojim gradom.Zato je ovaj bejluk na vijest o padu Filadelfije poslao dio vojske protiv Osmanlija.Međutim, vojni zapovjednici bejluka Ajdin preživjeli su poraz. žPrihvatili su mirovni ugovor sa sultanom i emir je pristao da se umjesto njegovog imena na hutbama spominje sultanovo ime, te da priznaje osm. srebrenu akču za legalan novac.Na kraju je prihvatio da je Allasehir konačno u sastavu OD.Iz Efesa koji je bio gl. grad Ajdina emir je sa članovima dinastije presao u grad Tir. Ajdin je od 1391. ušao kao vazalni bejluk u sastav OC.On se do tad smatrao najjačim bejlukom.Osvajanja nisu uspavala sultana te on prelazi u bejluke Mentese I Saruhan.Emiri ovih bejluka otišli su prema istočnoj Anadoliji.Slično je uradio Goturum (sakati) Bajazid, emir bejluka Kastamonija.Ova tri bejluka povjerio je na upravu sinu sultana Ertogolu. Sultan je odlučio da preduzme mjere mobilizacije i zauzeo je bejluke Germijan I Tekke.Oni su bili tampon zona izmedju OC I Karamnskog bejluka.Sultan je planove izvršio brzo bez materijalnih i ljudskih žrtava.Sada napada emira Ala Edina u više navrata.On napušta prijestolnicu Konju i prelazi u grad Kilikiju.To koristi sultan Bajazid I odlazi sa trupama pred Konyu.Tad primjenjuje taktiku da opkoli grad i korektnim primirjem poštede stanovništvo.Taj postupak se proširio diljem M. Azije.Stoga mnogi gradovi stavljaju se pod vlast sultana:Aksehir, Aksaraj, Nigde… Emir AlaEdin sada nudi sultanu zaključenje mirovnog ugovora.Tu ponudu Bajazid I je i prihvatio.Sporazum je potpisan tako što svi gradovi osvojeni do tad ostaju u vlasti Osmanlija a ostali u okviru Karamanskog bejluka. Nova granica postavljena je na rijeci Cehajsembe.Nakon uspjeha u Anadoliji sultan smatra da se treba više posvetiti pitanjima u Evropi. Dok je ratovao u Anadoliji sve vojne trupe povukao je u Aziju.Tu situaciju koriste Ugarska kraljevina sa kraljem Sigismundom i Vlaska knezevina.One su skovale plan za osvajanje Dobrudže i Vidinske kneževine.Mirča je sa vojskom trebao osvojiti Dobrudžu I Silestru a Ugarska je težila za Vidinom.Bajazid je 1391. počeo prebacivati vojne snage u Evropu I 1392. su krenuli u osvajanje Skopja koje je bilo od velikog značaja.Neposredno poslije osvajanja Skopje postaje glavni centar

8

skopskog krajišta i odatle kreću sve operacije.Osmanlije kreću o osvajanje teritorije albanskih plemena.Dok su Ugarska I Vlaška vijećale Osmanlije napadaju tlo Vidinske Bugarske koja je već odavno unutar razorena i osvajaju je 1392.g.Bugarski kralj Sisman je bez puno taktiziranja prihvatio vazalne odnose prema sultanu. Dok Osmanlije zauzimaju teritoriju Bugarske, Mletačka Republika je ojačala i proširila vlast na teritoriju Peloponeza.To je oživjelo ideju pokretanja novog krstaškog rata.Zagovarala se ideja o ujedinjenju istočne i zapadne crkve.Ovu situaciju koristio je karamanski emir AlaEdin koji mobilize vojsku i kreće na Brusu I Ankaru.AlaEdin i saradnici su znali da je Brusa više nego običan grad za Osmanlije.Napad na Ankaru bio je potreban jer se grad nalazio u središtu Anadolije i imala je značaj za sve Turkmene.Karamanski emir je stoga napao ove gradove. Smatralo se da ce Ala Edin brzo ostvariti svoj cilj. U Aziji nije bilo dosto vojnih snaga a jedinice su napadale na vise frontova. Zarobljavanje Timurtas-pase bio je signal sultanu da akcije Ala Edina nisu bezazlene.Bajazid je napusti Jedrene i vojsku prebacio u Anadoliju.Započeo je novu mobilizaciju i sa vojskom krenuo protiv Ala Edina.Do bitke je došlo na ravnici Akcavija koja je bila u sastavu bejluka Germijan. Ala Edin je pustio Timurtas-pasu iz zatvora i sultan je njemu povjerio komandu nad vojskom.Timurtas-pasa nanio je gubitke Karamanima. Osmanlije su zarobile Ala Edina I sinove mu Alija I Mehmeda. Neposredno po zarobljavanju Timurtas-pasa naredio je da se Ala Edin pogubi. Osmanska vojska nastavlja osvajanja na tlu karamanskog bejluka: Sivas,Tokat I Kajseri (gradovi). Ovi gradovi su imali izvjesnu autonomiju.Bajazid krece i protiv Goturum (Sepavog) Bajazida. Jos 1392. su od njega osvojili gradove Kastemonij, Sansu, Jandzii I … I rudnike vazne za industriju. Sultan nastavlja aktivnost i u Evropi. Već se ukazuje prilike koje će se susresti sa njegovim sinovima. Osmanski vladari bili su uzorni i odani vjeri i državi zanemarujući i svoje osjećaje.To su poštovali i najveći neprijatelji.Ova tradicija se počela zanemarivati sa Bajazidom što je bio uticaj njegove žene Olivere (uživanje alkohola).On je počeo zapostavljati svoje sultanske obaveze, a to se odražavalo i na Halil-pašu Candarliju i čitav sistem.Počinju se unositi znaci razvrata. Nakon otkrivanja velikog vezira (dalje VV) da nije moralno čist Ali-paša Candarli preduzeo je mjere za reorganizacijom.On je proveo borbu protiv korupcije a posebno poklanja pažnju sudstvu.Proveo je brojne reforme i sudije više neće imati platu nego 2 % od presuda, uveo je sudske takse(2 akce).Posebno su važne i reforme monetarnog sistema.Povučena je stara akča i kovao se novac sa vecom količinom zlata i srebra.Na sve ove situacije i sultan je počeo više pažnje posvećivati svom ponašanju. Postignuti vojni i politički uspjesi sultana Bajazida zabrinuli su kralja Sigismunda(1385.-1437.).Sigismund je pokušao da na svaki način spriječi prodiranje Osmanlija.Nakon osvajanja Bugarske Osmanlije nastavljaju akcije u pravcu Vlaške.Ona je počela da ratuje protiv sultana ali je doživjela poraz.Osmanlije su od sultana Orhana imali ljude na dvorovima koji su radili za njih.Vec 1394.g. Vlaška kneževina priznala je vazalnost prema sultanu.Znajući da je ovo uznemirilo Evropu državnici vrše pritisak na ostale vladare da im se pridruže.Bajazid je tražio da mu vazali dođu u Jedrene.Nije mu došao Manojlo II Paleolog.Sultan je nakon ovog susreta započeo blokadu Konstantinopolja.Naredio je akindžijama da ratuju na Peloponezu.Sultan je napao neosvojivi dio Tesalije. Sva ta aktivnost na tlu Albanije, Grčke, Makedonije dovela je do prodiranja Osmanlija 1395. do Slankamena na Dunavu.To je uznemirilo vlaškog kneza Mircu te on otkazuje vazalnost što je još više izazvalo Osmanlije. Najveci dio pored yenicera činile su jedinice sa Markom Kraljevićem na čelu.Ovaj vazal je provodio sva sultanova naređenja i kad je 17.maja 1395.g.došlo do borbe Osmnalije su izgubile Marka Kraljevića na Rovinama, svog vjernog vazala.Zaoštravanje odnosa sultana sa evropskim vazalima rezutiralo je savezom Mletačke Republike, Ugarske Kraljevine i Bizantskog Carstva.Sultan naređuje da se izgradi Anadolihisar sa druge strane Konstantinopolja.Sultan je znao da je ovaj grad zaštićen i da se odupirao brojnim napadima.I ovog puta osm. blokada željela je da prisili stanovništvo na vazalne odnose.Drugi razlog je bio dugotrajna opsada (punih 8 godina (1394-1402) radi slabljenja grada.Osmanska država je tada bila suočena sa drugim nevoljama.Oni dolaze u susjedstvo Ugarskoj Kraljevini kod Dunava. Vlaška je bila u sastavu OC.Kralj Sigismund je smatrao da ne smije napustiti vladare koji su mu dali vojsku od 60 000 ljudi.Ovi vojni odredi bili su sigurni da će moći nanijeti poraz Osmanlijama.Dok je Sigismund pripremao vojsku ni Osmanlije nisu čekale mirno.Osmanski zapovjednici su preduzeli novu mobilizaciju i pripreme za rat.Širila se velika propaganda.Tako su se vojske približavale i susrele se početkom septembra 1396.g. kod NIKOPOLJA.Prava bitka se odigrala 28. sept. 1396. U početku se nije mogao nazirati pobjednik ali vremenom OV (osmanska vojska) je preuzela inicijativui evropljani su doživjeli poraz.Pobjeda je bila puno više od puke vojne pobjede.Ugled osman. vladara je u cijelom islamskom svijetu porastao.Halifa Abasida Al Mutevekil II dao je sultanu titulu sultan rimskog carstva. Nakon pobjede kod Nikopolja Osmanlije su prodrle sve do Sremske Mitrovice a akindžije do Slovenije, tj. Ptuja i Štajerske.Posebna zasluga pripala je Ratkovicu ( Laskovicu)preuzeo je pod Osmanlijama akcije protiv svojih sunarodnjaka.

9

Drugi dio vojske ratovao je na Peloponezu pri čemu su dobili veliki plijen.Veliki uspijeh je bilo osvajanje grada Argosa.Na onim prostorima danasnje Makedonije Osmanije 1397.g. vrše kolonizaciju.Dovode Turkmene i druga plemena M.Azije koja ne poznaju sistem(Tatari).Turkmenska plemena bila su nomadska (juruk) i dajući im teritorije imali su ih blizu za nove mobilizacje.U Aziji ponovo 1397. dolazi do novog osmansko-karamanskog rata.Osmanska vojska je ponovo zabilježila pobjedu.Došlo je do novih teritorijalnih širenja. Praćeni su od strane mamelučkih sultana, najpoznatiji vladari, zauzimali su tlo Malatije i Eldzistana. Nezadovoljavajući se sa postignutim uspjesima postigli su nove uspjehe zauzimanjem Erzidzana što ih je dovelo do kontakta sa Timur Lenkom.Nakon smrti Dzingis-hana Mongolsko carstvo je bilo podjeljeno na vise hanata.Tad na prijesto stupa Timur Lenk, potomak plemena Berlosa. Timurov otac nije bio vladar te mu nije mogao ostaviti titulu.O njemu saznajemo tek 1363. g. nakon pobjede nad Timurtoglukom kad je bio u službi emira Husejna.U znak priznanja nad Timurtoglukom emir Husejn daje Timuru svoju sestru za ženu.Ugled mu jača ženidbom sa Husejnovim kćerkama.Timur je priznat za gospodara Herata i Balhe on za prijestolnicu izabira grad Samarkand. On je dao da se izgrade brojne palače, zaštitni zid oko grada i doveo brojne učenjake.Sve učinjeno uticalo je da na skupstini svih hanata tzv. KURILTAI bude izabran za vođu svih Mongola.Pod njegovu upravu doslo je 9 zemalja, Dinastija Ceten, Harizma, Horasan, Tataristan I Dest kipcaku, zemlje Muzaferovih sinova u Iraku u Hindustanu i na kraju od Kineskog zida do Sredozemnog mora, od Rusije do Mamelučke države.On je za kratko vrijeme stvorio močnu državu.Od mnogobrojnih bitaka koje je vodio u jednoj je ranjen u nogu i ostao je hrom (lenk).Bio je izuzetno obrazovana ličnost, govorio je turski, perzijski, bio je hafiz.Paznju je posvecivao i Bibliji i Tevratu.U mladosti je čitao biografije poznatih vojskovođa. U historiji je poznat kao okrutan vladar.Kad Timurova vojska dolazi u kontakt sa Osmalijama 14/15. st. mongolsko carstvo je bilo na vrhuncu moći.Sultan Bajazid I je tad uspio stvoriti i uvećati teritoriju svoje države koja se prostirala na 690 000 km2.To je značilo da se uvećao broj podanika i privrednika koji su omogućili velike uspjehe. U cilju stabilisanja stanja u Carstvu, sultan je pažnju posvetio Mihajlu II Paleologu.Smatrajući da uzalud troši novac sultan sklapa sa njim ugovor kojim se prekida opsada Konstantinopolja ali da car pristaje na vazalan odnos. Bizantski sudija nije mogao suditi muslimanima te sultan uz dozvolu cara šalje svog kadiju. Sultan je dozvolio i brojnim trgovcima (Genova, Dubrovnik) da slobodno obavljaju saradnju sa osmanskim trgovcima.Ponovo je povratio svoj raniji ugled poremećen raskalašenim ponašanjem.Došlo je do zategnutih odnosa sa Mongolima.Sultan je iranskim vladarima dozvolio utočište a naročito je time izazvao Timur Lenka. Smatrajući da sultan izriče neprijateljstvo prema njima Timur Lenk dolazi 28. augusta 1400. g. u grad Sivas koji je pretvara u prah i pepeo.Kad je grad napadnut sultanov sin Ertogul bio je zarobljen i pogubljen.Na putu osvajanja Mongoli nanose poraze Mamelucima i 5. januara 1401. ulaze u Damask a 2 mjeseca poslije i u Bagdad. Osmanska vojska bila je u mnogo inferiornijem položaju. Omjer vojske bio je 70 000 ljudi Osmanlija i 160 000 ljudi Timur Lenka.Postojala je mogućnost da se vladari ujedine ali da Bajazid prizna vazalnost. Do bitke je doslo 28. augusta 1402. g. kod Ankare (Angore).Uz Bajazida su se nalazili brojni vazali gdje se posebno isticao Stefan Lazarević.Kod Timur Lenka su bili emiri bejluka Mentese, Karamana I … Jedini ko je do kraja ostao dosljedan je Stefan Lazarevic koji je nakon poraza osmanske vojske otisao u Konstantinopolj i dobio titulu despota.U ropstvo je pao sultan Bajazid I i sin mu Musa. Preostale jedinice su se povukle. Timur Lenk se korektno odnosio prema svom protivniku.Bajazid je negativno reagirao na sve ponude. Kada se otvoreno počeo izjašnjavati Timur Lenk je naredio da sultana zatvore u kafez i tako ga pronose kroz Anadoliju.Vec 9. maja 1403. kod Aksehira Bajezid je umro od moždanog udara ili je popio otrov iz prstena.U trenutku smrti imao je 43 godine zivota. Pod njegovom vlašću OC je preraslo u respektabilnu silu a osvajanja u Anadoliji omogucćla su posjedovanje cijele Anadolije, Makedonije, Grčke do Atine, Peloponeza, Bugarske. Vladari su prihvatili vazalni odnos prema sultanu.Do 1402. sultan Bajazid je uspio da stvori centralizovanu I moćnu državu sve službe bile su dobro organizirane. Jedan dio turkmenski plemena je zbog toga bio nezadovoljan i htjeli su slobodno živjeti.Kao I njegov otac Murat I 1362. koji je od osvojenih teritorija u Evropi formirao je Rumelijski ejalet tako je I Bajazid 1393. od azijskih sandžaka formirao Anadolski ejalet. U toku cijele vladavine na celu carskog divana bio je VV Ali-pasa Candarlija.On je na dužnost došao 1377. Ali-paša je uz sultana Bajazida izgledao kao suvladar. Postavljene vojskovođe bile su Evrenos-beg, Ali-pasa Mihajloglu, Timurtas-pasa…Protiv sultana su svo vrijeme bile brojne anadolske porodice te je vremenom nezadovoljstvo raslo. To je dovelo da sultan u bici kod Angore dozivi poraz od brojnih porodica koje su stale na stranu Timur Lenka.

VRIJEME INTERREGNUMA (1402.-1413.)

10

Nakon pobjede nad Osmanlijama Timur-han je mnogim begovima u znak zahvalnosti vratio njihove kneževine koje postaju samostalne države.On je vješto postupao i prema Bayazidovim sinovima.Preostali dio teritorije koji nije vraćen podijelio je između trojice braće Sulejmana, Ise i Mehmeda.Princ Sulejman je dobio Rumelijski ejalet, princ Isa dobio je teritoriju oko Bruse (I grad Brusu) a princ Mehmed je vladao preostacima iz srednje Anadolije (Amasija I Tokat).Timur je i zarobljenike pustio iz zatvora naročito vojskovođe( veliki izdaci, pobuna, velikodusnost). Ubrzo nakon pobjede kod Ankare Timur Lenk krenuo prema Izmiru(Smirna)kojom su upravljali Ivanovci sa Rodosa.Timurovi zapovjednici nanijeli su im poraz.Krenuli su prema samom Izmiru u kome su živjeli i muslimani.Građani su poslali oko 10 000 djece koji su nosili Kur’ an kako bi zaustavili vojskovođe.Timur je naredio ubistvo djece.Usao je u Izmir, zapalio ga i potom pri povratku prema istoku Anadolije saznao je za smrt Bayazida.Nakon Izmira zauzeo je Krimski hanat da bi 1404.g. mobilizirao vojne snage i započeo svoj pohod na Kinu.Smrt ga je zatekla 19. februara 1405. kod grada Otraks imao je 70 godina života a oko 36 godina je proveo kao han.Nakon napuštanja teritorije M. Azije 1403. podjela koja je nastala na hanovo insistiranje dovest će do veoma interesantnih događaja. Niko od sinova nije uzeo titulu sultana.Za princa Sulejmana se znalo da je obrazovan ali sklon alkoholu(r. 1375.).Živio je do 1410. Drugi sin Isa bio je kratko gospodar Bruse i imao je neslavan kraj. Musa također nije imao uspjeha dok je najviše postigao princ Mehmed.Rođen je 1382. a živio je do 1421.Kao sultan je bio 7 godina i 10 mjeseci.Radilo se o veoma promišljenom političaru. Nakon privremene podjele OC koju je izvršio Timur-han, prinčevi su znali da su teritorije koje su im povjerene bile samo privremenog karaktera.U najboljem položaju nakon te podjele prošao je princ Sulejman, koji je dobio cijeli evropski dio carstva, to je bila jedna zaokružena cjelina.Druga dvojica Bayazidovih sinova kao prvi susjedi došli su odmah u sukob.Sultani Orhan, Murat i Bayazid u toku svojih dugogodišnjih vladavina stvorili su jaku centralizovanu državu, imali su veliki broj kršćana, pa jevreja kao svojih podanika.Sličnu politiku u novim okolnostima nastavili su Mehmed I Sulejman.Ali druga dvojica braće bili su zagovornici centralizacije smatrajući da treba biti organizovana kao osmanski bejluk na osnovi gazijstva.Prema nemuslimanima su zauzimali okrutniji stav.Kako je 1403/4. teritorij Male Azije bio posteđen Timurovih pohoda jer je on otišao u osvajanje Kine, to će svaki od braće iskoristiti da popravi svoj autoritet na području kojim je upravljao.Ali to će dovesti do bratoubilačke borbe.Mehmed kreće u osvajanje bejluka Saruhan, Mentese i Ajdin s ciljem da ih stavi pod svoju vlast ali u tome ga ometaju njegova braća, prije svih Isa. Razlog za to je u činjenici da je Isa bio svjestan svoje slabosti te je htio zadržati status quo.Ali Mehmed šalje svoju vojsku na Isine odrede i u bici kod njegove prijestolnice Bruse nanio mu je poraz. Nakon toga Isa je bio prisiljen da napusti Anadoliju i spas nađe u evrop. dijelu carstva, kod bizantskog cara Manojla II Paleologa. Takav razvoj ove borbe Sulejman je posmatrao dosta pasivno ali saznavši za njen rezultat stao je na stranu Isaa i poslao mu je pomoć od 10 000 ljudi.Napadači su ovoga puta na više mjesta potukli Mehmedovu vojsku da bi kod Bruse ponovno doživjeli poraz.Isa ponovo odlazi u Konstantinopolj i traži pomoć od Ismentijag-bega.Od tada nemamo nikakvih vijesti o Isau.Njegove teritorije ušle su u sastav Mehmedove države.Dok je u M. Aziji trajao bratoubilački rat Sulejman je najveći dio svog vremena provodio raskalašeno.Još 1403. predao je Manojlu II sklopljen ugovor po kojem je predao Bizantu Solun, želeći da od Manojla na taj način stvori svog saveznika.Istovremeno Sulejman sklapa ugovor sa Stefanom Lazarevićem.Neku vrstu poluvazalnog odnosa Sulejman zadržava i sa Mirčom(Vlaška država).Sulejman posebno sklapa ugovore sa albanskim aristokratskim porodicama Musa I Kitapi. Takvo stanje koje je odgovaralo Sulejmanu nije odgovaralo Mehmedu koji je smatrao da ujedinjena OD ne može biti bez evropskog dijela.Inače Mehmed je bio bolji političar nego Sulejman koji je bio bolji vojskovođa.Smatrao je da prvo treba ujediniti OD na području M.Azije a onda krenuti u osvajanje evropskog dijela.U tome je imao podršku Ali-paše Candarlije. Saznavši za ove planove Mehmeda brat mu Sulejman odlučio se na vojnu aktivnost protiv brata na području M.Azije.Aktivnost je bila usmjerena na osvajanje Bruse.U toj prvoj fazi ratovanja Sulejman je nanio par poraza Mehmedu i osvoji značajnu teritoriju uključujući i Brusu.Tada se dešava nešto iznenađujuće.Princ Musa postaje vrlo značajna ličnost 1406. kada se pridružuje Mehmedu.Njegova vojna aktivnost počela je u evropskom dijelu napadajući Sulejmanovu vojsku sa malim vojnim odredima.Uz novčanu pomoć Mehmeda postiže značajne uspjehe, između ostalog osvaja Jedrene.Uvidjevši opasnost nastale situacije Sulejman se brzo vraća u Evropu, napada Musaa, i vraća izgubljeni teritorij.Nakon tih događaja iz 1406. naredne 4 godine Sulejman ne napusta evropski dio OD. Raskalašen način života Sulejmana utjecat će na to da izgubi savez i prijateljstvo sa mnogim vaznim ličnostima.Te slabosti najbolje će iskoristiti Mehmed i Musa.Smatrajući da Musa ima više ratnog iskustva Mehmed ga šalje 1410. u Evropu sa velikim brojem vojnika. Poučen iskustvom iz 1406. Musa se koristi svim Sulejmanovim slabostima pa se čak koristi i potkupljivanjem.Vodi munjevit rat, osvaja

11

Jedrene.Sulejman je ubijen.Ova dešavanja na jugu Evrope imala su uticaj na vjerska pitanja.Za razliku od Sulejmana koji je samo formalno bio musliman, Musa je bio vrlo fanatičan.To su vrlo brzo osjetili tadašnji osm. vazali kao što su Stefan Lazarević I Manojlo II Paleolog.Neposredno nakon uspostavljanja vlasti Musa je dotadašnje danke znatno uvećao.Od Manojla je tražio i da mu vrati sav teritorij koji im je Sulejman bio dao.Nemajući drugog izbora vratit će mu Solun i dio teritorija Tesalije.To Manojlo nije učinio slučajno. U evrop. dijelu carstva Musa je za kazaskera postavio šejha Bedrudina.Sa promjenama unutrašnje politike mjenja se i odnos prema vladaru i odnosi društvenih klasa uopće.Počinju da se okupljaju turkmenski nomadi koji su bili pod uticajem heretika priznavali islam, ali nisu se pridržavali prakse.Sve više spahija napusta Musaa.To isto rade i drugi osmanski redovi kojima ne odgovara anarhija i u sve većem broju prelaze na stranu Mehmeda ali on ostaje bez akindžija koji prelaze na stranu Musaa.Nakon nepune tri godine vladavine Musa je otjerao sve one koji su bili protivnici necentralizovane države, a pridobio one koji su bili za to. Do bitke između braće dolazi na polju Camurlin kod Samarkana (50 km od Sofije) 5. jula 1413. g.Tek tada dolaze do punog izražaja pripreme Mehmeda da razbije Bajazidove prijatelje, da na svoju stranu dobije nekadašnje očeve vazale.Vojnički poraz Musaa koštat će ga života.Nakon toga Mehmed se proglašava pobjednikom i ujedinjuje OC te se proglašava sultanom istog 5. jula 1413. g. Od tada pa do smrti 4. maja 1421. pravi gospodar OC bio je Mehmed I .Od tada i pored poraza nikad se više neće desiti podjela Osmanskog carstva.

VRIJEME VLADAVINE MEHMEDA I (1413.-1421.)

Do bitke kod Ankare 1402. OC se prostiralo na 160 000 km2 a deset godina kasnije kada tu imperiju obnavlja Mehmed I taj teritorij iznosi 340 000 km2.Nakon objedinjavanja carstva Mehmed I je bio prepolovljen i ekonomski I vojno, pa je morao da se bori za osvajanje izgubljenih dijelova. Pobjedom nad braćom nije riješio brojna unutrašnja ali ni vanjska pitanja. Iza Musaa ostala je vrlo poznata i uticajna ličnost šejh Bedrudin-kazasker.On je rođen u jednoj uglednoj porodici u gradu Simelu, koji se nalazio u sastavu nekadašnjeg emirata Kutahije koji je vremenom postao sandžak u OC.Školovao se kod djeda na teritoriji Egipta poznatog kao mjesto u kojem se uči o brojnim slobodama.Najviše vremena proveo je u Kairu.Posebno znanje crpio je od Dzurdžanija.Zahvaljujući talentu ali i volji za učenjem ubrzo se o Bedrudinu pročulo u Kairu a ondai šire.Shvativši da nema više šta da uči pa i sam postaje učitelj; sinu tadašnjeg egipatskog vladara Beruha.Iako je bio učitelj to ga nije spriječilo u daljem obrazovanju.Obraća se dvojici šejhova Hasanu I Husejnu i od njih počinje učiti tesawuf(islamska mistika)te time stečeno znanje nadopunjuje. Napušta mjesto učenja i dolazi u duhovnu prijestolnicu M. Azije-Konyu, odatle u Tir/Sirija.Razlog njegova odlaska je u činjenici da su ti gradovi bili poznati po obrazovanim ličnostima.Iz Tira odlazi na ostrvo Hios.Tu su živjeli kaluđeri(dobri poznavaoci Biblije) što je osnovni razlog njegovog odlaska tamo.Sa Hiosa 1410. g. poziva ga princ Musa da bude kadija. U toku tri godine Musaove vladavine šejh Bedrudin je radio na opće zadovoljstvo svih. Nakon Musaovog poraza a onda i ubistva šejh Bedrudin bio je posteđen jer je Mehmed znao da bi njegovim ubistvom dobio jos više protivnika, a sa obzirom da je Bedrudin bio veliki učenjak kao protivnik dobio bi i ulemu. Naredio mu je da ide u grad Iznik dajući mu dobru penziju.Uz sve počasti 1413-1416. šejh je relativno dobro živio.To vrijeme koristi da raširi mrežu svojih pristalica, pripremajuci zavjeru. Do otvorene pobune dolazi 1416. g. Ta godina nije slučajno određena za pobunu, jer tada dolazi do osmansko-mletačkih sukoba. Kako u to vrijeme Osmanlije nisu imale dovoljno pomorske snage bili su vrlo lako poraženi od Mlečana. Istovremeno dok je OD proživljavala svoje poraze Vlaška kneževina pokušava da se oslobodi vazalnih odnosa prema njoj pa ce se i ona pobuniti.Pomoć Mirči pružio je i šejh Bedrudin.Sve su to bili preduvjeti za izazivanje narodnog nezadovoljstva vlašću.Tu situaciju koristi šejh i svojim pristalicama naređuje javnu pobunu. Ali u tom trenutku iznosi javno u svojoj hutbi ono sto su mnogi smatrali bogohuljenjem, odbacuje KISMET (sudbinu). Međutim, na čelo ustanka neće stati sam šejh već će to mjesto prepustiti Duzme Mustafi, koji formalno pravno ostaje vođa pobune.Ta pobuna izbila je u maju 1416. U tom trenutku na strani Bedrudina bilo je mnogo prednosti. Pomoć mu je pružio i Mirča pa i Manojlo II i Mletačka Republika. Dobar dio anadolskog stanovništva stao je na stranu pobunjenika.Borbe su se najvise vodile na teritoriji Bugarske.Ne slučajno, šejh Bedrudin je odredio da tu bude prvi ustanak , jer tu je imao najviše pristalica. Sultan je od obnove države najviše pažnje posvećivao formiranju centralne vlasti i jake kopnene vojske. Upravo kao što je i prije i ovdje dolazi do izražaja sultanova promišljena politika.Osmanska vojska nanosi više poraza pobunjenicima. Među više poraza posebno je zabilježena ona pored Bereza, gdje je uhapšen i sam šejh Bedrudin.Nakon toga Bedrudin je i pogubljen.Nedugo nakon toga OD

12

susreće se sa novim problemima.Izdajući se za Bajazidovog sina, čovjek po imenu Mustafa javno je pokazao svoje pretenzije na prijestolje.Vrlo brzo je dobio veliki broj pristalica.On je zahvaljujući neopreznosti vlasti zauzeo relativno veliki dio teritorije.Ozbiljna situacija nastala je kada je on počeo kovati novac sa svojim likom.Tek tada vrh OD uviđa ozbiljnost situacije. Tada Mehmed I jača svoju propagandu tvrdeći da je to DURSEM- lažni Mustafa. Ali u takvoj situaciji nije se znalo da li je to istina ili nije.I ovog puta dolazi do punog uspjeha centralne osmanske vojske i ponovo se uspostavlja Mehmedova vlast.Kako bi kod podanika stvorili pozitivniju sliku o Mehmedu se govorilo kao DURZEM=GUREKCI –lijep, dobro građen, zgodan.Prednost ovog sultana bila je u činjenici da su na njegovoj strani bile poznate vojskovođe: Ilijas-paša, Bajazid-paša, Ibrahim-paša.I pored vojnog poraza Mustafa se uspio spasiti.Sultan Mehmed traži od Manojla II da primi Mustafu i čuva ga kako nebi ponovo ugrozio Carstvo a za uzvrat Bizantskom Carstvu dao je mnogo povlastica.Istovremeno, bojeći se opasnosti sa druge strane, Mehmed tih zadnjih mjeseci svoje vlasti šalje pismo sinu Timur Lenka. Iz tih pisama vidi se da na neki indirektan način priznaje njegovu vrhovnu vlast. Zahvaljujući ovakvom stavu tri godine nakon pobune Vlaške države sultanova država uspjela je poraziti vojsku vlaškog vladara na tvrđavi Đurđevu.Istovremeno, sultan je vodio preko diplomata dosta miroljubivu vanjsku politiku. Ali radna opcija nije se mogla uvijek izbjeći.Zato je Mehmed kao jedan od prioriteta postavio jačanje yeničerskog reda.Već 1419./20 yeničerski odredi obnovljeni su kao u doba Bajazida na 5-7 hiljada. Ono što je posebno važno jeste da je yeničerski odred postao odan vladaru.Druga podrška bila je od trupa koje su poticale iz nepoznatih porodica a koji su svojim ličnim sposobnostima došli do izražaja.I oni su bili zagovornici jačanja centralne vlasti. Iako je Mehmed izbjegavao ratovanje njegovi neophodni vojni pohodi bili su itekako od velikog značaja.U trenutku kad se osjećao izlaz iz krize OD sultan Mehmed I je u 39 godini života, 4. maja 1421. umro.(Obnovio je imperiju i vladao 7 godina i 11 mjeseci uvećao je teritoriju na 340 000 km2 (prim. M.D. samo za Edina sam napisao koliko je tačno vladao).Na prijestolje dolazi njegov 17-godisnji sin Murat II (1421.-1451.- vladao 28 god. 10 mjeseci i 29 dana).Preuzimanje prijestolja proslo je relativno brzo i bez većih poteškoća.Mehmed je imao još 4 sina koja su umrla prije njega te tako nije došlo do bratoubilačke borbe oko prijestolja.Izgledalo je da će Murat ll uspješno vladati državom ali to je bilo prividno.Prije svih svečanosti koje su održane povodom proglašenja novog sultana, pojavio su kucuk (mali) Mustafa koji se izdaje za Mehmedova brata pa traži svoje pravo na prijesto.I ovog puta osm. vojska morala je ratovati kako bi eliminisali i ovog Mustafu. Prednost novog sultana je u tome što je relativno dobru vojnu snagu naslijedio od oca.Te vojne snage u toku 30 god. vladavine Murata ll pokazat će mu potpunu odanost. Nakon sto je 28. februara 1423. uhapšen i pogubljen Mustafa, ubrzo su se pročule glasine kako je novi vladar nesposoban.Ovakve glasine širili su protivnici osmanske dinastije.Znajući za težinu propagande Murat ll počeo je povlačiti vrlo osmišljene poteze.Prvo je pobjedio kucuk Mustafu a zatim naredio svojim vojnim snagama da ratuju protiv odmetnutih anadolskih porodica.Tadasnji gospodar Sinope, Ismendij-beg na vijest da mu se približava sultanova vojska pokušao je da pobjegne i da spas nađe kod sultanovih protivnika ali izdao ga je njegov sin koji postaje sultanov vazal.Murat ga je oženio jednom od svojih rodica.Naredni sultanov potez bio je obnavljanje osmansko-bizantskog ugovora po kome pored vazalnih odnosa Konstantinopolj se obavezuje da sutlanu godišnje plaća cijenu od 30 000 dukata i da se car odriče svih svojih teritorija na Crnom moru.Poslije tih uspjeha sultan svoju pažnju posvećuje Džunejdu, emiru bejluka Ajdina. Kako je sultan ranije znao za razloge Hamze-paše za ubistvo ovog emira to mu je i prepustio (Dzunejdin mu je ubio brata u ranijim ratovima).Tom prilikom Hamza-beg u toku 1425. osvaja Ajdin a zarobljenog Džunejdina dati će ubiti.Smatrajući da je konačno sređeno stanje u Anadoliji sultan je 1425. prešao u evropski dio carstva.Neposredno po dolasku u Jedrene saziva sastanak svojih evropskih vazala.Došli su mu: novi vlaški vladar Dou, despot Stefan i mnogi drugi izuzev Manojla ll koji je kao izgovor naveo starost te poslao svog izaslanika.Prilikom tih audijencija u Jedrenu sultan prima izaslanstvo ne samo svojih vazala –npr. Mlecani, Hios, Rodos …Sve to bilo je u cilju osnaženja OD I vraćanja sultanovog autoriteta. Nemajući razloga da se dugo zadržava u Evropi, sultan se vraća u Anadoliju.Ovog puta sultan smatra da je došao red da Mentese vrati pod svoju vlast.Taj posao prepustio je svom Balban-paši koji je bio motiviran ličnim razlozima. Vojskovođi Osman-begu sultan daje zadatak da osvoji bejluk Tekke, i tu je bilo dosta uspjeha.Tek nakon toga sultan se odlućio na rat protiv Karamana.Borbe su bile brojne i žestoke.U jednoj bici kod grada Adalije od topovskog hica ubijen je emir Karamana, Mehmed-beg. Naslijedio ga je sin Ibrahim koji je uočivši snagu Murata zatražio mir i sklopljen je mirovni ugovor nakon čega je Ibrahim uzeo za ženu Muratovu sestru a ovaj njegovu. Murat je kao miraz uz karamansku princezu dobio i bejluk Hamid koji je 1402.g. ušao u sastav Karamanske države. Tako je 1426. završeno vraćanje otrgnutih bejluka. U prvih pet godina vladavine sultan Mehmed ll je pokazao svoje sposobnosti za vođenje vanjske i unutrašnje politike.Sa ratnim protivnicima nije pravio kompromise ali gdje god je mogao vodio je

13

miroljubivu politiku u korist Osmanskog Carstva.To se vidi na primjeru kad je emir bejluka Germijan pokazao interesovanje da ovaj bejluk zadrži do kraja svog života a da ga potom ostavlja u naslijeđe sultanu Muratu ll koji je i prihvatio odluku.U ovo vrijeme OC je bilo relativno stabilno, vojnički I privredno jako.U trećoj deceniji 15.st. jedan od moćnih Osm. susjeda Sigismund, suočio se sa novom pobunom koja se desila sa Husitima čiji je vođa Jan Hus izrazio neslaganje sa crkvom.Sigismund je stoga učestvovao u pokoravanju Husita, te je izbjegavao rat sa Osmanlijama. Srpska despotovina je proživljavala unutrašnju krizu jer Stefan Lazarević nije mogao naći izlaz.Također, Mletačkoj Republici je odgovarao mir sa OD.Lukavi Mlečani su koristili Muratovu zaokupljenost te su ne napadajući OD izvršili pritisak na Manojla ll da im ustupi luku Solun. Nemajući izbora Manojlo ll je 1423. predao Solun pa će ovaj grad do 1430. biti pod vlašću Mlecana. Zato su oni, da nebi izazvali sultana prihvatili ovu miroljubivu politiku. Sultan Murat ll s pravom se zabrinuo za sudbinu Bizantskog Carstva jer Manojlo ll kao iskusan car neće li radi pakosti dati Mlečanima Konstantinopolj i bizantsku krunu.Zato se Osmalije sa opreznošću pripremaju za okršaj sa Mlečanima. Do rata je došlo početkom 1430. 28. februara napadnuti su Mlečani kod Soluna.Borbe su bile oštre i snažne.Na kopnu su Osmanlije pobijedile i 29. marta zauzele Solun( do Balkanskih ratova 1912. grad je bio u sastavu OC, stanovništvo jevrejsko).Osmanlije su dalje osvojile Janjinu i pokrajine od Grčke prema Makedoniji.Nakon ovih osvajanja Osmanlije su osvojile Epir što je omogućilo širenje na tlo Albanije.Vidjevši da ne mogu preokrenuti stanje na kopnu Mlečani su ponudili mir po kojem bi trebalo ostati stanje kao do tada.Mirovni ugovor potpisan je 1432. Prvi put Osmanlije imaju direktan izlaz na Jadran preko Albanije.Iako je Sigismund izbjegavao sukob nije ga mimoišao.Do borbe je došlo 1427. g.Murat ll je najveći dio vremena provodio na tlu Anadolije te je Sigismund stoga smatrao da proširi svoj utjecaj na okolne zemlje.Godine 1427. umire Stefan Lazarevic i na čelo srpske despotovine dolazi Đurađ Branković. To je bila pogodna prilika za Sigismunda koji je tako želio da poveća svoj autoritet.Despotovina je trebala postati tampon zona između Ugarske I OC.Dok su Ugari držali Beograd, Osmanlije su imale svoj garnizon nadomak Beograda(Golubac).Zato Osmanlije žele vratiti svoj ugled na ovom tlu.U ovom ratu nijedna država nije zauzela teritoriju ali su Osmanlije dobro vratile ugled. Sigismund je stoga 1428. potpisao novi osm.-ugar. ugovor.Zaustavljen je rat u Despotovini a Osmanlije su se našle u teškoj situaciji prema Vlaškoj.Tada je zbačen knez Dan koga je pobijedio(djavo)knez Drakul iza koga je stajao car Sigismund.Knez Drakul je dobio ime po odlikovanju zmaja.On je bio vrlo netolerantna osoba koja je uživala u patnjama drugih.Svog prethodnika kneza Dana je nabio na kolac.Prema onima koje je smatrao za jače davao je poštovanje.Neposredno po preuzimanju vlasti knez Drakul je prihvatio vazalne odnose prema OC. Pored plaćanja danka prihvatio je da na poziv sultana šalje vojsku u rat.On je to pokazao i na djelu kada je sultan upao u Erdelj Drakul je poslao najodanije jedinice koje su 25. maja 1432. oblast Braniseva pretvorile u krv. Upravo ovih dana skopski krajišnik Isak-beg Ishaković upao je u Despotovinu i dijelio kazne pri tome pokazujući despotu sta ga čeka.Drugi vojskovođa Sinan-beg upao je u Kruševac, prijestolnicu Despotovine i rekao da će zauzeti i druga mjesta.On ostaje u Kruševcu i mijenja mu naziv u Aladža Hisar(Šarena tvrđava).Đurađ Branković nemajući drugog izlaza po uzoru na svog ujaka daje sultanu kćer Maru za ženu( Mara je sa sultanom imala skladan brak, ostala je u svojoj vjeri a nakon smrti sultana njen pastorak ju je sa bogatim darovima vratio u Despotovinu).Nemajući svog glavnog grada despot gradi novu prijestolnicu na Dunavu, Smederevo 1432.g. Osmanlije ovih godina ratuju i protiv Krimskih Tatara, to je sukob sa Krimskim hanatom.Ali i dalje u Maloj Aziji najveći neprijatelj bio je bejluk Karaman.Osmanlije osvajaju ovaj bejluk dio po dio.Godine 1431. istekao je ugovor iz 1428. između Ugarske i Osmanlija.Smatrajući da je otklonio opasnost od Ugarske, Sigismund je smatrao da je došao trenutak da vrši pritisak na OD I Murata ll , te traži da mu sultan da pravo na zaštitnički odnos prema Bosni kojom vlada Tvrtko ll.Pored toga traži uticaj nad Srpskom Despotovinom i sjeverom Bugarske.Godine 1431. Sigismund je pružio azil Fružini, pretendentu na bugarski prijesto. Sve ove države su u velikoj krizi jer nisu mogle voditi samostalnu politiku.Mogle su se vezati ili za Sigismunda ili za Murata ll .Spomenute države i njihovi vladari imale su cilj da prežive i da njihovi vladari ostanu na prijestolju.To su znali i Sigismund i Murat ll koji su to nastojali iskoristiti u svoju korist.Sigismundu je pošlo za rukom da proširi svoj utjecaj.Sultan nije imao izbora i primjenio je rat.Prilika se pojavila 1437. nakon smrti Sigismunda.Sultan je naredio vojskovođi Aliju da sa većim vojnim snagama napadne i Despotovinu i Vlašku ali i Erdelj.Osmanlije predvođene Alijem prelaze rijeku Dunav i zauzimaju brojne tvrđave i dolaze do Hermenstat tvrđave. Ugarskom je vladao Albert Habsburški(1437.-1439.) a nakon njegove smrti naslijeđuje ga sin Vladislav (1440..-1457).Veliki značaj stekla je ličnost Vladislava lll-poljski vazal. Sukob između Vladislava Habsburskog i Vladislava lll Jagelovica podijelio je Ugarsku na dva djiela.Ovaj sukob je dobro došao Osmanlijama.Iako su bili zaokruženi unutrašnjim borbama oko prijestolja ugarska vojska bila je i dalje najjača sila.Ugarski vojnici 1438/39. su zauzeli više gradova Srpske Despotovine.Vidjevši kako ove

14

akcije narušavaju ravnotežu sultan Murat ll je naredio da vojska zauzme preostali dio Despotovine. Vojska je 18. augusta 1439. zauzela Smederevo kao i Novo Brdo (poznat po rudnicima,naseljenosti,poljoprivredi, “majka gradova”). Iako je Despotovina ranije doživila prvi pad sada je ponovo pala zauzimanjem Novog Brda.Među brojnim zarobljenicima bio je i Konstantin Mihajlović koji će kasnije biti osman. yeničar.Vojno napredovanje Osmanlija na dijelu Srpske Despotovine dovelo je Tvrtka ll u nezavidnu situaciju.Stoga je on od ranijeg danka povećao sumu na 50 000 dukata osm. vojskovođama ali je napao tvrđavu Beograd.Iako su išli na faktor iznenađenja, branioci Beograda su pružili otpor, a posebno Dubrovčanin, prior Ivan koji je pružio napadačima dostojan otpor.U glavnom gradu Jedrenama dešavali su se drugi događaji.Umjesto Isak-bega imenovan je Halil-paša Candarli 1439. g. Na taj način ozakonjena je politika OC da je osmanska porodica davala sultane a porodica Candarlioglu davala je vezire. Sva ta zbivanja pažljivo je pratio Janjoš Hunjadi, porijeklom sa tla Vlaške ali je u Erdelju (Transilvanija) imao velike posjede te se smatrao bogatim čovjekom.Pravi gospodar od 1440. gubernator Ugarske je bio Janjoš Hunjadi (1446.-1452.).To je bio ne samo zbog njegovog bogatstva nego i zbog njegova junaštva.

“Jedini uspjeh Evropa će imati ako pređe u napad a ne bude se samo branila.”

God. 1441. pod Hunjadijevom komandom poražene su osmanske trupe koje su prodrle do Erdelja.Ohrabren uspjesima on 1442. prelazi Dunav i prodire sve do planine Balkan.Njegovi uspjesi stvorili su haotično stanje kod Osmanlija.On 22.7.1443.g.osvaja Niš a 3.novembra osvaja Sofiju.Skoro da nije bilo značajnijeg osman. vojskovođe koji nije od Hunjadija doživio poraz.Takav je bio i Rumelijski beglerbeg Kasim-paša.Ovi uspjesi su na evropskim dvorovima stvorili propagandu o nepobjedivosti Hunjadija.Njegovi uspjesi ohrabrili su albanska plemena sa princom Đurađem Kastriotijem (Skender-begom) na čelu.On je poticao iz jedne od najuglednijih albanskih porodica te je odveden na dvor sultana Mehmeda l , primio islam i zadržao ga do smrti.Koristeći zbunjenost Osmanlija, Skender-beg je navodno falsifikovao sultanov ferman kojim treba da ode u tvrđavu na Kroji i tamo je okupio nezadovoljne i ustao protiv OD i tako ostao sve do 1466. g. Koristeći poteškoće u evropskom dijelu carstva Ibrahim-beg Karamenioglu ponovno je ratovao protiv Osmanlija nastojeci povratiti makar dio teritorija.On prelazi na tlo osmanske imperije i vodi operacije od Kutahije do Ankare i od Balvadina do Sevrisehira. Sultan je bio prisiljen da odbranu svojih pograničnih tvrđava prepusti vojskovođama a on se prebacio u M. Aziju da ratuje protiv Karamanskog bejluka.Po dolasku u Anadoliju, Murat ll uspijeva zaustaviti ofanzivu i prelazi u kontranapad. Sultan ponovo zauzima Konyu i vraća gradove ovog bejluka te sklapa mirovni ugovor jer slijedi politiku da se Karaman ne smije odmah zauzeti a i međusobno se žene. Dok je sultan ratovao u Karamanu, svog sina, princa Mehmeda, imenuje za Rumelijskog beglerbega. Najvažniju riječ imao je Halil-paša Candarlija.Svjestan da dalje vođenje rata sa Karamanom može da mu se vrati kao bumerang on odlučuje da sklopi mirovni ugovor. Smatrajući da Janjos Hunjadi ima prednost on je pribjegao taktici da ponudi povoljan mir.Ugovor koji je ponudio Ugarska Kraljevina je prihvatila i potpisuje se 12. juna 1444.g.Odlukom ugovora obnovljena je Srpska Despotovina, u Smederevo se vraća Đurađ Branković, Vlaška se našla pod Ugarskom Kraljevinom.Ugarska se obavezala da neće ratovati protiv OC i da neće prelaziti Dunav prema jugu.Tek iza toga u augustu 1444. sultan potpisuje mirovni ugovor i sa karamanskim begom Ibrahimom.Izgledalo je da će svi podanici moći u miru da rade i privređuju.Na dvoru se tad događa nesreća, najstariji sin Aladin umire.Bojeći se sultan abdicira i na prijesto dolazi 12-godišnji princ Mehmed.Nakon abdiciranja sultan je želio živjeti daleko od dvora, da uživa u djelima književnosti i filozofije.Sve poslove u ime maloljetnog sultana preuzeo je Halil-paša Candarli.Sam sultan je odlučio da bude beglerbeg Mentese, Saruhana i Ajdina, a najviše na tlu Jonskog mora.Ali 10 nedjelja nakon potpisivanja sporazuma sa Ugarima stanje se mijenja.Nagovoren od kardinala Čezara Baronea, Vladislav lll prekida mirovni ugovor.Ugarska vojska 1. septembra 1444.g. se pojavljuje pod osmanskom tvrđavom Orsavan.Sultan Murat II se vraća u Jedrene i preuzima ponovo vlast.Bez oklijevanja naređuje da 40 000 njegovih elitnih jedinica bude prebačeno u Evropu.Sa već postojećim trupama sultan se kretao prema Varni jer se i većina ugarske vojske tamo kretala.Sa kraljem Vladislavom lll bio je i Janjos Hunjadi. Do bitke kod Varne je doslo 10. novembra 1444. g.modernije naoružana, sa sposobnijom vojskom, sultanovi vojnici bili su motiviraniji da pobjede.U toku same bitke život je izgubio i Vladislav lll.Bijegom sa bojnog polja Janjos Hunjadi spasio je dio svoje vojske, a dokazalo se da je Osmanlije nemoguće potisnuti iz Evrope.Zaključuje se novi mirovni ugovor. Neposredno po završetku Murat ll ponovno abdicira a Mehmed ll ponovno dolazi na prijesto. Murat ll dolazi u Manisu gdje želi nadoknaditi ono što nije imao za vrijeme vladanja.Poslije kratkog vremena provedenog u Manisi stižu vijesti da su se u Jedrenama pobunili yeniceri.Murat ll se ponovo vraća na vlast.

15

Dok je trajao ugarsko-osmanski rat od 1441-1444. novi bizantski car Jovan Vlll iskoristio je ovo stanje da poboljša ugled Bizanta.Njegove jedinice su prešle u ofanzivu na Peloponez i skoro ga zauzele.Car je znao da će tako dobro privredno ojačati i carstvo i vojsku.Murat ll 1446.g. poveo je rat protiv Bizanta.On je mobilisao vojsku od oko 60 000 ljudi.Osmanlije nanose gubitke Bizantincima i vraćaju Peloponez.Osvajanjem Korinta 3. decembra 1446. završen je rat sa Bizantom.Ovaj put sultan naređuje vojsci da nastave rat protiv Skender-bega Kastriota.Sultan je znao da mir sa Skender-begom dovodi do njegovih ponovnih uzdizanja.Vođen je gerilski rat. U tim ratovima protekla je cijela 1447. g.U Ugarskoj kraljevini došlo je do promjene vlasti;Janjos Hunjadi je proglašen za gubernatora sve do 1452. g. Nakon poraza kod Varne Hunjadi je izgubio dobar dio svog ugleda. Evropa je hvalila Skender-bega Kastriota.Janjos Hunjadi se sprema za novi rat sa Osmanlijama.Kada ugarski gubernator skuplja vojsku za vraćanje svog ugleda postoje i drugi razlozi za ovaj rat.Poslije bitke kod Varne Despotovina više nije bila produžena ruka Ugarske Kraljevine. Despot vodi računa o sebi i svojoj porodici i zna da svako vezivanje za Ugarsku može loše da završi.Ujedno od svoje kćeri Mare dobija informacije da on nije običan vazal, stoga se on čvrsto veže OD. Janjosu Hunjadiju ne dolazi pomoć ni od Bizanta koji je oslabljen.Sva Evropa aplaudira gubernatoru ali ne daje svoju vojsku za novi rat.Stoga Janjos u novom ratu nema vise od 24 000 vojnika.Vojnici, prolazeći kroz Despotovinu pokazali su se krajnje neprijateljski.To su radili vojnici po nalogu Hunjadija.Međutim, Hunjadi je siguran u podršku pravoslavnog stanovništva na jugu Balkana.Činjenicu je zasnivao na tome da će mu kao i Jovanu Vlll Paleologu priteći u pomoć. Na vijest o dolasku Hunjadija Murat ll preduzima brže mobilizacione mjere(oko 150 000 ljudi).Ne želeći pružiti Hunjadiju prednost Murat ll se zaputio onamo kuda su se kretale ugarske čete.Susreli su se na Kosovu 17-19. oktobra 1448. Osmanlije su u potpunosti porazile Janjosa Hunjadija koji je pobjegao sa malim brojem vojnika. Osmanska hegemonija došla je do apsolutnog izražaja. Pobjedom na Kosovu sudbina Bizanta je u pitanju.Nakon pobjede sultan ne raspušta vojsku i šalje je ponovo na Skender-bega Kastriota.Skender-beg i ovog puta vješto izbjegava sukob sa Osmanlijama.Sultan nije jedino mogao da osvoji Kroju, centar otpora albanske vlasti.Sultan je 1449. dao do znanja da se Kroja mora osvojiti, polazi im za rukom ali ne uspijevaju uhvatiti Skender-bega.On polazi u Epir a kasnije se vraća i nastavlja ratovati. U Bizantu dolazi do smjene vladara. Bizantom vlada Konstantin Xl Paleolog (1448-1453.). Držeći se tradicije 1450. Murat ll ženi svog sina Mehmeda sa princezom od Zulkadra.Krajem godine 1450. ponovo dolazi u palaču u Manisi.Poslije kraćeg vremena umro je 3. februara 1451. od moždanog udara.U vrijeme sultana Murata ll, gdje je tokom treće decenije svoje vladavine ojačan dignitet vlasti, ipak je bio prinuđen da dio svojih kompetencija prebaci na neke ličnosti.Razlog je realno stanje jer je osman. imperija ponovo počela da se vraća na poziciju regionalne sile. Veliku ulogu odigrali su veliki veziri. U porodici Candarli veliki broj postali su veziri.Pored Halil-paše koji je bio rodonačelnik porodice vezir je bio I njeg. sin Ali-paša, unuk Ibrahim i praunuk Halil Svi su vezirsku čast obnašali od 1367.- 1453. sa prekidima. Za sve članove vezira iz ove porodice historija veže činjenicu procesa jačanja centralne vlasti, donošenja zakona kanuna, zakonodavstva, obraćanja pažnje finansijama al i povezanost Candarlija sa ne uvijek aristokratskim porodicama istočne Anadolije.To će najviše doći do izražaja u doba vezira Halil-paše koji je otvoreno igrao posrednika vladajuće dinastije koje su okretale leđa kad god su mogle. Značajna porodica Timurtas; njen osnivač Timurtas imao je 5 sinova:Uruc-beg(rumelijski beglerbeg), Umur-beg,Osman-beg(namjesnik Germijana), Jahsi-beg(zapovjednik tvrdjave Uvca)I unuk Ali-beg(namjesnik Karesije). Uporedo sa porodicom Timurtas vrlo zapaženo mjesto u 14/15. st. imali su članovi porodice Evrenos.Njen osnivač Evrenos-beg, vojskovođa još iz doba prvih sultana a imao je 6 sinova.Posebno značajan bio je sin Isa.Zapaženo mjesto imali su članovi porodice Mihajloglu Sultan Murat ll stupa na prijesto sa 17 god. I vladao je u kontinuitetu 23 godine.Od augusta 1444. do januara 1445. uz njegovu saglasnost dužnost je obavljao sin mu Mehmed.Ponovo se vraća i odlazi sa prijestolja. Kad se 3. maja vraća po treći put na prijesto dužnost obavlja do 3. februara 1451. Jedan turski historičar smatra da je Murat ll vladao 28 god. 10 mjeseci I 29 dana. U trenutku stupanja na prijesto za Murata ll govorilo se da ukoliko očuva ono što je naslijedio bit ce dobro(status quo).Ali on se u svim prilikama pokazao kao oprezna ličnost.To je pokazivao sa Karamanidima, Dzandaridima, te sinom Timur-hana.On je prema susjedima pokazivao naklonost.Posebno je na početku vladavine izbjegavao rat sa Ugarskom čiji car Sigismund je smatran za najvećeg evropskog vladara. Njegovo držanje i politika iz prvih godina vladavine vremenom će se pokazati kao ispravan put sultanovog držanja.Istovremeno u ovom periodu Murat ll je posvetio veliku pažnju modernizaciji vojnih snaga.Uvidio je i nastojao da modernizuje snage sa puskama- MUSKETE iz kojih se pucalo vatrenim đulom a posvećuje pažnju i artiljeriji.Nabavljao je topove iz Evrope a kasnije su ih i oni proizvodili.Sa svojim protivnikom Janjosem Hunjadijem analizirao je vojnu taktiku ovog vojskovođe od kojeg je

16

preuzeo manevrisanje opkoljavanjem sa zaprežnim kolima.Osmanlije su topove počeli koristiti 1422.g. u opsadi Konstantinopolja.Muskete koriste još 1444.g. u bici kod Varne.Bio je poznat kod savremenika kao čovjek koji je volio mnogo da uči.Svjestan je bio da iako ima jaku kopnenu vojsku da mu je slaba tačka pomorstvo.Zato je od Mlečana nastojao da preuzme njihovo organizovanje u pomorstvu, da modernizuje brodove i da zapovjednici budu najbolje školovani.To je rezultiralo pomorcima.Već 1442.g. u Galipolju se nalazilo 6 velikih ratnih brodova dok se riječna flota sastojala od lahkih snaga usmjerenih prema Dunavu.Pored jačanja centralne vlasti i vojnih snaga treće interesovanje bila je privreda.Zanatska i privredna snaga je uvećana.Izgrađivale su se nove urbane sredine sa levantskim stilom.Pomaci su se vidjeli u Brusi i Jedrenama. Osmansko carstvo imalo je promet od 2 500 000 dukata.Privredna aktivnost posebno je podstaknuta u Rumeliji.Sljedeća reforma bila je pažnja prema yenicerima.Do tad je red popunjavan iz zarobljenika OC od tada se popunjavao red putem DEVSIRME.Yeniceri postaju jos disciplinovaniji i odaniji sultanu.Isto se primjenjuje kod spahija-konjanika. Sve ovo rezultiralo je ponovnim jačanjem timarskog sistema.Veliku pažnju sultan je posvetio i administraciji. Katastarski defteri najbolje nam kazuju o preglednosti stanja iz ovog perioda imperije.Sultan je zaokružio državu u vrlo preglednu i funkcionalnu a kao cjelina davala je određenu snagu.Sve je to doprinijelo da OC pokaže snagu u doba Mehmeda ll Fatiha.

OSMANSKO CARSTVO U DOBA MEHMEDA II FATIHA(1451-1481)

Rijetko se desavalo da poslije smrti jednog sultana ostane drzava u dobrom stanju. Nakon smrti Murata ll 3. februara 1451. na cello OC dolazi Mehmed ll. Povrsina carstva bila je oko 500 000 km2 tj. u proteklom periodu (1413-1451) carstvo je uvecano za 160 000 km2. do bitke kod Angore kada je imala 690 000 km2 onda je jos uvijek bila u zaostatku. Svi ovi sultani nastojali su vratiti drzavu na onu sirinu iz pocetka 15st. Za novog vladara se znalo da ima cilj prosiriti vlast na teritoriju juzno od Dunava(Evropa) dok je na istoku zelio prosiriti vlast do rijeke Eufrata. Osnovni plan bio mu je zauzece Konstantinopolja I tu stvoriti carstvo kao u doba njenog vladara Justinijana. Zelio je da mu drzava bude svjetska sila. Planovi su mu bili zasnovani na realnim pretpostavkama. Nije morao ratovati protiv brace, protiv anadolskih aristokrata jer im je moc svedena na razumnu mjeru a od oca je naslijedio razumnu I dobro organizovanu drzavu. Kao I otac mu Murat ll I Mehmed ll je od samog pocetka paznju posvetio jenicerskom odzaku. Plasio se da su jeniceri nepouzdani jer su bili pripadnici bektasijskog derviskog reda. Za osnivaca, Hadzi Bektasa znalo se da je ucenik sejh baba Ishaka iz Anadolije. Filozofija Bektasija bila je da su izucavali pored Kur’ana I Hadisa , hriscansko biblijsko ucenje te je u njih svakodnevnim nahodjenjima bilo anadolskih sujevjerja. To znaci da su bili nasljednici islamskih, hriscanskih I nomadskih ucenja. Zato je I Mehmed ll bio vrlo oprezan prema jenicerima. On je 18. februara 1451. stupio na prijesto. Medju prvim odlukama bilo je da se ubije njegov polubrat Ahmed(sin princeze od Sinopa), te da preuda njegovu macehu za Ishaka(vojskovodja), drugu macehu Maru sa bogatim darovima vratio je u Despotovinu. Kako ona nikad nije presla na islam zakaludjerila se po povratku u domovinu(tolerantnost). Dok je na politickoj sceni izgledalo da djeluje uredno, istovremeno je naredio da Djuradj Brankovic obnovi ranije vazalne odnose prema sultanu.I mehmed ll u prvim danima vladavine svojerucno je potpisao medjudrzavne ugovore kako bi pokazao drzavni kontinuitet. Tako je sa Konstantinom Xl Paleplogom I njg. Bracom Dimitrijusom I Tomom, despotima Peloponeza obnovio mirovni ugovor. Ali on je u ovaj ugovor unio nove klauzule da obavezuje basileusa da u prijestolnici cuva I pazi princa Orhana-sina Sulejmana. Time je onemogucavao njemu da mu postane suparnik. Mehmed ll se obavezao da ce Bizantu godisnje placati 300 000 akci. Istovremeno sultan je u Jedrenama napravio gestu koja ce se kasnije pokazati kao katasrofalna. On je po prvi put jenicerima poklonio peskes u iznosu od 10 kesa. To je uradio po nagovoru evnuha(harem). Prve odluke novog sultna u zapadnim diplomatskim ugovorima smatrane su za nepromisljene za novog sultana. Stoga su smatrali da ce OC biti vise zabavljeno unutrasnji nego vanjskim pitanjima. Slicno je mislila I njegova opozicija. U tim pogrsnim procjenama isticao se karamanski Ibrahim-beg . Smatrao je da ce se OD moci svesti na onu iz doba interregnuma. Posli su u akciju racunajuci na neiskustvo sultana(19godina0. Vec u prvim odmjeravanjima snaga, Mehmed ll ih je neprijatno iznenadio. Reagujuci brzo podsjetio je na Bajazida l (pradjeda) ;susjedne bejluke je u korjenu sasjekao. Porazio je I vojsku Ibrahim-bega I doprinio da vec u prvim godinama vladavine teritorija OC bude prosirena na tlo Karamana. Ojacan pobjedama kako u Aziji tako I u Evropi sultan Mehmed ll smatrao je da treba da ostvari svoj san.

17

Osvajanje Konstantinopolja

Mehmed ll je zelio osvajanjem bizantske projestolnice ojacati svoj autoritet vise nego ijedan njegov prethodnik. Bio je svjestan da u neposrednoj sredini ima saradnike koji mu nisu htjeli pomoci u ostvarenju ciljeva. Sve je to doprinijelo da o mladom sultanu nije bilo pozitivnog misljenja. Zajuci da raspolaze sa sredjenom drzavom , sultan je znao za snagu svojih neprijatelja. Konstantin Xl je imao vlast u Konstantinopolju I zuoj okolini a sam grad bio je u osmanskom okruzenju. Mnogi su govorili da Bizantijapredstavlja strano tijelo ali za Konstantinopolj se govorilo kao o “zlatnoj jabuci” sa brojnim palacama I bogatstvima. Sultanova teznja za osvojenjem Konstantinopolja izazvala je protivljenje njegovih prisnih saradnika. Podrzavali su ih aristokrati bejluka koji jos nisu bili osvojeni, te brojni drugi. Plasili su se da Ocne dodje u nezavidnu situaciju te da Evropljani ne krenu u ofanzivu prema sultanu. Deviza je bila “zadrzati a ne osvojiti”. Za razliku od bogatijih I tradicionalnijih porodica drugi sultanovi podanici su ga poticali na ostvarenje sna. Oni su bili iz manje poznatih porodica, uzivaoci arazi mirije, oni koji su samo zahvaljujuci sebi stekli slavu. Ova dva protivnicka tabora bili su podjednake moci sto je sultanu Mehmedu ll odgovaralo. Poslije duzeg razmisljanja sultan je cekao da nadje pravi izgovor za Casus belli. Prilika mu se nasal u princu Orhanu, na kojeg je uvijek racunao bizantski car. Kada je osm. vojska sa glavnim jedinicama otislau ra t sa Karamanom, bizantski vladar ucjenjuje sultanatrazeci mnogo veci iznos, te da ce dovesti OC u stanje kao ono iz 1402. g.Zeleci da preduhitri svog protivnika Mehmed ll izigravajuci nevinost naredio je da se sa Anadolihisara pocne graditi Rumelihisar.za nepune 4 mjeseca podignuta je 1452. Rumelihisar tvrdjava. Bio je to pocetak opsade u opsadi. Posto je karamanski beg porazen, Konstantin Xl je uvidio da je napravio zivotnu gresku. Ne cekajuci da sultran objavi rat, Konstantin Xl je poceo u Evropi traziti saveznike I pomoc. Neke stvari bizantski basileus je previdio. U Evropi je vodjen 100-godisnji rat I znacio je da je Evropa zavadjena, te da se niko ne moze uzdici I ukazati kako spasiti Konstantinopolj. Vodjena je I borba katolicke I pravoslavne crkve. Car nije znao sta da cini te se javno odlucuje za ujedinjenje crkava koje su razjedinjene 1054. g. On stoga 12. decembra 1452. sa clanovima dinastije prisustvuje u Aja Sofiji zvanicnom ujedinjenju krscanske crkve gdje se priznaje primat katolicanstvu. Konstantin Xl nastoji odmaci Mehmeda ll od neminovnog rata. Nakon podizanja Rumelihisara on ne objavljuje rat nego protivnika drzi stalno u neizvjesnosti.Salje … da ratuje protiv brace Dimitrija I Tome. Dolazak Konstantina Xl na ovo tlo bio je cilj Mehmeda ll da onemoguci braci da pruze pomoc. U to vrijeme kod sultana se nalazio Urban koji uzima ime Orhan za kog se znalo da dobro izljeva topove. On je javno obecao sultanu da ce izliti top kalibra kojim ce sultan moci rusiti zidine Konstantinopolja. Top je bio takve velicine I moci da mu je trebalo da predje put za citava dva mjeseca.Bio je to pocetak rata I prije sluzbene objave. Sultan salje obavjestajce u Konstantinopolj da ispitaju stanje u samom gradu. Oni donose vijest da je raspolozenje prema caru jako lose. Sultan je sa jos od ranije pripremljenim planom otpoceo mobilizaciju. Poslije mobilizacije sultan 6. aprila 1453. zvanicno oblavljuje rat Bizantu. Opsada traje do 29. maja 1453. g. Podaci o snagama su vrlo saroliki. Sultan je mobilisao snage od oko 400 000 ljudi (Halkokondil), 165 000 (Nikolo Bravo),a ostali izvori govore da je to oko 50 000 ljudi. Sultan je dobro promislio gdje ce postaviti sator, U blizini kapije Karzijas (biz.) Karije (osm.). Raspored vojske prostirao se od drevnih vrata do Zlatnih vrata. Top je stavljen pred kapiju sv. Romana. Istovremeno u sultanovoj vojsci bile su trupe iz despotovine, vecina rudara iz rudnika Novo Brdo. Oni su poceli kopati lagume-podzemne hodnike smisljajuci da dizanjem zidina vojnici upadnu u grad. Nalazeci se u potpunom osmanskom okruzenju I branioci koje je nadzirao Konstantin Xl pokazali su se kao dobri branioci. U Carigrad je dosla pomoc od 5 000 ljudi-dobrovoljaca pod Ivanom Longom. On je poticao iz cuvene porodice Djustinijani. Mletacki izaslanik djeronimo naredio je brodovima da se grupisu I naprave lanac kojim ce preprijeciti put Osmanlijama. U vodama Zlatnog roga,Bosfora nalazilo se 18 tovarnih galija, 25 transportnih brodova, 48 galija sa dvostrukim redom vesala, preko 300 manjih plovnih objekata. Osmanlije nisu mogle djelovati sa mora.Ujedno nisu mogle ni napasti jer bi tako objavili rat I Mlecanima. Sa kopna su Osmalije intenzivno napadali na zidine grada. Svi zapovjednici bili su obavezani da ujutro dodju sultanu I pitaju ga za dalji tok dogadjaja. U pocetku opsada Konstantinopolja nije bila jaka pa su mnogi dolazili u djenovsku luku Feru te je Hajrudin-pasa odavao tajne neprijateljima.Jednog dana delegacija je dosla sultanu da im on da jedan dio plana te da ga oni provedu u djelo. Sultan je rekao” Kada bi ijedna dlaka u mojoj bradi znala sta je u mojoj glavi odmah bi je iscupao”. Jedna ceta nalazila se u blazini Besiktasa ( Hajrudin-pasa) .Sultan nije mogao da prikrije da se stabla bas na tom mjestu posjeku. Upravo sa ove strane nalazili su se mletacki brodovi. Sultan je naredio da se skupi sva flota , te da se posjece sva stoka jer mu je trebao loj. Kad je suma posjecena naredio je da

18

se oguli kora a potom je premazao lojem a zatim poredao jedno do drugog. Zatim je naredio da se prebace ovim putem brodovi I tako je izbjegao sukob sa Mlecanima. Konstantin Xl shvatio je da se nalazi u teskoj situaciji te je poslao izaslanstvo, obecao da ce placati 70 000 dukata godisnjeg vazaliteta. Na scenu ponovo stupaju protivnici ovog rata. Halil-pasa Candarli smatra ovo za povoljno dok Zagranos-pasa vodja spahija privlaci vecinu na svoju stranu za nastavak rata. Sultan se drzao neutralno. Nastavljen je rat. (Konstantinopolj je branilo 8 500 branilaca.) Branioci su pruzili nevjerovatan otpor. Konstantin Xl imenuje Djulijana Longu za protestatora u znak zahvalnosti. Mletak Djeronimo Mota bio je izabran za zapovjednika vojske. Zapoceo je otvoreni sukob katolika I pravoslavnih a pomocnici postaju sve vise osijani. Sultan je 24, maja pozvao halil-pasu I zagranos-pasu u svoj sator I naredjuje im da odmore vojsku do 29. maja kad treba krenuti napad. Iza svih tih trupa postavio je najodanije vojnike koji su trebali ubijati sve koji bi bjazali sa fronta. U samim jutarnjim satima 29. maja pocinje napad. Prije toga sultan je izdao naredjenje I objavu da ce svi imati pravo na pljacku a on da ima pravo nad zidinama. Ovo je bio i dodatni motiv. Istovremeno aktivirani lagumasi iz Novog Brda postavili su veliki broj laguma a ratni top je bio aktivan. Na jednom mjestu je bila otvorena kapija na mjestu lagumske rupe. Jedan odred vojske je usao u tvrdjavu. Sam Djulijano Longo (ranjen) tajno je pobjegao na mletacki brod te tako izaziva jos vecu paniku. Sve veci broj Osmanlija ulazi u grad. Na ovo reaguje I princ Orhan I baca se sa zidina grada. Car Konstantin Xl dugo se borio I casno izgubio zivot. Do poslijepodnevnih sati grad je bio osvojen . Sultan je usao u grad I posao prema crkvi Aja Sofiji I od tada ona postaje dzamija. Sultanov ulazak u Aja Sofiju zatekao je vojnika kako razbija motive (idolopoklonstvo). Sultan ga je pitao da li zna za sultanovu naredbu o vlasti nad zidinama. Vojnik je pogubljen. Od tada se ovaj grad naziva ISTAMBUL-U grad. Sultan je namjeravao da ovaj grad bude glavni grad carstva, te je tako sprijecio njegovo rusenje. Nakon osvajanja Konstantinopolja izvrsio je svoj san. Od tada je nazivan EL FATIH Osvajac. Uveo je red I zakon a osnovna zelja mu je bila da u grad naseli podanike iz svih krajeva carstva. Nakon stabiliziranja vlasti on salje poruke muslimanskim vladarima da je osvojio Konstantinopolj I srusio Bizantsko carstvo. Od tada ga muslimani nazivaju najvecim muslimanskim vladarom. Sa osvajanjem Carigrada nastavlja se politika Orhana I drugih sultana o osvajanju. Sada druge sile nisu mogle napasti Mehmeda ll kao skorojevica nego kao legitimnog nasljednika. Kako pise Djakomo de Langusi Sutnja evrope je potvrdila da barbari nisu unistili bizantsko carsvo nego su legalno tu usli. Nema podesnijeg mjesta od Carigrada za jedinstvo Osmanske imperije. Ono je ujedinilo ranije velike imperije. Vec 1454. sultan za svjetskog patrijarha imenuje Genadija. Od njega trazi da sazna osnovno ucenje pravoslavne vjere kako bi se korektno obnasao prema pripadnicima ove vjere. Doveo je I pripadnike katolicke I jevrejske vjere. Iako sa padom Konstantinopolja pada I Bizant to ne znaci potpuni pad ovog carstva. God. 1456. osmanska vojska osvaja Atinu I zauzima citavu teritoriju morejske despotovine a 1460. cijela njena teriotorija bila je pod sultanovom vlascu a 1461. sultan osvaja I Trapezuntsko carstvo. Nestaje svih Konstantinovih podanika I sva teritorja prelazi u vlast sultana. Prije nego jepoceo sa opsadom Konstantinopolja sultan je imao plan sta ce uciniti sa gradom. Najprije je odlucio da ce to biti glavni grad imperije. Stoga je 24. maja 1453. obecao pravo na ratni plijen osim prava na zidine. Tako je sprijecio razaranje prijestolnice I omogucio da mnogi imaju smjestaj za zivljenje u ovom gradu. Zelio je naseliti podanike svih konfesija jer je tako mogao vratiti ugled I moc. Poslije proglasenja on je poceo u ovaj grad dovoditi osim Turkmena, Grke, slivenske narode I Jevreje. Dovodjenje I naseljavanje Konstantinopolja nije bilo spontano. Vec unaprijed su poceli naseljavati pojedine kvartove sa odredjenom konfesijom. Tkav kvart je bio PANARIOT saobjektima pravoslavne vjere, osmanlije dovode u njega pravoslavne Grke. Silcno je bilo I sa kvartom Galata (Djenovljanska kolonija). Samo jezgro grada rezervisano je za naseljavanje muslimana. Ove mjere nastavice se I u narednom periodu. Fatih je potom preduzeo I druge mjere. Prva je odluka bila o smjeni velikog vezira Halil-pase Candarlije, koji je osudjen zbog saradnje sa posljednjim carem Konstantinom Xl Porfirogenetom. Fatih ga je osudio na smrt. Time je iscupan korijen povezanosti visokih vojskovodja I anadolske opozicije. Fatih je odlucio da skrsi moc krvnog plemstva sto mu je omogucilo jacanje centralne vlasti. Ali, pogubljenjem vezira nije potpuno nestala moc opozicije. O padu Carigrada prva je saznala Venecija I to mjesec dana kasnije kad je odrzavana sjednica senata. Oni su vijest proslijedili papi Piju ll odakle se vijest dalje prosirila. Upravo 1453. g. predstavlja I godinu kada nije bilo ni 100-godisnjeg rata. Konsoldujuci stanje Fatih je bio prakticna osoba I krenuo je ostvarenje novih planova. God. 1454. salje ferman Djuradju Brankovicu da mu preda despotovinu(legalni nasljednik). Istovremeno je osmanska flota isplovila u Crno more. Razlog je bila zelja sultana da koristeci zbunjenost Evropljana osvoji sve priobalne djenovljanske kolonije, Trapezuntsko carstvo (Komneni) I Moldaviju. Sve navedene zemlje trebalo je da se u sto skorijem vremenu osvoje I pripoje OD. Naziralo se da granica u Evropi postaje Dunav. Stoga su sve drzave oko ove rijeke strahovale za sebe. Jos je 1451. g. Ugarska koristila smjenu

19

na sultanskom prijestolju te je despotovina morala da joj ustupa Krusevacku oblast. Razlog je bio da sultan Mehmed ll nakon osvajanja Carigrada prvu vanjskopoliticku aktivnost usmjeri na Balkan. Za realizaciju osvajanja despotovine angazirao je oko 20 000 ljudi. Glavni dio vojske se kretao prema Ostrovici I Smederevu. Osmanlije uspjevaju 1454. osvojiti Ostrovicu ali se povlace pred Smederevom. Tad 18. aprila 1454. sklapaju mir sa Despotovinom. Despot se obavezao da ce OC placati porez od 80 000 dukata. Ubrzo je slopljen mir I sa Mletackom republikom. Potom se vraca u Carigrad. Na mjestu VV nije bio niko. Fatih je za vezira imenovao Mahmud-pasu Andjelovica. Njegovo imenovanje znacilo je sultan provodi svoju licnu politiku. Dok su trajale ratne operacije u martu I aprilu osman. jedinice napale su Moldaviju. Rat je trajao skoro godinu dana da bi 5. oktobra 1455. sluzbena Moldavija prihvatila vazalni odnos sa stepeno unutrasnje autonomije. Uspjesi su ohrabrivali sultana da 1456. pripremi pohod na Beograd koji je bioi pod ugraskom vlascu. Ta vijest ponovo je uzbudila Evropu. Zato su papa Kalikst lll I Janko hunjadi preduzeli mjere I poslali pomoc za odbranu Beograda. U ovom boju posebno mjesto imao je svecenik Ivan Kapistran. Pripremljeni branioci su uspjeli nanijeti poraze napadacima tako da je 21. jula 1456. sultan naredio povlacenje ispred Beograda.To je bio veliki vojni ali I politicki poraz Mehmeda Fatiha.Kada je u devetoj deceniji umru Djuradj brankovic naslijedio ga je sin mu Lazar koji nije dugo vladao jer se osman. vojska predvodjena Mahmud-pasom Andjelovicem ponovo zaputila u Despotovinu. Osvojene su brojne tvrdjave Smederevo I cijela Despotovina 1459. Osnovan je Smederevski sandzak koji je postao centar vlasti na ovom podrucju. Zajedno sa ostalim sandzacima on je usao u sastav Rumelijskog ejaleta. Dok je Mahmud-pasa Andjelovic uestvovao u osvajanju Despotovine ni sultan nije mirovao te je ratovao na Peloponezu. U periodu od 1458./60. zauzeo je cijelu tu teritoriju. Skender-beg kastrioti u Albaniji nastavio je sa daljim otporom. Borbe su bile duge I iscrpljujuce. Skender-beg je iao pomoc papa I aragonskog kralja Ferdinanda. Rimski papa Kalikst ll stoga 1459. proglasava krizarski rat. U ovo vrijeme Skender-beg je vracao gradove u svoju vlast (Skadar I Drac).Tako je pomoc mogla stizati ne samo kopnom nego I vodom. Skender-beg rodjen je u gradu Kroji 1405. u jednoj od uglednih knezevski porodica. U pocetku XV st. otac mu je bio gospodar Maca u gornjoj Albaniji. Kako je ova teritorija jos u doba sultana Mehmeda l dosla u vlast OD Skender-beg je kao dijete odveden u Jedrene I kao taoc proveo vise godina. Boravkom na sultanovom dvoru presao je na islam I postao od tadasnjeg Djuradja, Skender. Najvise vremena je proveo u drustvu Murata ll tako da je licno poznanstvo uticalo na njihove obostrane odluke. Koristeci povoljan trenutak neopreznosti Skender-beg je napisao ferman u ime sultana Murata l da ide u rodnu Kroju I preuzme ga 1443. Neposredno po dolasku sa svojim pristalicama protjerao je osm. posadu I zapoceo dugogodisnju borbu (25 godina) protiv Murata ll a I Mehmeda llFatiha (1443.-1468.) do trenutka u radu Nisosu kada Skender-beg umire. Dugogodisnja borba I ratne sposobnosti te taktika koju je primjenjivao od 1448. donijela mu je zvanje najboljeg evropskog vojskovodje. Nakon osvajanja srpske depotovine osm. vojska krenula je u ofanzivne djelatnosti na okolne zemlje. Postavilo se pitanje o osvajanju Bosne. Ova zemlja je bez obzira na unutrasnje nesloge predstavljala branu za dalje osvajanje sjevera. Zbog svog geostrateskog polozaja bila je pogodna za osvajanje okolnih podrucja. Bosna je trebala da preuzme dotadasnju ulogu Skopskog kraista.Ofanzivna akcija osmanske vojske vremenom se prenosi I na Aziju.Rezultat te djelatnosti bio je da osmanlije 1461. osvajaju Amasiju koja je bila znacajna djenovljanska kolonija. Te iste godine osvajaju I bejluk Ismendijar(Dzandar). Time se osman. vlast u potpunosti ucvrstila na tlu zapadne Anadolije. Ovi uspjesi su naisli na protivljenje osm. susjeda. Narocito gospodar bejlika emir Uzun Hasan (Bijeli Osman). Ovaj emir poveo je rat protiv bejluka Karakojunur.Lukavstinom je preuzeo ovaj bejluk. Istovremeno je uspio nmetnuti svoj autoritet ostalim aadolskim bejlucima I da postane gospodar persijskog carstva. Imao je jaku vojsku I potencijal. I ovaj emir je prikupljao sve informacije o OC I dvoru sultana Fatiha. Historicari kazu da je tim postupcima podsjecao na Timur Lenka a da ga je u lukavstvu nadmasio. Uzun Hasan je stupio u savez I sa rodoskim vitezovima koji su slavili kao neustrasivi ratnici, sa kiparskim kraljem I alajskim begom. Uspotavljaju se veze sa diplomatama Mletacke republike. Nudi im se savez da ukoliko Mlecani zarate protiv sultana da ce im pruziti pomoc od 30 000 ljudi.Uzun Hasan je znao da izmedju njega I Mlecana stoji osm. carstvo. Stoga im je predlagao da akcije usmjere prema jugu Anadolije (nekadasnjem OC) te da se Uzun Hasan sa njima sastane kod planine Taurusa. Gledajuci, ovaj plan nije izgledao nepromisljeno I nerealno. Na ovom prostoru su se nalazili Kurdi koji su bili nepouzdani za OC, te neki bejluci koji se nisu zeljeli pokoriti Osmanljama. Uzun Hasan je trazio da Venecija posalje artiljeriju. Planovi su medjutim bili samo san a ne I realnost. Fatih I njegove vojskovodje su koristili svoje okolnosti I onemogucili su spajanje ovih saradnika. Kada je 1472. mletacka flota napala obale osman. su pruzile snazan otpor. Prije toga osmanlije su osvojile Karamanski bejluk I stvorile sandzak Karaman. Uzun Hasan nije ipak odustao od rata sa Osamnlijama. Ponovo je uspostavio vezu sa Mlecanima I dogovoreno je da se Mlecanima prepustaju Peloponez, Lezbos, Eubeja, Agros I okolina ukoliko osman. budu

20

potazene.Obecao im je prepustiti I glavni grad. Sa 70 000 vojnika Uzun Hasan polazi u akcije 1473. protiv Osmanlija. Sultan Fatih je preduzeo potrebne mjere te je mobilisao sve podanike. Sa ogromnim snagama Fatih je posao protiv glavnine persijske vojske. Do bitke je doslo 11. augusta 1473 kog Eufrata (blizu grada Erzidzana). Kao mnogo puta do tada dosla je do izrazaja visprenost Mehmeda ll te je spomenutog datuma osm. vojska nanijela veliki vojni poraz persijskim trupama. Interesantan je odnos sultana prema zarobljenicima jer je naredio da se oni svi pogube.Fatih je naredio da svi zarobljenici koji su obrazovani kao I clanovi sa Crnog mora,a koji nisu svojevoljno krenuli u boj sa Uzun Hasanom, da se postede. Ovaj poraz je pokopao sve nade Uzun Hasana da postane novi veliki vladar. Poslije ovog rata sultan smjenjije VV Mahmud-pasu Andjelovica. Optuzen je za mnoge slabosti, kolebljivost I popustljivost u velikim akcijama. Za njega je znao da je veliki obrazovan covjek, pisac knjizevnih djela ( pseudonym ADNI). Na mjesto VV stavlja se Gedik Ahmed-pasa koji je sakupio vece vojne snage I sa princom Mustafom namjeravao osvojiti preostali dio Karamana. Nakon njegovog nestanka 1468. preostali dio dosao je pod vlast Pir Ahmeda I Kasim bega. Bojeci se da oni ne reaguju ponovo vezir krece u vijne ofanzivne akcije. Princ Mustafa bio je sa njim jar mu je sultan Fatih dao namjesnistvo na osvojenim teritorijama. Ubrzo on umire na sto Mehmed ll namjesnistvo povjerava princu Dzemu. Imao je svega 16 godina. Za razliku od drugih vec tada je vladalo pozitivno misljenje. U svojoj okolini je ostavljao utisak razborite I autoritativne licnosti. Svi koji su ga slusali bespogovorno su izvrsavali njegova naredjenja.Osmanske akindzje intenziviraju svoje napade daleko vise nego na teritorije svojih susjeda. Manji I veci odredi su upadali u Korusku, Stajersku I Kranjsku. Jedan od najaktivnijih vojskovodja je Isa-beg isakovic koji je ratovao na tlu Dalmacije I Slavonije. On 1471. sa spahijama upada na oba ova podrucja. Rezultat je veliki ratni plijen I zarobljavanje velikog broja ljudi. Razlog da on posvecuje veliku paznju dovodjenju zarobljenika pruzila im je mogucnost razvoja privrede. Zeljela se iskoristiti privredna aktivnost cime bi I drzava I stanovnici imali koristi. Iste 1471 . akindzije upadaju u Kranjsku I tom prilikom su zapalili jedan samostan. Oni takodjer dovode zarobljenike u Bosnu. Vjerovatno ohrabreni uspjesima u prethodnoj godini akcije dovudz nastavljene su u 1472./73. g. Koliko u branioci bili slabi govori podatak da su akindzije doprle do same Ljubljane I djelovali na cijelom tlu Koruske. Stvorena je panika na ovim podrucjima pa se ljudi sa tla mletacke I hapsburske granice povlace u unutrasnjost. Istovremeno druge osm. vojskovodje nastavljaju dejstva na jug Balkana. Tako je Rumelijski beglerbeg Sulejman-pasa 1474. dosao do Skadra koji je bio pod vlascu mletackog duzda. Branioci su pobjedili Sulejman-pasu. On nije bio I pored toga smjenjen. Vec u 1475. Sulejman-pasa dobija naredjenje da izvrsi mobilizaciju I da krene u Moldaviju te da kazni kneza Petra Arona koji je odbio izvrsavati vazalne odnose prema sultanu. Sulejman-pasa je precijenio protivnika. Razlog je bio da Moldavija u proteklih 18 godina izgleda kao slaba knezevina. Kad je Sulejman-pasa dosao u Moldaviju uvidio je svoje greske. Tlo je bilo dosta sumovito a moldavske vojskovodje nisu bile slabe. U blizini rijeke Berlat kod Rakovice 17. januara 1475. Sulejman-pasa je dozivio veliki poraz. Citav niz tvrdjava duz Dunava zbog straha napustaju stanovnici I tako ih Moldavci lahko zauzimaju. Osmanlije uspjehe takodjer postizu 1475. na Krinu protiv krimskog hanata. On je za osmanlije bio od velikog znacaja jer su imali brojna bogatstva. Uz to, u blizini ovog hanata nalazile su se djenovljanjske kolonije duz Crnog mora. Posebno je sultan bio zainteresiran za Kefu glavnu djenovljansku koloniju I najznacajnije uporiste. Preko nje su dolazili brojni zacini, svila, krzna u Evropu. Medjutim, Mehmed ll napad prema Kefi nije napamet planirao. Trazili su najprije izdajnike : Specifacije. Prije dolaska osmanske vojske do zidina on je obecao da ce kad osman. dodju otvoriti kapije grada. Nezeleci neuspjeh sultan je poslao ovom gradu vezira Gedik-pasu I dao mu 40 000 vojnika. I pored oceivanog otpora Osmanlije su naisle na pogodnosti u gradu Tana ( Azov) koji se predao veziru bez borbe. Posto je on bio pod vlascu krimskog hana odmah je saznao za izdaju. Gubitak Tane rezultirao je da brojne tvrdjave duz Crnog mora osman. brzo zauzmu. Oni prosiruju plan svojih aktivnosti te 1476. krecu na Krim I do 17.. g. Krim postaje osman. vazal.

Tako su tokom 1475. Osmanlije uspjele osvojiti I dio Besarabije a posebno je bilo znacajno osvajanje Akermana. Rezultat tih osvajanja Gedik Ahmed-pase bilo je novo teritorijalno sirenje I dolazak do Poljske kraljevine I kralja Kazimira. Vec u 1476. g. osmanska vojska poduzima novu ofanzivu protiv Moldavije koja je bila ostavljena postrani. Osman. vojska je porazila moldavsku vojsku koju je pomagala Poljska. Glavna bitka bila je kod mjesta koje se zove Rosbaeni (Bijela Dolina) a napadnuta je I tvrdjava Hoti ali u njenom osvajanju nije bilo uspjeha. Tih 70-ih godina 15st. na vlaskoj sceni je bio poznat knez Drakul kao surova I nastrana osoba. Poznat je bio I kao Tepes- Nabijac na koplja. Drakul mu je bilo poznatije ime – vrag, djavo. Medjutim, bio je poznat I kao veliki protivnik OC. Iako je bio u vazalnom odnosu koristio je

21

svaku priliku da odustane od vazaliteta. Jos 1461. g. smatrajuci da je sultan zauzet ratovanjem u Aziji I Evropi pokusao je da Vlasku osamostali I otkaze svoj vazalitet. Tako je sklopio savez sa ugarskim kraljem Matijom Korvinom I da tako otjera Osmanlije. Otvorena pobuna natjerala je sultana Mehmeda ll da shodno situaciji brzo reagira. Fatih je izvrsio brzu mobilizaciju. Sa mnogim protivnicima kneza Vlada Tepesa uspio je da ga porazi. Sultan na njegovo mjesto postavlja Radula koji prihvata vazalni odnos. Osmanlije su tada imali I brojne nesporazume sa Mletackom republikom koja je bila mocna trgovacka drzava sa brojnim kolonijama duz mora. Mlecani znajuci da se ne mogu samo zadrzati u Dalmaciji I na Apeninima nastojali su se prosiriti I na Peloponez. Jedan dio Peloponeza bio je pod vlascu Dimitrija I Tome Paleologa. Njihovi I interesi Mlecana su se poklapali I doslo je do saveza. Medjutim, izmedju brace je doslo do vojnog sukoba I Dimitrije je zatrazio pomoc od Fatiha. Koristeci ovu situaciju osmanske vlasti uspjele su zauzeti cijelu Tominu teritoriju. To je bio povod za novi osmansko-mletacki rat. Videci da nece imati uspjeha Mlecani paznju I teziste borbi preokrecu na Albaniju. Pomoc I Mlecanima I Skender-begu pruza pruza papska drzava, papa Pije ll I papa Pavle ll (1464.- 1471.). Na strani protivnika osmanlija bio je aragonski kralj Ferdinand. Svi ovi savezi rezutirzli su da Mlecani preuzimaju od osmanlija gradove Skadar I Drac, dvije poznate luke. Istovremeno Osmanlije pomoc traze od pravoslavlja, grcki metropolit I vaseljenski metropolit iz Istambula. Borbe izmedju 1461/63. dovele su do otvorenog rata 1463. izmedju Osmanlija I mlecana. Rat je trajao 16 godina od 1463-1479.g. U pocetku 1463./68. borbe ovih vojski vodjene su sa promjenljivom srecom. Ali kad umire Skender-beg Kastrioti stanje se mijenja u korist Osmanlija. Albanski narod nije nasao odgovarajuceg vodju tako da oni prihvataju osmansku vlast. Osmanlije imaju sve vecu prednost I uspjehe. Medju Albancima pocinje intenzivnije primanje islama. Kako je 1463. osvojen dobar dio bosanske zemlje dolazi I do stvaranja novih sandzaka 1463. Bosanski; 1480. Hercegovacki; 1471. Zvornicki. Sve se ovo desavalo dok su osmanlije ratovali protiv Mlecana. Oni gube I na Peloponezu a to rezultira osman. osvajenjem Negroponta (Eubeje). To je bilo od izuzetne vaznosti jer je on predstavljao jedan od centara vlasti juzne Evrope. Osmanlije pokazuju napredak I u pomorskim snagama. Sultan 1468.g. vodi rat protiv Karamana gdje je formiran karamanski sandzak. Time je na tlu M. Azije nestao osmanski najveci neprijatelj. Jedan karamanski princ je uspio pobjeci kod Uzun Hasana. Svi uspjesi natjrace mletacku rapubliku da prva zatrazi mirovne pregovore do kojih dolazi 24. januara 1479.g. Ona je prihvatila gubitak Peloponeza, djelova Albanije, ostrva Lemnos I Eubeje I po prvi put Mlecani prihvataju da plate ratne dugove od 100 000 dukata. Mlecani su dobili pravo da njihovi trgovci imaju pravo trgovine I kretanja po cijeloj teritoriji OD kako su ga imali trgovci Firence I Dubrovnika, da u Istambulu imaju svog prestavnika (bailo). Mir je omogucio Osmanlijama da vojne snage prebace na druge frontove. Zato 1479. posle su vojne snage protiv Erdelja. Angazirane su vojskovodje Ali-beg I Iskender Mihajloglu. Oni su bili poznati kao zapovjednici akindzija. Oni su upadali na podrucje Koruske, Kranjske I Stajerske te Dalmacije. Upadu se suprotstavio erdeljski knez Stjepan ll Bahtori. Do borbe je doslo na Kruskom polju kod Vajzburga 13. oktobra 1479. g. Na iznenadjenje erdeljski vojnici su pobijedili Osmanlije. Ali oni nisu bili zbunjeni nego su nastavili akcije na tlo hapsburske drzave I mletacke republike. Osmanska flota koja je bila povjerena Gedik Ahmed-pasi da bi se aktivirala na Sredozemlju. Razlog je bila cinjenica sto je Gedik Ahmed-pasa uzivao ugled kao obrazovana osoba koja komunicira sa svojim saradnicima. Sultan ga je odredio za realiziranje plana osvajanja Apeninskog poluotoka. I dok se gedik Ahmed-pasa pripremao, licno Mehmed ll Fatih koristeci mirno stanje u Anadoliji koncentrisao je snage za osvajanje Rodosa. Rodos je imao izuzetan geostrateski polozaj I tako je predstavljao smetnju za osman. pohode po Sredozemlju. Sam otok cuvali su rodoski vitezovi. Oni su pripadali Jovanovcima (11st.) formirani su na tlu Palestine a 1310. uspostavljaju vlast na Rodosu a do 1522. imali su punu kontrolu. Njihiv duhovni I svjetovni starjesina bio je papa. Pridrzavali su se svih dobrih odnosa sa protivnicima I kad je vojska Sulejmana Kanunija osvojila Rodos pustila ih je I oni odlaze da zive na Malti. Sultan Mehmed ll uvidio je da predstojece poduhvate ne moze izvesti bez osvajanja Rodosa. Zato imenuje Mesih-pasu da organizuje vojsku. Neuspjeh osmanlija zabiljezen je kod Ugara. Armja pod zapovjednistvom Pavla Kavizisija zvanog “pobjednik Turaka” uspjela je da suzbije pohode na ovu kraljevinu. Jos od 1456. Fatih je koristio svaku priliku da zabiljezi pobjedu nad Ugarima I spere svoju sramotu. U ovo vrijeme Ugarska je pod Matijom Korvinom bila mocna I jaka sa vojskom koja je zaustavljala prodor Osmanlija. Vijesti o osvajanju Rima ohrabrile su Korvina da njegova kraljevina nije centar osvajanja Fatiha. Sultan je sanjao da ostvari svoj drugi san, osvajanje Rima u 50 god. Grad Rim nije bio centar njegovog osvajanja nego cijeli Apenini. On je pravio planove da iz albanske luke Flarone prebaci dio kopnenih snaga na jug Apenina I da odatle zapocne osvajanje grada. Na putu su mu bile drzave sa dugom tradicijom. Znajuci za uspjehe Gedik Ahmed-pase sultan se odlucio da mu ponovo povjeri zadatak. Kako je bio

22

disciplinovan dobivsi imenovanje Gedik Ahme-pasa je za kratko vrijeme prikupio snage I prebacio se 28 juna 1472. g. na jug Apenina. Najveci dio vojske za zauzimanje Otranske luke cinili su jeniceri I azapi (nezenje iz Anadolije). Osvajanjem Otranta Osmanlije stvaraju most sa Balkanom. Gedik Ahmed-pasa se vraca u Rumeliju da izvede novu mobilizaciju I pocne aktivnije djelovanje. Na vijest da su Osmanlije zauzeli Otrant izazvali su metez neprijatelja. Papa Sikst lV je obavijesti sve znacajnije licnosti. Evropska diplomacija dosjetila se vazne stvari. Ne dozvolivsi da Fatih pridobije Esrefa ……. (1468-1495) mameluckog emira, oni su prenosili glasine da je dolazak Osmanlija na Apenine odskocna daska za napad na Egipat. Evropljani su govorili da je zauzimanje Otranta cilj Osmanlija da ponovo napadnu Rodos. Sultan je iznenada naredio da preostale jedinice dovedu u Istambul I da krenu u pravcu Gobze gdje se nalazio Hanibalov grob. Za sultana se znalo da uvijek ima planove koji su samo njemu poznati. Sultan, iako je imao 49 godina na putu prema Gobzi 3, marta 1481. je umro. Kao vladar je na prijestolju proveo 30 godina 22 dana. Bio je vladar dva carstva Bizantskog I Trapezuntskog I 14 kraljevina I da je uspostavio vlast u preko 200 gradova. Kod mjesta gdje je ukopan pravi se presedan. Fatihovo tijelo je ukopano u Istambulu kod njegove dzamije. Tada se carstvo prostiralo na 850 000 km2. Osmanska imperija se nije samo vratila u granice imperije u doba Bajazida l nego je I povecana za oko 20 %. Povecao se I broj stanovnika, privredni centri, rudnici I sto je vazno nasao se pored Turkmena, Jermena I Grci,slavenski narodi, Vlasi, Moldavci, Tatari,Jevreji…Sluzbeni naziv sultana je bio “ suveren dva ………..,Rumelije, Anadolije, gospodar dva mora”. Veliku paznju posvecivao je umjetnosti I kuturi I bio je prakticni musliman. Posebnu paznju je posvetio vaseljenskom patrijarhu Genjadiju. Mnogo se interesovao I za druge vjeroispovjesti. Bio je mecena mnogih naucnika I umjetnika. Medju onima koji su dosli na sultanov dvor bio je Djentile de Benini koji je naslikao portret sultana. Slikama je ukrasio Top-kapi saraj .Njegova podrska ovom slikaru izazvala je zamjerke mnoge uleme. Donio je brojne kanune o odnosima drzave prema pojedincu, vakufu… a cilj je bio jacanje centralne vlasti. Od pocetka je bio veliki neprijatelj anadolskih porodica. Od sultana Murat l on je najvise paznje posvetio timarskom sistemu. Po odluci osvajaca Konstantinopolisa zemljiste vinograda, baste, kuce, mlinovi mogu biti u privatnoj ili vakufskoj svojini a ostalo je drzavno. Time su bili zadovoljni zemljoposjednici I time su izbjegli sudbinu kmetova u Evropi.U tom smislu on je izvrsio agrarnu reformu koju je provodio veliki vezir Karamani Mehmed-pasa (1477-1481). Tim reformama posebno su bili nezadovoljni predstavnici uleme. Bas u protekle 4 godine oduzeta je zemlja koja je bila u vlasnistvu vakufa te se stvorila velika politicka opozicija prema postojecoj vlasti. U ovo doba OC se susrece sa novim nacinom prikupljanja poreza. Razlog da sve manje poreza trazi u naturi nego u novcu bila je zelja sultana da ima velike kolicine novca kojim bi placao svoje budzetske korisnike. Sakupljaci su time uzimali dio novca za sebe I tako jos vise opterecivali poreznike. Ovaj nacin unaprijed uzimanja poreza zvan je ILITIZAM. Da ne dodje do vecih zloupotreba on je donio kanune za reguluisanje centralne, pokrainske I lokalne vlasti. Posebno je dobro funkcionisao system popisa svega od interesa za drzavu. Obicno su se popisi vrsili svakih 10 godina I obavljali su ih strucni ljudi. U svim popisima uvijek je drzava bila iznad lokalnog I pokrainskog I imala je potpis I monogram (nisan) sultana. Do Fatihovog vremena po tradiciji svaki podanik ako mu nesto nije jasno mogao se licno obratiti vladaru. Sad se formira posebna kancelarija gdje pristize sva korespondencija na koju odgovaraju drugi ljudi a ne sultan. Jos je jedna tradicija napustena a to je prisutnost sultana na svim sjednicama diwana. U ovo vrijeme druge polovine 15st. nemuslimanski podanici-zimije relativno su imali zadovoljavajuce uvjete zivota I nisu bili nicim optereceni kao u Evropi. Zato jedan dio stanovnistva iz evropskih zemalja dolazi na tlo OC da tu zivi. U Fatihovo vrijeme javljaju se I negativne stvari kao sto je peskes jenicerima (5000 kesa) I od tada se po prvi put biljezi inflacija. Ona se javlja u momentima kada je potreban novac a postojece sume nisu mogle zadovoljiti potrebe (kvarenje novca). Inflacijom su osteceni vojska, administracija I sudstvo kao osnova uprave osmanske drzave. Sve ce to I pored uspjeha, podizanja brojnih gradjevina baciti izvjesnu tamu na vladavinu ovog osmanskog vladara I diplomate. Problem je bio jos u jednoj cinjenici- hanefijska skola kojom vladara ne nasljedjuje najstariji sin nego najsposobniji. Iza sultana Fatiha ostala su dvojica sinova Bajazid I Dzem. Ovo ce biti razlog da od 1480. g. pored izvjesnih slabosti nastaje period bratoubilackog rata.

VLADAVINA SULTANA BAJAZIDA ll (1481.-1512.)

Vijest o iznenadnoj sultanovoj smrti brzo se prosirila I dosla I do njegovih sinova. Za sina mu Bajazida bili su jeniceri I ulema a za mladjega Dzema bio je VV Mehmed-pasa Karamani, dio spahija I

23

indirektno njegov otac Mehmed Fatih sto se vidi iz cinjenice o povjerenju namjesnistva nad Karamanom ( Konja je blizu Istanbulu) dok je drugi bio u Amasiji. Po tradiciji je onaj od princeva koji prije dodje do prijestolnice postajao sultan. Cim je umro 3. maja 1481. njegov VV je poslao pismo sa sadrzinom princu Dzemu. Medjutim, pristalice princa Bajazida su presrele kurira, uzele mu pismo I izmjenjeno poslali Bajazidu. Na licu mjesta su jeniceri ubili vezira a 4. maja 1481. su do dolaska Bajazida iz Amasije imenovali za upravitelja sina mu Korkuta. I pored preduzetih mjera za brzo kretanje ipak je novom vladaru trebalo devet dana da iz Amasije dodje u Istanbul. Bio je to I razlog sto se dugo cekalo na ukop sultana. 21.maja 1481. god. sultan Mehmed Fatih je ukopan u svojoj Fatih-dzamiji u Istanbulu. Istog dana Bajazid II za velikog vezzira imenovao je Ishak-pasu koji je najvise doprinio da iz konkurencije izbaci brata mu Dzema. Drugi razlog je to sto je bio ozenjen kcerkom Gedik Ahmed-pase. Vec tada je obnovljena Fatihova greska. U znak zahvalnosti Bajazid II je podijelio peskese jenicerima. Vec tada mnogi su se pitali sto jenicerski korpus podrzava novog vladara: jeniceri su bili uz Bajazida ll zato sto su smatrali da je vojska zamorena svakodnevnim ratovanjem a takav nastavak nije im odgovarao. Isto tako brojni zapovjednici I jenicerski aga osjetili su da svi koji su bili zasjenjeni imaju prilike da donose odluke. Na strani sultana Bajazida bili su I krugovi uleme- svjetovne I duhovne, stare aristokratske porodice, brojne plemenske starjesine I dervisi. Svi ovi slojevi su to radili radi svojih licnih interesa. Zahvaljujuci tome Bajazid ll je mnogo lakše prevazisao brojne teskoce. U vrijeme dolaska na prijesto sultan je imao 31 godinu. Vjestom politikom I kompromisima uspio je relativno dugo da se zadrzi na prijestolju. Prva odluka bila je da se povuce Fatihov ferman o oduzimanju vakufskih imovina, nekretnina koje je sultan Fatih nacionalizovao u korist drzave. Smatra se da je on nacionalizovao 20 000 sela I imanja sto je najvise pogodilo dervise I sejhove. Za novog vladara znalo se da je vjerski privrzeniji I da je pripadao derviskom redu HELVETIJA . U toku vladavine dobio je naziv VELI- sveti. Ova denacionalizacija, da bi se priblizio ulemi, bila je jedan od brojnih poteza koji je cinio a da time nije ugrozio timarski sistem. To je razlog da na prelazu XV na XVI stoljece timarski sistem nije doveden u pitanje. Druga strana je u prvim godinama bila razocarana sultanom, aristokratske porodice koje nisu dobile ono sto su ocekivale. Stoga ove porodice prelaze na stranu princa Dzema. On je odmah osporio prijesto svome bratu a to je pokusao I vojnicki. On je sa pristalicama iz Konje krenuo u Brusu I zauzevsi je on se proglasio vladarem. Mnogi su bili iznenadjeni brzom reakcijom novog vladara koji je princa Dzema natjerao u bjekstvo. Princ Dzem bjezi na teritorij Mameluckog sultanata. Tu je nasao azil I novcanu pomoc I vec tada su preduzeli mjere. Prikupivsi svoje pristalice, vojnicki se osposobivsi, princ Dzem 1482. ponovo prelazi na tlo njegovog brata. I ovaj drugi pohod zavrsio se bezuspjesno. Vjerovatno plaseci se, nemajuci sigurnog utocista, princ Dzem bjezi na otok Rodos. Poslije kratkog vremena vitezovi su ga poslali u Francusku jer su se bojali osm. osvete. Toga je bio svjestan I papa Inocentije Vll koji ga dovodi u Rim da tu posluzi kao legalni predstavnik OC u ropstvu. Brat mu Bajazid ll ponudio je apanazu za izdrzavanje princa.Kad je 1464. na Apenine dosao Karlo Vlll I zauzeo Rim princ je postao njegovim zarobljenikom. Govorio je princu Dzemu da je on pod njegovom “zastitom”. Karlo Vlll je bio sretniji sto drzi princa Dzema nego sto je zauzeo Rim. Ali iznenada 25. februara 1495. umro je princ Dzem. Po nekima se smatra da mu je otrov dao papa Aleksandar Bordzija. Neki opet smatraju da je to bila zelja Bajazida ll. Smrt Dzema odgovrala je I Rimu I Carigradu. Sultan Bajazid vodio je umjerenu vanjsku I unutrasnju politiku ali to ne znaci da nije ratovao. Tako godinu dana po dolasku na prijesto osmanska vojska je povela vecu vojnu akciju I zauzela Hercegovinu. Dvije godine Kasnije 1484. Osmanlije vode rat u Moldaviji I osvajaju luke Akerman I Kilikiju. S druge strane Osmanlije su se morale braniti od mamelucke vojske. Intenzivne vojne aktivnosti bile su izmedju 1488.- 1491. I osmanska I mamelucka vojska povela je po sest akcija. Medjutim, ti ofanzivni pokusaji su zavrsili neuspjehom za obije strane. Po prvi put Osmanlije su osjecale potrebu za novcem. Upravo u ovom ratu sultan je uvidio zastarjelost naoruzanja svoje vojske, narocito u artiljeriji. Sultan je uvidio da je potrebno da pjesadiju naoruza puskama – ARKEBUZAMA. Kad je rijec o sultanovoj vanjskoj politici on je vodio vrlo defanzivnu politiku ali poslije smrti princa Dzema on pocinje ekspanzivnu politiku prema Mletackoj Republici I Poljskoj. Tako izmedju 1497.- 1499. Osmanlije vode rat protiv Poljaka. Rat je izbio 1497. kad je poljska vojska dosla na tlo Moldavije s ciljem osvajanja ove zemlje. Kako je sultan od 141. utrosio velika finansijska sredstva za nabavku I pravljenje oruzja ta inovacija je dobro dosla u ovom ratu. Zahvaljujuci novom oruzju sultanova vojska je izvojevala novu pobjedu I osvojila cijelu Moldaviju. U ovm ratu nestalo je drzave Zlatne horde koji su bili muslimani ali na strani Poljske. Dio dotadasnje drzave usao je u sastav Krimskog hanata. Poslije rata sa Poljskom 1499. Osmanlije ratuju protiv Mlecana 1499.-1503. I ovog puta povod za rat bio je Peloponez. Na talasima postignutih uspjeha Osmanlije izlaze kao pobjednici. Kod Navarina 12. augusta 1499. bitkom Osmanlije osvajaju Lepant, u Korintskom zaljevu. Vidjevsi da je Venecija u

24

poteskocama papa Bordzija pruza pomoc Mletackoj rapublici. On ne salje vojsku nego finansijsku pomoc a I potice Ugarsku da udje u ovaj rat. Pod pritiskom pape Ugarska 1500.g. objavljuje rat OD. Dolazi do preokreta jer Mlecani prelaze u prednost. Izrazite nadmoci nije bilo sto rezultira da 14. decembra 1502. dodje do prekida rata izmedju Venecije I Osmanlija. 22. februara 1503. mir sklapa I Ugarska kraljevina a 10. augusta 1503. sa Venecijom se sklapa I potpuni mir. Razlog za ovaj mir bio je u cinjenici sto je Bajazid odbio da ratuje na dva fronta. I dok je osmanska vojska ratovala protiv Venecije Osmanlije su u luci Istanbula izgradili dva ogromna broda. Time su pokazali da zele biti I gospodari Sredozemlja. Na prelazu XV u XVl st. OC izlazi iz regionalne ljusture I ulazi u oklop svjetske sile. Oni se pocinju mjesati u prilike drzave koje nisu bile susjedi OD. Sultan je u ratu Francuske, Napulja I Milana stao na stranu Napulja I Milana. On obecava I vojnu pomoc od 25 000 vojnika a do Napulj preda u ruke Otronto luku osvojenu jos za vrijeme Fatiha.I ovog puta osmanska obavjestajna sluzba bila je od velike koristi I sultanu Bajazidu ll. On je preko svojih spijuna dobijao informacije o stanu na dvorovima evropskih vladara.Međutim, desava se da na Pirinejima nestaje drzave Maura, Granade 1492. a nekatolicko stanovnistvo napusta ovu tertoriju a I Jevreji.Sultan tu nije reagovao upravo zbog ropstva princa Dzema. U ovo vrijeme sultan je imao neogranicenu vlast. Zahvaljujuci onome sto je naslijedio od oca sultan nastavlja sa ucvrscivanjem centralne vlasti.U unutrasnjij politici je isao ka jacanju vojne, politicke I ekonomske politike carstva.Osmansko carstvo je imalo prednost.Zahvaljujuci jenicerima I spahijama bili su jedini koji imaju stajacu vojsku. U ovo doba pocinje I velika graditeljska djelatnost. Podizu se brojni sakralni I profani objekti, ne samo dzamije I medrese nego I hanovi, karavansaraji, dvorovi I komunikacioni putovi radi bolje povezanosti I sigurnosti. Koliko je to bilo poznato govori to da je Leonardo da Vinaci ponudio da izgradi veliki most preko Zlatnog roga. Jedan od problema u prvim godinama vladavine je nasljedna inflacija.Da bi je zaustavio sultan dotadasnji novac povlaci iz opticaja I kuje “stvarni”novac. I pored velikih prihoda zaustavljanja inflacije pored velikih korisnika, velike kolicine novca trebale su za gradjevinsku djelatnost. Zato ponovo 1501. u OD se javlja inflacija. Ovog puta sultan je bio prisiljen da inflaciju rijesi drugim putem. Po prvi put je uveden vanredni porez-AVARIZI. Placali su ga svi sultanovi podanici. Njime su najvise bili pogodjeni nomadi. Do pocetka XVl st. oni su zivjeli slobodnim nacinom zivota placajuci porez u naturi. Sa jacanjem centralne vlasti ove mjere su osjetili I slobodniji ljudi. Sljedece s cime se susrecu Osmanlije su Sijje koji priznaju samo Muhammeda a.s. za poslanika a Aliju za jedinog halifu. Oni su poticali sa podrucje Irana. Nomadi sada potpadaju pod njihov uticaj. Nosili su crvene kape I dobili su naziv KIZILBASE. Sljedbenici sijja bili su pristalice derviskog reda SAFAVIJA koji dobijaju ime po vodji sejhu Ishaku Safaviju. Ovo ucenje se prosirilo na tlo danasnjeg Azarbejdzana. Ovu situaciju koristi persijski sah te on 1501. osvaja vlast u Persiji I proglasava se za saha (1501-1521) vladajuca persijska dinastija koja je cesto ratovala sa Osmanlijama. Sljedbenici Safavija pocinju persijskog cara umisljati I gledati kao sveca. Tako su postali fanaticni. Tada je uzdignuto ime sejha Ishaka Safavija koji se pocinje dozivljavati kao novi Mesija. Upravo u doba sultana Bajazida ll narastanjem broja Safavija dovodi se vlast sultana u pitanje. Slicno kako su aristokratske porodice dale sultanu podrsku pa mu je uskratile uradili su to I brojni derviski redovi. Posebno su derviski redovi bili protiv sultana jer na vrijeme ne uvidja opasnost od kizilbasa. Persijski sah Ismail dozivljava slavu od svojih sljedbenika I on preko njih pokusava oslabiti OC I osigurati druge ciljeve. Tako je isao u pravcu Durkadira I tako pridobio veci broj sljedbenika. Ovakvo stanje pogorsalo je unutrasnje odnose u OC. Nesigurnost u cilju javnog obracuna sa kizilbasama pogorsava ugled sultana I u oblastima gdje je imao prednost. Tadasnji sultanovi sinovi Sahinsah, Korkut, Ahmed, Selim uticu na ovu situaciju. Odnosi medju princevima bili su takvi da je svaki nastojao da bude vladar. Napetost prelazi u vojne sukobe sto slabi sultanov autoritet a jaca uticaj kanala koji imaju znacaj za sinove. Najbolje se snasao princ Selim. Mustafa je bio upravnik Kafe I u njegovo ime je Gazi Husrev-beg isao u Rusiju Ivanu Groznom. Vjestom politikom najmladji princ Selim natjerao je 24. aprila 1512. da sultan Bajazid ll abdicira u njegovu korist. 26.maja 1512. umire sultan u 61 godini zivota. Smatra se da NIJE umro prirodnom smrcu 9 ubijen). Historicari navode da je vladao 30god., 11 mjes., 22 dana. Kad se sumira njegova zasluga je bila u privrednom prosperitetu. U njeg. doba poklonjena je velika paznja mnogim rudnicima. Bajazid ll je ozivio rudarsku privredu. Tada ozivljava gradjevinska djelatnost. Kako kaze Ibn Kemal (savremenik) Bajazid ll ostao je upamcen kao vladar koji je uspio ocuvati teritorije koje je osvojio njegov otac. Jedna od najvecih zasluga je sto je modernizacijom naoruzanja regulisao placanje od vojnika do zapovjednika. Kada je 24. aprila 1512 abdicirao u korist Selima l Bajazid nije ostao kao osoba koja je omiljena podanicima. Njegove vatrene pristalice su ga vremenom napustale te vise niko nije za njim zalio.

25

SELIM I (1512-1520.) Dolazak sultana Selima l (1512-1520) osjetio se odmah jer je podsjecao na svog djeda sultana Mehmeda Fatiha. Najprije se morao obracunati sa bracom. Princ Ahmed se povukao sa pristalicama u centralnu Anadoliju. Pridruzuju mu se kizilbase I aristokratske porodice I on se zapucuje prema Konji. Ovu situaciju posebno koriste Kizilbase. Njihov uticaj pokazao se pokazao narocito kad je princ Murat, bratic sultanov javno stao na stranu kizilbasa. U prvim mjesecima 1512. brojne kizilbase su zauzele istocnu Anadoliju sa centrom u Amasiji. Poslao je sultan najodanije jedinice na njih. Novi sultan zbog svog ophodjenja dobija nadimak JAVUZ- Strogi. Sultan je brzo doveo neprijatelje u defanzivan polozaj. Kizilbase se povlace u unutrasnjost a Murat prelazi na stranu persijskog saha. U novim bitkama pobjedjen je brat Ahmed I zadavljen. Isto je bilo I sa princom Korkutom I sa 4 njegova sina. Najstariji Sahinsah takodjer tragicno zavrsava zivot. Stoga Selim l trazi da svi muski potomci osim sina mu Sulejmana budu pobijeni. Tek kada je zavrsio borbu sa clanovima dinastije on se posvetio kizilbasama.On je s pravom govorio da oni predstavljaju trojanskog konja u Anadoliji.Stoga je naredio njihovo nemilosrdno ubijanje gdje god se nadju. Centar pobune kizilbasa bio je grad Teke. Vojska sultana nije im dopustala da naprave organizovaniji otpor. Vjerovtno uz pomoc Persije oni su pocetkom 1513. uspjeli da se okupe I pripreme ozbiljniji otpor. Ismail Safavid objavljuje 1513. sultanu rat da bi naredne godine dosao kod mjesta Cardivana kod jezera Van gdje se 13. augusta 1514.sukobljavaju osmanska I persijska sila(40 000 kizilbasa). Profesionalnije osmaske jedinice nanijele su poraz Persijancima. Nakon ove pobjede osmanska vojska krece u ofanzivu sto rezultira zauzecem Tabriza. Zbog zimskog perioda I losih uslova Selim l bio je prisiljen da se povuce na svoju teritoriju. Osmanska vojska 1515/16. ponovo ratuje sa susjedima. U maju je osvojen Kemal a u julu bejluk Zulkadr. Vec 1516 zauzeta je cijela teritorija ……Bitlis. Tada osmanlije dolaze u sukob sa mameluckim sultanom. Od Erzeruma do Bekira svi priznaju sultanovu vlast. Sva Anadolija sem bejluka Ramazan je u OC.Osmanlije nastavljaju akcije na tlu danasnjeg Azarbejdzana I Kaspijskog jezera tako da imaju prodor u sirem osvajanju Bagdada. Sa novim podanicima osman. vojska je jos vise uvecana sto omogucava ratovanje protiv safavidske Persije. Iako su jeniceri mislili da ce sultan Selim l napraviti pauzu on to nije uradio jer ih je pripremao za rat protiv mameluckog sultana Esrefa Al Garra. Egipat je tada predstavljao jednu od mocnijih islamskih zemalja. Sultan Esref je tad vladao od Eufrata do zapadnih granica Egipta. Njegovi vladari bili su robovi te su nazvani MAMELUK. Svoju dinastiju imaju od 1382-1517. I bilo je ukupno 24 vladara tursko-cerskeskog porijekla sa Kavkaza. Problem u islamskom svijetu bio je sto su Spanija I Portugal bile u velikom uspjehu. Jaka flota I otkrivanje novog kontinenta pridavali su joj tu snagu I moc. Kako je sultan Esref bio duzan da stiti Mekku I Medinu to je Selimu l bio povod vise da preuzme njegovu ulogu. Citav svijet je bio u Iscekivanju sta ce se desiti jer je portugalska flota bila na domaku Mekke (luka Dzeda). Selim je bio vrlo promisljena licnost a to pokazuje I njegovo osvajanje arapskog svijeta. Selim l je krenuo da zastiti Mekku. Dolazak arapske delegacije iz Mekke bio je dobar razlog da Selim l krene na mameluckog sejha Esrefa. Selim je poslao brojna izaslanstva arapskom svijetu kako bi prosirili propagandu da oni zauzimaju mamelucki sultanat kako bi ih zastitili od lose uprave. Izvrsena je mobilizacija vojske I ziveznih namirnica, oruzja I municije a pozvao je neke obrazovane licnosti kako bi ga uptile u stanje mameluckog sultanata. Poslije vojnih priprema vojska je krenula prema gradu Alepu u Siriji. Stanovnistvo grada je pokazalo interesovanje da se preda. Mameluci su bili protiv, pa su stanovnici izasli iz grada I stali na stranu sultana. Prije bitke sultan je izvrsio vojni raspored: Zejnil-pasi povjerio je desno krilo, Karamanski Husejn-pasa zapovjedao je lijevim krilom. Posebno su se isticali vojskovodje Ali-beg, Sehsualioglu I mahmut-beg Ramazanioglu. Nalijevom krilu bio je Mehmed-pasa Bukur namjesnik Bekira. Na centru su bili jeniceri sa sultanom Selimom . Imali su I veliku artiljeriju koju su prethodno maskirali. Nasuprot osman. snagama nalazile su se velike snage Mameluka. Koliko je bio svjestan opasnosti sultan Esref povjerio je desno krilo Hair-begu a lijevo “Damask”. Do bitke je doslo 24. augusta 1516. kod Marc Dabika. Borba je bila kratka I bez vecih zrtava. Posebno mjesto imala je artiljerija te je I presudila bitku. Zivot je izgubio sultan Ali-Gauri a umjesto njega dosao je Esref Tumanbei. Osmanlije nisu zauzele samo grad I tvrdjavu prepunu novca koji im je dobro dosao.Nakon kratkog predaha u Alepu sultan je nastavio da se krece prema Damasku. U oktobru 1516. usli su u Damask. U samom gradu sultan je odsjeo u palaci Kasr Eblak koja mu postaje sjediste u kom prima posjete izaslanstva arapskih zemalja. Mnoge planove sultan je realizirao izdajnickim drzanjem Hair-bega koji je bio na onoj strani koja donosi vecu korist. Posije kraceg boravka u Damasku sultan je presao Sinaj I dosao do Egipta. Odbrana branilaca na ovom putu je bila slaba. U cijelom vojnom pohodu propaganda je odigrala izvanrednu ulogu. Sve ovo je doprinjelo da pocetkom januara 1517. sultan Selim l bude pred zidinama Kaira. Posljednji mamelucki vladar je u selu Redanije poduzeo posljednji korak odbrane. Dozivjeli su poraz a

26

vladar je bjekstvom spasio zivot. Ubrzo je uhvacen I predat sultanu. Vojska je usla u Kairo gdje su doveli Esrefa Tumanbeja koji je 15. aprila osudjen na vjesanje. Tako je cijeli Egipat dosao pod osmansku vlast. Sve arapske zemlje, serif Mekke su se predali sultanu a 17. jula 1517. Mekka je usla u sastav OC. Na prvi pogled ovo je izgledao veliki teritorijalni uspjeh. Sultan je zelio jos osvojiti Jemen I tek tada biti zadovoljan. Selim l je odlucio za kratko da se vrati u Istanbul. Prethodno je donio odluku da se teritorija Egipta prisjedinjuje OC a da dobija naziv ejalet MISIR. Za namjesnika je imenovao Hair-bega. Druga odluka je bila da za razliku od drugih teritorija Misir zadrzava postojeci poredak. Egipat stoga osim smjene vladara nije imao vecih promjena. Sultan je sa sobom poveo halifu El Mutevekila. Kad je dosao u Istanbul postalo je jasno zasto ga je doveo. Sultan je htio da ovaj posljednji clan iz dinastije Abasija prenese halifat na osmanske vladare. Tako su od 1517-1924. sunitske halife bili osmanski vladari. Neposredno po prenosenju vlasti El Mutevekil se vratio u palacu gdje je umro 1543. cime nestaje Abasida. Kad osman. vojska osvaja Siriju I Egipat portugalski brodovi su bili jos kod Dzede. Bojeci se da ce flota na celu sa Hajrudinom Barbarosom napasti na njih portugalska flota se povlaci. Osvajanje arapskih zemalja dovelo je do novih razdoblja u povjesti islamskog svijeta. Osmanlije postaju zastitnici Mekke, Medine, Jerusalema. Isto tako osvajanjem Egipta Osman. carstvo se prosirilo I na Afriku te se nasli u sredistu tranzitne ekonomije. U narednom periodu su rezerve naglo porasle. Medjutim, I pored velikog plijena I prihoda ipak se osjecao nedostatak novca. Uvode se vanredni-avarizi porezi a to je doprinjelo da u Anadoliji 1519. dodje do pobune. Prvi medju pobunjenicima bio je sejh Djelali (djelalije). On je popularnoscu izazvao da ga smatraju Mesijom. Vlast je ugusila pobune ali su se posljedice osjecale kasnije. Selim l nakon povratka u Istanbul napravio je predah a potom naredio pripreme za rat na Zapadnu Evropu. Posebnu paznju sultan posvecuje pomorskim snagama. Zahvaljujuci Hajrudinu Barbarosi (1474-1546) Osmanlije uspjevaju izgraditi mocne pomorske snage = prva pomorska sila. Zahvaljujuci ovom gusaru I njegovom poznanstvu sa alzirskim begovima I Alzir prelazi u ruke sultana. Selim I Alzir proglasava posebnim ejaletom.Hajrudin Barbarosa je bio porijeklom Grk, veliki gusar zajedno sa bratom Arudzom. Uspio je zaustaviti spanske snage da 1515. dopru do Alzira. Medjutim, Selim je imao plan da prije nego napadne Ugarsku treba zauzeti Rodos. U zavrsnoj fazi priprema 22. septembra 1520. umro je Selim l (8god, 4mjes, 22 dana). U trenutku smrti imao je 50 godina. Iza njega ostalo je mocno carstvo, super sila, rasprostrto na tri kontinenta od Beograda do Armenije I od Ukrainskih stepa do Alzira a na jugu do Jemena.Umro je u Jedrenu.

VRHUNAC OSMANSKOG CARSTVA

U 26 godini zivota na prijesto stupa princ Sulejman. Iako je najveci dio zivota proveo u Istambulu ne moze se reci da je tu I rodjen I da je umro kod Sigeta(1520-1566). To je period u kom dolazi do najvece ekspanzije OC. Princ je bio u Manisi u doba oceve smrti. Kao malodoban jedini od brace ostavljen u zivotu, imao je najbolje ucitelje. Na mjestu sandzakbega Manise Sulejman je bio od 1512. g. I to je jedini sandzak kojim je on upravljao. Prema njgovim biografima razlikovao se od oca, bio je blag, velikodusan, obazriv I pravedan ali I stog prema sinovima, prijatelju I zeni Roksalani. Kao jedinog potomka svi su se bojali za njega I postovali ga. Sultan Sulejman je odmah krenuo sa izazovima. Hair-beg, namjesnik Misira, smatrao je da je dosao pravi trenutak za osamostaljivanje. To su pokusali I ostali sandzakbegovi. Sulejman je poslao elitne jedinice na pobunjenike I pobjedio ih. Drugi dio usmjerio je na Rodos. Evropske zemlje tada su bile u fazi previranja. U Evropi, Fransoa I I Karlo V Hapsburski izrazili su pretenzije za prijestolje Svetog rimskog carstva. Ta borba slabila je vojnu I ekonomsku moc evropskih snaga. Tek 1521. u martu donesena je odluka da se Karlo V bira za cara SRC sto je nastavilo previranja sa Fransoa l do smrti drugog. U Evropi se dogadjala jos I pobuna protiv papa I indulgencija. Tokom vladavine od 1520.- 1566. g. OC pod Sulejmanom Kanunijem vodilo je vise ratova koji su iskljucivo ofanzivnog karaktera koji se mogu podijeliti na tri grupe:

1. protiv HaBsburske monarhije2. front na SredozemljU, Rodos I posjedi Venecije3. ratovi sa Persijom I njenim sahovima iz dinastije Safavida

U ovom periodu iako je OD dosezala vrhunac svoje moci I dosla u posjed I novih teritorija a tako I uvecalabroj podanika ipak doktrina je zadrzana od ranije. To je da se tokom Sulejmanove vladavine

27

ratovalo na samo jednom frontu. Gdje su prilike zahtjevale da se otvori novi rat Osmanlije su to izbjegavale cak I na svoju stetu. U pojedinim od ovih brojnih ratova ako ne mogu ostvariti cilj nastojali su da ne budu u gubitku.

Ratovi osmanskog carstva sa susjednim drzavama U doba Sulejmana Kanunija

U vrijeme preuzimanja duznosti novi sultan je nastavio vojnu mobilizaciju za rat sposobnih podanika. Do rata dolazi u 1521.g. Pravac kretanja glavnine osmanske vojske koju je vodio sam sultan bio je u pravcu Beograda. Ovaj grad bio je u sastavu Ugarske kraljevine. Beograd je na pocetku XVl st. bio …….. I uspjesnijim vojnim akcijama na tlu Srednje Evrope. Beograd je zatvarao put Osman. u sirenju vlasti prema Ugarskoj I Hapsburgovcima. Za razliku od 1456. kada je pruzen zilav otpor situacija u novom pohodu bila je losija za branioce. Jos 1490. umro je Matija Korvin jedan od najuspjesnijih vladara. Moc centralne vlasti je oslabila te je ova drzava bila u stanju pune feudalne anarhije. Stanje je pogorsano 1514. kad je doslo do seljackog ustanka. Vodja Dzordz … ugarskim jedinicama nanosio je vise poraza ali I samom sebi. Oslabio je otpor prema Osmanskom osvajacu. Zato je I sultan Sulejman racunao da je to povoljan trenutak za sirenje OC na racun Evrope. U ovim okolnostima prethodnicu glavnine osmanske vojske vodio je vojskovodja Piri-pasa. Upravo je on sa prethodnicom jedinica prvi dosao do Beograda I poceo sa opsadom grada I tvrdjave. Dosao je I sultan I zatvorio pravac pruzanju pomoci braniocima. Borba je bila vrlo ostra a osman. jurisi bili su jako silni. Ipak 29. augusta 1521. nakon vise vojnih jurisa uspjela je OV (osman. vojska) da osvoji beogradsku tvrdjavu. Stvoren je siri manevarski prostor za djelovanje preko Save I Dunava. Sultan je naredio da se tvrdjava osposobi I smjestio je vojsku te je spremao z dalje napade na Ugarsku. Ubrzo nakon osvajanja Beograda sultan vojne jedinice okrece prema Rodosu. Ujedno rodoski vitezovi su bili poznati kao hrabri I veliki boric za odbranu krscanstva. Sa osvajanjem Rodosa dobijao se bolji strateski polozaj. U zadnjim mjesecima 1521. glavnina vojske nalazila se na jugu.Zastok otpor pruzili su narocito Ivanovci. Poslije zestokih I krvavih borbi branioci Rodosa uvidjeli su da ako nastave borbu svi ce izginuti. Prihvatili su da casnom predajom sa naoruzanjem presele ne Maltu. Do predaje Rodosa doslo je 21. januara 1522. cime je ne po velikom bogatstvu za OD predstavljao Ahilovu petu. Poslije ova dva velika uspjeha sultan Sulejman pokazuje se kao mudar vladar I kao takticar. U narednom periodu od 1522.- 1526. nema vecih vojnih akcija. Medjutim, to ne znaci da je OD bila neaktivna. Nakon zauzimanja Rodosa I Beograda sultan je smjenio Piri-pasu. Razlog je bio I taj sto je on duznost obavljao I za vladavine njegova oca. Umjesto njega za VV izabran je sultanov prijatelj Ibrahim-pasa (1523-1636). Bliskost njih dvojice granicila se sa povjerenjem izmedju njih da mu je davao velika ovlastenja. Ibrahim-pasa je bio jako inteligentan I obrazovan covjek.U trenutku kad je smjenjen Piri-pasa na to mjesto pretendirao je I Ahmed-pasa. Postavljanjem Ibrahim-pase za VV sultan je presao staru tradiciju. Kako bi umirio Ahmed-pasu dao mu je namjesnistvo nad Misirom. Dosavsi 1523.g. u januaru u Kairo Ahmed-pasa koji je ranije imao kontakt sa mameluckim licnostima docekali su trenutak da ponovo dignu pobunu. Mameluci uz podrsku naroda javno su se pobunili. Na vijest o pobuni istovremeno su reagirali I sultan I Vv. Osmanske jedinice su brzo dosle u egipat I za kratko vrijeme uspijevaju ga osvojiti. Sve se ovo desava u vrijeme kad se vodi borba izmedju Fransoa l I Karla V. Doslo je do cuvene bitke 1525. kod Pavije. Nesposobni Fransoa l dozivio je poraz od Karla V. On stoga trazi otvorenu pomoc od OC. Od tada su bili dobri odnosi izmedju OC I Francuske. Francuski kralj tih dana pred evropskim diplomatama izjavio je da OC smatra jedinom sposobnom silom koja moze garantovati snazenje evropskih drzava. Francuski vladar bio je svjestan da bez Burgundije I ……. Francuska nije u mogucnosti da jaca svoju centralnu vlast I da se nasal u teskoj situaciji. To je narusilo I ravnotezu medju evropskim drzavama. Sultan Sulejman znao je da bez Francuske bi I njgova situacija bila nepovoljna za dalja osmanska osvajanja. Francuski ambassador je rekao da Karlo V ima ambicije da postane “vladar svijeta”. To je doslo do izrazaja kad se nakon bitke kod Pavije nasao u zarobljenistvu I morao prihvatiti ugovore koji je Karlo V nalagao. Zato je 1526. kad se dokopao slobode dosavsi u Pariz odrekao svih obaveza. To ce uticati da sve do 1541. I smrti Fransoa I traje prikriveni rat Spanije I Francuske. Sredivsi stanje u arapskim pokrainama I vrativsi autoritet centr. Vlasti osman. sultan je 1526. odlucio da napadne Ugarsku kraljevinu koja je I dalje bila jaka. Jos od osvajanja Beograda osman. vojska je upadala u Hrvatsku I Dalmaciju, narocito sijelove koji su bili pod Hapsburzima. Intenzitet je pojacan 1524. a poseban znacaj su imale akindzije sa Ferhat-begom Mihajloglu na celu. Nerijetko osman. akindzije upadaju na tlo Kranjske, Koruske I Stajerske. U jednom od napada 1526. poginuo je dovudza Ferhat-beg. Njegovu glavu pobunjenici su donijeli kralju Ljudevitu u Budim. Posebno se radovao Pavao Toroni koji je I bio veliki vojskovodja I duhovni celnik. Smatrajuci to uvredom bosanski

28

sandzkbeg Gazi Husref-beg I Bali-beg Jahjapasic okupili su vojsku I odlucili napasti Jajacku banovinu. Cilj im je bio njeno zauzimanje cime bi dosli do direktnog sukoba.

MOHAČKA BITKA

Ove pobjede su bile uvodni trenutak za novidogadjaj-Mohacku bitku. Mobilizirajuci snage sultan Sulejman je odlucio aktivirati sve vojne potencijale kako bi u jednom potezu osvojili cijelu Ugarsku. Vec 23.aprila 1526. objavljena je vojna mobilizacija I to u Istambulu. Ova mobilizacija je izvrsena do perfekcije, sto je govorilo o ozbiljnosti situacije a I vojnih rodova. Nakon toga sultan se sa glavninom poceo kretati prema Beogradu. U toku kretanja pridruzivale su mu se jedinice iz Rumelije. Sultan je potom izdao zapovjed da je glavno zborno mjesto na Dunavu kod Beograda. Pridruzio mu se I Gazi Husref-beg. Iskender-beg, Jahsi-beg I Muhajloglu bili su komandanti jenicera koji su prebaceni preko Dunava. Sve namjernice koje su putem uzimali su placane. Zadnjih dana jula 1526. realiziran je prvi dio plana a to je opca mobilizacija, dolazak do Beograda… U blizini Beograda Osmanlije su se ulogorile rasporedjen je vojni logor od Dunava do Iloka. Osmanlije su 1.augusta 1526. osvojili Ilok, Zapocela je propaganda u kojoj su dervisi igrali glavnu ulogu. Carev cilj bio je Budim. Glavnina vojske kretala se prema Osjeku. Zbog nedostatka mostova Osmanlije su za 5 dana napravile most na rijeci Dravi. Vec 22. augusta 1526. Osmanlije zauzimaju I Osjek. Svi putevi bili su otvoreni. Ali na putu se nalazio problem-MOHAC. On je bio poznat kao mocvarno podrucje prepuno bolestina. Dosavsi do Mohaca Osmanlije su postavile novi vojni poredak jer su znali za dolazak ugarske vojske. Sultan je nalozio Bali-begu Jahjapasicu da bude prethodnica. Medju njima se nalazio I VV Ibrahim-pasa. Bio je tu I odred od 150 topova. Iza njih je isao odred sa Berhan-pasom gdje je isto bilo 150 topova. Iza njih je isao sultan sa jenicerima, 6 odreda spahija I sa licnom gardom. Poslije njih su isle trupe pod komandom Gazi Husref-bega. Kad su svi stigli ponovo je zapocelo vjecanje. Do neposredne bitke doslo je 25. augusta 1526. g. Vrhovnu komandu nad vojnim snagama imao je licno sultan Sulejman. Na suprotnoj strani nalazila se ugarska vojska pod Ludovikom(1516.). Izmedju dviju protivnickih snaga pocele su manje carke. Potom je na scenu stupila artiljerija(topovi) I ona je I preuzela inicijativu. Mnogi smatraju da je I to dovelo Osmanlije u vodeci polozaj. Ugarska vojska nije imala sansu za pobjedu zbog:

vece brojnosti osmanske vojske zbog nedostatka artiljerije zbog discipline osmanske vojske zbog nedostatka motivacije za pobjedu.

Bitka je trajala samo tog dana. Tom pobjedomod 29.augusta zadan je smrtni udarac Ugarskoj kraljevini koja je u narednih 15-ak godina vegetirala. Veliki njen dio pao je pod Osmansku vlast. Poslije pobjede, nagradjivanjem najistaknutijih I festom, glavnina vojske krenula je na Budim. Dolazak pred budimske zidine iznenadio je branioce koji su se odlucilim predati 10.septembra 1526. Kako je tad padao Kurban bajram Osmanlije su to odlucile provesti na pravi nacin. Glavna proslava bila je na kraljevom dvoru. Sultan je pokazao interesovanje za Pestom gdje je boravio Ivan Zapolja, madjarski bogatas. Zbog bogatstva, ugleda I simpatija prema Osmanlijama a kako je poginuo kralj Ludovik sultan je odlucio da Ivana Zapolju imenuje za kralja. To je uradio iz prakticnih razloga. Ivan je imao brojne veze sa feudalcima. Predajuci mu formalnu vlast kao I zbog zimskih mjeseci Sulejman je odlucio pred kraj 1526. da se vrati u Istambul a trupe da se vrate u svoje domovine. Poraz na Mohacu znacio je pad Ugarske kraljevine koja je smatrana za snaznu drzavu u Evropi. To je znacilo I jacanje I napredovanje Osmanlija prema centralnoj Evropi.Unutrasnje I vanjske okolnosti jacale su protivnika Ugarske koja je imalanavedene probleme. Istovremeno u odnosu na raniji period rata Francuske I Spanije, Evropa nije mogla pruziti vojnu pomoc za odbranu Ugarske kraljevine. U vrijeme bitke na Mohacu car Karlo V bio je u ratu sa ligom od Kognica,(saveznici koji su protiv Karla V). Oni su 26.maja 1526. bili u sukobu sa Evropom osnivajuci koaliciju za borbu protiv Karla. Ligu su sacinjavali papa Kliment Vll, Francuska, Firenca I Milano, Mletacka republika. Tako se desilo da se Ugarska nasal u slicnoj situaciji kao Konstantinopolis prije 7 decenija. Iza povlacenja glavnine osmanske vojske teritorija Ugarske bila je podjeljena na 2-3 dijela. Jedan dio (juzni)su uzele Osmanlije, istocni dio dat je Ivanu Zapolji a treci (zapadni) zauzeo je Ferdinand Hapsburski. Od tada u naredni decenijama teritorija Ugarske postaje centar ofanzivnih dejstava diljem osmansko-hapsburske granice.

29

Dalji ratovi Sulejmana Kanunija sa susjedima

I dok je 1526. g. osmanska vojska dozivljavala pobjede vec 1527. izbijaju pobune u Anadoliji.Kilikija je bila centar pobune a povod je bila strogost sluzbenika prilikom mjerenja obradive povrsine.Iako je pobuna bila opravdana (porodica Tasila) osman. snage su iste godine ugusile pobunu. Izbila je uskoro pobuna u Karamanskom ejaletu.Vodja je bio jedan dervis, bektasija Kalenderoglu. Najvise pristalica imao je u redu Abdela kalender potom I ostalih redova. Veliki vezir Ibrahim-pasa je brzo reagirao na tlu Karamana. Sa 2000 spahija I 3000 konjanika on je krenuo prema pobunjenicima. Najvise pobunjenika pobijeno je u planini Basif (Basaf)sredinom 1527. g. I dok su pobune gusene u Anadoliji, dvojica vojskovodja sandzakbeg Gazi Husref-beg I Bali-beg ujedinili su snage da zauzmu ostatke Jajacke banovine. Tokom 1527. dvojica sandzakbegova nanijeli su protivnicima brojne poraze. Oni potom prosiruju djelovanje ne bosansku krajinu. To je rezultiralo da I Banja Luka dodje u sastav Bosanskog ejaleta. Aktivno su djelovali I u Lici, Krbavi I Dalmaciji. Naredne 1528. Osmanlije su pripremale vojsku za napad na Hapsburgovce u Ugarskoj. Razlog je bio promjena stanja na tom prostoru. Jos 1527. Ferdinand Hapsburski sa pomocu svog brata odlucio se za napad na Budim. Kako je odbrana Budima bila slaba morao se predati a Ivan zapolja je pobjegao. Osmanski sultan je 1528. proveo u pripremama za nove pohode na Ugarsku. Vec 10.maja 1529. mobilizirane osmanske vojne snage kracu u novi vojni pohod. Sada se govori da je krajnji cilj sultana Bec.Glavni savjetnici sultana Sulejmana bili su Ibrahim-pasa, Ajvaz-pasa I Kasim-pasa. Kako su Osmanlije od Istambula do Budima bili rascistili prostor krenuli su direktno na Budim. I ovog puta sultan izdaje naredjenje da se ne smije pljackati, paliti I nanositi zlo pokorenima. To se nije dopadalo akindzijama I jenicerima. To je bio jedan od razloga da se zapocne pobuna medju jenicerima. Ipak bijlo je vise onih koji su bili odani sultanu. Vrativsi Budim u drugoj polovini 1529. Osmanlije krecu prema Becu.Glavnina vijske se 27. septembra nasal pred beckim zidinama. Tada 400 ladja je spalilo mostove koji su spajali Bec I one koji su ih spajali sa Budimom. Tu je bio cilj da se protivnicima onemoguci pruzanje pomoci. Napadi su trajali od 27. septembra do 14. oktobra 1529.g. Zimski uslovi su natjerali sultana da se povuku. Drugi odredi su ratovali u gornjoj I donjoj Stajerskoj I Austriji. Istovremeno dok su vodjene borbe oko Beca nastupile su diplomate iz sukobljenih ali I drugih drzava. U trenutku kad se Osmanlije gubile opreznaost vojvoda Ferdinand je krenuo na Budim. Dolazak hapsb. Vojske pod Budim nije se dobro provodio. Ovog puta Budim je ostao u sastavu OC. Novi pohod osmanske vojske iz 1532. poznat je po tome sto je u tom trenutku pod Sulejmanom Kanunijem bilo oko 200 000 ljudi. I ovog puta pravac je bio prema Hapsburskoj monarhiji. To je bio njegov peti pohod prema Hapsburzima. Koliko je bila vojska jaka govori I podatak da cara Karla V oslovljavaju titulom kralja. Vojske je bilo: 16 hiljada iz Rumelije, 30 hiljada iz anadolije, 12 hiljada jenicera, 20 hiljada spahija, 16 hiljada akindzija I 300 topova. Sa borbenim dijelom veliki broj ljudi bio je zaduzen za prehranu, kao vodici, dervisi, …(zanatlije ljekari, smjestaj). Kod Beograda sultanu se pridruzilo oko 15 hiljada Tatara sa Krima (Sahib Giraj). Kod Osjeka sultanu su se pridruzile jedinice iz bosanskog sandzaka vodjene Gazi Husref –begom.

* Porodica Giraj je od 1456.-1774 bila vladar u Krimskom hanatu*

U prvoj fazi vojnog pohoda protiv Hapsb. Ove vojne snage uspjele su osvojiti vise vojnih tvrdjava. Po znacaju I velicini posebno se istice tvrdjava Kiser koju je OV osvojila 29. augusta 1532. Time su se osmanske teritorije nalazile na oko 100 km udaljene od Beca. Zauzimanjem Kisera sultan je smatrao da su svi uslovi za rat ispunjeni. Tad je naredio vojno utvrdjivanje I zaustavljanje vojske. Ipak se nastavilo sa ratom protiv tvrdjava koje jos nisu bile osvojene. Tako je 1532. osvojena I slavonska Pozega te je usla u sastav bosanskog sandzaka. Kad su Osmanlije osvojile tvrdjavu Kisr to je bilo od velike vaznosti da glavnina osmanske vojske dodje iz Istambula do Beca. Andrija Dori, admiral spanske mornarice izvrsio je napad na Peloponez I preuzeo Korint. Tako je otvoren I drugi front u borbi protiv Hapsburgovaca (braca). U takvoj situaciji Sulejman Kanuni bojeci se vecih posljedica vrsi mobilizaciju pomorskih snaga I daje ih hajrudinu Barbarosi. Tada ga imenuje za kapudani Derije. Kad flota napada Peloponez dolazi I do veze osman. I spanske drzave. Francuzi su jedva docekali I pruzili pomoc u floti Osman. Fransoa I je od OD dobio slobodu trgovine po cijeloj OD. To je bio pocetak pregovora poznatih kao TRGOVACKE KAPITULACIJE. Hajrudin Barbarosa se pripremao da pored protjerivanja Spanaca sa Peloponeza izgradi jos vecu flotu. Uz pomoc flote Barbarosa nastavlja pomorsku aktivnost te smatra za povoljan trenutak osvajanje Tunisa. Spanska flota je u medjuvremenu pripremila odbranu Tunisa I definitivno 1538. manja podrucja dolaze pod Spaniju a osvajanje Tunisa se odlozilo. Sve ovo se desavalo kada Osmanska vojska vodi rat protiv Safavidske Persije. U velikom vojnom pohodu koji je zapoceo 1534. glavni zapovjednik(sarasker) bio je Ibrahim-pasa. Njegova vojna sposobnost se ponovo pokazala

30

zauzimanjem Tabriza. Tadasnji sah Tahmaz I znajuci za snagu OC izbjegao je da sa Osmanlijama vodi presudnu borbu. Upravo povlacenje saha Tahmaza olaksalo je Osmanlijama da vojsku upute I na druge dijelove Osman.-persijskog fronta. I pored uspjeha svog vezira I sultan Sulejman se odlucuje da krene na Persiju. On se zaputio na teritoriju danasnjeg Iraka. Persijska vojska se I dalje drzala defanzivno. Sultan je to I ocekivao I 31. decembra 1534. osvojio je Bagdad te je tako poslije Damaska 1516. I drugi grad halifa dosao pod vlast Osmanlija. Ovime se OC priblizavalo svom vrhuncu. Bagdad je postao najvece osmansko vojno utvrdjenje ali I najcjenjeniji grad. Nazvan je darul selam- kuca spasa(mira),dok je Beograd dobio sluzbeni naziv darul dzihad- kuca borbe.U naredna 4 mjeseca zivio je sultan Sulejman Kanuni, o tome svjedoce brojna pisma Mlecanima. Potom sultan je sa jedinicama krenuo prema Tabrizu. I ovdje se sultan zadrzao neko vrijeme a nakon 18 mjeseci 8. januara 1536. vratio se u Istambul. Time se zavrsio njegov sesti vojni pohod od kada je preuzeo prijesto od svog oca. U medjuvremenu Ibrahim-pasa koji je u dobroj mjeri po pogledu casti bio poljuljan povlaci svoje drzavne interese I sklapa savez sa Francuskom I daje joj trgovacke kapitulacije. U odlukama obije su se drzave obavezale na savez, uzajamno pomaganje, slobodu plovidbe I trgovine. Ugovorom je Francuska stekla prednost nad u odnosu na svoje susjede. Kapitulacije su produzene I u daljem periodu. Osmanlije su se nadali da ce francuski novac ozivjeti njihovu trgovinu I pribaviti vece finansije. Jedna od odluka, vezana za ovaj savez bila je uzajamno vojno pomaganje. Predvidjeno je da Francuzi napadnu sa sjevera Apeninski poluotok I tako preotmu teritorije koje su priznavale moc cara Karla V. Istovremeno je sultnija Hurem-sultana (Roksalana) uspjela pomutiti odnose sultana I velikog vezira. Razlog je bilo isticanje njene licnosti kao I njenog sina Selima. Rezultat je odluka sultana da u martu 1536. fermanom smjenjuje I pogubljuje VV Ibrahim-pasu. U naredne tri decenije nijedan VV nije imao onakvog uticaja kao Ibrahim-pasa. Ovo je pocetak uplitanja harema u vanjsku I unutrasnju politiku OC. Ubijenog vezira zamjenio je Ajvaz-pasa koji je uzivao ugled. Ubistvo Ibrahim-pase znacio je veliki gubitak za OC. Njegovim ubistvom nestalo je I sejh-ul-islama Kemala-pase Zade, velikog historicara, prirodnjaka I po inteligenciji cuvenog ucenjaka. Sve se ovo desavalo u vrijeme kad je polupismeni ali posteni Albanac Ajvaz-pasa mobilisao vojsku na dalje pohode. Tek kad su zavrsene visemjesecne pripreme u maju 1537. sultan je dosao u albansku luku Valonu sa sinovima. Razlog je bio osvajanje svih ili vecine prostora Albanije koja je bila pod Mlecanima. Drugi dio pohoda realizirao je Hajrudin Barbarosa koji krece u osvajanje ostrva Krfa. Ovi pohodi su trebali predstavljati uvod u osvajanje dijela Apeninskog poluostrva. Ali do toha nije doslo. I u narednoj 1538. uglavnom zahvaljujuci pomorskim snagama nastavljeni su pohode na preostale otoke. Osmanlije su zeljele onemoguciti Mlecane da se mijesaju u politiku na Sredozemlju. Medjutim, ovim planovima su se suprotstavljali branioci koji stvaraju savez papske drzave, Mletacke drzave I Spanije (81 venecijanska, 36 papskih I 50 spanskih brodova). Vrhovnu komandu nad ovom flotom imao je Andre Dorija. Osmanska flota imala je 124 veca plovna objekta sa Hajrudinom Barbarosom . Do sukoba je doslo kod Perveze u zalivu Arte 25. septembra 1538. Andre Dorija je namjeravao izvuci Osmanlije na otvoreno more. Hajrudin je izvrsio pregrupisavanje snaga: desno krilo povjerio je Turkutu, lijevo Salih rejsu a centralni dio ostavio je sebi. Barbarosaje osjetio da se Dorija nalazio u nezahvalnoj situaciji zbog nesaglasnosti unutar svoje flote. Tako je 25. septembra 1538. Barbarosa nanio poraz saveznickim snagama a noc je spasila totalno potopljenje svih saveznickih brodova. Nakon ove bitke osmanska flota postaje najdominantnija na moru. Ovom bitkom najvise je bila ostecena Mletacka republika koja gubi trgovinski prioritet. Vidjevsi da ne moze izmjeniti stanje Mlet. Rep. Se odlucila na sklapanje mirovnog ugovora sa OD. Odluke mirovnog ugovora iz 1539. definitivno su ratifikovane 1540. sto se uzima kao datum mira Osmanlija I Mlet. Republike. Mlecani su se odrekli posjeda u Dalmaciji I Egejskom arhipelagu a zauzvrat je dobila slicne pozicije kao I Francuska. Osmanska drzava je dobila nadoknadu od 300 000 dukata za stete koje su joj Mlecani nanijeli u ratu. Jos u vrijeme osman-mletac. Rata dio osmanskih vojnih snaga ratovao je na tlu Moldavije. Na vise mjesta nanijeti su porazi braniocima. Sluzbena Moldavija je 1538. sluzbeno prihvatila vazalni odnos sa Osmanlijama. Iste te 1538. vece osman. snage ratuju na tlu danasnjeg Jemena I osvajaju Adan. Domace stanovnistvo I vlast pruzaju otpor sto je znak da cijelo ovo podrucje u narenih 9 godina pruza otpor. Jemen je osvojen 1547. g. To je vrijeme kad Osmanlije imaju uspjeha I u Sjevernoj Africi, na tlu Libije. Na taj nacin je sredinom XVIst. Cio arapski svijet dosao pod vlast osmanskog sultana. U nadoru vojnih pobijeda Osmanlije su se odlucile za put prema Indijskom potkontnentu. Tu su Portugalci vec od ranije stvorili svoje kolonije. Pod izgovorom da su indijski muslimani pod portugalskom prismotrom, kao halife uzeli su pravo da ih oslobode. Ova osmanska ekspedicija prosla je sa porazom. Jedan od razloga neupjeha bio je sto su pojedini muslimanski vladari(radze I maharadze) bili neslozni I tako onemogucili osmanske uspjehe. Ali kako je osmansko carstvo bilo najmocnije u islamskom

31

svijetu trazena je njihova intervencija na raznim planovima. Sulejmanu se obracaju turkmenski vladari trazeci da osvoje Podvolozje koje je bilo u ruskim rukama. Na taj nacin svi putovi bili su otvoreni za Mekku I Medinu. Osmanlije odgovaraju pozitivno. Ovi pohodi govorili su o svjetskoj politici sultana. Nista manja paznja nije bila usmjerena na Evropu. Osnovni neprijatelj bio mu je spanski vladar I car Svetog rimskog carstva Karlo V. Zato je OC podrzavalo u Evropi sve Karlove neprijatelje kako bi vojno, politicki I ekonomski oslabio Karla V. Kada Osmanlije 5. oktobra 1540. potpisuju mirovni ugovor sa Mlecanima historicari biljeze da je to doba dobrih odnosa I sa Francuskom a predmet je zajednicka mrznja prema Karlu V Fransoa je od 1541. do 15… nastojao da preuzme Milano od karla V kako bi ekonomski ojacao Francusku. Medjutim, sultana je interesovalo nesto drugo. Iako je Mohacka bitka bila uspjesna Ugarska ipak nije bila ugasena. Posebno se osjecaju poteskoce kada 1541. umire Ivan Zapolja a situaciju iskoristava Ferdinand Hapsburski. On po treci put organizuje napad na Ugarsku. Vec 23. juna 1541. sultan je sa vojskom dosao u Ugarsku a 25. augusta dolazi do Budima. Na svim prostorima je ukinuta ugarska vlast te se formira posebna pokraina- BUDIMSKI EJALET. Prostor sjevero-zapada je I dalje nazivan Ugarska kraljevina. Kako je OV dio Ugarske stravila pod Budimski ejalet prostor Erdelja (Transilvanija) postavlja u poseban polozaj; za vladara postavlja Ivana Sigismunda (sin Ivana Zapolje). Sultan se 1543. povlaci mada je jedan dio Ugarske pod vlascu Hapsburgovaca. On se odlucuje da 1543. zauzme preostali dio. Istovremeno Hajrudin Barbarosa 20. augusta 1543. sa Francuzima zauzima Nicu. U zimskim mjesecima osman. flota boravi u francuskoj luci Tulan. Ta francus.-osmanska idila trajala je do smrti Fransoa I 1547. g. Nista manje aktivne nisu bile ni kopnene trupe koje osvajaju teritorije Visegrada u Ugarskoj. Ne biljezeci vece vojne uspjehe a imajuci troskove sultan 1545. odlucuje da sklopi mir sa Hapsburgovcima(2 godine). Taj mir je od 1. augusta 1547. utvrdio I pojasnio nejasna pitanja izmedju Ugarske I Osmalija. Sluzbeni Bec pristao je na osmanski diktat: preostali dio Ugarske ostaje zakonit ali na taj dio hapsburska monarhija Osmanskom carstvu na ime danka placa 300 000 dukata. To ostaje do 1606. Te iste godine su Hapsburgovci dobili iste kapitulacije kao Francuska ranije. Vec 1548. Sulejman Kanuni poduzima svoj vojni pohod I vodi rat sa mocnom Pesijom. Ali Persijanci pouceni iskustvom nisu prihvatili otvoreni rat vec su ratovali polugerilski. U medjuvremenu sultan je napredovao I u mjestu Sidi Gazija docekao ga je princ Selim, namjesnik Manijse. Kad je Sulejman dosao u Konju docekao ga je princ Bajazid, namjesnik Katramanije a dalje napredujuci docekao ga je najsteriji sin, princ Mustafa namjesnik Sivasa. Kako je nastupao zimski period sultan se odlucio da ode u siriju I u gradu Alepu provede zimu. U narednoj godini Osmalije krecu prema Persiji ali Persijanci prihvataju mir.U tom periodu u Evropi je vojska mirovala ali 1551. sultanu od rumelijskog beglerbega Mehmed-pase Sokolovica dolaze vijesti o napadu Ferdinanda na Erdelj. Osmanska vojska je ove godine izvojevala vise pobjeda a osvojen je I Temisvar. Drugi dio vojske je pokusao osvojiti Eger ali bezuspjesno. Osmanlije vec 1552. osnivaju TEMISVARSKI EJALET.Istovremeno ratujuci sultan vodi I suptilnu politiku. On se posredstvom svojih vazala izdaje za zastitnika protestanata I na taj nacin zeli oslabiti papsku vlast. Ovaj period nije dovoljno izucavan. Podrska protestantima bila je osnov vanjske politike sultana Sulejmana. Zahvaljujuci politici osmanskog vrha prema Hapsburgovcima izmedju 1521.-1555. imalo je uticaj da zastitnici katolicanstva prihvate mirovne ugovore sa protestantskim protivnicima. Sulejman im pise da ih podrzava u njihovoj borbi protiv papa. To se vidi u vojnom I ekomomskom saveznistvu sa Francuzima , Fransoa I Anrijem. Kako je Sulejman podrzavao Francuze govori I to da je na zahtjev Francuske pristao da se protestantske vodje bore protiv Karla V. Medjutim, da bi pokazao dobronamjernost I pomoc prema protestantima Sulejman vrsi pritisak da Hapsburgovci ne tjeraju protestante a u pravim vazalnim zemljama (Erdelj) ugoscuje Kalviniste. U ovo vrijeme Karlo V uspostavlja bliske veze sa safavidskom Persijom. Kako je 1546. basra bila pod Osmanlijama kontrolisano je priobalje Crvenog mora. Zahvaljujuci tome Basra je pored Sueca postala druga luka osmanske flote. Jedina opasnost bila je prisutnost Portugalaca koji su prethodno osvojili otok Honmus. Znajuci vaznost ovog otoka 1552. su Osmanlije odlucile osvojiti ovaj otok ali to je bilo bezuspjesno. Vec 1553. Sulejman ratuje protiv Persije. Iste godine se u sultanovoj porodici desila nesreca. Sultanija Roksalana je htjela da njen sin Selim bude nasljednik. Medjutim, tu su bili I drugi sinovi te je nastojala da ih smakne. Kako je najstariji sin Mustafa bio najomiljeniji on je predstavljao I najvecu opasnost. Roksalana je pripremala Sulejmana kako bi ubila Mustafu. Sultan je s godinama postao nepovjerljiv prema sinovima. Povjerovavsi Roksalani sultan 1553. donosi katil-ferman I davljenjem, sina salje na onaj svijet. Koliko je Mustafa bio omiljen pokazuje I negodovanje stanovnistva. U takvoj situaciji pocinje osman-persij. Rat. Sultan je svojim prisustvom zelio da ohrabri svoje oficire. Rat je nastavljen 1554. a u zimskim mjesecima 1555. sultan je boravio u Asmasiji. Tu on odlucuje da povede pregovore s Persijom I tu 28. maja 1555. je sluzbeno potpisan mir. Po odlukama azarbejdzan je prepusten Persijancima a Irak prelazi Osmanlijama u ruke. Ovaj prvi osmansko-persijski ugovor poznat je I zbog cinjenice sto je Erdelj

32

1554/56. iskazao nelojalnost prema sultanu I okrenuo se prema Hapsburgovcima. Stoga 1556. Erdelj kako ne bi ugrozio stanovnistvo vraca vazalitet prema sultanu. U tim okolnostima dolazi do saveza drzava Atlantika preko centralne Azije do Indijskog potkontinenta. Sredinom XVIst. Na historijsku scenu stupa I Rusija. Iako duboko zaostala Rusija pod vlascu Ivana VI Groznog zahvaljujuci potencijalu prvi put ratuje protiv mongolskih hanata. Tom prilikom uspjeva osvojiti prostore oko bazena rijeke Volge do Asrahana. Time su ugrozene ne samo osmanske granice nego I ostali mongolski hanati. Osmanlije se priblizavaju Uzbecima. Oni pokusavaju da umanje ova ruska osvajanja otvarajuci putove prema krimskom hanatu. Oni odrzavaju zive trgovinske veze cime su se najvise okoristili Osmanlije. Pod izgovorom da je sultan I halifa nastojali su da privuku njegovu paznju. Na Rusiju se gledalo kao na trecerazrednu silu. Zbog toga Osmanlije I ne vode primarnu politiku prema Rusima. Cak im daju I neke trgovinske povlastice. Oko 1512. vazali Osmanlija su isli u Rusiju. Zahvaljujuci potcjenjivanju Rusije oni koriste situaciju I napadaju tlo “Zlatne horde” I uspijevaju je osvojiti. Na opasnost ukazuju predstavnici Giraja iz Krima. Kad se priblizavaju obalama Crnog mora sultan uvidja da mu prijeti opasnost. Posebno 1552. kad Rusi osvajaju Kaza I astrahan 1556. Osmanlije su se nasle u losem polozaju. Moldavski knez trazi pomoc od Rusa kako bi vratili svoju samostalnost. Vec 1557. Kozaci I njihov ataman Devretas usudjuju se napasti tvrdjavu Azov na Crnom moru. Kad je Rusija zagospodarila Zlatnom hordom sultan pocinje pazljivije da prati situaciju I ne priznaje carsku titulu ruskog cara. Vojno-politicki uspjesi Osmanlija u XVlst.doveli su je u rang super-sile. To je period njene najintenzivnije gradjevinske djelatnosti kad su podignuti brojni sakralni I profani objekti: madrese, tekije, bezistani, karavan-saraji, vodovodi, palace,… Sve iole ugledne licnosti OC su se u XVlst. Utrkivali koja ce od licnih sredstava napraviti koristan objekat I tako produziti svoju slavu. Istaknutiji pojedinci(Gazi Husref-beg) cijeli svoj imetak su uvakufili za opce dobro. Ni u jednom periodu nije nastalo toliko vakufa kao u doba Sulejmana Kanunija. Posebno mjesto imao je mimar Sinan a zbog djela su ga nazvali Vinci istoka. Medju njgovim arhitektonskim djelima je Sulejmanije dzamija zavrsena 1556. a pored nje su podignuti fakulteti. To je doba kada se diljem carstva javljaju filozofi, teolozi, prosvjetari, umjetnici cija djela ni do danas nisu prevazidjena. To je bio I trezultat ekonomskog prosperiteta. Carstvo je I dalje nastavilo sa vojno-diplomatskom aktivnoscu.Bez prekida je OV u raru ili pripremama a narocito u ejaletima carstva- Budimski ejalet, Smederevski I Bosanski sandzak. To je I vrijeme kada se u zadnjim godinama Sulejmanovog zivota nastavlja borba medju princevima Bajazidom I Selimom. Vaznu ulogu igra I Hurem sultanija –Roksalana koja je bila vjesta u spletkama I dovela princa Bajazida da se pobuni protiv oca. Sultanu odanija vojska je vojnicki pobjedila princa koji sa clanovima uze porodice I pristalica spas trazi kod persijskog saha. Tadasnji persijski sah Tahmaz I sam vodi vjestu politiku I navodi sve da o princu misle kao o izdajniku. Nakon sto ga je politicki iskompromitovao vratio ga je sa porodicom u Bursu. Time im je stavio do znanja da u visokoj politici nema prijateljstava nego cisti interes. Dosavsi na tlo O I produzujuci put u Bursu Bajazida su sa porodicom zajedno zadavili u tom gradu. Tim cinom je na svijetu jedino ostao princ Selim koji je po kvalitetima iza ubijene brace. I dok su trajale borbe medju princevima, osmanska flota koja dominira Sredozemljem osvaja nove teritorije na tlu sj. Afrike. Tako pod sultanovu vlast dolaze Tripolis, Bizeta, Oran I dr. Kad 1565. osman. flota pokusa osvojiti Maltu to se zavrsava neuspjehom. Kada 28. juna 1564,g. ostaje upraznjeno mjesto na celu flote Sulejman imenuje dotadasnju drugu licnost divana Mehmed-pasu Sokolovica. Radilo se o poznatoj licnosti koja je obavljala duznost kapudan-pase, rumelijskog beglerbega, te licnosti koja je na bojnom polju pokazivala umjesnost I spretnost ili dobijanjem podanika osnivanjem Pecke patrijarsije. Ubrzo nakon preuzimanja duznosti zbog neplacanja duga od 30 000 dukata dodisnje koje je isplacivala Hapsburska monarhija Osmanlije 31. januara 1566. objavljuju r\at Hapsburgovcima. Neplacanje danka je bio samo povod a uzrok je bio plan OD da Osnanska vojska zauzme Egen I Siget I time anulira neuspjeh na Malti. U toku zimskih mjeseci OV vrsila je pripreme a glavno zborno mjesto jedinica bio je Istambul. Do zvanicnog polaska doslo je 1.maja 1566. Kako pisu historicari nikad do tad OV nije izgledala Svecanije I sa vecim naoruzanjem. Taj pohod bio je Sulejmanov 13 pohod u toku 46-godisnje vladavine(Beograd, Rodos, Mohac, Bec, Kisek, Bagdad, Krf, Budim, Gran, Tabis, Nahcivan.). Sve se odvijalo prema unaprijed napravljenim planovima. Ostavljali su zadivljene podanike. Na putu prema Egeru nalazila se tvrdjava Siget koju je trebalo zaobici. Medjutim, sultan je bio protiv toga (neprijatelji iza ledja). Mnogi zapovjednici su prihvatili obrazlozenje vise zbog neprotivljenja gospodaru nego zbog svog misljenja. Sigetska tvrdjava I njen zapovjednik Nikola Zrinjski nisu mogle, po njihovom misljenju, odoliti osmanskoj vojsci. Bili su iznenadjeni kada su branioci pokazali izuzetnu odlucnost I sposobnost za odbranu. Za ovo se znalo I kod sigetskih branilaca ali u trenutcima kad je bitka bila pri kraju u noci izmedju 6/7. septembra 1566. umro je u satoru sultan Sulejman Kanuni.(71godinu, 4 meseca I 10 dana) Sultan Sulejman uvrsten je medju najvece vladare OC. Na istoku su ga zbog donosenja zakona nazvlai KANUNI a na zapadu VELICANSTVENI. U vrijeme njegove smrti OC se prostiralo od

33

Dnjesta , Balkana do Anadolije, Bliskog, Srednjeg Istoka pa do Alzira u Africi. Po misljenju historicara P=2 500 000 km2 gdje nisu uracunati Krim, Erdelj, Vlaska I Dubrovacka republika a bilo je oko 8 500 000 km2. Evropske drzave ovog vremena OC nisu dozivljavale kao barbarsku imperiju. Oni u ovo vrijeme OD dozivljavaju kao uredjenu, pravnu drzavu. Posebno je to prisutno u doba Sulejmana Kanunija koji je najvecu paznju posvetio evropskoj politici. Osmanska drzava je tako postala znacajan drzava u Evropi. U ovome je velika uloga sultanovih saradnika,vezira(Ibrahim-pasa, Mehmed-pasa Sokolovic). Za Ibrahim-pasu historicari kazu da je bio glavni “arhitekta” evropske politike ali uz saglasnist evropskog vladara. Za Sulejmana Kanunija se znalo da ima osjecaj za odabir licnisti na vazne funkcije. To je imalo za posljedicu da se od 1520.-1566. donese veliki broj zakona-kanuna koji su dali odgovore na postojece probleme. Dolazi do jace integracije osmanske vlasti na cijelom prostoru. U donosenju zakona veliku ulogu imao je Ibrahim-pasa ali I dva sejh-ul-islama, Kemal-pasa Zade I Ebu Sud. Pored njih dvojice znacaj je imao I Mula Ibrahim koji djeluje u Halepu. Osmanska imperija nije poznata samo po osvajanju I zakonima nego I po razvoju naucne djelatnosti. Jedno od vaznijih imena bilo je Toskopri Zade koji je izradio ENCIKLOPEDIJU od br… razreda koje je posvetio pojedinim piscima. Druga licnost je Piri Reis koji se profesionalno bavio pomorstvom ali bio je I veliki kartograf I geograf. Karte koje je on uradio priblizne su danasnjim. ………………….. na finansijska pitanja I fiskalno pravo I akzneno pravo koje je odredjeno jos u doba sultana Mehmeda Fatiha. Ovi zakoni su dopunjeni zakonom mjesnim. Kad je 1517. osvojen Misir zakoni su ostali nedirnuti, cak je dio prenesen I u centar OD. Usljed novih teritorijalnih osvajanja pored osvojenih formirani su novi ejaleti. U Evropi se stvara Budimski 1541. I Temisvarski 1553. ejalet. Ejaleti su osnovani I u istocnoj Anadoliji, ejalet Sivas, Erzerum I Vari; a na tlu danasnjeg Iraka imamo Begeladski ejalet a na jugu Arabije Jemen.Na sjeveru Afrike ejalet Alzir, Tripolitanija, Abesinija (obalno podrucje Sudana I Eritreje), Misir (Egipat I Sirija). U ovo vrijeme pored redovnih I vanrednih poreza, OD prihode je imala od Vlaske, Moldavije, Erdelja, Dubrovacke republike, kao I Hapsburske monarhije(30 000 dukata), Gilan (na obalama Kaspijskog jezera), Sirvan(Kavkaz), Basra (Persijski zaliv). Raniji bejluci su usli u sastav Anadolskog ejaleta. Samo je bejluk Ramazan neki vid samostalnosti imao od XVllst. Povecala se I administracija I broj cinovnika u carstvu(korespondencija sa susjednim drzavama). U ovakvoj situaciji kad su obaveze prerasle I vladar nije mogao staviti svoj potpies uvodi se sluzba rejs-ul-kita (korespondencija sa stranim drzavama). Ova licnost nije u pocetku imala vleiku ulogu kao kasnije kad biva zaduzen kao minister vanjskih poslova. Ove licnosti su morale biti obrazovane, pravno I obicajno, I morali su poznavati brojne jezike. Unutrasnje poslove u doba Sulejmana Kanunija vodila je Haseki Hurem sultanija. Ona je donosila velike unutrasnje odluke vezane za svo carstvo. Njenim nagovorom sultan je dao ubiti VV Ibrahim-pasu kao I najstarijeg sina Mustafu. Drugi Vv Husref-pasa(ubio se), Sokolovic nije uspio doci na mjesto VV jer je Roksalana postavla zeta Hrustem-pasu Opukovica. U doba Sulejmana Kanunija za snabdijevanje prijestolnice izgradjen je vodovod. Posebno je u Sulejmanovo vrijeme podignut veliki broj sakralnih I profanih objekata. Tada je podignuta I dzamija Sulejmanija djelo mimara Sinana. Sultan sulejman Kanuni je najduze vladao njgova imperija je dosegla skoro vrhunac, puno toga je uradio zahvaljujuci svom radu, upornosti I marljivosti. Mnoge odluke koje mu se pripisuju nije donio on nego njegovi sarafdnici. Jedna od najboljih osobina jeste sposobnost izbora saradnika. Zajedno su napravili puno I u unutrasnjoj I u vanjskoj politici. Bio je postovan kako od onih koji su mu bili pokorni tako I od stranih drzavnika. Sa njegovom smrcu 1566.g. zavrsava se faza uspona OC. Njegovu smrt prikrio je VV Mehmed-pasa Sokolovic. U periodu od tri nedjelje od smrti sultana do dolaska princa Selima pravi vladar bio je Mehmed-pasa SOKOLOVIC.

OSMANSKO CARSTVO U VRIJEME SELIMA II (1566.-1574.)

Poslije smrti Sulejmana Kanunija naslijedjuje ga princ Selim II (1566-1574). Osmansko carstvo dozivljava blagi zaokret u odnosu na raniji perod. Taj zaokret savremenici nisu otkrili a do njega dolazi zbog objektivnih okolnosti. Drzava je bila stabilna za susjede. Dobro participiraju I okolnosti u drugim drzavama. Hapsburska monarhija daleko je od jedinstva kakvo je bilo u doba cara Karla V. Ona je raspolucena na austrijski I spanski dio. Nailaze brojne pobune od strane protestanata. Iako tako Hapsburzi imaju probleme koji dolaze od susjeda Francuza sve to dovodi da Hapsburska monarhija u XVlst.izbjegava novi rat sa Osmanlijama. Osmanska saveznica Francuska bila je zaokupljena svojim problemima. Neokrunjena kraljica Katarina Medici povlaci konce za borbu sa Hugenotima. Tada I dolazi do cuvene BARTOLOMEJSKE NOCI 26/27 augusta 15.. kad se papine pristalice obracunavaju sa Kalvinistima. Mletacka rep. Je sada nastojala ocuvati stanje status quo, zadrzavanje svoje

34

diplomatske politike koja odgovara I njima a I Osmanlijama. Medjutim, OC nije bilo bez vanjsko-politickih problema. Najveci protivnik na istoku bila im je Persija. Ali ni ona nije bila na zavidnom nivou pa je OV relativno cvrsto kontrolirala granice na istoku. Na sjevernim granicama bila je opasnost od tatarskih hanata mada je Krimski hanat bio u vazalnom odnosu prema sultanu. Rusije nije imala velikog uticaja na ovu politiku. Sultan je vec od ranije bio upucen u stanje drzave. Sluzbeno Selim all preuzeo je vlast 7. septembra 1566.g. koga su zvali sinom Hurem sultanije. Poznato je da je Selim ll bio sklon alkoholu te je tako sultana koristio njegov vezir Mehmed-pasa Sokolovic koji ce mu postati zet zeneci Esme hanumu. Nastupa pobuna begova u Jemenu 1567. s ciljem vracanja samostalnosti. Pokazalo se da su pobunjenici bili jaki I tri godine je trebalo da vojnicki pobijede dio Zaedita. Jemen se podijelio na dva dijela : jedan pod osmanskom vlascu a drugi pod Zaeditima koji su bili Siti a vlast su drzali od 1680-1969. Sa Hapsburskim diplomatama su vodjeni pregovori jer rat nije bio skroz skoncan. Pregovori su trajali od 1566-1568. I zavrseni stanjem statu quo. Znacaj ugovora iz Speira je taj sto je hapsburska vlast priznala da Erdelj bude u vazalnom odnosu prema sultanu, pretenzije prema bugarskom kraljevstvu…………………… Sin Ivana Zapolje ne nosi vise kraljevsku nego knezevsku titulu. Stvorena je interesna sfera preko nekadasnje Hapsburske… God. 1569. Osmanlije su krenuli u rat sa Rusima kako bi vratili hanate Kazaa I Astrahan. Vodjene borbe na Kavkazu I sjeverno od Kaspijskog jezera bio je uvjetovan zeljom Osmanlija kako bi imali dobar geostrateski I ekonomski polozaj. Time bi Osmanlije dobile glavne putove (put svile). Isto tako osvajanjem Kazaa I Asrahana skratio bi se put trgovcima sto bi znacilo vecu sigurnost I profit. Tih godina VV Mehmed-pasa pomislja na kopanje kanala koji bi spojio Don I Volgu. Svojom flotom Osmanlije bi mogle da se prebacuju od Crnog mora do Kaspijskog jezera pa I prema Kini. Posebno je bilo vazno I za trgovinu jer vodenim putom roba bi se lakes prebacivala. Drugi plan Mehmeda-pase je prokopavanje Sueckog kanala cime bi se postigle ranije teznje. Pripreme su provedene ali je 10. oktobra 1579. g. ubijen Mehmed-pasa Sokolovic. Bez obzira na neuspjehe u ratu sa Rusima OV je bila u vecem preimucstvu u odnosu na Ruse. Veliku ulogu igrali su Krimski Tatari. Osmanski vojnici zeljni ratnog plijena su 1571. doprli do Moskve a po povlacenju su zapalili prijestolnicu. Zaporaski kozaci koji se nisu do tada isticali sa malim brodovima su doprli do pred sami Istambul. Po prvi put je grad bio ugrozen od kako je zauzet 1453.g. U ovo vrijeme Osmanlije su ponovo u ratu sa Venecijom zbog Kipra. Osmanska flota je 1570. izvrsila invaziju na Kipar I osvojila ga. Posto je Kipar bio pod vlascu mletackog duzda doslo je do objavljivanja rata. Ovim bahatim ponasanjem OC stvorilo je protiv sebe savez Mletacke rep., Spanske kralj. I papske drzave na celu sa papom Pijem V na celu. Stvaranje antiosmanske koalicije bilo je motivisano teznjom da se pobijedi osmanska flota I tako stekne prednost. Jedan od razloga je I Don Huan Austrijski koji se smatrao dovoljno sposobnim. Ovaj vodja je dosao do Lepanta I 7.oktobra 1571. ne samo pobijedio osmansku flotu nego je sve brodove I potopio. Medjutim, iako su dozivjeli poraz saveznicke snage nisu mogle povratiti Kipar a flote su se razisle na razlicite strane. Tadasnji mletacki poslanik Antonije Balbi otisao je u osmansku rezidenciju da vidi situaciju kod Osmanlija. Na primjedbu mletackog poslanika Vv Mehmed-pasa Sokolovic mu je rekao :”Dosao si vidjeti kako je s nasom hrabrosti nakon posljednjeg slucaja. Velika je razlika izmedju vaseg gubitka I nasega. Mi smo oduzevsi vam jednu drzavu odsjekli ruku a vi ste nam pobivsi nasu mornaricu obrijali bradu. Odsjecena ruka nece vise izrasti a obrijana brada ce jos gusce narasti.” Ovakav odgovor mletackom bajlu nije bila fraza nego I realnost. Vec u julu 1572. u vode Sredozemlja isplovila je flota od 200 jedrenjaka izradjenih u brojnim osmanlijskim brodogradilistima. Tad je OD imala velika materijalna sredstva I sposobno ljudstvo. Velike finansije priznavala je I Mletacka rep. Iskustvo kojim su raspolagali nalagali su im da prema Osmanlijama vode fleksibilniju politiku. Bajlo je 5.marta 1573. potpisao novi ugovor koji se sastojao od 7 tacaka. Prva tacka- Venecija se obavezala da Osmanlijama plati sve ratne troskove nastale u kiparskom ratu(1571./1573.)300 000 dukata.Druga tacka-obavezala se da ce povuci svoju tesku artiljeriju iz pogranicnih mjesta.Treca tacka-Osmalije prepustaju otok Mlecanima koji trebaju da im plate danak od 500/1 500 dukata.Cetvrta tacka-sultan Selim II dozvoljava Mlecanima da obnove trgovacke kapitulacije koje su postojale od ranije.Peta tacka-ukida se danak na ime Kipra od 8 000 dukata.Sesta tacka-predvidjeno je da granica na tlu Dalmacije I danasnje Albanije ostane na onim mjestima do izbijanja rata 1570.Sedma tacka-predvidjala je vracanje sve zaplijenjene robe.

Ovaj mirovni ugovor prihvatila je I Spanija zato sto je kralj Filip ll planirao da izvrsi invaziju na Tunis. Sa 99 galija (prepunih vojske) Spanjolci su dosli do obala Tunisa. Kako je u Gradu Tunisu u

35

medjuvremenu bila osmanska posada na vijest o dolasku Spanaca oni se povlace. Za nesigurnost osmanske posade u Tunisu bilo je krivo I saznanje da Hamid iz dinastije Hafsida (Hasfida ) je sklopio tajni sporazum sa Spanjolcima. I poder prednosti tokom 1574. uspijevaju samo djelomicno u planovima. Osvojivsi Tunis I vidjevsi ponasanje Hamida uzimaju za namjesnika njegovog brata Muhameda. Dajuci upravo njemu upravu nad Tunisom Spanjolci su htjeli da imaju jaku posadu. Zato zapocinju gradnju brojnih tvdjava u Tunisu. Dogadjaji su preneseni I u osmansku prijestolnicu. Vodece licnosti su to smatrale za uvredu I nih I sultana. Trazili su da vojne snage krenu u progonstvo Spanjolaca. Posebno se isticao Koladz (sablja) Alija jer je za Tunis bio posebno vezan. Snage su 15.maja 1574. sa 278 brodova I sa 48 000 vojnika te pod askerom Sinan-pasom krenule prema Tunisu. Vojna taktika kao I preimucstvo vojske ucinile su da osmanske vojne snage u julu 1574. oduzmu Tunis od Spanjolaca. Takodjer zauzimaju I druga podrucja. Tako 11.septembra 1574. Tunis dolazi pod vlast Osmanlija do 1912.g. Neuspijeh Spanjolaca kod Tunisa sa zapovjednikom Don Pedrom uticu da Spanija ne gubi snagu na ratove u Africi I oni se okrecu Americi. Sretno zauzimanje Tunisa desava se u vrijeme kada sultan Selim nije uopce vodio brigu o unutrasnjoj politici. Vec 15.decembra 1574. je padom u kupatilu dobio potres mozga I umro. On je I rodjen I umro u Istambulu. Iza sebe je ostavio pet sinova: Murat, Sulejman, Mustafa, Dzihangir I Osman. Najpoznatiji arhitekta tog doba mimar Sinan podigao je dzamiju Selimiju. Uz sebe je imao odanu I sposobnu licnost velikog vezira Mehmed-pasu Sokolovica.

Pocetak vladavine harema I vrijeme sultana Murata III (1574-1595)

Nakon smrti Selima na prijesto dolazi princ Murat(1574-1595). Imao je 28 godina kada je dosao na vlast. Njegova prva duznost bila je da preostalu bracu posalje na onaj svijet. Smaknuce princeva vise nikoga nije iznenadjivalo. Kao I u ranijim slucajevima I ovog puta ulogu u preuzimanju prijestolja imao je Mehmed-pasa Sokolovic. Po izlasku sa broad princ je pokusao da poljubi ruku velikog vezira. Ovo je bio treci osmanski vladar a da se nije mijenjalo stanje na carskom divanu. Vladavina Murata III uzima se I kao doba vladavine harema I mijesanja kako u unutrasnju tako I u vanjsku politiku. Zene direktno ucestvuju u politici. Prva zena bila je Nurban, njegova majka. On se ponajvise vezao za sultaniju Safiju, venecijanskog porijekla. Njen otac je bio namjesnik na Krfu I prilikom zarobljavanja dosla je u kontakt sa sultanom. Treca zena bila je njegova tetka Esme hanum. Ostale zene koje su bile sultanove naleznice zvale su se jednim imenom HASEKI. Prije dolaska na prijesto 1.decembra 1574. princ Murat je bio jako obrazovana licnost. Blizak je bio pjesnicima I dervisima I sam je pisao pjesme. Volio je muziku, ples I umjetnost. Imao je hobi da sakuplja satove. Novi vladar je volio cijeli zivot. Tradicionalni ceremonijal sa pripasivanjem sablje, predavanje peskesa jenicerima nastavljeno je I za Murata III.Pored prvog vezira Mehmed-pase, bio je Pijali-pasa Madjar, treci Ahmed-pasa iz Stajerske I cetvrti Mahmud-pasa iz Slovenije (Kranjska). Istovremeno na celu rumelijskog ejaleta bio je Sijavus-pasa iz Slavonije a na celu mornarice je bio Kalabrizanin Ocali- Kilic Alija dok je jenicerski aga bio Cakala- Djenovljanin. Glavni evnuh harema bio je Velzer-Nijemac iz Koruske. Drugim rijecima glavne civilne I vojne licnosti bile su porijeklom sa Balkanskog I Apeninskog poluotoka. To je bio odraz okretanja prema evropskoj politici. U ovo vrijeme osmanska imperija nije vodila neke ratove. Ferhat-beg Sokolovic vodeci borbu protiv susjednih hapsburskih tvrdjava kao kliski sandzakbeg 1572. nanio je poraz vojsci grofa Anesberga. U ovj bici zarobljen je veliki broj ucesnika pa I sin pomenutog grofa. Ponudjen je otkup od 30 000 dukata za mladica a ovim novcem je sagradjena dzamija Ferhadija. Ferhat-beg nastavlja svoju aktivnost na tlu bosanske krajine te osvaja Ostrozac I Cazin. Tada je hapsburski car Rudolf II (1576-1612) bio prisiljen da se vojnicki direktno suprotstavlja jedinicama bosanskog sandzaka iako je bio priznat za cara Svetog rimskog carstva. Carstvo je u ovo vrijeme izuzetno bogato a novac je pristizao ne samo iz vazalnih zemalja nego I poluvazalnih kao sto su Venecija, Vlaska, Moldavija, Dubrovnik. Koliki je uticaj I moc OD vidi se kad Poljska ostaje bez kralja na njeno prijestolje se kandiduje Anri francuski. Ali kad anri napusta Poljsku Osmanlije 1575. g. postavljaju Stjepana Bartolija, svog vazala na mjesto kralja. Duznost ce obavljati od 1575.-1586. Osmanski vladar Poljsku smatra svojom zemljom. U takvoj situaciji Mehmed-pasa Sokolovic ponovo sa Becom 1.januara 1577. sklapa ugovor kako bi sprijecio ratovanje u Evropi(8 god.). Evropske zemlje jedna za drugom produzuju mirovne sporazume sa Osmanlijama. Posebno Spanija I Francuska kao I apeninske drzave bojale su se pred osmanskom flotom. Ugled VV Mehmed-pase Sokolovica je sve vise padao. To je narocito doslo do izrazaja kad sultan na perfidan nacin odlucuje pogubiti rodjaka Mehmed-pase, vezira u Budimu. Ubistvo se desilo 10. oktobra 1578. godinu dana ranije nego ce biti pogubljen I sam Mehmed-pasa Sokolovic. On je pogubljen u atentatu a na

36

mjestu velikog vezira nalazio se 14 godina kod tri sultana- Sulejmana Kanunija, Selima II , Murata III – a dio tog vremena djelovao je I kao sultanov suvladar. Bio je obrazovana licnost, sklon umjetnosti I knjizevnosti kao I historiji. Zna se da je znatan dio bogatstva uvakufio podizuci brojne sakralne I profane objekte u mnogim dijelovima OC. Po Hameru je Mehmed-pasa Sokolovic bio “najveci veliki vezir osmanskog carstva koji je najduze imao taj polozaj 14 godina pod tri osmanska sultana.” U medjuvremenu na tlu OD desavale su se intrigantne stvari uslovljene I unutrasnjim I vanjskim okolnostima.Jos 15.. otrovan je persijski sah Tahmaz I. Na njgovo mjesto dosao je sin mu Hajdar. Situaciju koja je nastupila namjeravao je iskoristiti sultan Murat lll . Planove za novi rat sa persijom osporavao je VV Mehmed-pasa jer bi tako uslijedio neizvjesan ishod I gubitak finansija. Murat lll se sve vise udaljavao od VV I izbjegavao ga upravo zbog ovih odluka. Jedna takva odluka je I ta da 1578. sultan objavi rat Persiji. Akcije su pocele u martu 1578. I to u Bagdadu I Sehirsaru koji je bio glavni grad svih Kurda. Za glavnog zapovjednika vojnih snaga sultan je imenovao Mustafu-pasu koji je ranije osvoji Kipar. Kako su Osmanlije 1577.g. osvojile Gruziju to im je rat sa Persijom bio olaksan. Iako su se ocekivale velike bitke u periodu od aprila do augusta oboje snage vodile su neodlucnu borbu. Medjutim, to nije moglo trajati unedogled. Tako je 10.augusta 1578. pred gruzijskom tvrdjavom Cildir, doslo do boja u kojoj je do punog izrazaja dosla sposobnostMustafe-pase nad snagama Turhan hana. Ovog puta odluka VV je potvrdjena da se jednom bitkom ne moze dobiti rat. Vec 10.oktobra dolazi do atentata nad Mehmed-pasom. Glavni rivali za mjesto VV bili su Sinan-pasa (Tunis,Alzir) I Mustafa-pasa (Gruzija, Kipar). Ne zeleci povrijediti nijednog od njih sultan je pod izgovorom da postuje tradiciju imenovao drugog vezira Ahmed-pasu. Nakon 6 mjeseci on je smjenjen I sultan povjerava mjesto VV Sinan-pasi. Novi veliki vezir se suocio sa velikim problemima na koje je upucivao I Mehmed-pasa Sokolovic. Na historijsku scenu stupaju I DRUZI. Gorstacki narod koji ime dobija po osnivacu I plemenskom vodji koji se tako zvao a pripadao je plemenu MARDA ili MARDAITA. Postojbina im je bila sj. Od Kaspijskog jezera a dosli su na tlo Mezopotamje I podijelili se na : Tejmana I Sehaba. Vremenom se naseljavaju na tlo Libanona. Drugi dio je pripadao plemenu Ibn Mana a oni su se naselili izmedju Tripolisa I Bejruta. Oni su bili jedno od najodanijih plemena Osmanlijama. Kad su neki namjesnici poceli da ih terorisu doslo je do pobune Druza oba plemena. Rat koji je tada vodjen protiv Persije rezultirao je da Osmanlije osvoje teritorij danasnjeg Azarbejdzana. Prisne odnose uspostavljaju sa Abdurahmanom II, uzbeckim hanom. Osmanlije u narednim godinama osvajaju Gendze I Karabaj. Na persijskom prijestolju je bio unuk saha Tahmaza I pod njeg. vladavinom Persija je vratila stari ugled. Jedan od prvih poteza bio je slapanje brzog mira sa OC I rat (1578.) konacno je zaustavljen. Mirovna inicijativa je primljena od Osmanlija jer je Murat III uvidio gresku neposlusavsi Mehmeda-pasu. Do potpisivanja mira doslo je 21. marta 1590.g. Sah Abaz prihvatio je da najveci dio Azarbejdzana ostane kod Osmanlija kao I Tabriz (Karabaj, Sirvan, Gruzija,Sehrisar). Izmedju Murata III I Abaza zagovara se ideja pomirenja Siita I Sunnita. Uprkos uspjesima stanje u OD u zadnjim decenijama XVIst. Nije bilo zadovoljavajuce. Korupcija je bila prisutna u svim drustvenim slojevima. Posljedica su ble brojne pobune podanika. Brojni ustanicki pokreti zapazeni su u Ugarskoj, Budimu I u Tabrizu.Povod su neisplacene vojne place ali I anzadovanje trgovaca, zanatlija I stanovnistva zbog opadanja moci novca. U Istambulu 1592. dolazi do pobune. Nosioci pobune bili su jeniceri koji pokazuju svoju nedisciplinu, zene se, ulaze u esnafe a u ovaj red sad se ne ulazi pitem devsirme nego I krupcijom. Pobune su ubrzo ugusene. U takvoj situaciji dolazi do novog osmansko-hapsburskog rata. Povod za objavu rata Becu bio je vojni poraz OV kod Siska u kojima je 22. juna 1593.do hapsb. Bio porazen bosanski namjesnik Hasan-pasa Predojevic. Izmedju ostalog u boju je poginulo 7000 spahija. Taj poraz sultan je dozivio kao licnu uvredu. Sa glavninom trupa sultan salje VV Sinan-pasu On je 27. septembra 1593. sa jedinicama presao most kod Osjeka I od tada traje otvorena borba. U tom periodu od 1593.- 1606. rat se vodio sa promjenljivom srecom. Sredinom 1594. hapsburska vojska je porazila OV I preotela iPetrinju, Sisak, Goru, Hrastovicu. Najvecu zaslugu u tome imao je nadvojvoda Maksimilijan. Kad je on odnio pohvale svom vladaru u Bec situaciju preokrecu u svoju korist Osmanlije vracajuci Hrastovicu, Goru, Petrinju ali ne I Sisak. Tatarska vojska 1594. osvojila je mjesta Tatu I Sv. Martin. Drugi dio vojske predvodjene Sinan-pasom osvojio je tvrdjavu JANIK. Iako je glavnina OV podsjecala na doba kada je carstvom vladao sultan Sulejman Kanuni savremenici su uocili pukotine. To su osjetili sutlanovi vazali iz Erdelja, Vlaske, Moldavije. Oni su to htjeli iskoristiti kako bi se oslobodili vazalnosti I cak sklopili savez sa carem Rudolfom II. U pomenutim zemljama postojale su I vodece licnosti koje su vise naginjale Osmanlijama. Najvise je na ovu pojavu reagirao Sinan-pasa koji je izjavio u Istambulu da ce sa njima postupiti kao I sa Tunisom. Obecao je da ce I u ovom ratu osvojiti ne samo Bec nego I Prag. Dok je plamtao rat 16. januara 1595. umro je Murat III u 49. godini.(20 god, 22 dana). Iako je carstvo pokazalo slabosti teritorijalna osvajanja pokazala su da je carstvo tezilo prosirenju. Cijela osmanska

37

imperija bila je podjeljena na 40 ejaleta I to 8 u evropskom, 4 u africkom I 28 u azijskom dijelu. Tu su bile I zemlje u poluvazalnom odnosu priznajuci vrhovnu vlast sultana a zadrzavajuci autonomiju. Murat III je bio posljednji osmanski vladar cija se smrt krila nekoliko dana od podanika. Svog nasljednika Mehmeda lll je pripremao za mjesto sultana povjeravajuci mu upravu nad jednom pokrainom. Bio je posljednji vladar koji je pripadao klasicnom periodu carstva.

SULTAN MEHMED III (1595.-1603.)

Novi sultan je rodjen 1566.g. u Manisi I u trenutku preuzimanja prijestolja imao je 28 godina. Po zelji oca od 16 godina se pripremao za predstojeci poziv, sandzakbeg, okruzen brojnim saradnicima. Interesantno je spomenuti da je svojih 27 sestara poudao za poznatije licnosti a 19 brace dao je pogubiti. Po obicaju na sve vaznije polozaje dosle su nove licnosti. To je prvi osjetio VV Sinan-pasa na cije mjesto dolazi Ferhat-pasa koji je imenovan za kazaskera(ova rijec nije vjerodostojno napisana). Sam Sinan-pasa je penzionisan dobivsi 300 000 akci. Novi vezir je morao ugusiti u Vlaskoj pobunjenicki ustanak. Glavni dio vojske je bio stacioniran u Ugarskoj pokraj tvrdjave Gran. Vec 2.septembra 1595.g. ova vojska je dozivjela poraz. Osmanlije su izgubile ovu ali I tvrdjavu Visegrad. Vojni porazi su uzdrmali ugled novog vladara ali I njegovih drzavnika. Vidjevsi da nema ugled medju podanicima Mehmed III se odlucio da licno ode na ugarski front I tako povrati povjerenje podanika. Te 1596.g. je OV nanijela veci poraz hapsburgovcima na vise mjesta a poljuljano povjerenje se vratilo sultanu. Iako je jednu od najvecih uloga imao jedan od vezira Cikala, sultan u 1597. imenuje Mehmeda Sartadzi (kovac nozeva za rat) za vodju vojske. On se pokazao kao potpuno nesposobna osoba. Osmanlije su 1598. izgubile tvrdjavu Rab. U narednim mjesecima 1598/99. rat medju vojskama vodjen je bez vecih vojnih uspjeha. U takvim okolnostima u Aziji 1600.g. dolazi do pobune predvodjene Abdul Halimom. On je pokupio oko 30 000 ljudi I nanio poraz osmanskim trupama. Zahvaljujuci Hasan-pasi (sin Mehmed-pase Sokolovica) pobune su donekle sprijecene. U narednom periodu kod mjesta Dzanika zivot je izgubio Abdul Halim a na njegovo mjesto dolazi njegov brat Deli Husein. Za razliku od prvog on je dobro organizovao pohod I kod mjesta Pokat je ubio Hasan-pasu. Na osmansko-ugarskom frontu Osmanlije preuzimaju inicijativu I osvajaju tvrdjave Egelj I Kanjizu. Centralna vlada osniva 1600.g. Kanjiski ejalet u ciji sastav ulazi Pozeski sandzak. Poteskoce I vojni porazi u Anadoliji umanjivali su I efikasnost Osmanlija u Evropi. Svu situaciju prete Spanija, Malta, Firenca…Oni nastoje da iskoriste situaciju I u savezu da od sultana preotmu Alzir. Njihov napad je osujecen zahvaljujuci veziru Cakali. On je bio bolji pomorac nego kopneni vojnik.I to je jedan od razloga da OV 1601. ima uspjehe na hapsburskom frontu I uspijevaju da vrate stolni Beograd (Sakas Feherbat). Situaciju je pratio I persijski sah koji u novembru 1603. Osmanlijama sluzbeno objavljuje rat. Snage se dijele na dva fronta. Persijska vojska je u pocetku osvojila nekoliko gradova (Tabriz). Tada 22.decembra 1603. umire mehmed III. Bio je bez poroka, pobozan, I bio bi dobar vladar da nije morao ratovati na toliko frontova.(8 godina,11 mjeseci, 5 dana). Imao je 38 godina u trenu smrti a bio je poznat po promjenama VV (12 licnosti ) sto govori o slabosti I nesigurnosti carstva.

STANJE OSMANSKOG CARSTVA U PRVOJ POLOVINI XVII st.

SULATAN AHMED I (1603-1617.)

Novi osmanski vladar postao je Mehmedov sin Ahmed I (1603.-1617.). Dolazak na prijesto prosao je bez potresa zahvaljujuci Javuz Aliji Malkocu. Vojska je tada ratovala na ugarskom I persijskom ratistu. To je koristio Abaz I koji zauzima tvrdjavu Erevan. Zauzeo je I glavni grad Gruzije a dalje su osvojena I druga mjesta Gruzije. Neuspjesi su natjerali sultana da za sraskera imenuje Cikala. Njegovo imenovanje izvrseno je u junu 1604. a istovremeno vodece licnosti carstva nastojale su da dobiju naklonost Francuske, Engleske I Mletacke republike obnavljajuci kapitulacije. To se radilo zbog pobune u Anadoliji koja jos vise jaca. Kara Said, Kalendaroglu su licnosti koje su bile aktivne na tlu Ajdina I Saruhana. Vidjevsi da dva fronta kao I pobune carstvo uvlace u dublju krizu sultan Ahmed I trazi nacin da sklopiu mir sa Hapsburgovcima. Inicijativa nije bila toliko brza, skoro dvije godie diplomate su pregovarale za mir. Istovremeno su vojske na frontu ratovale. Jos sredinom 1605. OV je napala tvrdjavu Gran I 26. novembra 1605. uspjele su da je vrate pod osmansku vlast. Slicno je bilo I sa tvrdjavom Visegrad. Njihovim osvajanjem pozicije osmanskih pregovaraca su ojacale I to je I uticalo na sklapanje mira.

38

Tokom 1605/06. manji osmanski odredi upadali su u Korusku, Stajersku I Kranjsku. Stanje postaje I poveplinije jer je za erdeljskog kneza izabran Backoi, sultanov prijatelj. Dolazak takve licnosti je ojacao polozaj Osmanlija. Polozaj u ratu sa persijancima bio je nepovoljan. Kod Tabriza 6. augusta 1605. bila je Osmanska vojska pobijedjena od saha Abaza Velikog.(od ove godine se masovno koristi duhan I kafa.)Ustanak u anadoliji je postajao sve opasniji po OD. Sultan Ahmed I je poslao najelitnije jedinice na ustanike vodjene Nasuh-pasom I Ali-pasom. Kad su se nasli blizu Vaalvadine dozivjeli su poraz I oni. Sultan Ahmed l (15godina) odlucio je da sam krene u pohod ali je bio sprijecen. Hapsburski car Rudolf ll (1576.-1612.) vidjevsi da ne moze preokrenuti rat u svoju korist odlucuje se za mir. Osmanlije su taktizirali poslavsi cara prvo erdeljskom knezu. Mirovni ugovor je sklopljen ……………….u Becu. Tek onda je sultan Ahmed l odlucio sklopiti mir 14. jula 1606. Pregovori su idalje vodjeni a konacni mir je potpisan 11. novembra 1606. na uscu Zitve (Zitvanski ugovor). Hapsburska monarhija na ime onog dijela koji je zaposjela placa 200 000 dukata I oslobadja se ugovora iz 1537. (30 000 dukata). Pod sultanovom rukom nasli su se gradovi Janak, Jeger(1595) I Kaniza (1600.)Osmanska drzava prvi put sluzbeno hapsburkog vladara priznaje za cara. U ime OC mirovni ugovor potpisao je 80-godisnji Murat0pasa. Osmansko carstvo priznalo je punu ravnopravnost hapsburskoj monarhiji. Po prvi put OD je priznala da nema potpunu kontrolu nad osvojenim I ne osvojenim tertorijama. Rezultat Zitvanskog ugovora bio je uzrokovan slabostima osmanske drzave. U narednoj 1607. OC I sa Poljskom je potpisalo mirovni ugovor kako bi ucvrstili granice prema Hapsburgovcima. Ustanici u Anadoliji (Saruhan) su nanosili velike poteskoce carstvu. U blizine stare osmanske priestolnice Bruse doslo je do pobune predvodjene Kinalijem. U istocnoj Anadoliji svi putevi I klanci su bili pod vlascu pobunjenika (Dzemsira). Osmansko carstvo je najvise opasnosti imalo iz Halepa. Kurd Candulad I emir……. Udruzili su vojne snage I krenuli su u rat protiv OC. Vojnim putem su htjeli izdvojiti Siriju I Libanon I osamostaliti se. Veliki vezir Murat-pasa posao je licno protiv ustanika. Ovaj ostarjeli covjek imao je vise pobjeda protiv Kurda I Druza. Po starom obicaju mnoge od zarobljenih vodja je poveo u prijestolnicu (duzim putem). Tako je uspio umiriti vecinu pobunjenika. Vec 1608. preostali dio pobunjenika pokusavajuci da vrate oblasti dozivio je poraz. Sve pobjede uticale su da I u ratu sa Persijom dodje do rjesenja. Murat-pasa krece1610. protiv Persijanaca. Vidjevsi da se ratna sreca udaljila od njega sah Abaz nudi da se uspostavi onakva granica kao iz vremena saha Tahmaza I Sulejmana Kanunija. Sultan smjenjuje Murat-pasu sa polozaja velikog vezira. Tu se vidi I uticaj harema. Svoje poteze pocinje vuci Kosem sultanija Mahbejker. Mjesto vezira zauzima Nasuf-pasa, Murat-pasa odlazi u penziju a 5.augusta 1611. umire vjerovatno pod uticajem Kosem sultanije. Sljedecu 1612. I 1613.g. OC provodi u miru. Tad se gradi I Mavi- plava dzamija. Veliki vezir Nasuf-pasa poceo se nasilno ponasati sto je dovelo da sultan potpies katil ferman 17. oktobra 1614. Na mjesto novog vezira izabran je Danar Mehmed pasa. Vec 22.novembra 1617. umire vladar Ahmed I (28godina)(13god,18 mjeseci, 1 dan).

SULTAN MUSTAFA I (1617-1618.- 1622-1623.)

Prijesto preuzima brat mu Mustafa I . On je dva puta vladao (1617/18.) I (1622/23) I dolazio na prijestolje pod prisilom drugih. Iza sultana Ahmeda I ostalo je 7 sinova, trojica su bili na polozaju velikog sultana: Osman I, Murat IV, Mustafa I. SULTAN OSMAN II (1618-1622.)

Istog dana vladarsku titulu preuzima Genc Osman (1618-1622). Dolazak novog sultana obiljezen je izbijanjem novog osmansko-persijskog rata. Zna se da je bio izuzetno dobar vojnik. Prvih dana vladavine dosao je u sukob s jenicerima jer se pokazao kao skrta osoba. Svojim prepotentnim drzanjem odbio je I druge drustvene slojeve. Stanje mu je postalo tesko kad je ratujuci protiv Poljske imao skromne uspjehe. Ovakvim ponasanjem vremenom stvorivsi opoziciju, osim Kosem sultanije, izgubio je povjerenje. Zbog mlih uspjeha, mjesanja harema, I dr. doslo je do velike pobune. Najvise neprijatelja nalazilo se u sultanovoj blizini. Zato je 19. maja 1622. Osman zbačen sa prijestolja. U pobuni je po drugi put dosao na vlast suludi sultan Mustafa. Istovremeno tada (18god) sultan Osman je odveden u zatvor Jedi kuler (7 kula) . Organizatori pobune koji su bili zadovoljni odvodjenjem Osmana pobojali su se da zbog svoje mladosti, a znajuci da sultan Mustafa nema vladarskih sposobnosti nece Osman izvrsiti njihovo pogubljenje. Presuda je obavljena od strane mutavca I ubijen je Osman. Tako je po prvi put doslo do fizicke likvidacije osmanskog vladara od njegovog podanika. Ime veliki vezir Daut-pasa bio je sinonim za ovo ubistvo. Oni pismeni znali su da nije dobro ostaviti ga na tom mjestu I ubili su ga. Njegovo mjesto je povjereno Mere Huseinu. Sva ta desavanja su uskoro

39

izazvala kontra reakciju I neredi su bili prisutni u svim dijelovima carstva. Istog dana 10. septembra 1623.g. doslo je do smjene sutana Mustafe.

SULTAN MURAT IV (1623-1640.)

Na prijesto dolazi sultanov brat Murat IV. Kako je osmanska imperija prozivljavala brojne potrese dolazak novog vladara prosao je bez velikih svecanosti . Znalo se da ce novi vladar u pocetku samo nominalno vladati a da ce njegova majka Mahbejker vuci konce. Doazak novog sultana okarakterisan je praznom drzavnom kasom pa su njeno korisnici bili nezadovoljni. Doslo je I do pobune Azapa. Neredi su bili prisutni I u civilnim I u vojnim institucijama. Situaciju su najbolje iskoristili Persijanci pa je 28. septembra 1623.g. usla vojska u Bagdad I prisjedinila ga svojoj imperiji. Vec 2.oktobra 1623. stanovnistvo je pomoglo da se vojska razoruza I stalo je na stranu Persijanaca. Nakon zauzimanja Bagdada sah Abaz Veliki zanosio se mislju da pobije stanovnistvo ovog grada. Razoren je grob Ebu Hanife I grob saha Abdul Kadira Galanija koji su bili veliki ucenjaci svog doba. Gubitak Bagdada bio je povod da sa polozaja velikog vezira smijene Mere Huseina I daju ga Cerkez Mehmed-pasi. On obnavlja kapitulacije sa Francuskom, Venecijom, Holandijom a produzuje I mir sa Hapsburgovcima. Takva politika odgovarala je svim evropskim zemljama jer je od 1618.-1648. vodjen je dan od velikih ratova –TRIDESETOGODISNJI RAT.U ovo vrijeme doslo je do novih pobuna u Anadoliji. Vodja jedne od vecih pobuna zvao se Abaza. Osjecajuci opasnost V. vezir je poslao vojne jedinice da poraze pobunjenike. Tajnim kanalima je ponudio mir I predaju Abaza. Tako pocinje nova politika prema pobunjenicima-vojna I diplomatska rjesenja. Pobunjenik Abaz-pasa je odbio prijedlog pa je 15.augusta 1624. u blizini Kajserije doslo do otvorene bitke. Vojnicki superiornija sultanova vojska je pobunjenicima nanijela poraz a Abaza se spasio bjekstvom. Uskoro je kod Erzeruma ponovo poceo dizati pobunu. Vidjevsi sposobnost protivnika ovog puta Osmanlije nude otvoreno Abazi mir nudeci mu jedno od namjesnickih mjesta. Abaza je pristao da bude sultanov podanik ali da bude namjesnik Erzeruma. Te 1624. OC se susretalo I sa problemima na drugim stranama. Jedan dio vojske je ratovao sa Tatarima sa Krima koje je predvodio Mehmed han Giraj(21.juli 1624.). Uskoro je I odred kozaka dosao do Istambula I opljackao ga. Na Porti je doslo do smjene vezira I postavljen je novi Hafiz-pasa. Njegov zadatak bio je da porazi Persijance I povrati Bagdad. On je uspio za kratko vrijeme sakupiti 40 000 vojnika I 5. maja je dosao blizu mjesta Cekik blizu Dijarbekira. U neravnopravnoj borbi Osmanlije su porazile Persijance I osvojen je Kirkuk. Isto tako osmanska flota ubrzano je modernizirana I pravljeni su veliki brodovi. Stanje u osmanskoj drzavi I pored brojnih pokusaja da se zavede red I mir bilo je jako tesko. God 1626. stanje je bilo gore nego s pocetka vladavine Murata IV (kuga, bolest). Problemi su bili I na vojnom polju. Te 1626. Hafiz-pasa je posao u pravcu Bagdada. U novembru 1626. Bagdad se nasao u okruzenju OV. Medjutim usljed nedostatka naoruzanja I slabe pripreme jedinice su morale napustiti opsjedanje. To je bio I razlog smjene na mjestu v. vezira. Halil-pasa postaje novi vezir. Korupcija I slabljenje centralne vlasti bile su preduvjeti za pobune. Krajem 1626. otvoreno se buni beglerbeg Abazapasa. Ovog puta novi v.vezir dobija naredjenje da napadne pobunjenike. I pored svih prednosti tokom 1627 ustanici su OV nanijeli vise poraza sto ce biti da 6.aprila 1628 Halil-pasa bude smjenjen a ubrzo I umire. Za razliku od ranijih v.vezira Halil-pasa je bio vrijedan, umjeren u odlukama ali splet okolnosti nije dozvolio njegovo napredovanje. Njega nasljedjuje Husref-pasa Bosnjak. On je sa pobunjenim Abaza-pasom vrsio pregovore. Rezultat ovoga je bio da Husref-pasa pridobije pobunjenika I Abaza-pasa je imenovan za bosanskob beglerbega. Iste 1628. pobune izbijaju I u drugim dijelovima carstva a posebno su bili znacajni Jemen I Krim. Pobunu nastoji iskoristiti Murat IV koji nastoji umanjiti ovlastenja svoje majke. Kada je 2. maja 1629. Husref-pasa posao u rat protiv Persije kako bi preuzeo Hamadan, saznao je za pobune nakon smrti abaza Velikog. On je bio jedan od najvecih sahova Persije iz dinastije Safavida. Naslijedio ga je unuk princ Zaim Mirza. Tu situaciju nastoji iskoristiti Husref-pasa I snage okrece na Bagdad ali I ovog puta bezuspjesno. Husref-pasa je bio smjenjen a postavljen je Hafiz-pasa za v. vezira. U vise ejaleta anadolije izbijaju pobune stanovnistva. Razlog je bila ekonomska situacija. Na iznenadjenje mnogih pobuna se prosirila do Istambula. 9.februara 1632. ustanici su usli u Istambul I ubili Hafiz-pasu. I njegov nasljednik Husref-pasa biva isto ubijen. Sultan Murtat IV (20g.) pokusava uzeti stanje u svoje ruke udaljava majku iz dvora I preuzima vlast u narednih 8 godina. O….12.maja 1632. naredjuje da seubije Redza-pasa , glavni zapovjednik pobuna u anadolskim ejaletima. Na mjesto v.vezira postavljen je Tabanasi Mehmed-pasa, Albanac. I 1633.g. su ubijani svi oni koji su se zamjerili sultanu. U septembru 1633. doslo je do najveceg pozara u Istambulu I vecina objekata je unistena (20 000 kuca je zapaljeno). Dok se sultan susrece sa pozarom stanje na osmansko-persijskom frontu okrece se u korist Osmanlija. Prilikom ubistva nepodobnih licnosti sultan se odlucio na ubistvo beglerbega abaza-pase(24.augusta 1634.) Brojnim smnaknucima poznatih licnosti

40

sultan uspjeva ucvrstiti autoritet. Sultan smatra da 1634. krene prema Bagdadu I pokusa ga osvojiti. Angazirana je sva teska artiljerija. Bagdad je u zadnjim mjesecima 1634. I osam mjeseci 1635. bio napadan. Persijska vojska se uspjesno branila I sultan je 6.augusta 1635. naredio napustanje Bagdada I zapucuje se u Tabriz I osvaja ga. Sultan je boravio u Tabrizu kako bi pokolebao Persijance u daljoj borbi protiv Osmanlija I da pokaze vojnu snagu. Ali 25. decembra 1635. on odlucuje da se vrati u istambul prethodno naredjujuci da mu se braca Bajazid I sulejman pogube. Persijanci koriste odlazak Osmanlija I vracaju tertotrije za sto sultan okrivljuje v.vezira I smjenjuje ga a postavlja Bajram-pasu. Nakon njegove smrti za vezira postavlja Tajar Mehmed-pasu. Sultan odlucuje da 1638. ponovo krene na Bagdad I poslije 14 dana , 15 decembra 1638, OV vraca ghrad pod svoju upravu. Za namjesnika u Bagdadu postavlja Kucuk Hasana, jenicerskog agu. Sultan 17.januara 1639. preko Dijarbekira je isao prema Istambulu gdje dolazi 9.juna 1639. Ubrzo Persijanci I sah Zaim Mirza nude okoncanje rata Osmanlijama. Do mira je doslo 19.septembra 1639. a najvaznije odluke bile su da Osmalije zadrze Bagdad a Persijanci Ereverm. Ocekivalo se da ce sultan sada krenuti u Evropu. Ali 8. februara 1640. sultan Murat IV umire I 28 godini. (16god, 4mjeseca, 28dana). Smatralo se da je bio dosta blaga osoba a ustvari je bio dosta okrutan, zeljan “krvi I zlata”. Njegova uprava pokazala je slabosti Osmanske vlasti.

VRIJEME SULTANA IBRAHIMA (1640.-1648.)

Kad je 8.2.1640.g. umro sultan Murat IV na prijesto je dosao njegov brat Ibrahim (24god). On je bio treci sin sultana Ahmeda koji preuzima duznost. Razlikovao se od Osmana po starosti I od Murata koji je bio poznat po okrutnosti koje su pogadjale kako blizu okolinu tako I carstvo. U odnosu na svu trojicu bio je najgori. Uobicajene svecanosti su prosle bez vecih potresa. Dosla su mu brojna izaslanstvaiz svih dijelova carstva I drugih zemalja. Darovi su bili izuzetno bogati. U zemlji je vladao relativan mir koji je uspio nametnuti Murat IV. Sa susjedima nije bilo rata a jedina poteskoca bili su odnosi sa hapsburskom monarhijom., jer je beglerbeg Hasan pripojio dijelove Stajerske.Na evropskom tlu traje tridesetogodisnji rat. Prvi dani vladavine novog sultana govorili su da ce on vladati dobro I da ce carstvo izaci iz krize. Veliki vezir bio je Kara Mustafa-pasa. On je zelio da u kracem periodu poveca vrijednost akce I da ozivi trziste I privredu. I na vanjsko-politickom polju uslovi su bili vrlo povoljni. On izdaje naredjenje da se povede rat protiv Kozaka koji su 1636. bili zauzeli tvrdjavu Azov. Sultan 1641.g. salje flotu I kopnene snage. Ovaj pohod protiv Kozaka predstavljao je pocetak kraja njegove vladavine. Osmanski oficiri su potcjenili protivnika I dozivjeli su poraz, izgubili su oko 7 000 jenicera. Sama opsada koja je trajala 3 mjeseca (10.10. 1641.g) zavrsena je neuspjesno. Ovaj neuspjeh je nastavljen u 1642.g. Prema ovom gradu bilo je upuceno oko 14 000 trupa koliko je bilo I muskaraca u Azovu. Na vijest o dolasku Osmanlija Kozaci su odlucili da bez borbe napuste Azov. Novi kazasker Mehmed-pasa Sultan Zade ostao je bez zeljene vojnicke slave. Ponovo na scenu stupa Kosem sultanija. On upucuje I druge zene da se pocnu mjesati u politiku. Tako pojedine osobe(miljenici) dobijaju visoke vojne polozaje. To je ugrozilo polozaj Kara Mustafa-pase. Najveci protivnici bili su Silahdar Jusuf, Husein Dzindzi Hodza I Mehmed-pasa Sultan Zade. Iza ovog trijumvirata stajala je Kosem sultanija. Odlukom sultana Ibrahima smjenjen je I ubijen 7.marta 1644.g. Kara Mustafa-pasa . Tada u Krimskom hanatu dolazi do smjene na prijestolju I vlast preuzima Islam Giraj, brat Mehemda Giraja koji je bio vezirov prijatelj. Kako bi sultana zavarali a osjetivsi njegove slabosti, majka I njeni igraci dovodili su mu zene I vodjen je los zivot. Veliki interes je sultan pokazivao I prema krznu, mirisima, cvijecu sto je ponovo uticalo na moc carstva. Svojim ponasanjem sultan je dao primjer I svojim najblizim podanicima te carstvo dozivljava jednu od najvecih kriza. To su osjetili I sultanova majka I clanovi trijumvirata. Zanosili su se idejom da krenu u veci boj kako bi okrenuli paznju podanika prema ratu. Prilika se pokazala kada su hodocasnici krenuli prema Dzedi I bili presretnuti od strane malteskih vitezova. Zarobljeni su odvedeni na Kretu. Optuzujuci Mletacku republiku da pomaze vitezovima u napadu su napravili prekrsaj, sultan Mlecima objavljuje rat/ KANDIJSKI RAT/ koji ce trajati 24 godine. Do izbijanja ovog rata doslo je vrlo smisljeno.Od ranije je kapudan-pasa Jusuf (Josip Maskovic) Dalmatinac bio najveci zapovjednik ovog rata jer je zelio veci dio Dalmacije osvojiti I staviti pod vlast Osmanlija. Znajuci za prikrivene ambicije ovog admirala, sultan je Jusuf-pasu imenovao za saraskera cjelokupnih snaga (80 galija, 3 tuniska, 10 alzirskih, 300 camaca I 10 engl-nizozem.), 7000 jenicera, 1400 spahija kojim je htio da napadne, I na moru I na kopnu, mletacke podanike. Iz same carigradske luke 30.aprila 1645.g. krenuli su prvi brodovi prema Kreti. I prije ovog rata Osmanlije su pokazivale interes za ovaj otok. Sam pocetak ovog rata bio je drugaciji u odnosu na ranije pohode. Niko od ucesnika u pohodu nije znao kuda brodovi idu I sa kim trebaju ratovati. Informacije o tome dobili su

41

tek 24. juna 1645. kad su se trebali iskrcati, Dva dana kasnije pocinje invazija na Kretu. Iskrcavanje je izvrseno na otok Sikeliju koja je trebala biti glavna osmatracnica za osvajanje. Vec 27.juna flota je uplovila u luku Kaneju gl. grad Krete. Osmalije 17.augusta zauzimaju Kaneju I okolinu. Zeleci izbjeci zrtve sa obje strane napadaci su predlozili da branioci napuste Kaneju. Predaju grada I drzave nije izvrsio Navigario, nego zapovjednik konjice Djankarlo. Kako je broj branilaca bio veliki Kreta je predata Osmanlijama 17.decembra 1645.g. Nakon uspjeha ugled Dzindzi-hodze kao najeksponiranije licnosti OD je naglo porastao u dvoru I carstvu. Sultan je iskoristio pobjedu da se ubiju svi sa kom se susretao, medjutim tadasnji sejhu-ul-islam Abu Said naglasio je da ta gesta nema uporista u zakonu (pravoslavci). Stoga sultan opoziva svoju odluku koju je ranije donio. Istih dana je poslato uputstvo erdeljskom knezu da bude spreman za akcije sa Hapsburzima. U to vrijeme petogodisnji princ Mehmed imenovan je za namjesnika Manise. Prvi vojni uspjeh, osvajanje Kaneje, pohranio je ugled Mehmed-pase sultan Zadea. Na mjesto Kapudan-pase imenovan je njgov saradnik Musa. Za razliku d mnogih sposobnih pomorskih oficira ovaj zapovjednik se pokazao kao vrlo nesposobna licnost te Osmanlije ratuju sa Mlecanima sa vrlo promjenljivom srecom. Husein-pasa je koristio opustenost Mlecana I 20.oktobra 1646.g. osvaja Rotin na Kreti. Rat je nastavljen I u 1647. U jednoj od mnogih bitaka u zarobljenistvo je pao I admiral Musa. Na njegovo mjesto je imenovan Fadil-pasa. Sultan uspjeva da novom admiralu stavi na raspolaganje … brodova I 15000 jenicera. Uporedo ratujuci na Kreti dio OV otvorio je front u Dalimaciji. Na mjestu namjesnika bosanskog ejaleta bio je Ibrahim-pasa Gabeljak koji je vec dugo zagovarao rat sa Mlecanima U prve dvije godine nije bilo vecih vojnih operacija u Dalmaciji (trgovina). Jos tokom 1646.g. Kliski sandzak-beg Ali-beg osvojio je stari Zadar I Turanj a dozivio je poraz kod Zemunike. Mletacka vojska sada prelazi u ofanzivne akcije I osvaja Islam I Nadin. Zaustavio ih je Mustafa-pasa (bosanski namijesnik) koji krece prema Sibeniku. Mletacka vojska tih mjeseci 8.septembra 1647. napala je I osvojila Drnis. Sva ova desavanja nisu interesovala sultana koji zivi raskosno I raskalaseno u dvoru u prijestolnici. Osokoljen Ibrahim donosi odluke osudjivanja na smrt svojih prvih saradnika Mustafa-pasa sultan Zade. Dzindzi-hodza je u njemu vidio svog protivnika I stoga mu namjestio ubistvo. Kako je iz zarobljenistva pusten Musa on uzima titulu velikog vezira. Kosem sultanija I Dzindzi-hodza imenovali su ahmed-pasu za drugog vezira carstva. I sam Ahmed-pasa je bio potkupljiva osoba da je sultanu dao poklon vrijedan 300 000 akci. Skoro na svim razinama vlasti vladao je haos. Mnoge sposobnije licnosti, bojeci se sultanove hirovitosti a zeleci se spasiti proglsavali su se odmetnicima. Zbog toga dolazi do jos vecih nereda. Sva ova desavanja prate Mlecani I 1648.g. odlucuju da na vise mjesta napadnu osmanske tvrdjave kako bi ih osvojili. Na dalmatinskom frontu uspijevaju 1648. osvojiti Klis. Gubitak ove vazne tvrdjave sultanu je predstavljen kao gubitak male crkve. Zbog svoje cestitosti Fadil-pasa sultanov zet smjenjen je sa polozaja. U prijestolnici je sve vise vladalo nezadovoljstvo I 7. augusta 1648. jeniceri su prevrnuli kazan I trazili sultanovu abdikaciju. Uporedo sa sultanom jeniceri traze smjenu I Ahmed-pase. Jenicerima se pridruzuju spahije I ulema. Da prikriju pravi razlog mascara trazili su smjenu V.vezira I da to mjesto povjere Sofi Mehmed-pasi. Dok su potpisnici htjeli izvrsiti smjenu Bektas-aga, vodja pobunjenika, istupio je otvoreno. U carski dvor dosli su pobunjenici I dosli do sultana te ga natjerali da dobrovoljno abdicira u korist sina Mehmeda IV. Tako je nakon 8 god, 5 mjeseci I 28 dana smjenjen sultan Ibrahim. Njegovi savremenicci su znali da je carstvo u velikoj krizi ali su znali I za sultanove pristase te su trazili smaknuce Ibrahima. Izgovor je bio da ne mogu biti dvojica halifa. Krvnici su dosli u Jedi kulu I zadavili sultana.

VLADAVINA SULTANA MEHMEDA IV AVDZIJA DO IZBIJANJA BECKOG RATA (1648.-1683.)

1. Period od 1648.-1658. I prva decenija Kandijskog rata

Uobicajene svecanosti 16.augusta 1648. I na prijesto stupa Mehmed IV. Posto je drzavna blagajna bila potpuno ispraznjena, jeniceri nisu dobili uobicajeni poklon. Mnogi su se u jenicerskom odzaku pobunili protiv velikog vezira Sofi Mehmed-pase 25.septembra.1468.g. Njima se pridruzio I dio spahija. Iste licnosti od sultana Ibrahima ponovo se uzdizu. Jedan dio ih je prognan kako bi se onemogucila dalja osveta onih koji su doveli rzavu u tezak polozaj. Lose vijesti dolazile su iz pokrajina. Izmedju Ilhana I Aksehira isticali su se I ……I Katedzioglu te su opustosili brojna stoljetna naselja. Ponovo Kosem sultanija nastoji vratiti svoj dignitet. Po nagovoru svoje nene I majke Hatidze sultan je nominalno u maju 1469. smjenio VV kako bi Kosem sultanija postavila sebi odanu licnost.

42

Ta 1649.g. poznata je kao posljednja sluzbena godina kad se vrsi devsirma I vise nikada do 1826.g. I raspustanja jenicera nije vrsena. Dok sultan ovjerava dokumente svojih prethodnika a koji su se ticali susjeda ali I svojih sunarodnika. Spomenuti odmetnik Katidzi Zade je ojacao I dosao do predgradja Istambula I zauzeo Uskudal. Dok su trajale pobune to je imalo odraza na vojsku koja je na Kritu. Nedostatak novca, oruzja… uticalo je da se rat vodi bez znacajnijih pomaka. Dok su oficiri I vojska zivjeli tesko na dvoru se zivjelo raskosno. Da bi zadrzali taj nivo vodece licnosti carstva skupa sa sultanom-djetetom prodavali su polozaje onima koji su im mogli platiti. Centralna vlada uvodi nove vanredne poreze a prijasnje poreze povecava. Sve to usloznjava stanje sto izaziva smjenu Sijavus-pase I dovodjenje Kurdzi-pase. On je poznat po smjenjivanju mnogih vaznih licnosti (Mehmed-pasa Cuprilic). Narednih godina stanje postaje jos teze. Nema uspjeha ni u Dalmaciji ni na Kreti, a na granicama carstva dolazi do upada kozaka. Kako je 1653.g. isticao mirovni ugovor sa Hapsburzima sluzbeni Bec je 20.jan 1653. sa peskesom od 20 000 guldena produzio mir. Sama OD imala je nove poteskoce sa odmetnicima na tlu cijele Anadolije. Tako 1653. se istice licnost Abaza Hasan. Nemajuci drugog izbora vrsi se opca mobilizacija I vojska se povjerava Katridzioglu,namjesniku Karamana. Povjeravanje ovom namjesniku nije bilo slucajno jer je I on bio odmetnik. Kada su se vojske sukobile kod Aksaraja dozivjela je poraz a Katridzioglu se spasio bijegom u Konju. Abaza Hasan je kreuo prema angori. Primjenjujuci staru taktiku Porta je Abaza Hasanu ponudila da bude vojvoda- starjesia svih Turkmena. Kako je s Abaza Hasanom bio Imsir-pasa (namjesnik Bagdada) povjeren mu je Alep u Siriji. Razlog je sukob Imsir-pase sa Druzima. U medjuvremenu je Hatidze Turhan poslala na onaj svijet Kosem sultaniju. I sama je preuzela istu ulogu kao I njena umrla svekrva. Na polozaj VV imenovala je Fahrudz Ahmed-pasu. Bio je stroga, tvrda I nepotkupljiva osoba. Ubrzo po dolasku na cello Porte VV je preuzeo mjere kako bi ojacao centralnu vladu. U pokusajima nije bilo izlaza I stanje je I dalje bilo lose. Tadasnja sultanija naredila je sinu da 17.februara 1653. sazove diwan za radi raspravljanja o finansijama. Rashodi su bili 12 miliona a prihodi 2 miliona. Novac je odlazio na ratovanje sa Mlecanima a na granicama je doslo do pobune kozaka.predvodjenih Hmeljnitskim. Kozaci ne ratruju samo sa Poljacima nego napadaju I granice OD. Osmanlije salju isluzene jenicere da sprijece napadace ali oni dozivljavaju poraz. Naredna 1654. bila je interesantna po slabosti carstva ali I po posjetama Poljaka, Uzbeka, Tatara sa svojim izaslanstvima I poklonima. Sultan prima sve delegacije I realizuje njihove zahtjeve. Jedan mali dogadjaj u Dalmaciji:Fadil-pasa Maglajac kod Kninaje pobjedio Mlecane I salje zarobljenike. Tako je u Istambulu 20.marta 1654. odrzana paradaza podsticaj vojsci. Osmanlije su I dio brodova u lukama Istambula opremili namirnicama I municijom da ratuju protiv mletacke flote. Flota 16.marta 1654. isplovljava Iz Dardanela I pobjedjuje nekoliko mletackih brodova(kapudan pasa Murat) Zapovjednik Mlecana je bio Francesko Morozini.Osmanska flota je posla prema otoku. Odatle idu prema Milosu. I narednih mjeseci OF napada Mlecane na otocima oko Peloponeza. Umjesto Dervis Mehmed-pase na mjesto VV imenovan je imsir-pasa. On je bio licnost vrlo sumnjivog morala. Bio je zacudjen imenovanjem. On odgovara da ne zeli biti slijepi poslusnik dvora I da mu je dovoljan steceni polozaj. Ubrzo se saznalo da ce ako dodje u Istambul biti ubijen. Ovo odbijanje donijelo mu je popularnost u narodu pa na pritisak mnogih sultan obnavlja ponudu Imsir-pasi za velikog vezira. Popularnost koju je stekao svojim ranijim odbijanjem bio je jedan od osnovnih faktora da sultan Mehmed IV ponudi duznost bas njemu. Ovog puta Imsir-pasa prihvata ponudu I iz Alepa sa velikom pratnjom krenuo je prema prijestolnici. Kretanje je bilo planski organizirano. Pored prvobitne pratnje na putu su mu se pridruzile poznate I nepoznate licnosti.Na putu mu se pridruzuje I Abaza –pasa koji je postao zapovjednik svih Turkmena. U blizini Kutahije Abaza-pasi pridruzio se I Mehmed-pasa Cuprilic. Sve odane Imsir-pasa je primao I vezivao ih za sebe. Sa pratiocima je 28.februara 1655.g. usao u Istambul. Taj ulazak je podsjecao vise na dolazak nakon neke pobjede. Kao I kod drugih vezira prve mjere bile su da beglerbegove I sandzakbegove opozove I dovede sebi odane licnosti. Medju njima je bilo dosta ranijih odmetnika od centralne vlasti a koji su za stanovnike Istambula predstavljali negativce. Svi su se plasili Imsir-pase I njegovih saradnika. Kako bi ogranicili moc VV sultanu su pojedinci govorili propagandu. Jedan dio ljudi u Anadoliji pocinje sumnjati u velikog vezira. Sredinom maja 1655. dvor I sultan Mehmed IV oduzeli su pecat Imsir-pasi a potom je osudjen I ubijen. Razlog je bio strah dvora od premoci Imsir-pase. U takvim okolnostima sultanova majka Hatidze Turhan na mjesto VV postavlja Murat-pasu. Sredinom 1655. OC je bilo na vrhuncu anarhije na svim nivoima vlasti. Murat-pasa uskoro odustaje od vezirata. Duznost preuzima muz sultanije Sulejman-pasa porijeklom Jermenac. On se uskoro suocio sa problemima na tlu Sirije,Iraka,Egipta I Eritreje. Problemi I poteskoce natjerali su sve clanove carskog diwana da podnesu kolektivnu ostavku. Carstvo je bilo na raskrscu .Na scenu tada stupaju veziri iz porodice Cuprilica.

43

Vrijeme velikih vezira Mehmed-pase I Ahmed-pase Cuprilic

Vec 27.februara 1656. polozaj velikog vezira ponudjen je Mehmed-pasi Kupriliju.Razlog je bio sto su smatrali da se radi o staroj osobi, misleci da ako se ne pokaze sposoban moci ce dovesti sposobnijeg. Drugi razlog bio je sto je Mehmed-pasa bio osoba koja iza sebe nije imala znacajniju struju I bili su sigurni da to nece izazvati previranje. Treci razlog koji navodi Hatidze Turhan je saznanje da je Mehmed-pasa pripadao onom krugu koji je iz Albanije kao dijete dosao putem devsirme. Razlog je bio I u cinjenici da je on od 1645. bio jedan od komandanata na kretskom frontu I imao je dosta uspjeha. Prije preuzimanja pecata velikog vezira Mehmed-pasa je sa Hatidze Turhan napravio pismeni dogovor kojim je trazio da Hatidze Turhan I sultan Mehmed IV pristaju da sve odluke vezira mogu biti donesene bez njihove saglasnosti. Pristavsi na ovaj uvjet tek tada Mehmed-pasa sluzbeno preuzima duznost. Jedna od najvecih poteskoca bila je stanje u vojsci. Vec na pocetku susreo se sa vojnom pobunom. Dugogodisnji rat na Kreti iscrpio je vojsku, I ona se buni protiv drzave. Svi su ocekivali da ce ovo dotuci V.vezira. Medjutim, Mehmed-pasa je pokazao suprotno. Umjesto vojske on je poslao pregovarace kojima prihveta sve ono za sta su se vojnici bunili I uspjeva umiriti pobunu. Uskoro je poceo uklanjati licnosti koje su bile korumpirane. Sve odluke je donosio samostalno. Takva politika naisla je na odobravanje sultanovih podanika. Posebno su Mehmed-pasini protivnici uvidjeli snagu ovog vezira koji je priznavao zakon iznad svega. Postao je popularan I cjenjen sto se vidjelo I u vojsci I medju protivnicima. U takvim okolnostima 26.juna 1656.g. kapudan-pasa Kenan-pasa sa 79 plovnih objekata isplovio je iz Dardanela. Ovaj admiral bio je prepotentna licnost. Njegova samouvjerenost osvetila mu se 6.jula jer su Osmanlije naisle na jaku mletacku flotu. Mlecani su iskoristili slabosti Kenan-pase I nanijeli takav poraz koji je izjednacen sa bitkom kod Lepanta. Mlecani krecu u kontraofanzivu I preotimaju Samos, Tenedos I Samotrar. Sve ovo dogadja se istovremeno kad je kovana velika zavjera protiv Mehmeda IV. No I ovog puta Mehmed-pasa Kuprili koristi tezak trenutak hvata zavjerenike I ujedno optuzuje I hvata ranije zavjerenike. Vojni poraz I zavjera govorili su o dubini teskoca u OC. Stanje je pogorsano kad se na Bosforu pojavila I mletacka flota. Pomorska blokada Istanbula imala je za posljedicu povecanje cijene artikala. Upravo ove najteze trenutke mehmed-pasa maestralno koristi. Videci da se sultan I njegova majka nalaze u teskom stanju veliki vezir trazi nova ovlastenja:

Potvrdjuje se ranija odluka da v.vezir bez konsultovanja ikoga moze samostalno donositi odluke

Javno na sve polozaje dovodi ljude po svom nahodjenju I bez prigovora sultana Niko u carstvu nema pravo ustati protiv vezira Da sultanija I sultan se obavezu da nece kritikovati samog vezira.

Odluke su potpisane 15.novembra 1656.g. Medjutim, ova ovlastenja naisla su na negodovanje uleme I vojnog establismenta. Vojska ga je optuzila da nikad nije ostvario vecu pobjedu I da nije bio “vican”sablji a ulema ga optuzuje da ne poznaje zakone, civilnu administraciju tj. da nije vican peru. Ove optuzbe nisu licno bile uperene preotiv Mehmed-pase koliko zbog toga sto im ovaj mudri starac oduzima ovlastenja. Dvor je ipak ostao na strani velikog vezira. Od ovog vremena poslije 15.novem.1656. Mehemd-pasa Kuprili pokazuje se u pravom svjetlu. Kao prvo na iznenadjenje mnogih pokazuje nevjerovatnu energiju za sve poslove.To je doslo do izrazaja u brojnim sitnim pobunama u Anadoliji ali I na dr. mjestima. Bez milosti gusi svaku pobunu I uspostavlja autoritet centralne vlasti. Sve pobunjene vodje je likvidirao. Nakon pomorskog poraza slicno kao sto je naredio Mehmed-pasa Sokolovic I on naredjuje izgradnju 6 velikih brodova. Svi oni bili su namjenjeni za vojne akcije a ne za trgovinu. Umjesto Kenan-pase imenovao je Mehmed-pasu. Izgradnja brodova govori nam da OC iako je u krizi ima jos uvijek velike vezire I strucnu radnu snagu. Kao I prethodne godine tako je I 1657. ponovo u prisustvu stanovnistva Istanbula ispracena flota. Te manifestacije su psiholoski kod stanovnistva vracale samopouzdanje. Ujedno je predstavljala I politiku velikog vezira. Mletacka flota sad je jurila OF, ali imali su srecu da se admiral Mocanigo dokazao za najmocnijeg pomorca pa je bio svjestan da ako prepusti inicijativu na moru mora se ratovati I na kopnu. Zato je I jurio OF I kod otoka Farmose ponovo porazio osmanske snage. Ovim novim porazom Mlecani dolaze do velikog ratnog plijena. Osmanske vojne poraze krajem jula 1657. zaustavio je Katirdzi Mehmed-pasa. On je na Kreti napao Mlecane I izvojevao pobjedu. Time je dosla do izrazaja briga Mehmed-pase Kuprilija za vojsku koja sada ima motivaciju za ratovanje. Sve je to rezultiralo da iz defanzive OV krece u ofanzivu. Na

44

drugoj strani sultanova vojska u Dalmaciji dozivljava poraz. Tadasnji sandzak-beg Bosne Sidi-pasa I skadarski Ali-pasa Cengic(hercegovacki) bili su u ofanzivi prema Zadru, Splitu I Kotoru. Kod sva tri grada osmanlije dozivljavaju poraz. Ovi porazi bili su u sjeni uspjeha 15.novembra 1657.g. na Lemnosunanose poraz Mlecanima I osvajaju otok. U zimskim mjesecima 1657/ 1658. koristi se vrijeme za jacanje osmanskih snaga. U tom periodu skoro sve jedinice snabdjevene su potrebnim I imaju redovna mjesecna primanja. Istovremeno Mehmed-pasa Kuprili se obracunava sa pobunjenicima ali I sa Erdeljom, Moldavijom I Vlaskom. U toj situaciji prolazi I 1658. da bi u zadnjim mjesecima doslo do velike pobune u Anadoliji. Vodja pobunjenika ne trazi sada smjenu sultana, Abaza Hasan. Razlog pobune je licni interes jer se usprotivio da bude sandzakbeg jednog od budimskih ejaleta. Nije mu odgovaralo I jacanje centralne vlasti. U vrijeme ove pobune Mehmed-pasa je testirao sultanove odane trupe te ih salje protiv ovog pobunjenika. Osmanske snage koje su napale pobunjenike dozivljavaju pobjedu. Pobunu je nastavio koristiti erdeljski knez Franjo II Rakoci. Kao I njegov prethodnik Istvan Batoli izrazavao je pretenzije na poljsku krunu I tako postane tvorac jedne mocne drzave. Nastojao je pridobiti Vlasku I Moldaviju. Sa dijelom trupa Rakoci je krenuo na Poljsku kraljevinu koju je napao sa juga a sa sjevera mu je pomoc pruzio svedski vladar Karlo X Gustav. Razlog ucesca Svedske je obecanje svih balkanskih zemalja. Njima se pridruzuju kozaci I Bogdan Hmeljnitski. Ovako dobro osmisljeni plan se nije mogao realizirati jer su svi dogovori bili samo deklarativni. Stanje za erdeljskog kneza postaje teze kad se svedka vojska povlaci I ide na Dansku a uporedo kad ih napustaju saveznici koji se obracaju Osmanlijama. U takvoj situaciji Mehmed-pasa Kuprili salje pomoc Poljacima u borbi protiv erdeljskog kneza. I on sam je krenuo s vojskom protiv Rakocija. Sa krimskim Tatarima Osmanslije dolaze u Erdelj I 1658. erdeljska knezevia je toliko poharana kao nikad do tada. Nakon pobjede Mehmed-pasa donosi odluku da Erdelj nema pravo samostalnog biranja kneza I ova knezevina dolazi u isti polozaj kao Vlaska I Moldavija a kneza ubuduce postavljao je sultan. Uspjesno ugusene pobune u Anadoliji I Erdelju bile su nova tacka oslonca da Mehmed-pasa nastavi rjesavati probleme u OD. To dolazi do izrazaja kad on brojne komandante uklanja sa polozaja pod izgovorom da mogu iskoristiti slavu I pobuniti se. Poseban je bio slucaj Deli Hasana koji je postao autoritet I da ne bi okrnjio vezirov autoritet on ga smjenjuje. Iako su sultanove odane licnosti uspjevale ugusiti pobune to nije sprijecilo druge da se pobune. Tako 1659.g. izbija pobuna u ejaletu Misir. Veliki vezir dio trupa salje u Egipat I one ugusuju pobunu. Za savremenike je izgledalo da nakon ugusivanja pobune ………………U Vlaskoj dolazi do pobune na celu koje je Mihna. Prijestolnica trgoviste bila je razorena 22.novembra 1659. Bukurest postaje sluzbena rezidencija danasnje Rumunije. Ubrzo iza ove pobune dolazi donove pobune Franje II Rakocija u Erdelju I do 16. aprila 1660. Osmanslije odnose pobjede a zivot gubi I sam Franjo Rakoci. Nakon svih ovih dogadjaja Mehmed-pasa Kupril smatrao je da stupa trenutak kad treba vojno ojacati granice OC. Duz sjevernih granica od Rusije, Poljske do Hapsburske monarhije gradila su se nova utvrdjenja od 1660. U to vrijeme zabiljezeno je da se prvih mjeseci 1660. zaposljava veliki broj nezaposlene radne snage a I privreda apsorbira dosta nezaposlenog gradskog stanovnista. Vidljivi su oporavci na drustvenom, vojnom I ekonomskom polju. Do smrti 31,oktobra 1661.g. velikog vezira nigdje nije dolazilo do pobuna sto je predstavljalo jacanje centralne vlasti. Vidjevsi da mu se priblizava smrt po predaji VV je mladom sultanu Mehmedu IV Avdzi dao savjete:

Da ne slusa savjete zena sa dvora bez obzira da li se radilo o majci,zeni, sestri… Da nad vojskom ima stalnu kontrolu I da je stalno drzi u pokretu Da pojedinim podanicima ne dozvoli da se previse obogate Da bude stalna briga centralne vlade dovoljna kolicina novca cime bi se isplacivale sve usluge

Bilans vise od pet godina vezirovanja Mehmed-pase biljezi da je poslao oko 36 000 ljudi sa razlicitih polozaja. Najvise je onih koji su se odmetali od vlasti I onih koji su bili podmitljivi. Znajuci ga od ranije kao blagu licnost sadasnje ponasanje pokazalo je ostrinu zakonodavne vlasti a bio je beskompromisan prema onima koji su mu bili prijatelji. Osudjivao je svako nasilnistvo a sam je najvise insistirao na brojnim fizickim likvidacijama, konfiskacijama imovine I progonima. Ovakve drakomske mjere imale su za rezultat da uspostavi red,rad I zakonitost. Ove pojave su bile prisutne u svim pokrainama carstva. Nakon smrti Mehmed-pase Kuprilija duznost je sultan povjerio \njegovom sinu Fazli Ahmed-pasi koji ce od 1661-1676 biti veliki vezir. Novi vezir se pokazo dosta umjerenijom osobom. Razlog tome je vec postignuta zakonitost. Vrijeme kad se na Porti nalazio Ahmed-pasa Kuprili poznato je kao doba politicke I vojne sigurnosti. U odnosu

45

na oca bio je obrazovanija licnost zahvaljujuci uciteljima. Smatrao se vrhunskim znalcem teologije islama kao I poznavaocem sarijata. Njegova sklonost ka nauci, kulturi umjetnosti ucinili su da primjer VV slijede mnoge licnost carstva pa je to period renesanse u OD.U tom periodu osmanske vlasti svakodnevno su imali drzavnicke kontakte sa Evropom I van nje. Tokom 15-godisnje uprave Fazli ahmed-pase znatna snaga I znanje su se koristili na jacanje autoriteta centralne I pokrainske vlast a insistirao je na zakonodavstvu. Iako je uspostavljena puna kontrola, ipak OD nije izbjegla rat sa susjedima. Kako je 1663. istekao mirovni ugovor sa hapsburgovcimaVisoka Porta smatrala je da ima priliku da nulira neke odredbe iz Zitve I da zapocne novi rat sa Becom. Kao povod za novi rat Porti je posluzila optuzba da je hapsburska vojska napala I osvojila tvrdjavu Sekel Hit koja je bila u blizini Kanjize I tu podigla novu tvrdjavu. Osmanlije su u ultimatumu trazili da car Leopold I naredi da se Sekel Held vrati sultanu a tvrdjava kod Kanjize da se razori. Fazli ahmed-pasa izvrsio je mobilizaciju od 121 000 vojnika sa kojim se uputio preko kanjiskog I budimskog ejaleta prema Becu. Racunajuci na pobjedu v.vezir je zatrazio nove ustupke, da se hapsburgovci obavezu na placanje 30 000dukata. Ocekujuci negativan odgovor Ahmed-pasa se sa trupama uputio prema tvrdjavi Gran. Komandu nad ovom tvrdjavom imao je grof Fergas koji je sve pratio. Na osnovu prikupljenih informacija grof je pripremio odbranu grana. Kad je 7.augusta 1663. dio trupa dosao u kontakt s hapsburgovcima naneseni su porazi braniocima. Vec 17.august 1663. kad je Ahmed-pasa zatrazio od grofa da mu preda tvrdjavu Ujvar-Novi Zrinski dobio je negativan odgovor. Grof je napadnut I nakon vise jurisa Hapsburgovci su bili u teskom polozaju. Branioci Ujvara su ponudili Osmanlijama predaju tvrdjave a da branioci mirno I dostojanstveno napuste tvrdjavu. Tako je OV 24.septembra 1663.uslau Ujvar cime je nakon zakljucenog mira 1606. osman.sila postigla uspjeh protiv Hapsburgovaca.Uporedo su Tatari po vezirovom naredjenju bili aktivni u Moravskoj I Sleskoj. Mnoga mjesta Ravenburg, Brno…. Bili su u dobroj mjeri opljackani. Ratni plijen je bio veliki. To je ohrabrilo Osmanlije da zadnjih mjeseci prodru do danasnjeg Luksemburga I zapale 32 postojeca sela. Smatrajuci da je postigao veliki uspjeh I dosao do ratnog plijena, Ahmed-pasa je krajem oktobra naredio povlacenje glavnine trupa. I u povlacenju su Osmanlije bile dosta aktivne I 2.novembra su osvojile Novigrad. Veliku pomoc araskeru Ahmed-pasi pruzili su Moldavski ili Vlaski knezovi. Zimski predah je iskoristila vojska Hapsburgovaca. Manje jedinice su napadale Osman. duz Mure I Drave. Komandant grof Julijus od Hohenloa sa 40 000 pjesaka sredinom januara 1664. krece iz Ptuja da preotme tvrdjavu od Osmanlija. Pomoc su mu pruzili hrvatski ban I brojni magnati.Koristeci zimu 21.januara 1664. oni preotimaju tvrdjavu Berzent. Borbe su trajale dva dana. To ih je ohrabrilo da nastave ali kad su dosli do Sigeta I Pecuha odustali su od napada na njih I krenuli prema palanki Dareti. To se desavalo 1663/64. kad je Ahmed-pasa boravio u Beogradu. Vijesti su uznemirile mnoge opasne licnosti u Istambulu. Ahmed-pasa u tom trenutku ne iduci nigdje iz Beograda preko Bagaona Gojesa ponudio je mir Becu. Car Leopold nije dao nikakav odgovor. Zato 20.marta 1664. posto je u zemunskom polju izvrsio mobilizaciju I smotru, Ahmed-pasa planira da vojnicki djeluje protiv Hapsburgovaca. I dok je 1663. protekla sa relativno znacajnim uspjehom osmanskih oruzanih snaga sto je rezultat djelatnosti velikih vezira dotle u prvim mjesecima 1664. OV koja ratuje sa Mlecanima intenzivira aktivnost svojih vojnih operacija na Kreti ali I ratuje sa Hapsburgovcima. Sve se to dogadja u vrijeme kad Mehmed IV (23 godine) najveci dio vremena provodi u lovu kao strasan lovac sto nastavlja sve do abdikacije 1687. Zato je I poznat kao avdzi- lovac. Druga strast bile su mu zene. Poseban uticaj imala je Rebija Gulmes koja je bila Grkinja sa Krita. Poznata je bila kao licnost koja uspjeva potisnuti utjecaj Hatidze Turhan(Ruskinja). Njen znacaj postae veci kada daruje sultanu sina Mustafu II. Na dvoru se odvijao raskosan zivot omogucen tako sto je v. vezir Ahmed-pasa uspio osigurati dobru finansijsku situaciju. Proljetnih mjeseci 1664. Ahmed-pasa je kao sarasker vojske bio pritisnut trazenjem da protiv Leopolda I vodi energicniji rat nego prije.Posebno je podrsku imao od erdeljskog kneza I halepskog beglerbega burdzi Mehmed-pase. V.vezir je dobio vijest da mu u susret dolazi velika vojska Nikole Zrinjskog, praunuka onog Nikole koji je branio Siget. I njegov potomak prije nego je dosao do glavnine sultanove vojske potukao je manje osman. odrede te je prozvan “zaljezni stub”. Kad 17.maja osmanska vojska krece u sukob dosla je vijest da je osvojena tvrdjava Mitra. Osmanslije osvajaju Baraden I Berzenc. Osvajanje ovih tvrdjava skratilo je osmanlijama put prema Kanjizi. Istovremeno hapsburska vojska je napadala Kanjizu koju je branio Husein-pasa.Sarasker Ahmed-pasa se stoga odlucuje napasti tvrdjavu Novi Zrinjski. Ova tvrdjava bila je na desnoj obali Mure I bila je jedno od jacih vojnih utvrdjenja. Saznavsi da sultan ide prema Ujvaru pomoc im pruza Ferd Marsal Monttekvali. Branioci prelaze u ofanzivnu akciju. Njihovo udaljavanje koristi Ahmed-pasa I 29 juna Osmanlije ponovo osvajaju Ujvar. Ovog puta v.vezir izdaje naredjenje da se tvrdjava porusi do temelja kako je ne bi neprijatelj zauzeo. Osmanskim trupama su se pridruzile jedinice iz Nikopolja, Ohrida I Peloponeza. Hapsb.vojska od 12 000 ljudi krenula je prema Ujvaru I nemogavsi ga osvojiti porusila je brojna okolna naselja. Ova

46

ofanziva rezultat je dolaska snaga iz Svetog Rimskog Carstva ciji je vladar bio Leopold I. Do susreta vojski doslo je kod Karmendra. Osmanlije predvodi Ahmed-pasa a hapsburgovce Ferd Marsal Montekvali. Do bitke dolazi 31.jula 1664. kod tvrdjave ……….u dolini Labe. Kao tampon zona nalazilo se istoimeno mjesto. Vec 1.august kod Sv. Gotharda Osmanlije dozivljavaju tezak poraz.Tom prilkom zivot je izgubilo dosta istaknutih komandanata, brojne jedinice kukavicki su pobjegle I pobjednik je ostala hapsburska vojska. Od bitke kod sv. Gotharda od 1.augusta zapocinje osmansko definitivno povlacenje sa prostora srednje I jugoistocne Evrope. Sam poraz nije izgledao tako tragicno. Pretrpljeni poraz natjerao je v.vezira da 10.augusta potpies mirovni ugovor sa Hapsburgovcima. Do potpisivanja je doslo kod mjesta Vesvar(Ajzemberg). Na potpisivanje hapsburske strane kod Ajzenberga doslo je zbog realne opasnosti od francuskog kralja Luja XIV. On je bio poznat kao veliki protivnik hapsb.monarhije I nastojao je Austriju potisnuti kako bi svoju drzavu zadrzao na mjestu glavne evropske sile. Drugi razlog bile su velike pobune carskih podanika koje su se opirale centralistickoj politici Leopolda I zbog povecanja poreskih nameta. Sadrzaj samog ugovora bio je onakav kao iz mira kod Zitja . 1.Erdelj su trebale napustiti hapsburske I osmanske jedinice. Sluzbeni Bec I Istanbul su erdeljskom knezu Apafiju priznali punu vlast I kontrolu ali pod uslovom da I dalje bude vazal osmanskom sultanu. Kad je rijec o “Madjarskoj” od ranijih 7 zupanija, 3 su usle u sastav hapsburske monarhije a 4 ostaju kod osmanskog vladara. Novigrad I Ujvar ostali su pod osmanskom a Sekelheld pod hapsburskom vlascu. Jednom tackom ugovora hapsburgovcima je dato pravo utvrdjenja njenih granica ali I osmanska strana dobija isto odobrenje. U cjelini ovaj osmansko-hapsburski mirovni ugovor iz 22.oktobra1664.g. bio je povoljniji za Osmanlije iako su dozivjeli vojnicki poraz. Istovremeno se pokazalo da Hapsbubovcipostepeno preuzimaju vlast. Najzasluzniji za odluke ovog mirovnog ugovora bio je Ahmed-pasa. U vrijeme ovih pregovora u Istanbulu su se desavali interesantni dogadjaji. Iz Misira su dolazile vijesti o velikoj pobuni protiv vlade u Istanbulu. Kako OD, iako ratuje na dva fronta, elitne jedinice odlaze u Kairo I za relativno kratko vrijeme guse pobunu. Uskoro slicne vijesti dolaze I sa Kipra. Razlog je zahtjev da za beglerbega dodje raniji Ibrahim-pasa. I dok je OV sa promjenljivom srecom ratovala na Kreti I Dalmaciji I sa Hapsburgovcima dotle je alzirska flota iskoristila zauzetost Evrope I isplovila u Sredozemno more. Svojom aktivnoscu tokom 1663.OF kao brojne pojedinacne grupe bile su aktivne prema flotama evropskih zemalja.Engleska je sa Tunisom, Tripolijem I alzirom napravila separatni ugovor u kom je utvrdjeno da brodovi Velike Britanije ne budu napadani od navedenih zemalja. Za razliku od pomoraca Tunisa I Tripolija, Alzirski gusari nastavili su I dalje da napadaju engleske brodove. To je bio razlog da Englezi tokom 1665.g. ponovo stupe u rat sa alzirskim gusarima. Engleski admiral Beafolt iskoristio je napad Alziraca na Provansu I koristeci to kao povod napao alzirske pomorce I nanio im poraz. Francuzi u kontranapadu napadaju brodove I priobalje Alzira I osvajaju grad Zigeri. Nakon toga Francuska namjerava prosiriti utjecaj na Alzir, tako sto je vrsila kolonizaciju I naseljavanje. To su uocile vodece alzirske licnosti te su poduzeli mjere da potisnu Francuze. U kontranapadima su uspjeli vratiti grad Zigeri a 25. decembra 1665. sklopljen je mir izmedju Engleske I Francuske s jedne I Tripolija, Tunisa I Alzira s druge strane kojim se obavezuju na nenapadanje. Plan se sastojao od 25 preciznih tacaka. Ali u kasnijem periodu Francuska ponovo tezi osvajanju Alzira. Poslije potpisivanja mira sa Hapsburgovcima OC paznju usmjerava na Mletacku vojsku. Vojni I politicki pritisak postao je toliko jaki da Mlecani nude mirovni ugovor koji bi obe drzave potpisale na obostranu korist. Izmedju 1664/69. vode se pregovori popraceni bitkama na frontu. Ahmed-pasa Kuprili trazi na ime stete 100 000 dukata, da Mlecani predaju Osmanlijama tvrdjavu Sud. Zauzvrat nude rusenje novih utvrdjenja I pustanje na slobodu svih vojnih I civilnih zatvorenika. Osmanski prijedlozi djelomicno su prihvaceni u Veneciji jer mletacka sinjorija nije bila za predaju tvrdjave Sud. Njegov odgovor znacio je novu eskalaciju. Neki dogadjaji su skrenuli paznju. Javila se licnost koja se proglasila Mesijom ciji je uticaj najvise bio na Jevrejske podanike. Javio se strah od ponovnih pobuna. Pobune se javljaju I u Mekki, Basri I ejaletu Misir. Kako je za ugusenje pobuna trebalo obezbjediti dosta vojske to znaci da osmalije ne vode aktivnu borbu sa Mlecanima. Ali 1667.g. u Dalmaciji se desio I zemljotreskoji je porusio brojne grafdove( Dubrovnik). Posljedice su bile I u Kotoru, Baru I Ulcinju. Diplomatski odnosi su I dalje trajali, Luidji Molini nudio je da se isplati 100 000 dukata ali I 20 000 talira godisnjeg danka a da zadrze osvojena mjesta u Dalmaciji I Peloponezu (Klis I stara Kandija). Dok je v.vezir prihvatao ponude, njegov zet Kara Mustafa-pasa se usprotivio sklapanju mira sa Venecijom. On je smatrao da cijeli Krit treba da bude pod sultanovom vlascu. Luidji Molini je prihvatio da preda Krit ali nije mogao jer je on bio I djelomicno vlasnistvo papa I drugih saveznika. Osmanlije su pretrpjeli I stete zbog pojave falsifikata novaca sto je lose uticalo na osmansku privredu. Osmansko carsto je imalo stete zbog pozara u Budimu 1669.g. u kojem je skoro u cjelosti izgorio grad I drzava. Osmanlije koje su raspolagale sa 70 000 vojnika pokusavale su da zadrze kontrolu na

47

granicama. U toj situaciji 1.juna 1669. sultan Mehmed IV poslao je pismo svom veziru.Po prvi put on je trazio od Ahmed-pase pobjedu u Kandijskom ratu I osvjanje Kandije. Od juna do septembra OV je vrsila stalne ofanzivne akcije I 6.septembra 1669. osvojen je cijeli Krit I sklopljen je mir sa Venecijom. Mirovni ugovor se sastojao od 18 tacaka a jedna od njih je da svo stanovnistvo Krete moze sa pokretnom imovinom napustiti otok bez uznemiravanja. Njihova evakuacija trajala je 3 sedmice I 28.29 septembra sa svih tvrdjava na Kritu skinute su Mletacke zastave. Svim desavanjima prisustvovao je Ahmed-pasa kako se ne bi desile iznenadne situacije. Zavrsetak rata smatra se vrhuncem uspjeha v.vezira Ahmed-pase. Brojni statisticari su zapisali da od 1645-1669. je poginulo preko 100 000 ljudi Osmanlija I 30 000 Mlecana. OC nije moglo da propusti dogadjaje u svom susjedstvu. Tad je u Hapsburskoj monarhiji bila urota Zrinjskih. U Istanbul je dosao Franjo Bukovicki koji je nudio da sultan posalje na pogranicne oblasti vojsku I da se uspostavi sultanova vlast jer “zele da se oslobode tiranije Nijemaca I Jezuita”. Franjo je nudio OC danak od 60 000 talira. To je bila idealna prilika za osvajanje novih teritorija. Veliki vezir odbijao je ovu ponudu tabora Zrinjskih jer je on sa Leopoldom I sklopio posten mirovni ugovor I da nema nikakvog realnog razloga da urade takav potez. Godinu dana kasnije 1671. ponovo dolazi ista delegacija I dobijaju isti odgovor. Car Leopold I je otkrio zavjeru I uhvatio Zrinjske I Frankopane. Osmanska drzava nije dugo bila u miru. God 1673. doazi do osmansko-poljskog rata u kom 11.septembra 1673. kod Hocinja poljska vojska nanosi poraz Osmanlijama. Poljaci traze da se Osmanlie odreknu teritoria Ugarske I Podolije. Ovo je bio realan povod Kara Mustafi-pasi da sa svoji vojnim odredima krene u osvajanje znacajnih poljskih tvrdjava sto rezultira da 15. sept. preotmu tvrdjavu Hotman. U domino sistemu pale su I druge tvrdjave tako da su Osmanlije ponovo zagospodarile tlom od Dnjepra do Dnjestra. Poslije duzeg vremena 1676.g. na teritoriji M. Azije dolazi do velike pobune koja je po svom broju podsjecala na pobune u doba sultana Ahmeda I , Osmana I Murata IV. Pobuna se desila kad su stanovnici Istanbula izrazavali negodovanje prema sultanu koji je izbivao u Bursi. Rat sa Poljacima intenziviran je kad je Poljskavojska bila prisiljena da potpies mirovni ugovor. Osmanskom carstvu ostali su Hodonija I Kamnivec a nova granica se protezala duz Buceca, Bara, Jelova I Cerkova. Osim Pjelzaka I Podvolocja teritorij Ugarske je bio u sastavu OC. U ratu protiv Poljaka djelom je ucestvovao I v.vezir Ahmed-pasa koji je pokazivao znake bolesti. On je bio glavni kreator osman-poljskog mirovnog ugovora. Vec 30.oktobra 1676. u 41 godini zivota umro je Ahmed-pasa. Do tada punih 15 godina bio je na polozaju v. vezira I zato je s pravom nazivan licnoscu v.vezira koji je s pravom obavljao u sastavu OC.Za njega je se znalo da je spadao u red najobrazovanijih licnosti, umjetnika; da je pokazivao sklonost prema umjetnickoj djelatnosti I da se s pravom ponasao kao vladar. Za razliku od svog oca Ahmed-pasa nije provodio rigorozne mjere pa je ostao upamcen kao blaga osoba. Sve njegove odluke donesene su bez ishitrenosti I bile su pravno utemeljene. Nastojao je da zakon bude iznad svih podanika pa I sultana. Ali bilo je I onih koji se nisu toga pridrzavali. Nije bio skrtica a bogatstvo koje je imao stekao je na potpuno legalan nacin.

a. Vrijeme velikog vezira Kara Mustafe-pase

Neposrednoposlije smrti Ahmed-pase duznost v,vezira povjerena je Kara Mustafi-pasi, sinu Uruc-bega koji je obavljao duznost kajmekama namjesnika u administraciji I vojsci.Obicno su to licnosti koje su u odsustvu sultana do beglerbega vrsili posao zamjenika. Kada bi sultan odlazio iz Istanbula u prijestolnici bi ostajao kajmekam. Duznost su obavljale licnosti u duznosti beglerbega ili sandzakbega. Tek u 19st. on predstavlja duznost okruznog namjesnika(sreski nacelnik). U vojnom pogledu zvanje kajmekama odgovaralo je cinu potpukovnika a u prijestolnom odgovaralo je cinu pase ili generala. Za Kara Mustafu-pasu znalo se da je temperamentna osoba. Njegovi znalci su znali da ce on sada voditi agresivnu ratobornu politiku. Vec 3.marta 1677. Kara Mustafa-pasa objavio je Rusiji rat. Kao povod uzeta je optuzba Rua da su zarobili kozackog hetmana Dorosenka.Ovaj osmansko-ruski rat bio je razlogom odlaganja njegovog glavnog cilja a to je osvajanje Beca I rat s Hapsburgovcima. Osmanlije su sa potcjenjivanjem gledale na Rusiju. Glavninu vojske predvodio je Ibrahim-pasa koji je bio sarasker. Rusi su iskoristili situaciju I poraili Ih a potom porezali osmanlije kod Cehrina. Neuspjeh u ratu sa Rusima kostao je polozaja Ibrahim-pasu I krimskog hana. Njega zamjenjuje Murat Giraj. To je omogucilo da OV 1678 ponovo krene u akciju protiv Rusa. Vojusku je predvodio Kara Mustafa-pasa. On je 2.juna dosao do Dnjestra I dobio iznenadjujuci odgovor da je nasuprot njima vojska Rusa od 100 000 ljudi. To saznanje uozbiljilo je Kara Mustafu-pasu da ne ratuje protiv neke ente drzave. U trenutku kada se pobojao da ne dozivi poraz dosao mu je kozak Hmeljnitski. On je bio u osmanskim zatvorima I

48

bio je godinu ranije pusten. U znak za korektno ponasanje dosao je kod Kara Mustefe-pase I ponudio mu pomoc u borbi protiv Rusa. Pridruzio u se ukoro I tatarski han Murat Giraj te odlucuju da krenu na Cehir. I ovog puta je ruska vojska nanijela osman. poraz. Od tada pocinju ozbiljni osmanski porazi a Rusija ce dobijati na ugledu I nanositi poraze I prosiriti se na racun OC> U prvimozbiljnim osmansko-ruskim odnosima Rusija je pokazivala interes za Ukrainu. Sve vise se interesuje za teritoriju zapadno od Dnjepra.Jedan od razloga pobojavanja Rusa jeste da Kozaci ne ugroze njihovu teritoriju. Vec 27.augusta situacija se izmjenila. U tvrdjavi Cehrinu neko je podmetnuo pozar I usljed eksplozije tvrdjava je porusena. Kako je Kara Mustafa-pasa I dalje bio u blizini on dolazi do utvrdjenja I zauzima ga. Od tada Osmanlije u odnosu na Ruse preuzimaju inicijativu. Rat traje sve do 1681. Podsredstvom krimskog hana dolazi do sklapanja mirovnog ugovora po kom Rusi dobijaju Kijev sa pet pokrainskih palanki, Kozacima je dozvoljeno vadjenje soli I ribarenje a teritorija izmedju Buga I Dnjesta postala je tampon zona. Sve ostalo je bilo pod vlascu sultana.

KARLOVACKI MIR I NJEGOVE ODLUKE(26.1.1699.) Nakon vojnog poraza kod Sente 1697.g. a i zbog zauzetosti u drugim pokrajinama Carstva, sultan Mustafa II naredio je diplomatama da započnu pregovore sa članicama Svete lige. Značajnu ulogu imao je engleski poslanik na Porti Padzet.Za njega se znalo da uživa potporu engleskog kralja Viljema III Oranskog. Englezi su savjetovali Osmanlije da priznaju gubitak Erdelja, Budimskog ejaleta i dr. teritorija. I dok Osmanlije prihvataju Padzetov prijedlog za mir dotle ne zele sklapati mir sa Mletačkom Republikom.Veliki vezir vrši novu mobilizaciju 1698. i stavlja veliki broj pješaka i konjanika (……..) a pokazuje da posjeduje veliki broj pomorskih snaga.Tadašnji bosanski namjesnik Daltabant Mustafa-paša uspio je da osvoji Bosanski Novi. Sve se to dešava sredinom 1698. kada je jedna osmanska delegacija predvođena sa reis ef.Ramijom otišla 10. jula na pregovore u Beč.U datim instrukcijama osmanska strana potpomognuta Engleskom i Holandijom željela je da se sa Habsburgovcima sklopi mir “Utis Posidetis” a druga delegacija je pregovarala sa Mletačkom Republikom, Poljskom i Rusijom. Prijedlozi su bili da se pregovori vode u Slankamenu, Devlecima ili u samom Beču. Međutim, u oktobru 1698.g. dogovoreno je da to budu Sremski Karlovci u blizini Petrovaradina.Pregovori su vođeni 6.oktobra 1698. između Osmanlija i Habsburgovaca, Mlečana I Poljske. Osmanlije su tražile da im se Erdelj vrati u vazalnost sto Habsburgovci nisu prihvatili, čak su Habsburgovci tražili da Erdelj uđe direktno u sastav Habsburške monarhije a da oni na to plaćaju izvjesnu novčanu nadoknadu. Nakon iskušenja 6. januara 1699. Osmansko Carstvo je potpisalo mirovni ugovor sa Habsburskom monarhijom i Poljskom a sa Mletačkom Republikom 7.februara 1699.g. Prema odredbama svaka država zadržava teritorije koje su do pregovora bile u njihovom posjedu. Sjeverna granica Bosanskog ejaleta išla je Savom I Unom. Tada je Bosna jednim međunarodnim ugovorom dobila dio granica.Mletacka Republika zadržala je skoro cijeli Peloponez a u Dalmaciji od linije koja spaja Knin,Veliki Sinj-Zadar,Vrgorec,Gabela.U toku samih pregovora bilo je na dnevnom redu i Dubrovacko pitanje. U novim okolnostima Mlečani su došli u dodir sa dubrovačkom granicom. Želeci izbjeći neposrednu granicu Dubrovčani su ponudili dio svojih teritorija pod sultanov suverenitet.Klek, Neum na sjeveru i Sutorina na jugu dati su OD koja ih je uklopila u sastav Bosanskog ejaleta. Karlovački mirovni ugovor bio je težak za Osmansko Carstvo.Porta se suočila sa pravim stanjem na terenu i morala prihvatiti gubitke u evropskom dijelu carstva. U odnosu na raniji period ovog puta sultan nije diktirao mirovni ugovor nego je bio primoran da prihvati gubitke u proteklih 13 godina.U vrijeme kad 6.februara 1699. OC sa Mletackom R. sklapa mirovni ugovor istog dana potpisano je i primirje sa Rusijom. Tek 13. juna potpisan je mirovni ugovor u Istanbulu.Odredbama su Osmanlije Rusima dale Azov.Posebno je važna odluka da su Rusi zvanično bili oslobođeni plaćanja godišnjeg danka Girajima. Naredna tačka predviđala je da Rusija ima pravo na Porti držati jednog poslanika što govori da Rusija dobija širi značaj.Ona je izvukla maximum povoljnih odluka u odnosu na realno stanje.Isto tako i Poljska je dobila dio Podolije.I pored toga Poljska je zbog nepovoljne unutrasnje situacije od polovine 18. st. ušla u red trećerazrednih zemalja.Svečana ratifikacija mirovnih ugovora izvedena je u septembru 1699.g. u Istanbulu.Svaka od država predstavnica nastojala je pokazati svoju moć. Iako je ovim mirovnim ugovorom Osmansko Carstvo bilo gubitnicka strana, mir potpisan u Karlovcima je odgovarao I OD. Razlog je bio sto su se Osmanlije susretale sa brojnim unutrašnjim i vanjskim problemima. Osmansko-perzijska granica i dalje je bila napadana i često su dizane pobune(Krim,Tripolis). To je bio veliki izazov za velikog vezira Husein-pašu Kuprilija (1697-1702).On je kao i njegov djed Mehmed-paša u toku svoje petogodišnje uprave ipak uspio da odgovori svim izazovima I da Bečki rat i Karlovački mirovni ugovor završi na najbolji način.Kao i njegovi preci

49

nastojao je da ojača finansije, da održi red i mir, nastojao da uspostavi normalan odnos između sultanovih muslimanskih i nemuslimanskih podanika.Muslimanski podanici su bili oslobođeni poreza iz Beogradskog pašaluka, Zvorničkog sandžak. U ejaletu Damask bila je slična akcija.S ciljem jačanja finasija naredio je da se zaplijene bogatstva rudnika u Erzerumu. Od konfiskovane rude su se kovali i topovi. Rudnici srebra u blizini Soluna su ponovo aktivirani (povečanje zaposlenosti). Još jedna odluka bila je da se 1702.g. ponovo kupe djeca putem devširme(poslednji put).Još od vremena kapudan-paše Kilic Alije plovnim snagama se nije posvećivala pažnja.Zato je Husejn-paša naredio 1699.g. izgradnju novih brodova, novu reorganizaciju vojske i oprave, umjesto ranijeg sistema, da se oficiri izabiraju po zaslugama. U tome je imao podršku admirala Mazamont sejh-ul-islama Fejzulah efendije.

BECKI RAT (1683.-1699.)

Neposredno nakon potpisivanja ugovora narednu godinu veliki vezir proveo je u pripremama za novi rat.U januaru 1683.g. izvršena je smotra osmanske vojske.Prikupivši ogromne vojne snage prvih mjeseci 1683.g. Osmanlije su se kretale u pravcu Habsburške monarhije i Beča a komandu-sarasker imao je Kara Mustafa-paša.Malo se zna da je među vojskom bio i sultan Mehmed IV.Ipak, sve se dešavalo na tlu OC i službenog rata nije ni bilo.Tek kad su Osmanlijama stigle vijesti da je Leopold I sklopio savez sa poljskim kraljem Janom Sobieskim 15.maja 1683.g. gdje se obje države obavezuju da će jedna drugoj pružiti pomoć, 16.maja je u sultanovo ime Kara Mustafa-paša

objavio rat Habsburgovcima.Glavni vodič OV bio je erdeljski knez Tekeli.Na vijest o približavanju neviđenih osmanskih snaga od 200 000 ljudi iz Beča gdje je bilo 10 000 civila i toliko branilaca 14.jula iz dvorca bjezi habsb. vladar sa mnogim uglednim ličnostima.Ponekima je do ovog bijega doslo 8.jula jer se zna da je 14.jula OV bila pod bečkim zidinama. Izuzetna prednost Osman. u oružanim snagama u odnosu na branioce Beča nije iskorištena.Umjesto da krene u ofanzivu Kara Mustafa-paša naredio je kopanje rovova i pozicionu borbu.To je bia katastrofalna greška. Strah mđju braniocima učinio je da oni steknu samopouzdanje da se mogu boriti protiv Osmanlija.Prvi ozbiljniji napadi bili su u drugoj polovini augusta 1683. Najveća bitka vodila se 29.augusta 1683.g. jer na taj dan je sarasker mislio da osvoji Beč na isti dan kad su Osmanlije pod Sulejmanom Kanunijem osvojile Beograd i nanijele poraz Ugarima.Tog 29.augusta Beč nije osvojen iz razloga što su najistaknutiji predvodnici OV bili u zavadi želeći slavu za sebe. Za tu neslogu saznali su habsb.oficiri i iskoristili ga.Bojali su ako se ponovi napad iz 29.8. da će nastati nova neizvjesnost.Ali tada im u pomoć stiže poljski kralj Jan Sobieski.Neposredno pod Bečom krenula je u napad na Osmanlije.Posebno je žestok napad bio 12. septembra kad su natjerali Osmanlije u povlačenje što je predstavljalo početak kraja ovog rata.U ovom periodu život je izgubilo oko 100 000 sultanovih podanika što je učinjeno s namjerom da se pobjeda branioca uveliča. Osmanske jedinice preživljavaju veliki poraz kod mjesta Kahlenberg kraj Beča.Činjenica da od 12. septembra počinje osmansko povlačenje što iziskuje ostavljanje dosta naoružanja, velikog šatora velikog vezira sa svim bogatstvom.Od tada OC konstantno iz ofanzive prelazi u defanzivni položaj.Porazom pod bečkim zidinama skinut je oreol osmanske

nepobjedivosti.Neposredno nakon potiskivanja Osmanlija,JanSobieskisavojvodomLotaringije kreće u kontranapad.Pravac kretanja bio je duž Dunava.U

daljem kontranapadu osvojene su brojne osmanske tvrđave duž ove rijeke.Za relativno kratko vrijeme došli su do tvrđave Gran koju osvajaju.Iako poraženi osmanski vojni zapovjednici su 7. oktobra kod mjesta Komoljna postavili vojnu zasjedu i znatan dio Poljaka je izginuo. Zahvaljujuci Lotarinškom vojvodi kralj Jan Sobieski je izbjegao hapšenje.U novom napadu 9.oktobra kod Polkarnija nanose novi poraz Osmanlijama.I dok se Osmanlije povlače moldavski knez Stefan Potrojcek zvanično je stupio na stranu Habsburgovaca i Poljaka i proglasio nevazalnost osmanskom sultanu.Evropski saveznici su ohrabreni išli u nove ofanzivne akcije. Na vijest o porazu pred Bečom sultan Mehmed IV smjenjuje Kara Mustafu-pašu i on završava svoj život 25.decembra 1683.g.Istog dana donosi se puno toga o ovoj ličnosti koga optužuju da je bio sklon korupciji, da je protivnike fizički likvidirao i da je mislio da ima više sposobnosti nego je imao. Sultan je htio imenovati Fazli Mustafu-pašu za v.vezira, brata Ahmed-paše. Međutim, za v.vezira imenovan je Mustafa dotadšnji yenicerski aga.Pravu vlast je imao drugi vezir na Porti Ibrahim-paša.On je bio protivnik Kara Mustafe-paše.Dolaskom novog v.vezira iako je rat bio intenzivan došlo je do smjene brojnih čelnika kao i krimskog hana (ponovo Selim Giraj).Među Evropljanima vlada oduševljenje i želja da se Osmanlije protjeraju iz Evrope.Tadašnji papa Inocentije XI inicira stvaranje vojnog saveza izmedju Poljske, Habsburgovaca, Mletačke Republike i papske države koja treba da finansira izdatke rata.Tako nastaje savez između Beča, Varšave, Venecije poznatiji kao SVETI

50

SAVEZ ILI LIGA.Prethodno je napravljen plan zadataka saveznika.Poljaci su trebali napasti Moldaviju i Podoliju, Habsburgovci trebaju napasti Budimski, Kanjiški ejalet a Mletačka vojska kopnenim putem Dalmaciju, Albaniju i Peloponez.Tako se formiraju i interesne sfere saveznika.

Becki rat izmedju 1684.-1692.

Već u junu 1684.g. habsburška vojska napadala je Budimski ejalet a habsbur.vojvoda Lotarinški 13. jula osvaja Višegrad.Sljedeći napad su izvojevali 27. jula 1684.g. kod Bosa i tada je život izgubio Siri Ahmed-paša, temišvarski beglerbeg.Upravo tada su habsb. jedinice došle pred budimski zid.Osmanlije doživljavaju poraze u Dalmaciji, Slavoniji i Lici.Jedna od najznačajnijih pobjeda bilo je zauzimanje tvrđava Brezovice, Zlatine i dr.Dio carskih trupa držao je cio Budim u opsadi.Zahvaljujući v.veziru Ibrahim-paši ovaj grad nije osvojen.Poljaci tokom 1684.g. ratujući u Podoliji doživljavaju neuspjehe.Na ovom dijelu fronta glavni zapovjednik bio je Sulejman-paša Ajnadži.Vojni uspjesi Osmanlija kao i opće raspoloženje i uticaj rimskog pape 15. jula 1685.g. inicirali su da Mletačka Republika objavi rat Osmanlijama.Glavni njihov zapovjednik bio je Francesko Morozini.Do tog vremena sultanovi pobunjenici u Dalmaciji uspjeli su osvojiti tvrđave Vrana, Ostrožac, Karin, Nadin, Skradin i Makarsku.Taj pobunjeni dio nazivao se MORLACI.Pod ovim imenom podrazumijevali su se podanici Zagore i bavili su se stočarstvom (grc.maurus-crn vlah).U morlahe su ubrajani i podanici katoličke i pravoslavne vjere.Dio podanika pobunio se i u Lici i Krbavi te dijelu Albanije pod sultanovom vlašću. Mletačka flota 25.jula 1684. usidrila se kod otoka Sveti Maur.Spretnije mlet. snage zauzele su i druge otoke.To je bila uvertira za dalje mlet. djelatnosti što rezultira da zauzmu Pervezu 21.septembra 1684. Mustafa-pasa Ljubimac je vojnim manevrima podsjecao na Hajrudina Barbarosu. Na talasu ovih vojnih uspjeha nastavlja se aktivna djelatnost svih članova Svete Lige.Habsburgovci su aktivni na tlu budimskog i kanjiškog ejaleta i u ljetnim mjesecima habsburška vojska zauzima tvrdjavu Uyvar.Stanje za OD postaje jos teže i složenije zbog činjenice da su raniji porazi Osmanlija ohrabrivali nemuslimanske podanike. Jedno od glavnih pobunjenickih mjesta je Majne. Pod vođstvom Luke Ibrišimovića ustanak je obuhvatio prostor skoro cijele Slavonije.Ustanici su u velikoj mjeri bili potpomognuti od Habsburgovaca jer 1685.g. ne samo sa teritorihje SRC pristižu vojni odredi nego i iz drugih zemalja.Koliko je to uzelo maha govori da Francuska Luja XIV nemajući izbora javno pruža Habsburgovcima pomoć. Slično se dešava i od strane vječnih saveznika OD, Tekelijeve pristaše u Ugarskoj.U to vrijeme posebno veliki vojni porazi OV bili su u Lici i Krbavi kada su osvojeni Nin dolina Krbine i okolna naseljena područja.Drugi dio vojske prodirao je u pravcu Osjeka.Karakteristika ratovanja bila je da su zauzeta mjesta paljena odmah po osvajanju. Posebno je interesantno da kad je habsbur. vojska došla do Osijeka pored paljenja grada spalila je i most. Treći dio habsb. pod komandom grofa Palfija bilježio je uspijehe. On je trupe usmjerio duz rijeke Save i posvetio pažnju Dubičkoj tvrđavi. Tako je 1685. protekla u ofanzivi habsburške vojske.I naredne 1686.g. nastavljene su akcije. Hrabrost napadača bila je još veća jer su planirali da osvoje Budim, glavni grad budimskog ejaleta.Vezir ovog ejaleta bio je yenicerski aga Abdurahman-paša (70 godina).Pokazao je svoju vojnu sposobnost ali 2.septembra 1686. Budim je osvojen.Ovim osvajanjem Budima habsbur. su uzeli “ključ OC”.I duga brojna mjesta i tvrđave su se predale što je uvećalo broj članica Svete Lige.U toku zadnjih mjeseci osvojeni su Pečuh i Segedin.Drugi dio Habsb.snaga ratovao je u Slavoniji.Osvojena je Slavonska Kostajnica.U tome im pomoć pružaju katolički pripadnici.Ove pobunjenike predvodio je Novak Petrović.Tu istovremeno dolazi do migracionog kretanja muslimanskog stanovnistva (sjever-jug).I Mlečani 1686. navode uspjehe. Jedan od najvećih uspjeha je osvajanje grada Sinja. Angazovanje Mlečana bilo je i u ovim dijelovima koji su bili ranije pod sultanovom vlašću.Rat je nastavljen 1687.g. Najveće borbe vođene su kod mjesta Valpova na rijeci Dravi.Ali 12. augusta kod Hasena vođena je bitka i sreća je bila na strani Hasburgovaca. Poraz kod Mohača bio je jedan od ključnih poraza za Osmanlije.Ubrzo i preostali dio budimskog i kanjiškog ejaleta bio je osvojen a u pohodu je učestvovao Josip II. I dok habsb. osvajaju ove pokrajine dotle poljski kralj Jan Sobietski nije imao uspjeha.On je ratovao protiv Tatarskog hana.Već 2.septembra 1687. Poljaci se povlače ispod Kaninjevca.Vojno organiziranje Poljaka nije tako veliko. Mletačka vojska 1687. bilježi uspjehe na dalmatinskom I peloponeskom frontu.Tom prilikom mlet. osvalaju Patros, Lepant, Mizistru i Atinu te brojne gradove u antičkoj Lakoniji I Atici. Posebnoje za Osmalije bilo teško gubljenje grada Novog 30.septembra 1687. Od tada Herceg Novi zauvijek se gubi za Bosnu. Gubitak najznačajnijih mjesta i tvrđava stvorilo je veliko nezadovoljstvo kod stanovništva prema sultanu Mehmedu IV.Prvo nezadovoljstvo u vojsci izbilo je kod Sombora i Becina, blizu tvrđave Petrovaradina.Kako bi smirio tenzije sultan na mjesto v.vezira postavlja Sijavus-pašu s ciljem da ako

51

nista da nadu demoralizovanoj vojsci a I narodu. Medjutim, ocekivanja su bila nerealna. Pokazalo se da v. vezir nije krivac za ovu situaciju nego sultan Mehmed IV. Vecć 17.oktobra 1687.g. ubijen je v.vezir Sulejman-pasa. Sultan je njegovu glavu poslao podanicima kako bi spriječio pobunu.Ali to je i bio njegov kobni postupak. Pobunjenici su ga optužili za to.Tako je 8. novembra 1687. sultan Mehmed IV abdicirao.Nominalno je vladao 39 godina 3 mjeseca i 1 dan a imao je 45 godina.Za razliku od nj. oca koji je zadavljen, Mehmed IV poslat je u zlatni kafez.To je bilo mjesto Edirne gdje je umro 6.januara 1694.g.Umjesto da bude …………………on je bio sjena sultana na prijestolju.Istog dana 8. novembra 1687. na nj. mjesto došao je Sulejman II njegov polubrat.U vrijeme preuzimanja vlasti imao je 45 godina.On će na prijestolju ostati 4 god.Kad je preuzimao prijestolje došlo je do pobune yenicera a glavna pobuna je bila na Atmejdanu. Ovog puta brzo je reagirano i za kratko vrijeme su pobile kolovođe pobune a kajmekama Redžep-pasu ubili.Dok su trajale ppripreme za ustolicenje 27. novembra 1687.g. ………………Koristeći stanje u kom se carstvo nalazilo dolazi do masovne pobune stanovništva u Istanbulu gdje 28.februara 1688.g. provaljuju u sam dvor.Ubijen je v.vezir a njegova žena je ostala bez obje ruke.Umjesto Sijavus-paše v.vezir je postao nišandžija Ismet-paša.On je za relativno kratko vrijeme pohvatao pobunjenike i uveo red u prijestolnici.Sva dešavanja itekako su dobro došla Svetoj Ligi.Koristeći osm.zauzetost upravo vojska Svete Lige nastavlja ofanzivu a Habsburgovci osvajaju Erdelj koji je branio Osman-paša čija pisma dokazuju teškoću odbrane. On je u jednoj od brojnih bitaka i sam poginuo a na njegovo mjesto došao je sposobni Rustem-paša.Međutim, nemajući nikakve pomoći 14. decembra 1687. ušle su u Erdelj carske trupe (glavni grad erdeljskog Tekelija). Tokom 1687.ofanzivu su vodili i Mlečani koji osvajaju Tebu.Istovremeno zapovjednik Karlovačkog ……upao je preko Bosanske Krajine preko Dervente u Posavinu. Habsbur. se nisu zadržali na osvojenom prostoru ali su odnijeli bogat plijen. I u 1688.g. članice Svete Lige postižu vojne pobjede. Najvažnije je bilo zauzimanje Beograda 6.septembra 1688.g.Za odbranu je izginulo 1600 yenicera.Istovrmeno manje odjeljenje habsbur. vojske krenulo je prema Bos. Ejaletu i 4. septembra 1688. osvojen je Zvornik, jedan od glavnih vojnih i privrednih centara.Treće odjeljenje habsb. vojske bilo je pod komandom hrvat.grofa Esterhazija koji je pokušao da zauzme Bihać kao jedno od strateški važnih mjesta.Upravo 1688.g. mlet. vojskovođa Morazini izvršio je gl. akciju na Peloponez i osvojio mnogo gradova.Atina a posebno

Akropolj je usljed bombardovanja skoro sav uništen.OCu zadnjim decenijama XVII st. susreće se sa poteškoćama.Pobune nisu samo od nemuslimana nego i od onih koji nisu blizu fronta.Jegen Osman-paša se pobunio.On je za kratko vrijeme prikupio pristalice i također Gedik Ahmed-pašu. Njih dvojica su za kratko vrijeme zagospodarili dijelom Anadolije.Sultanov autoritet je bio srozan i nastupila je anarhija.Efikasnost sultanovih jedinica bila je ravna nuli. Sultan šalje nove jedinice koje poražavaju pobunjenike a predvodnike ubijaju.Sva događanja praćena su od evropskih zemalja.U narednoj 1689.g. dolazi do ozbiljnih ponuda da se zaključi mir.Osmanske diplomate su tražile da se habsbur. povuku iz osvojenih teritorija i da im se vrati Erdelj.Diplomate Leopolda I tražili su da Istanbul preda sve izgubljene teritorije, da dozvoli trgovinu habsb. trgovcima.Da oni budu zastitnici svetog groba u Jerusalemu, da krimski Tatari vrate osvojene teritorije u Moldaviji i da sultan preda kneza Tekeliju kako bi mu se sudilo. Zahtjevi su predati 12.marta 1689.g.Krajem marta Mlečani su tražili da ako hoće da Osman. potpišu mir sa njima da priznaju gubitak teritorija na Peloponezu, Dalmaciji, Krfu i da plate odštete, Negropont, Malvaziju, Ulcinj i Bar (poznati kao važna gusarska uporišta).Iako Poljaci nisu imali uspjeha i oni traže naknade za štetu Kamijec, Podoliju i Ukrajinu, Besarabiju, dio Krimskog hanata, novčanu nadoknadu.Svi su bili nerealni da osman. strana nije htjela ni da ih razmatra. Istovremeno je u Istanbulu tekla priprema za nove sukobe. Već 9.aprila 1689. donesena je odluka da se povede akcija a da vojsku povede sultan Sulejman II.Znajući da sultan nema iskustva za savjetnika mu je postavljen rumelijski beglerbeg Redžep-paša, a drugi sarasker je bio Fazli Mustafa-paša Cuprili.Kod Kostajnice je hrv. ban grof Drašković dočekao snage i 29.jula 1689.g. nanio im poraz. Kod Zvornika su habsb. poraženi zahvaljujući Topal Osman-paši.Habsburgovci postižu neviđen uspjeh.Vojska prodire do Niša i na putu zauzima tvrđave a dok stanovništvo dočekuje habsb. kao oslobodioce, prodor se nastavlja u pravcu Pirota.Domaće stanovništvo pomagalo je habsb. kao vodiči.Ohrabren tim dešavanjima general Pikolomini odlučio je dio vojske usmjeriti prema Skoplju. Njegov prodor bio je uspješan.Rezultat vojnih pobjeda habsb. bio je da se na čelu Porte smjeni Redžep-paša koji je osuđen na smrt i da se traži izlaz u novim ličnostima. Osmanlije traže pomoć od francuskog kralja Luja XIV. Ljudevit Badenski feldmarsal je bio komadant snaga koje su bile u blizini Skoplja koje je osvojeno 26.oktobra 1689.g.Već 6.novembra habsb. vojska osvojila je i Prizren. Na teritoriji Makedonije desio se ustanak protiv sultana. Tokom 1689.g. Osman. se sreću sa posljednjim većim akcijama habsb. posade u Lici i Krbavi.To stanovništvo sa svećenikom Markom Mesićem ratovalo je protiv gospodara.Rezultat je da do kraja 1689.g. cio prostor Like i Krbave pripada Habsburgovcima a

52

muslimansko stanovništvo se naselilo u današnjoj Bosanskoj Krajini. Vojni uspjesi habsb. tokom 1689. izazvali su zavist Mletačke Republike.Mletačke obavještajne službe su obavještavale da dio herc.plemena a posebno Dubrovačka Republika su se stavili na stranu Habsburgovaca i tako im olakšavaju položaj.Naročito su Mlečane zabrinule informacije da poglavari navedenih zemalja traže da zvanični Beč usmjeri akcije sa prostora Dalmacije.Njih nije zadovoljavala činjenica da su Mlečani tu bili dosta aktivni a zabrinjavalo ih je sto su Mlečani kontaktirali sa crnogorskim plemenima.U maju 1688. na Cetinju na zboru plemenskih glavara donesena je odluka da Crnogorci otkazuju pokornost sultanu i za gospodare traže Mlečane.Rezultat ovog vojno-političkog djelovanja bilo je da je u jesenjim mjesecima u crnogorskim nahijama prestala vlast Osman. a zamjenjuju ih Mlečani a vlast preuzima ličnost guvernadura.Arsenije III Crnojević dolazi tada u C.Goru i iz pravca Nikšića dolazi u Cetinje. Kako u habsb. osvojili Peć(patrijaršija)Pikolomini je porušio Arseniju III da se vrati a ako ne on će imenovati drugu ličnost.Patrijarh Arsenije bio je naklonjen više Veneciji nego Beču.On se 4.novembra 1689. vraca u Peć. Po dolasku u patrijaršiju dobija vijest da je Pikolomini otišao u Prizren i umro 6.novembra (kuga).Dok je u ljeto 1688.g. habsb. vojska prodirala dolinom Morave stanovništvo im se pridruživalo.Kad dolaze na tlo Makedonije stanovništvo se buni na čelu sa Karpošem. On je bio zapovjednik martolosa.Kao vojnik velikog autoriteta on je digao ustanak a sljedbenici su mu bili ljudi sa sela.Stanje je bilo teško jer je Jegen Osman-paša zaveo strahovladu.Njegova samovolja i despotizam pogađali su stanovništvo rudarskog Kratovskog kraja. Prije dolaska habsb. ustanici sa Karpošem osvojili su Kumanovo, Kratovo i Krivu Palanku.Car Leopold I vođu ustanka imenovao je u zvanje kneza kako bi ga privukao uz Beč.Oktobra 26. osvojeno je Skoplje, Veles, Stip i znatan dio teritorije.Na iznenađenje mnogih prije nego je krenuo general Pikolomini se odlučio za jedan potez. Naredio je da se iz makedonskih gradova odnesu dragocjenosti, vojska se povuče a Skoplje je spaljeno. Ovakav postupak je negativno djelovao na domaće stanovništvo.Stanje je pogoršano i stoga sto su habsb. oficiri gledali na njih sa visine.Ovakvo bahato ponašanje učinilo je da svi saveznici počinju drugačije gledati na situaciju.Podjela koja je nastala Osmanlijama je dobro došla.Habsb. vojska prešla je granicu ubojite moći pa se stoga može očekivati kontraofanziva Osmanlija.To će biti prisutno 1689. te na osman-poljs, osman-mlet. I osman-habsb.frontu došlo je do smirenja situacije.U to vrijeme sultan Sulejman Ii povlači potez da 7. septembra 1690. imenuje Fazli Mustafu-pasu za v.vezira.Za njega se znalo da je obrazovan, diplomata, častan.Pojedine ličnosti su pokušale da ga udalje sa dvora.I pored otpora sultan Sulejman je ostao pri svojoj odluci.Novi v.vezir je odmah podsjetio na oca i na brata.Na glavne položaje doveo je sposobne, nekorumpirane ličnosti.Zaveo je red i u finansijama.Znajući da je veliki dio stanovništva stao na stranu habsb. poslao je proglas podanicima da se vrate pod sultanovu vlast a da će dobiti amnestiju i smanjene poreze.Posebno je Fazli Mustafa-pasa uočio pojavu da pored velike naklonosti katoličkih podanika habsb. sve veću naklonost počinje pokazivati prema Rusiji i Moskvi. Sljedeću mjeru koju donosi v.vezir je da džiziju plaćaju striktno prema šerijatu.To znači da se džizija nije uzimala od domaćih nego od punoljetnih muških članova porodice. On je nastojao da ojača vrijednost novca.Traži da se sav novac iz državne blagajne stavi na raspolaganje a da on i ostali velikani stave bogatstvo u ruke države.Tim novcem trebalo je isplatiti vojsku. Novi vezir pažnju je posvetio oružanim snagama.Bio je upoznat da je yenicarski odžak duže vremena u krizi koja se manifestira njenom nedovoljnom obučenošću.Zato je preko odanijih oficira koje je postavio na ključna mjesta naredio da se uspostavi disciplina.Slično je postupo i sa spahijama.Svi oni koji su bili upisani u timarske deftere a nisu obavljali uredno poslove naredio je da im se oduzmu timari.Te timare je podjelio onim ličnostima koje su se željele boriti preotiv Svete Lige.Iako mnogi čelni ljudi OD nisu vjerovali u ove reforme vojske, bili su iznenađeni da je on energičnim potezima uspio za kratko vrijeme da uspostavi pravi vojni poredak.Ovo je predstavljalo prvu fazu uprave Fazli-pase koji prelazi na drugu fazu a to je da sa uozbiljenim jedinicama napadne vojsku članica Svete Lige.Glavni udar OV po naređenju Fazli Mustafa-pase bio je usmjeren prema Mlečanima i Habsburgovcima.Izdao je naređenje da se napadnu i sultanovi vazali koji su ranije prešli na stranu Svete Lige.Jedan dio vojske VV povjerio je Halil-pasi iz Skoplja, čije jedinice su trebale napasti Mlečane na Peloponezu i da potom krene prema SI teritorijama. Drugi dio snaga predvodio je sam v.vezir i išao je prema Habsburgovcima.Vojska je krenula iz donjeg toka rijeke Vardara.Rezultat Halil-pasinog djelovanja je poraz Habs. kod Stipa i Velesa.Drugi dio vojske koji je išao iz pravca Sofijei Custendila napao je ustanike u Krivoj Palanki, Kumanovu, čiji predvodnik je bio Karpoš.On je uhvaćen i pogubljen.Habsb.vojska je u Skoplju ostavila položaj. Krimski han Selim Giraj dobio je naredjenje da on uđe u Skoplje 1690.g. i da tu Karpoš bude ubijen.Uskoro je iza ovog vojnog uspjeha OV osvojila i Tetovo.Tek tada veće osman. oružane snage napale su Kačenik.Tu habsb. pružaju otpor.U tome udjela imaju sultanovi podanici-izdajnici.Vojni porazi i neaktivnost habsb. učinila je da na cijelom prostoru Smederevskog sandžaka dođe do punog vojnog sloma sva ranije osvojena mjesta došla su pod vlast sultana.Pravac povlačenja habsb. bio je prema Savi i Dunavu.Sada se pokazala druga strana osvajača.Ranije su oni govorili da su oslobodioci

53

a sada ostavljaju saveznike na cjedilu.To se odnosilo kako na srpske podanike tako i na Albance(katoličko stanovništvo). Ovakva nezainteresovanost i nevojnički odnos prema saveznicima narošito je pogodilo civilno stanovništvo. Jedan od osnovnih razloga sto se habsb. vojska povlačila sa juga Balkana bio je u činjenici što je došlo do habsb-franc. rata.Drugi težak položaj habsb. bile su finansije.Ma koliko oni ranije dolazili do ratnog plijena nisu mogli da nadoknade gubitke.Vojni neuspjesi što je bilo iznenađenje 1689-90. posebno su odgovarali Mlečanima.Mletačka Republika ne samo da je bila ljubomorna nego su i njene vodeće ličnosti smatrale da ce Habsburgovci da ih istisnu sa jadranske obale. Skoro po nepisanom pravilu sultanov nemuslimanski podanici bili su naklonjeni Beču sto Veneciji nije odgovaralo.To je doprinijelo da sada podanici iz Albanije i Peloponeza ponovo prelaze Veneciji.Imajući to u vidu Mletačka Republika prepuštajući saveznike sudbini nastojala je da zadrži sto više osvojenih prostora i da propagandom pridobije podanike. Sve ovo je bilo praćeno od namjesnika drugih pokrajina OC i vojni uspjesi te poboljšanje finansija podigli su Fazli Mustafu-pasu na nivo njegova oca( 10.maj 1691.).Poslije nove mobilizacije podanika kreće iz Carigrada s ciljem daljeg potiskivanja Habsburgovaca i Mlečana.U istom trenutku umro je sultan Sulejman II u Jedrenu gdje se i razbolio 22.juna 1691.g. a proveo je na prijestolju 3 g. 7mjeseci i 14 dana.Imao je 50 god. života kada je umro. Mnogi su mislili da će se na prijesto vratiti Mustafa IV ali ipak na prijesto dolazi Ahmed II Ikindzi.Imao je 48 godina u trenutku preuzimanja prijestolja.Novi sultan skoro da je bio kopija svog polubrata.Nije se miješao u svoj posao prepuštajući da drugi upravljaju carstvom.Bio je povučen, sjetan…Prva odluka bila je da na mjestu VV zadržava Fazli Mustafu-pasu.Njega je imenovao i za seraskera OV. Smjena na osmanskom prijestolju odgodila je ranije planirane pohode VV.Sredivši stanje Fazli Mustafa-pasa dolazi u glavni vojni tabor i pravi most preko Save gdje je prešavši na drugu stranu zaputio se prema tvrđavi Petrovaradina.Već 19.augusta 1691. kod mjesta Slankamen susrele su se osmanske i habsburške jedinice. Borbu su započele osmanske snage.Po prvi put kako je došao na položaj VV on se oglušio na savjete svojih komandanata da se izbjegne sukob sa glavninom habsb. vojske i pored najdobronamjernijih primjedbi Fazli Mustafa-pasa se odlučio da krene u rat.Ohrabrivale su ga vijesti da su pomorske snage na manjim čamcima nanijele habsb. poraze.Međutim, to ga je koštalo i poraza i života. Habsburski vojskovođa Ludvig Badenski koji je rukovodio bitkom dobivši vijest da je VV ranjen koristi taj trenutak zbunjenosti i prelazi u protuofanzivu.Borbe su tada dobile na intenzitetu a Osmanlije su napustile vojni poredak što je dalo snagu protivniku i Osmanlije doživljavaju poraz a Fazli Mustafa-pasa je izgubio život.Njegovo tijelo nikad nije pronađeno.Postavilo se pitanje koja ce ličnost zauzeti mjesto VV.To je bio namjesnik Peloponeza Halil-paša. Ovog puta sultan Ahmed II odlučio je da civilnu vlast prepusti Ali-paši, carigradskom kajmekamu a Halil-paši vojnu vlast.U zadnjim mjesecima 1691.g. Osmanlije bilježe uspjehe protiv Poljaka kod Kramenjeca.Kako novi VV Halil-pasa nije ispunio očekivnja sultan ga 21.marta smjenjuje.Novi veliki vezir postaje Hadži Ali-paša, velike energije, realan u procjenama, pošten.To koriste Engleska i Nizozemska i nude Hadži Ali-paši mirovne pregovore i da oni budu posrednici među zaraćenim stranama.Mirovne pregovore prihvatili su i Habsburgovcii Mlečani.U Beč su poslati diplomate Zulfikar-paša, Mauro Konkordat, Grk porijeklom.Zbog prevelikih zahtjeva Svete Lige mirovni pregovori su prekinuti.Da su članovi Svete Lige bili nerealni govori i činjenica zahtjeva da se sultan odrekne Erdelja, da su Poljaci tražili predaju Kamjenjevca a Mlečani traže mnoge teritorije u Albaniji i na Peloponezu. Zbog toga propadaju mirovni ugovori a protivničke strane i dalje ratuju.Početkom 1692. osvojen je veliki Varadin. Vraćeni Beograd postao je interesantan Vv hadži Ali-paši te naređuje njegovo utvrđivanje. Sultan Mustafa Avdzi 6. januara1692.g. umire u 51 godini a njegova smrt ostaje nezapažena.Zbog nesporazma sa gl.defterdarom sultan Ahmed II odlučio je da smijeni Hadži Ali-pašu i dovodi Bujukli Mustafa-pašu.On sa dijelom jedinica polazi prema Erdelju.Kod Oltenida (na Dunavu) dobio je vijest da su Habsb. jedinice napale Vilagos i Jenet i osvojile ga.Glavne Habsbur.jedinice su se uputile prema Beogradu.Zeleći sačuvati Beograd novi VV se upućuje prema beogradskoj tvrđavi kako bi je oslobodio od opsade.Vijesti o dolasku pomoći Muhafiz Džafer-paši, prelazi u ofanzivu i oslobađa se Habsb. prije dolaska osmanske vojske.Iako je saznao za uspjeh Mustafa-pasa dolazi 19.sept.1693. u ovaj grad.Izdaje naređenje o jačanju beogradske tvrđave.Dio tatarskih trupa dobili su zadatak da akindžijski napadaju Habsb. teritorije.Dok Osmanlije donekle sređuju stanje iz azijskog dijela carstva dolaze loše vijesti.Namjesnik Basre odmetnuo se od centralne vlasti. Iskusni osman. vrh postupa kao I ranije. U Basru sultan salje jedinice i pobune su vojnički ugušene. Iako je dobro obavljao svoje zadatke sultan ipak za VV imenuje Surmali Ali-pasu.Imenovan je 7.aprila 1694.g. a jedna od prvih odluka bila je da dobru ponudu Svete Lige odbije.Članice Lige nudile su mirovni ugovor na bazi status quo.Ubrzo iza toga odbijanja Ali-pasa je krenuo u pravcu…….Odatle je namjeravao ići u pravcu Petrovaradina.Ali vrijeme je bilo nestabilno i nakon 21 dana bitke kod Petrovaradina morao je odstupiti neobavljena posla.

54

Osmanlije ratuju 1694.g. sa Mlečanima.Osmanska vojska nanosi više poraza Mlečanima na tlu Hercegovačkog sandžaka.Koristeći zauzetost Osmanlija,Mlečani iznenada napadaju otok Hios i 21.novembra 1694.g. ga osvajaju.Ti neuspjesi doveli su i do zabrinutosti vodeće ličnosti u Istanbulu.Hios je trebalo vratiti pod svaku cijenu ako se Osmanlije misle zadržati u Evropi.Preduzete su nove mjere, nova opća mobilizacija:Ajdin, Mentese, Saruhan, Kutahija, Kastamonija, Bolu, Karažahisar.U zadnjim mjesecima 1694. naređenja su provođena sporo.Osman-paša od Basre pokušavao je da prekine kontakt sa sultanom.Gubitak Mekke I Medine značio je ne samo gubitak teritorija nego i autoriteta. Namjesniku Damaska Jusuf-pasi naredio je mobilizaciju u pokrajinama Misir i Jerusalem i da tako napadnu serifa Saida.Krenuli su prema Mekki i serif Said je pobjegao jer je znao ishod bitke.Time je izbjegnuto krvoproliće pa je Jusuf-pasa na mjesto Saida imenovao njegovog rođaka Abdullaha.To je bilo još složenije pitanje jer su ostali gradovi Arabije očekivali kako će teći ovi sukobi.Neredi izbijaju u pokrajinama sjeverne Afrike.Flote Alžira i Tripolisa su se odlučile napasti Tunis.Do ovog je došlo iz razloga što iako su navedene pokrajine bile pod OD, bile su i skoro potpuno samostalne.Pobuna je bila tokom 1695.g.Već 6.januara 1695. umro je u 51 godini sultan Ahmed II (3god, 7mjeseci i 14dana).Na njegovo mjesto dolazi novi sultan Mustafa II, sin Mehmeda IV Avdžija. Kad je dolazio na prijesto vršio je brojna imenovanja na važne položaje.Situaciju koristi serif Said koji iz Jemena dolazi u Mekku i dovodi ponovo u opasnost OC zbog pobune arapskog svijeta.Ponovo doživljava poraz od jedinica iz Egipta.Uspjeh bilježi i OF 9. februara 1695.g. koja vraca otok Hios pod osmansku upravu.I drugdje OV bilježi uspjehe.Tatari tokom 1695. potiskuju poljsku vojsku do Lavova.Vatra je pri tom progutala brojna poljska sela. Uporedo sa tim Tatari sa tla Poljske kraljevine dovode oko 30 000 Poljaka i naseljavaju ih na teritorije OC. Svi ovi uspjesi podižu moral Osmanlijma.Osvaja se i Titel. Jedan od osmanskih vladara Mustafa II učestvuje na frontu.To dovodi do novih pobjeda.Kod Lugosa 11.septembra 1695. učestvuje u bici i sultan.To je presudan momenat da Osmanlije nanesu Habsburgovcima poraz.Život

je izgubio i Fridrih Vetereni.Kod Osmanlija život su izgubili i beglerbegovi Rumelije i Dijarbekira.Osmanlije su imali i front prema Rusiji.Iako je na ruskoj strani u ljudstvu bila vojno nadmoćna armada, OV je odbila napad na Azovu. Smatrajući da je nastupio trenutak sultan naređuje da se napadnu Aksehir I ………….. koji su bili pod rukovodstvom osamostaljenih ličnosti.Autoritet je ubrzo vraćen centralnoj vlasti nakon pobjede nad ovim odmetnicima.U takvoj situaciji ulazi se u 1696.g. gdje već 8.februara ispred Topkapi Saraja su postavljeni tugovi.Poslije priprema 22.aprila mobilisane jedinice krenule su u Jedrene a odatle prema Sofiji.Stigle su vijesti da je saksonski vojvoda opsjeo Temišvar i da glavnina vojske ide prema ovom mjestu.Sultan je krenuo iz Sofije prema Temišvaru sa velikom vojnom snagom.Habsburgovci su se povukli.Kod mjesta Olos susreli su se dijelovi osmanske i habsburske vojske i došlo je do borbe. Pobjedu je odnijela OV.Time je put do Temišvara bio slobodan sto je omogućilo da i ratni materijal i namirnice stignu u grad.Dok su glavnine vojski djelomično ratovale dotle je grof Simon Forkas u 1696.g prodro na teritorij Bosanskog ejaleta.Habsburgovci su se orijentisali na ratni plijen I zarobljavanje.U 1697.g. osmanske vlasti poduzimaju nove mobilizacione radove, naročito između Niša i Beograda.Razlog je bio put koji je povezivao ove gradove a gdje su se stacionirale hajdučke grupe koje su napadale stanovništvo.Istovremeno je veliki vezir Elmas Mehmed-paša vršio nove mobilizacije s ciljem da stekne bolje uslove za osvajanja.Sa mobiliziranim jedinicama pošao je prema Nišu a potom Beogradu.Izdao je naređenje da se naprave dva mosta na Dunavu.Razlog je bio taj da glavnina vojske krene prema Banatu I Slavoniji. Habsburske jedinice bile su pod komandom Eugena Savojskog.Glavni centar bio je tvrđava Titel na ušću Tise u Dunav.Osmanska vojska je stekla izvjesnu prednost što je rezultiralo vojnim uspjesima a Osmanlije ponovo kreću prema Petrovaradinu. Sva kretanja bila su u augustu 1697.g. Princ Savojski šalje topove i vojsku prema Petrovaradinu.Dolazak ovih bataljona onemogućio je Osmanlijama da zauzmu ovu tvrđavu.Elmas-pasa naredio je da dio vojske krene prema Segedinu.Grofu Siliku je Savojski naredio da dođe u Segedina i sam se tamo kretao.Na putu se susreo sa Džafer-pasom.On je odao ratni plan Osmanlija.Saznavši za ove planove princ Savojski preduzeo je mjere da glavnini OV spriječi prelazak Tise.Došao je na obale Tise gdje je 11. septembra 1697.g. kod Sente došlo do velike bitke u kojoj je OV doživjela poraz a život gubi i Elmas-pasa.Taj poraz bio je znak Osmanlijama da su Budimski i Kanjiski ejalet, dio Dalmacije i Slavonija trajno izgubljeni. U bici je učestvovao i Mustafa II.On je zahvaljujući prisebnosti svoje pratnje izbjegao zarobljavanje.Došao je u Temišvar.On je 17.septembra umjesto Elmas-pase posvetio ….Endzazade.U to vrijeme princ Savojski je još jednom pokazao svoju savjesnost.Dobivši informacije da se u Bosanskom ejaletu nalaze male jedinice prešao je Savu i pošao dolinom Bosne prema Sarajevu.Već 23. oktobra 1697. ušli su u Sarajevo, vrlo bogat grad. Sutradan 24.oktobra po mišljenju historičara Habsburgovci su zapalili cijeli grad koji je potpuno izgorio kako bi prikrili pljačku.Cijela Baščaršija bila je u pepelu.Nakon paljenja princ Savojski je naredio povlačenje preko

55

Visokog, Žepča, Maglaja i Doboja.Pri povlačenju se habsburskoj vojsci priključilo 40 000 katolika i pravoslavaca.To je bio veliki udar kojim je pokazana spretnost i pokretljivost habsburške vojske a nespretnost osmanske vojske.I dok je u evropskom dijelu carstva 1697.g. protekla loše po Osmanlije dotle se situacija u Anadoliji smirila. U Bosni je doslo do odmetanja Memija.Njegov postupak izazvao je nezadovoljstvo svih slojeva i šejh Bagdada uz dozvolu Porte uspostavlja sultanov suverenitet. U Misiru je 1697. harala velika kuga. Zbog suše je nastala i glad te je umrlo mnogo stanovništva.Namjsnik Ismail paša izazvao je nezadovoljstvo svojim oštrim mjerama čiji cilj je bio jačanje centralne vlasti.

56