Historijska čitanka 1 - Osmansko carstvo

7/22/2019 Historijska itanka 1 - Osmansko carstvo

1/136


2/136

N A S T AV A M O D E R N E H I S T O R I J E J U G O I S T O N E E V R O P ED o d a t n i n a s t a v n i m a t e r i j a l i

Osmansko carstvo


3/136

Izdavai: Centar za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi, Solun i CPU, Sarajevo

Za izdavae: Devdet Tuzli i Nenad ebek

Urednik bosanskog izdanja: Enes Milak

Naslov originala: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials,

The Ottoman Empire, Thessaloniki 2005.

Prijevod: Denisa Buimki i Lejla Nuhodi

Lektura: Hadem Hajdarevi

Korektura: Fahrija uleji

Prijelom i tampa: CPU Sarajevo

Tira: 750 primjeraka

Original English Edition:CDRSEE Rapporteur to the Board for the Joint History Project: Costa Carras

Executive Director: Nenad ebek

Director of Programmes: Corinna Noack-Aetopulos

Bosnian Project Director: Devdet Tuzli

Project Co-ordinator: George Georgoudis i Biljana Mekovska

Bosansko izdanje tampano uz velikodunu pomo:

Current Copy based on the Original English Edition

Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID), the German

Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe.

Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinion

whatsoever on the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe), nor on the part of the sponsors

(the US State Department, USAID, the German Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe). This bookcontains the vienws expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the vienws of the CDRSEE and

the sponsoring agencies.

Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe (CDRSEE) Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, Greece

tel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822

email: [email protected], web: www.cdsee.org

ISBN: 978-9958-9304-3-0


4/136

N A S T AV A M O D E R N E H I S T O R I J E J U G O I S T O N E E V R O P ED o d a t n i n a s t a v n i m a t e r i j a l i

H i s t o r i j s k a i t a n k a 1

O s m a n s k o C a r s t v o

Urednici izdanja: Halil Berktay i Bogdan Murgescu

Urednica cjelokupnog projekta: Christina Koulouri

Urednik serije na bosanskom jeziku: Enes Milak

Centar za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi, Solun

CPU Sarajevo

Sarajevo, 2007.

C e n t e r f o r D e m o c r a c y a n d

R e c o n c i l i a t i o n i n S o u t h e a s t E u r o p e

w w w . c d s e e . o r g


5/136

4

KARTA 1: JUGOISTONA EVROPA


6/136

OSMANSKO CARSTVO

5


7/136

6

Upravni odbor Centra za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi (Center for Democracy andReconciliation in Southeast Europe, CDRSEE) eli zahvaliti saradnicima koji su svojim znanjem i zalaganjemsudjelovali u sastavljanju ove serije historijskih itanki.

Najvei doprinos dala je profesorica Kristina Kuluri, koordinatorica i urednica ove edicije, bez ije bi upornosti,strunosti, strpljivog rada sa saradnicima, odlunosti, ali i strastvenog linog interesiranja cijeli ovaj projektbio nezamisliv. estoro prireivaa, profesori Halil Berktaj i Bogdan Murgesku (Osmansko carstvo), dr. MirelaLuminica Murgesku (Nacije i drave u jugoistonoj Evropi), profesori Valerij Kolev i Kristina Kuluri (Balkanskiratovi) i Kreimir Erdelja (Drugi svjetski rat), neumornim su i portvovanim radom savladavali mnoge preprekena koje su nailazili u protekle dvije i po godine; plod njihovog rada su historijske itanke koje drite pred sobom.Upravni odbor ovom prilikom eli im najsrdanije zahvaliti za saradnju i samoprijegoran rad.

Osim njih, Upravni odbor eli spomenuti i one saradnike koji su prikupljali materijal za ove itanke, njihetrnaestoro iz jedanaest zemalja jugoistone Evrope. Najtoplije im zahvaljujemo za sate i sate koje su provelipretraujui grau po arhivima i bibliotekama i privatnim zbirkama zahvaljujui njima i imamo tekstove iilustracije sabrane u ovoj ediciji. Poseban dug imamo i prema onim nastavnicima historije koji su ocjenjivali ikritizirali ove prirunike jo dok se na njima radilo, a treba da spomenemo i lanove Komisije za nastavu historijepri Centru za demokratiju i pomirenje u jugoistonoj Evropi, koji u ovom projektu sudjeluju od samoga njegovogpokretanja 1998. godine.

Profesor Robert Stradling, profesor Marija Todorova, profesor Peter Vodopivec i Ivan Vejvoda dali su strunurecenziju i detaljne komentare na sadraj sva etiri naa prirunika i time znatno doprinijeli njihovoj solidnosti i

nepristrasnosti.

Konano, posebnu zahvalnost Upravni odbor duguje i osoblju Centra za demokraciju i pomirenje ujugoistonoj Evropi, koje je s ogromnim trudom pratilo ovaj poduhvat od samog njegovog zaetka pa dokonanog ostvarenja.

Costas Carras,lan Upravnog odbora zaduen za

Zajedniki projekt za nastavu historije

PREDGOVOR


8/136

7

itanke koje imate pred sobom plod su ideje i neiscrpne energije Kostasa Karasa, a njegova odlunost ineumorna energija omoguili su ovaj pionirski posao. Upravni odbor Centra za demokratiju i pomirenje u

jugoistonoj Evropi istinski mu je zahvalan to je pratio i nadgledao cjelokupan projekt.

Inicijativu Centra nazvanu Prouavanje moderne historije jugoistone Evrope velikoduno su podraliAgencija SAD-a za meunarodni razvoj (United States Agency for International Development, USAID) iMinistarstvo vanjskih poslova Njemake, bez ije finansijske pomoi ovaj projekt ne bi ni bio mogu. Slubeniciiz ovih donatorskih organizacija u svakom su trenutku bili spremni da nam pomognu i da nas podre. Osim toga,treba spomenuti i Ministarstvo vanjskih poslova Velike Britanije, koje je Zajedniki projekt za nastavu historijepodralo na samom poetku i time pripremilo teren za daljnji rad na njemu. Zahvaljujemo i Paktu stabilnosti, iji

je specijalni koordinator, dalekovidi dr. Erhard Busek, shvatio znaaj ovoga poduhvata i podrao nas u njemu.

Posebno treba spomenuti i firme koje su nas podrale, i bez ijeg povjerenja i velikodune finansijske podrkeovaj projekt ne bismo mogli izvesti do kraja. To su: Coca-Cola HBC, Hyatt Regency Solun i Titan S. A. Na ovommjestu im jo jednom zahvaljujemo.

Ipak, prije svega, rijei najvee zahvalnosti moraju biti upuene Kostasu Karasu. Njegovom nadahnuudugujemo i samu ideju za ovaj projekt, a njegovoj posveenosti i neiscrpnoj energiji izbor saradnika i koordiniranjenjihovog rada na ovom pionirskom projektu. Na dug prema njemu neizmjerno je velik.

Richard Schifter,

predsjednik Upravnog odbora

PREDGOVOR


9/136

8


10/136

9

Prostor jugoistone Evrope imao je bremenitu prolost. Na historijska zbivanja u ovom regionu uticali su brojni

faktori. Velika carstva sa istoka i zapada zaposjedali su ove geografske prostore i u ve postojeu tradiciju, unosili

svoje kulturoloke i druge civilizacijske predloke. Slavenski geografski prostor je razbijen uticajima sa istoka

i zapada i region se u vjerskom, kulturnom i drugom pogledu razjedinio. Civilizacijska, kulturoloka i vjerska

podvojenost ovih prostora prouzrokovala je niz nesporazuma meu narodima jugoistone Evrope, koji su esto

eskalirali u meusobne ratne obraune, djelomino pod uticanjem velikih drava Evrope i Istoka, a najee zbog

meusobnog nepoznavanja i nerazumijevanja.

Opismenjavanje stanovnita jugoistone Evrope tokom perioda prosvjetiteljstva bio je civilizacijski pomak, ali

se istovremeno sa emancipacijom otvoren niz drugih problema. To se posebno odnosilo na tumaenje prolosti.

Ideologije su na ovim prostorima nastojale odrediti sve segmente ivljenja, pa tako i obrazovanje. Manje - vie

ideologije su u svojim namjerama i uspijevala te su kroz sistem obrazovanja regrutovale nove sljedbenike.

Danas se djeca u Bosni i Hercegovini poduavaju iz udbenika historije koji nisu usuglaeni sa dostignuima

savremene evropske historiografije, nego su proizvod ideolokih sistema koji su na malom prostoru Bosne i

Hercegovine meusobno suprotstavljeni. Teko je u dogledno vrijeme oekivati da e vladajue oligarhije u BiH

postii dogovor oko ureenja drave, a jo manje da e, suglasno dostignuima evropske historiografija, biti

napisati udbenici historije za sve uenike u Bosni i Hercegovini.

Udbenici, u veini drava regiona, piu se po diktatu vladajuih struktura i kako su pisci udbenika u slubi

dnevne politike, ne doprinose razvoju demokratije, pomirenja i ekonomskog prosperiteta. Problem sa kojim je

suoena BiH i cijeli region nije nepoznat u Evropi. Sa slinim problemom bile su jo poetkom dvadesetih godina

XX. stoljea suoene i skandinavske drave. Tridesetih godina XX. stoljea zajednikim naporom i pisanjemzajednikih udbenika ovaj problem je pravazien. Od tada je poeo i ekonomski napredak skandinavskih

drava.

Historiografija na prostorima bive Jugoslavije je ostvarila odreene rezultate u evropskim okvirima, ali

ideolokim pritiscima vei broj istraivaa nije se mogao oduprijeti. Rezultat je bio to da jugoslavenska

historiografija, gledano u cjelini, nije prevazila pozitivistiki pristup istraivanju nae prolosti. Kao logian slijed

takvog istraivakog pristupa imali smo udbenike koji su svojim sadrajem jednostrano predstavljali historijska

zbivanja. Udbenici su bili knjige iz kojih su uenici uili historiju politikih i drugih elita. Znanja, pa i historijska

svijest uenika, a poslije graana, formirana su na osnovu takvih tekstova.

Pozitivistiki pristup tumaenju historije stvarao je jednu negativnu historijsku svijest, jer su se uenicipoistovjeivali sa svojim nacionalnim elitama i pri tome stvarali svijest o velikoj vanosti svoje nacije. U izvjesnim

sluajevima takva historijska svijest bila je plodno tlo za razvoj rasistikog pogleda na svijet.

Rasizam kao ideologija nalazila je svoje uporite kod jednog broja pripadnika jedne nacije, prije svega zbog

propagande politike elite, ali i zbog nepoznavanja drugih nacija u okruenju. Nedavno smo bili svjedoci jednog

okrutnog rata u regionu, a najveu cijenu tog rata platili su upravo stanovnici naeg regiona. Rat je usporio

demokratizaciju odnosa, a time i ekonomski prosperitet regiona.

Predgovor bosanskom izdanju


11/136

10

Tekstovi itanki po prvi put nude sveobuhvatnije, a time i objektivnije sagledavanje historijskih dogaanja

koja nude teme ponuenih itanki.

Odreene primjedbe na dijelove itanki od strane naih istraivaa su prispjele u redakciju itanki na

bosanskom jeziku. Naa redakcija je uvaila vei dio tih primjedbi i proslijedila ih glavnoj urednici edicije. Na dva

sastanka primjedbe su, iz svih nacionalnih redakcija razmatrane, i djelomino su prihvaene od svih sudionika

rasprave, tako da e bosansko i hrvatsko izdanje i ostala koja slijede biti znatno poboljana.

Primjedbe, koje su prispjele u nau redakciju i druge nacionalne redakcije odnose se uglavnom na tekstove

koji tumae politiku historiju, a to su manji i manje znaajni dijelovi itanki. Neslaganja oko tumaenja politike

historije regiona su, za sada, meu historiarima nepremostiva.

U ovom trenutku vano je da itanke nude historijske podatke koji objektivno oslikavaju historijska zbivanja.

a mladi e na internet stranicama moi za sporna politike dogaaje pronai razliita tumaenja i opredijeliti se

za ona objektivna.

Dr. Enes Milak

Predgovor bosanskom izdanju


12/136

11

Opis projekta

Sastavljanje alternativnog materijala za nastavu historije u jugoistonoj Evropi ambiciozan je i izazovan

poduhvat, naroito ako imamo u vidu kako se zajednika prolost tumai i predaje u kolama i kakvi se estoki

sporovi upravo oko toga vode ne samo meu zemljama susjedima nego ponekad i u okviru jedne zemlje.

Pa ipak, poslije svih novijih analiza ne samo nastavnih planova i programa nego i stavova koji preovlauju kod

nastavnika i u javnom mnjenju, postalo je jasno koliko je potreba za ovakvim materijalom akutna.

Komisija za nastavu historije pri Centru za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi poela je rad na

zajednikom projektu za nastavu historije 1999. godine. Poslije dvije serije seminara i zbornika radova objavljenih

poslije njih (Nastava historije u jugoistonoj Evropi i Klio na Balkanu, Politika nastave historije), Komisija je uspjela

utvrditi ta su konkretni nedostaci u nastavi historije, u emu se pojedini obrazovni sistemi razlikuju, kakvu ulogu

u njima imaju resorna ministarstva a kakvu elje samih nastavnika i, konano, kakav je prostor ostavljen novim

inicijativama i inovacijama.

Zato smo i rijeili ne zaustaviti se na tome da definiramo probleme i opiemo aktualnu situaciju, ve da odemo

i korak dalje i formuliramo konkretan prijedlog za nastavu historije koji ne bi bio plod znanja samo male grupe

historiara nego ire mree saradnika koji su bili ukljueni u rad na zajednikom projektu za nastavu historije ve

u prvoj njegovoj fazi. Osim glavnih koordinatora, koji su bili zadueni za strukturu svake knjige i za konaan izbor

dokumenata, u svakoj zemlji imali smo po jednog ili dva saradnika koji su, u skladu s uputstvima usaglaenim u

prvoj fazi, odabirali historijska svjedoanstva, tekstualna i vizualna. Osim toga, knjige koje su sad pred vama prvo

su na nekoliko posebnih susreta odranih 2004. godine pregledali i ocijenili sami nastavnici historije. Konano,

itav materijal dat je na strunu recenziju strunjacima iz ove oblasti: Kostasu Karasu, Robertu Stradlingu, Mariji

Todorovoj, Petru Vodopivecu i Ivanu Vejvodi. Oni su nam dali dragocjene sugestije i o razliitim aspektima

historije jugoistone Evrope i o nekim pedagokim pitanjima.

Prilikom koncipiranja projekta uzeli smo u obzir sljedee faktore:

1) razlike u nastavnim programima i etnocentrinost nastave, uobiajenu u svim zemljama ovoga regiona;

2) injenicu da u jugoistonoj Evropi promjene u udbenicima historije zavise od resornih ministarstava, koja

strogo kontroliraju nastavne programe i udbenike;

3) elju samih nastavnika da nastavu dopune materijalom koji e im biti lako dostupan;

4) uvjerenje da je nemogue sastaviti jedinstven, homogen udbenik o temi historije jugoistone Evrope koji

bi se mogao koristiti u svim zemljama.

Zbog svega ovoga smatrali smo da bi bilo najbolje sainiti tematske prirunike, radne sveske s tekstualnimi vizualnim svjedoanstvima, koji e moi posluiti kao dopuna ve postojeim udbenicima. Drugim rijeima,

nama nije cilj zamijeniti udbenike historije koji se trenutno koriste u uionicama, kao to nemamo ni iluziju

da emo moi sastaviti koherentnu historiju jugoistone Evrope od XIV. stoljea do dananjih dana. Mi imamo

odreene saznajne i moralne ciljeve i elimo predloiti konkretne metode i sredstva za nastavu historije: mi se

zalaemo za pristup historiji koji je nov u svome metodu, a ne u svome sadraju.

Christina Koulouri OPI UVOD


13/136

OPI UVOD

12

Ciljevi i mogunosti

Da bismo uope mogli formulirati ope i posebne ciljeve ovoga nastavnog materijala i odabrati pojedinane

dokumente koje emo uvrstiti u njega, morali smo, prvo, realno procijeniti stanje u nastavi historije i mogunosti

da se ona inovira. Nai prijedlozi zasnovani su na novijim saznanjima iz historijskih nauka i na slinim projektima

reforme u nastavi historije, mahom provedenim u Evropi.

Promjene koje predlaemo tiu se dviju stvari:

Promjene u historiografskom pristupu

Nacionalna historija koja se predaje u kolama ne treba biti i nacionalistika historija. Znajui dase u koli, u pravilu, predaje upravo nacionalna historija, a da se i historija susjednih naroda predaje s

etnocentrinog stanovita, mi ne predlaemo da se nacionalna historija zamijeni nekom drugom, nego

da se promijeni nain na koji se ona predaje.

Regionalna historija jugoistone Evrope ne moe se posmatrati izolirano, ve je treba prikazivati kao dioevropske i svjetske historije. To znai i da predstavu o specifinom historijskom razvoju Balkana odsamog poetka treba odbaciti kao stereotipnu i pristrasnu.

Historiju svakog naroda pojedinano, a ni historiju regiona u cjelini, ne treba posmatrati kao homogenu

i harmoninu. Historija ovoga regiona puna je podjela i sukoba o kojima postoje razliita tumaenja, ba

kao to je puna i zajednikih, ujediniteljskih elemenata. Mi ne elimo dati lanu idilinu sliku, nego pokazati

kako se uenicima moe skrenuti panja na razlike i sukobe.

Promjene u pedagokom pristupu

Historiju uimo da bismo saznali neto o naoj prolosti i razumjeli je. Ako je subjekt historije kakva se

predaje u kolama nacija, onda treba pokazati da nacija nije jedini mogui okvir za identificiranje. Uenike

treba motivirati da taj okvir prevaziu, da otkriju cjeline koje bi bile ire ili pak ue od nje te da prihvate

ideju da negdje moe postojati i vie identiteta koji se meusobno dopunjuju. Muki ili enski identitet,lokalni identitet, identitet navijaa ovoga ili onoga fudbalskog kluba ili evropski identitet svi ti identiteti

mogu postojati i uporedo, iako, naravno, nemaju svi isti znaaj. Uenike zato treba motivirati da saznaju i

neto vie o sebi tako to e horizont prolosti proiriti i van onoga to im politika geografija propisuje..

Razvoj kritikog miljenja jo je jedan bitan cilj nastave historije. Ovaj cilj najbolje se moe postiiako se uenici suoe s razliitim verzijama jednoga istog dogaaja, poto ve i samo postojanjeveeg broja svjedoanstava podriva nespornost jedne vaee istine.

Radom s historijskim svjedoanstvima uenici mogu stei uvid i u prirodu historiarevog posla. Vano

je da uenici shvate da se jedan te isti historijski dokument moe tumaiti na vie naina a da to ne

podrazumijeva nuno iskrivljavanje ili zloupotrebu tih svjedoanstava.

Kroz nastavu historije uenici treba da steknu sposobnost ocijeniti neki postupak i donijeti moralni sud.

Pod ve spomenutim razvojem kritikog miljenja ne podrazumijevamo samo sumnjiavost: kritikomiljenje treba stvoriti odgovorne graane s izgraenim sistemom moralnih vrijednosti, graane kojima

niko nee moi lako manipulirati.

Prilikom sastavljanja ove knjige trudili smo se da svi narodi jugoistone Evrope mogu prepoznati sebe u ovim

itankama. U te svrhe bilo je neophodno da:

a) ova itanka bude kompatibilna s aktualnim nastavnim programima i aktualnim udbenicima; i da

b) sve zemlje jugoistone Evrope budu jednako zastupljene.


14/136

OPI UVOD

13

S ciljem kompatibilnosti, odabrali smo etiri glavne teme moderne historije koje postoje u svim nastavnim

programima zemalja u regionu jugoistone Evrope:

Osmansko carstvo

Nacije i drave

Balkanski ratovi

Drugi svjetski rat

U elji da damo uravnoteenu sliku, traili smo historijske dokumente iz jedanaest zemalja ne obazirui se na

doprinos koji je ova ili ona zemlja dala historiji ovoga regiona i izbjegavajui svaki vrijednosni sud. Meutim,

iz sasvim razumljivih razloga, relativna zastupljenost svake zemlje u ovom ili onom priruniku zavisit e od same

teme: jasno je da e o Sloveniji biti daleko vie govora u priruniku o Drugom svjetskom ratu negoli u priruniku

o balkanskim ratovima. Opet, neke razlike u zastupljenosti mogu se objasniti i agilnou saradnika koje smo

zamolili da trae historijske izvore u svojoj zemlji, ali i stepenom razvoja na kojem se u svakoj zemlji nalazi

historijska nauka: u nekim zemljama naprosto postoje bolje organizirani arhivi, postoje redovne publikacije u

kojima se iznose historijski dokumenti i postoji daleko vei broj izvora. Ti su faktori, uprkos naoj prvobitnoj

namjeri, ipak neminovno uticali na konani oblik ovih itanki i njihovu nepristrasnost.

etiri teme jedna koncepcija

Geografski okvir ova etiri prirunika jest jugoistona Evropa, od Slovenije do Kipra, a njihov vremenskiokvir jest doba od osmanlijskog osvajanja Balkana do dananjih dana. Trudili smo se pokriti itav ovajperiod. Iako se prirunici vremenski nadovezuju jedan na drugi, na nekim mjestima oni se i preklapaju.

Prva itanka, Osmansko carstvo, i druga itanka, Nacije i drave u jugoistonoj Evropi, pokrivaju dugovrijeme od XIV. do poetka XIX. stoljea, odnosno od kraja XVIII. do kraja XX. stoljea. Trea itanka,Balkanski ratovi, i etvrta, Drugi svjetski rat, odnose se na krae periode, a tema su im dva najvea oruana

sukoba u ovom regionu. Prva i trea itanka imaju neto ui prostorni okvir, bave se uglavnom historijomovoga regiona, dok druga i etvrta pokrivaju i evropsku i svjetsku historiju, iako se preteno bave historijom

jugoistone Evrope.Nismo zanemarili ni politiku i diplomatsku historiju naprotiv, rat je glavna tema dvaju od etiri

prirunika. Na ovo smo se odluili zato to su ratovi vaan element u nastavi historije u svim zemljamana Balkanu, ali i zato to smatramo da se preutkivanjem nekadanjih sukoba nikako ne moe postii miru budunosti. Za narode jugoistone Evrope ratovi ine znaajan dio njihova zajednikog historijskogiskustva, pa bi zato bilo pogreno da se u projektu iji je cilj afirmirati njihovu predstavu o zajednikojhistoriji ratovi preskoe.

Bilo u svom istinskome, traginome vidu, bilo u idealiziranome herojskom, rat zaista jest bio presudandogaaj u XX. stoljeu, i on je sablasno prisutan u sjeanjima svih generacija. Spomenici, ceremonije, jubileji

i groblja utemeljuju ovakva sjeanja i produavaju im vijek. A rat je jednako zastupljen i u historiografiji. Utradicionalnoj historiografiji, koja poiva na biljeenju dogaaja, rat je i kriterij za vremensko strukturiranjehistorije i dogaaj koji dominira u njoj. Veina historijskih prekretnica i jesu ili politiki ili ratni dogaaji.Osim toga, itavo XX. stoljee moe se periodizirati upravo prema ratovima: balkanski ratovi, Prvi svjetskirat, meuratne godine, Drugi svjetski rat, poslijeratna era i Hladni rat, ratovi u Jugoslaviji. Zatakavanje

je nekad vailo kao dobro sredstvo u pacifistikom obrazovanju: na nastavnim satima historije ne trebapredavati o ratovima i ne treba afirmirati heroje iz vojne historije, nego se treba baviti svakodnevnim ivotomi ekonomskom, drutvenom i kulturnom historijom. Ali zaista, kako predavati ita o XX. stoljeu, ili o ranijim


15/136

OPI UVOD

14

stoljeima, a ne spomenuti ratove? A ako o tom svakodnevnom ivotu priamo nevezano s politikimdogaajima, ideolokim sukobima i drutvenim podjelama, zar time u krajnjoj liniji ne doprinosimocementiranju ve postojeih stereotipa? Ako se u nastavi bavimo samo svakodnevnim ivotom i kulturomi zanemarujemo osjetljiva pitanja, nai aci e odgovore na njih potraiti (i pronai) negdje izvan kole. Apri tome njih upravo nastava historije treba osposobiti da se odupru stereotipnim tumaenjima prolosti,

proizalim mahom iz politikih i drutvenih sukoba.Rjeenje bi mogao donijeti jedan sasvim nov pristup. O ratu se moe predavati i tako da se on ne velia,o njemu se moe priati i bez dosadnih detalja, brojki i podataka. O ratu se moe predavati kao o neemuto ini sastavni dio naega zajednikog ljudskog iskustva, moe se priati o rovovima i o pozadini, moese priati sa stanovita djece, moe se priati o gladi, siromatvu, raseljavanju, o preivljavanju i moralnimdilemama. Upravo smo se za takav pristup odluili prilikom sastavljanja ovih itanki.

U isto vrijeme smo se, meutim, trudili i dati rije nijemim uesnicima historije, naime enama i djeci, koji u

tradicionalnim udbenicima historije jedva da i postoje. Ako im i nismo poklonili onoliko panje koliko smo to

prvobitno namjeravali, onda je to zato to u dostupnim historijskim izvorima ene i djeca najee i imaju tek

sporednu ulogu.

Protagonisti ovih prirunika su i veliki ljudi, ljudi poznati i izvan okvira nacionalne historije, i obini, anonimni

ljudi iz svih krajeva jugoistone Evrope ljudi kojima, u krajnjoj liniji, historija i pripada. Kad bismo iz tekstova

izbrisali imena ljudi i mjesta, ponekad ne bismo mogli znati o kojoj je tano zemlji ili o kojem narodu rije. Takva

vjeba na asu mogla bi pokazati koliko toga zajednikog ima u naem iskustvu i mimo nacionalnih podjela i

dravnih granica.

Trudili smo se da ne ukaemo samo na negativne nego i na pozitivne aspekte historijskog iskustva: na

prijateljstva, solidarnost i zabavu. Zato ete u treoj i etvrtoj itanki pronai poglavlja o humanosti i solidarnosti

u ratnim vremenima, u vremenima sukoba, mrnje i sebinog samoodranja. S druge strane, opet, trudili smo se i

da u predstavu koju narodi jugoistone Evrope imaju o sebi samima uvrstimo i neke negativne aspekte tavie,

najtei zadatak moda i jest taj prihvatiti da naa historija itekako ima svoje mrane, negativne strane.

S ratovima u Jugoslaviji tokom devedesetih, u zapadne izvjetaje vratili su se mnogi negativni stereotipio specifinosti Balkana. U ovoj ediciji prirunika o novijoj historiji jugoistone Evrope eljeli smo dati jedanmogu odgovor na takve stereotipe, ali ne i dokazivati da itav ovaj region ipak ima neku svoju vrijednost.

Mi smatramo da graa sakupljena u ovim itankama moe osvijetliti takve predrasude i doprinijeti stvaranjunove predstave koju e Evropa imati o sebi, a u koju e, zahvaljujui mogunosti poreenja, biti ukljuen iovaj dio evropskoga kontinenta.

Konano, odluili smo se za tradicionalnu, tampanu formu. Zato u njemu ima vie tekstova negolislika, pa e nae itanke moda izgledati manje atraktivno, pa moda ak i nezgrapno. Ipak, mnogo jetee itati tekst napisan na nepoznatom jeziku nego itati sliku iz zemlje iji jezik ne razumijemo. Drugimrijeima, glavni problem u komunikaciji koji postoji meu nastavnicima historije u jugoistonoj Evropi

jesu jezike barijere. Njih, meutim, moemo prevazii prijevodom, i onda moemo posluati i glas drugih.Osim toga, konzervativnost nema nuno veze s medijem: naravno da se CD-ROM moe koristiti na jednakotradicionalan nain koliko i tampani materijal, ba kao to se i na internetu mogu nai problematineinformacije koje iskrivljuju historijske injenice i ponavljaju stereotipe i pojednostavljena tumaenja.

Struktura i nain koritenja

Kao to je ve reeno, ove etiri itanke meusobno se dopunjavaju, iako se svaka moe koristiti i pojedinanoi nevezano s drugim itankama.Sve itanke strukturirane su na sljedei nain:

Opi uvodni dio: njega pie glavni koordinator projekta, objanjava u njemu koncepciju itanke i


16/136

OPI UVOD

15

daje nastavnicima metodika uputstva. Ovaj opi uvod dat je samo u prvom priruniku. Hronoloki pregled dogaaja. Uvod, poseban za svaku itanku: njega pie koordinator rada na toj itanki i on nam predstavlja

njenu temu (definiciju, teita, nove perspektive). etiri do est poglavlja (tematskih cjelina) s odjeljcima; svako poglavlje poinje kraim uvodom i

sadri i tekstualnu i ilustracijsku grau, s uvodnim ili propratnim objanjenjima, a poslije svakogteksta, odnosno slike, data su konkretna pitanja vezana za njih. Izvori grae, odabrana bibliografija, relevantna za sve zemlje u regionu. Karte, dvije ili tri u svakoj itanki.

Dok smo odabirali grau, vodili smo se principom da svako svjedoanstvo prolosti moe posluiti kaohistorijski izvor. Zato smo se trudili da u ovim prirunicima obuhvatimo to iri spektar tekstova i ilustracijakako bismo pokrili ekonomske, drutvene, kulturne i politike aspekte historijskog iskustva i ostaviliprostora za to vie asocijacija. Svi tekstovi predstavljeni su prema istom modelu: svaki tekst ima naslov,i svaki prate objanjenja i pitanja. Osim toga, na nekoliko mjesta se na kraju poglavlja mogu nai i pitanjaopijeg tipa. Nastavnici historije mogu koristiti njih, kao to mogu formulirati i neka nova. Tekstovi se mogubirati i horizontalno, tj. mogu se kombinirati i tekstovi iz dvije ili tri itanke, to je ponekad sugerirano i upitanjima koja ukazuju na druge itanke.

U praksi bi nastavnici historije mogli imati problema da materijal iz neke druge zemlje stave u pravikontekst, poto im je za to potrebno znanje koje nisu stekli tokom svoga formalnog obrazovanja. Zato smose trudili da za svaki tekst damo to vie informacija, ali tako da time ne uguimo inicijativu samih nastavika.To znai da se ovi tekstovi mogu koristiti na dva naina:

1) kao informacija o tome kako drugi vide dogaaj s kojim su sami nastavnici, pa i njihovi uenici,upoznati preko etnocentrine literature, i

2) kao nagovjetaj o tome da i ljudi iz razliitih nacionalnih ili etnikih grupa mogu imati slina osjeanjapovodom spornih pitanja i prolaziti kroz slina iskustva.

U sutini, stereotipi se najbolje mogu obesmisliti znanjem. Predrasude i stereotipi hrane se neznanjem,

kao to moemo vidjeti po predstavama koje imamo o naim susjedima ili o itavim periodima nae historije.utnja je najvei saveznik stereotipa. Zato ovi prirunici imaju i saznajnu dimenziju: u njima smo eljelistaviti na raspolaganje informacije o historijskim dogaajima u jugoistonoj Evropi, ali i postaviti odreenapitanja. Ove itanke nisu gotove jednom zauvijek: drae bi nam bilo da ohrabrimo njihove korisnike dasami istrauju dalje, da kritiziraju i da razgovaraju.

Ovi prirunici namijenjeni su, prije svega, uenicima viih razreda srednjih kola, dakle osobama od15 do18 godina, ali ih mogu koristiti i studenti i u jugoistonoj i u zapadnoj Evropi. to smo due radilina sastavljanju ovoga materijala, to smo vie shvatali da bi on mogao biti interesantan i historiarima naZapadu, koji nemaju naina adekvatno se baviti historijom naeg regiona. Zbirka historijskih izvora iz svihzemalja jugoistone Evrope na engleskom jeziku mogla bi biti od koristi akademskoj publici na zapadu,koja historiju Balkana poznaje gotovo iskljuivo na osnovu sekundarne literature.

etiri stanice na putu od XIV. stoljea do danas

Rijeili smo prvu itanku posvetiti Osmanskom carstvu, jer se ovaj period, iako ini najvei dio zajednikoghistorijskog iskustva narod jugoistone Evrope, najee u potpunosti odbacuje.

Iako se o njemu predaje u svim zemljama, perspektiva je uvijek etnocentrina. Zato je znanje o ovomvelikom carstvu koje je stoljeima vladalo prostorima jugoistone Evrope i istonim Sredozemljem


17/136

OPI UVOD

16

nepotpuno i neobjektivno. Osmansko carstvo as se prikazuje kao napredno, as kao nazadno, as kaomultikulturni raj, as kao represivno, as kao polazite nacionalnog osloboenja, as kao mjesto nacionalnepropasti. Ovako razliita tumaenja mogu se nai i u historiogafskim radovima na zapadu, koji se odnosena ovaj period.

Kad kaemo da je Osmansko carstvo zajednika historijska pozadina svih naroda jugoistone Evrope,

time ne elimo tvrditi da je ono nekakvo zlatno doba miroljubivog suivota svih naroda na Balkanu. Kaoto je ve reeno, u zajedniko historijsko iskustvo spadaju i sukobi i suivot. Osim toga, Osmansko carstvonije bilo statino, niti je bilo uniformno. Kao to je to sluaj i s drugim carevinama u kojima je ivjelo vienaroda i postojalo vie vjera, tako je i u Osmanskom carstvu bilo unutranjih razlika i sukoba, i ono serazvijalo, prolazilo kroz periode napretka i periode krize. Konano, kad saznamo neto vie o ovom carstvu,lake emo odbaciti stereotip rairen na zapadu koliko i u kranskom dijelu jugoistone Evrope, stereotipo njegovoj kulturnoj zaostalosti.

Poeli smo od XIV. stoljea, kad su se Osmanlije prvi put pojavile u ovom regionu i poele osvajatiBalkan. Prvi prirunik zavravamo na poetku XIX. stoljea iako se Osmansko carstvo nije zavrilo tada:naime, poetkom XIX. stoljea javljaju se prvi nacionalni pokreti koji e tokom XIX. i XX. stoljea dovestido stvaranja novih drava na Balkanu. Postepeno slabljenje carevina i stvaranje nacionalnih drava nanjihovim ruevinama tema je drugog prirunika, koji se vremenski dijelom podudara s prvim, poto poinjeod XVIII. stoljea. Osmansko carstvo spominje se i u itanki o balkanskim ratovima zato smo i spomenulimogunost da se tekstovi u ova etiri prirunika itaju horizontalno.

Drugi prirunik, prirunik o nacijama i dravamau jugoistonoj Evropi, posveen je jednom veomaosjetljivom i kontroverznom pitanju. Od prvih zaetaka pokret za osloboenje od osmanske vlasti pa doratova u Jugoslaviji, sukobi meu nacijama presudno su uticali na historijski razvoj ovoga regiona. ak idanas vijesti o incidentima, ispitivanja javnog mnjenja, ali i neki aspekti nastave historije kazuju nam da sunacionalne strasti i dalje ive. Onda je jasno da ni mi nismo mogli zaobii temu koja ima tako velik znaajza modernu historiju naeg regiona. Jo jedna nedoumica ticala se take na kojoj druga itanka treba da sezavri: da li da to bude kraj Prvoga svjetskog rata, ili treba da zaemo i u vrijeme poslije Drugog? Najprijesmo mislili da devedesete treba izostaviti iz ovoga prirunika, da bismo potom ipak uvidjeli da u njegamoramo ukljuiti ovu najsvjeiju fazu nacionalistikih pokreta i sukoba, kako bismo bolje razumjeli nau

sadanjicu. Konano, neke nacionalne drave u ovom regionu stvorene su upravo tokom te posljednjefaze.

Pored tih pojedinanih tema, u drugom priruniku uglavnom se drimo hronolokog pristupa kako, sjedne strane, ne bismo skrenuli u teorijska razmatranja o nacionalizmu, ali i kako bismo, s druge, pokazali:1) kako se mijenjala definicija nacije, 2) koji je geografski i hronoloki okvir nacionalistikih pokreta, tepo emu se oni razlikuju meu sobom, i 3) na kako su se razliite naine formirale nacionalne drave u

jugoistonoj Evropi. Vie od ostale tri itanke, ova druga pogodna je za prikazivanje razliitih perspektivazato to je njena tema sama sutina nacionalnog samoodreenja, ali i zato to se u njoj osporava predstavao specifinosti i autentinosti nacije.

Najvei znaaj prirunika o nacijama i dravama jeste to to on naciju prikazuje kao historijsku kategoriju,to to ne koristi ahistorine predstave o kontinuitetu i jedinstvu. Uz to, u njemu se historija jugoistone Evrope

smjeta u kontekst evropske i, ire, svjetske historije, poto je nacionalna drava najbitnija organizacionacjelina u novijoj i u savremenoj svjetskoj historiji.Trei prirunik, prirunik o balkanskim ratovima, sasvim je mogao biti i dio drugog, ako ne i prvog,

poto u njemu razmatramo presudni momenat u stvaranju pojedinih nacionalnih drava na Balkanu ikonani slom Osmanskog carstva. No u isto vrijeme, balkanski ratovi su u potpunosti balkanski: bez obzirana njihov ishod, njih moemo vidjeti i kao dokaz za to da su balkanski narodi u stanju sami odluivati osvojoj sudbini, bez mijeanja evropskih velikih sila. Osim toga, balkanski ratovi pokazali su i kakav znaajvjera ima u nacionalnim sukobima: dok se u Prvom balkanskom ratu koalicija kranskih drava borila protiv


18/136

OPI UVOD

17

muslimanskog Osmanskog carstva, u Drugom balkanskom ratu protivnike uope nije dijelila religija.Trea itanka najkraa je od svih, poto pokriva dogaaje u svega dvije godine (iako su u nju ukljueni

dokumenti i iz ranijih i iz kasnijih godina). U njoj smo se, kao, uostalom, i u etvrtoj, trudili da, osim napolitike i vojne dogaaje (o njima ionako govore i kolski udbenici), ukaemo na razliite aspekte ratakao kolektivnog iskustva. U treem priruniku dajemo informacije o dogaajima iz regionalne historije koji

su na zapadu posluili kao dokaz za specifinost ovoga regiona, tanije za posebnu nasilnost kojom se unjemu rjeavaju svi sukobi. Nije ni udo to se ovakvo uvjerenje, pa ak i sam termin balkanski ratovi estomogao uti i tokom ratova u Jugoslaviji devedesetih. U meunarodnom javnom mnjenju preovladavao jestav da su na Balkanskom polustrvu krvoprolie i meunacionalna mrnja nekakva endemska boljka. Zatobi moglo biti korisno da se i u uionici balkanski ratovi uporede s tzv. Velikim ratom, koji je izbio odmahposlije njih i koji je istinski izmijenio i samu definiciju rata.

Posljednji, etvrti prirunik posveen je najveem dogaaju svjetske historije, te smo u njemu zato1) lokalnu historiju stavili u globalni kontekst, i 2) posebnu panju posvetili moralnim ciljevima nastavehistorije. Zaista, ako acima predajemo historiju kako bismo od njih nainili graane demokratske drave,onda e nam Drugi svjetski rat dati najbolje lekcije u tu svrhu. Zemlje jugoistone Evrope nisu mogle ostatinetaknute uasima ovoga totalnog rata, to se jasno vidi po dokumentima koje dajemo. Meutim, historijaovoga dijela Evrope u isti mah nam prua mogunost da kaemo naim uenicima neto o humanosti imoralnim vrijednostima, i to tako to emo izloiti:

1) borbu protiv faizma. Smatrali smo da, iz pedagokih razloga, treba naglasiti otpor totalitarnojideologiji i brutalnosti nacizma, otpor koji je u balkanskim zemljama ipak bio masovan. Male prie o vizijikoju su neki ljudi imali u jeku najvee krize zapadne civilizacije mogle bi naim uenicima posluiti kao uzori pomoi im da steknu jasniju predstavu o moralnoj dimenziji ljudskih postupaka.

2) primjere solidarnosti i mimo vjerskih, politikih i nacionalnih razlika. Vano je naglasiti pomokoju su pojedinci ili ak itavi kolektivi pruali tokom rata, dakle u vrijeme tekih moralnih dilema i borbeza goli ivot.

No istovremeno, koliko god Drugi svjetski rat zapravo bio dogaaj od vanrednog znaaja, patnja u ratuopa je stvar. Razaranjem gradova i masovnim ubijanjem civila gotovo da je izbrisana razlika izmeu frontai pozadine. Rat postaje nekako poznat, on se prihvata kao bezmalo prirodni dio politikog i drutvenogivota. U priruniku o Drugom svjetskom ratu eljeli smo pokazati da jugoistona, srednja i zapadnaEvropa dijele isto iskustvo rata, to ipak baca novu svjetlost na priu o nekakvoj specifinoj balkanskojbrutalnosti.

S druge strane, s obzirom na to da nam je tema etvrtog prirunika ipak vremenski veoma bliska,raste i opasnost od potpuno razliitog itanja i tumaenja dokumenata koje smo ovdje ponudili. Za nekezemlje jugoistone Evrope vrijeme poslije Drugoga svjetskog rata bilo je gotovo jednako bolno koliko ivrijeme samog rata, tako da je tumaenje rata dijelom obiljeeno i poslijeratnim iskustvima. S obzirom na

kompleksnost i meunarodni okvir poslijeratnih dogaaja, odluili smo etvrtu knjigu zavriti trenutkomosloboenja, koliko god da je ono bilo razliito u svakoj zemlji. Tako smo se mogli zadrati kod optimizmazbog sloma nacizma i zbog toga to je prestala mora rata a da ne ulazimo u direktne i indirektne posljedicekoje je on imao za poslijeratno drutvo i u zapadnoj i u istonoj Evropi. Osim toga, u periodu Hladnograta zemlje u regionu jugoistone Evrope krenule su razliitim putevima i od jednog trenutka pripadaleIstonoj, odnosno Zapadnoj Evropi, u politikom smislu te rijei.


19/136

OPI UVOD

18

Nastavni metodi

Sastavljai ovih itanki nisu poli od toga da e se njihove knjige bez ikakvih problema koristiti u uionicama.Dok smo radili na ovom projektu, imali smo u vidu itav niz oteavajuih okolnosti:

1. vrijeme koje je u nastavnim programima uope i predvieno za nastavu historije veoma je ogranieno,zbog ega ni inovativnost nastavnik ne moe doi do izraaja;2. uenici se sve manje zanimaju za historiju: njihova panja sve je vie usmjerena na neke druge,

modernije i atraktivnije oblasti, naprimjer, na nove tehnologije;3. usavravanju nastavnika jedva da se poklanja ikakva panja, tako da oni nemaju gdje obnoviti znanje

ili se obuiti za koritenje alternativnog nastavnog materijala. Zato je teko rei u kojoj e se mjericiljevi naznaeni na poetku ovoga projekta uope moi ostvariti u praktinoj nastavi.

Nastavnici historije moi e koristiti ove prirunike na razne naine ponegdje su oni ve i uliu nastavnu praksu. Pitanja navedena poslije svakog izvornog dokumenta i poslije veine odjeljakaprvi su korak ka neto kompleksnijim nastavnim metodima poput simulacije, insceniranja odreenihsituacija, pisanja samostalnih radova i aktivnog uenja. Neke teme pogodnije su za samostalan rad:Drugi svjetski rat, naprimjer, kod kojeg nastavnik moe kombinirati metode usmene historije i igrane idokumentarne filmove. U svakom sluaju, nae itanke treba da omogue kritiki pristup postojeimkolskim udbenicima i usvajanje novog znanja putem racionalnog i kritikog bavljenja datom temom.Uspjeh ovakvog poduhvata gotovo u potpunosti zavisi od nastavnikove inicijative, snalaljivosti imetodikog pristupa.

Pa ipak, kritiki pristup postojeim udbenicima treba shvatiti na pravi nain. Udbenici koji sekoriste u nastavi imaju razliit kvalitet, i oni nisu nita manje autentini nego to je to zbirka originalnihdokumenata. Time to smo se odluili za to da na jednom mjestu saberemo izvorne dokumente, a ne dase bavimo historiografijom, nikako ne znai da automatski polazimo od objektivnosti ili autentinostitih izvornih tekstova: cilj nam je bio pokazati koliko se tumaenja jednog dogaaja, zavisno odstanovita, mogu razlikovati. eljeli smo, drugim rijeima, afirmirati komparativni metod i predoiti

razliite perspektive. Konano, sasvim smo svjesni toga da na izbor nije ba sasvim sluajan: i onodraava specifina stanovita i tumaenja, na ta smo skrenuli panju i u uvodu u svako poglavlje.

Ovo se odnosi i na tekstove i na ilustracije. Naravno, mladim ljudima ilustracije e svakako bitizanimljivije, jer e zahvaljujui njima bolje moi zamisliti prolost. Znamo, meutim, da i slike moguzavarati, pa zato njima treba pristupiti jednako kritiki koliko i tekstovima. Kao i tekstovi, i slike semogu itati samo na osnovu kakvog-takvog znanja o (drutvenom, kulturnom itd.) kontekstu u kojemsu nastale. Trudili smo se dati informacije o ilustracijama koje smo odabrali, mada su one najeezanimljive upravo u kombinaciji s tekstovima datim u tom poglavlju. Poto nai prirunici pokrivajusedam stoljea historije, slike koje smo odabrali u mnogo emu su osobene, pa se moraju i analizirati narazliite naine: to su fotografije, posteri, karikature, litografije, slike, ilustracije na rukopisima, oglasi,razglednice, potanske markice, novanice itd. Osim neizbjenog estetskog, kriterij je bila i sugestivnost

slike, njena mo da doara neku situaciju. Naprimjer, na osnovu slika tipinih predstavnika odreenihdrutvenih grupa u Osmanskom carstvu moemo otkriti kakva je predstava postojala o svemu to jedrukije, s tim to moramo imati u vidu da ono to je drukije nije automatski i neto drugo: ak nimeu savremenicima kulturna razlika ne vodi nuno do sukoba.


20/136

OPI UVOD

19

Zakljuak

Prirunici ove edicije plod su dugotrajnih rasprava i sporova, ali su i prijatno iznenaenje: oni nam,naime, pokazuju da historiari u svom poslu mogu prevazii granice. Trenutno na Balkanu postoji kritinamasa nastavnika historije koji su spremni promijeniti svoj nain rada, jer nema sumnje u to da se nastava

historije u svim balkanskim zemljama trenutno nalazi u krizi. Mi se upravo i obraamo onim nastavnicimakojima su za takvu promjenu potrebna nova sredstva i nove smjernice.Ti e ljudi moi motivirati i druge svoje kolege, jer najvei protivnik u ovom naem poduhvatu nije ni

politika ni ideologija, nego apatija.

Zato elimo pobuditi interesiranje uenika za ono to se dogaalo u regionu kojem i njihova zemljapripada i pomoi im da razumiju kompleksnu sadanjicu u kojoj ive. Utoliko ovo i nije samo naunieksperiment: ovo je i odgovor na iskuenja koja oekuju zemlje jugoistone Evrope na njihovom putu uzajedniku budunost.


21/136

OPI UVOD

20


22/136

21

Karta 1: Jugoistona Evropa .....................................................................................................................................................................4

Uvod ...........................................................................................................................................................................................27

Hronologija ..............................................................................................................................................................................29

Prvo poglavlje: irenje osmanske vlasti u jugoistonoj Evropi.........................................................................41

Ia. Poeci osmanske drave u Anadoliji............................................................................................................................................41I-1. Orhan se eni kerkom tekfura od Jar Hisara ......................................................................... .....................................41I-2. Osvajanje Karada Hisara i prvo itanje hutbe u Gazi-Osmanovo ime ..............................................................42

Ib. Osvajanje Balkanskog poluostrva.................................................................................. ...............................................................43I-3. Kako su sukobi meu kranskim dravama na Balkanu olakali prodor Osmanlija ...................................43I-4. Ferman Murata I. kojim se Evrenos-begu potvruje pravo upravljanja junom

Makedonijom (1386.) ...........................................................................................................................................................43I-5. Uloga lokalnih/domaih saradnika u irenju osmanske vlasti na Balkanu .......................................................44Sl. 1. Bajazit I. pristie u pomo opkoljenom Nikopolju uoi bitke s kriarima (1396.);

osmanska minijatura (oko 1584.) ....................................................................................................................................45I-6. Kako se u XIV. stoljeu objanjavala pobjeda Osmanlija nad kranima: Grigorije Palama i Hans iltberger ................................................................. .................................................................45I-7. Krani timarnici u Arvanidu, albanskoj provinciji (1431./1432.) .........................................................................46I-8. Srpski despot kao osmanski vazal (1432.) ............................................................................... .....................................46

I-9. Kako je palo Novo Brdo (1455.) ........................................................................ ................................................................47I-10. Turska razaranja u Sloveniji, pismo habzburkog namjesnika u Kranjskoj (1491.) ........................................48Sl. 2. Osmanska vojska pobjeuje kod Mohaa (1526.); osmanska minijatura (oko 1588.) ..................................48Sl. 3. Zarobljeni stanovnici Beograda (1521.) ........................................................................................................................49I-11. Krani zarobljeni u Bosni (1530.) ......................................................................... ...........................................................49

Ic. Pad Carigrada osvajanje Istanbula (1453.)............................................................................ .................................................49I-12. Pad Carigrada, bizantsko vienje: Georgije Sfrances ............................................................................ ...................49I-13. Ponovno naseljavanje Istanbula pod Mehmedom II. ..................................................................... ..........................50

Id. Stanovnitvo i vjera .............................................................................................................................................................................51I-14. Prisilno naseljavanje (srgun) Balkana stanovnitvom iz Male Azije (pred kraj XIV.

stoljea) .....................................................................................................................................................................................51I-15. ta su Osmanlije obeale bosanskim seljacima: pismo kralja Stjepana Tomaevia

(1461.-1463.) papi Piju II. ......................................................................... ............................................................................51I-16. Joasaf, pravoslavni episkop vidinski, o prisilnom i dobrovoljnom primanju islama (XV.

stoljee) ............................................................................. ..................................................................................... ...................51I-17. Kako je jedan kadija zabiljeio sluaj djeaka bez oca koji prima islam (1636.) .............................................51I-18. Molba jednog mladia da pree na islam (1712.) .................................................................................... .................51

Sadraj


23/136

SADRAJ

22

Drugo poglavlje: Institucije Osmanskog carstva..........................................................................................................................53

IIa. Sultan i njegov dvor................................................................................. .................................................................................... .......54II-1. Titule koje je Sulejman koristio u prepisci s Ferdinandom I. (1562.) ...................................................................54

II-2. Odlike idealnog vladara u pjesmi koju je Delalzade posvetio sultanu Selimu II. (1566.-1574.) ..............54II-3. Razliita miljenja o bratoubistvu na prijestolu: hronika Mehmeda Nerija o pogubljenju

Mustafe Nejakog (1422.) ........................................................................... ..........................................................................55Tabela 1: Dvor i centralna uprava Osmanskog carstva .......................................................................................... .....................56Sl. 4. Plan Topkapi saraja u Istanbulu ....................................................................................... .................................................57Sl. 5. Carski poslanik na audijenciji kod osmanskog sultana ...........................................................................................57II-4. Kako je Mustafa I. doao na prijesto (1617.) ....................................................................... .........................................57Sl. 6. Carska gozba tokom vojnog pohoda ........................................................................... ..................................................57Sl. 7. Sultan Bajazit II. (1481.-1512.) u lovu nedaleko od Plovdiva .................................................................................59

IIb. Devirma..................................................................................................................................................................................................60II-5. Bivi jeniar opisuje devirmu ............................................................................... ...........................................................60II-6. Kranska kritika devirme u itiju Georgija Novog iz Sofije (1539.) ..................................................................60Sl. 8. Djeca popisana za devirmu .............................................................................................................................................61Sl. 9. Jeniarski aga ..........................................................................................................................................................................62II-7. Lutfi-paa se prisjea svoga ivota od vremena kad je otet devirmom ...........................................................62

IIc. Timari .........................................................................................................................................................................................................63II-8. Pravila o raspodjeli timara .................................................................................... ..............................................................63II-9. Popis prihoda koje spahija treba da prikupi s timara ........................................................................... ....................63II-10. Ponovno naimenovanje za posjednika srednjeg ili veeg timara .......................................................................63II-11. Odluke o posjednicima timara koji se nisu odazvali pozivu za rat ......................................................................63Sl. 10. Naoruani spahija..................................................................................................................................................................64

IId. Ideologija zatite podanika i praksa u pravosudnom sistemu.......................................................................................64II-12. Savjeti Murata I. Evrenos-begu, kojeg je upravo postavio za namjesnika (138.) ............................................64II-13. Ferman Mehmeda I., izdat monasima manastira Margarit, u blizini Sera (1419.) ..........................................65II-14. Kadijina presuda u sporu izmeu jednog kranina i jednog jeniara (Sofija, 1618.) .................................65II-15. Kadijina presuda u sporu izmeu jednog muslimana i jednog kranina (Vidin, 1700.) ...........................66II-16. Zajednica na ostrvu Mikonos odluuje da protjera kadiju (1710.) ......................................................................66II-17. Presuda protiv kodabae Todorakija iz Samakoduka (1762.) ............................................................................66II-18. Osmanska povelja kojom se tite manastiri u Bosni (1785.) ............................................................................ ......67

IIe. Pokrajine i vazalske drave................................................................................. .............................................................................67II-19. Odredba o statusu Dubrovnika, potvrena i ahdnamom Murata III. (1575.) ..................................................67

II-20. Ahdnama Ahmeda I. za Transilvaniju (1614.) ............................................................................ ..................................68II-21. Autonomija Moldavije (1716.) ........................................................................... ...............................................................68II-22. Francuski putnik Flaa o posebnom statusu vlakih kneeva (1741.) ................................................................69Tabela 2: Teritorijalna podjela u Osmanskom carstvu (XVI. stoljee) .............................................................................. ......70


24/136

OSMANSKO CARSTVO

23

Tree poglavlje: Vjerske institucije, vjerske zajednice i vjerski obredi...............................................................................71

IIIa. Muslimani...............................................................................................................................................................................................71III-1. Natpis na portalu Sulejmanove damije u Istanbulu (polovina XVI. stoljea) .................................................71III-2. Dimitrije Kantemir o muslimanskim molitvama ........................................................................... .............................71Sl. 11. Damija u Izniku (Nikeja) iz XIV. stoljea .......................................................................................................................72Sl. 12. Sulejmanija (Sulejmanova damija) u Istanbulu (1550.-1557.) .............................................................................72III-3. Kako jedan musliman objanjava vezu izmeu Boga i kie (1779) .....................................................................73Sl. 13. Ornamentalni natpisi iz Kurana u Staroj damiji u Edrenu (XV. stoljee) .........................................................73Sl. 14. Turska gospa na kamili prilikom hodoaa u Mekku ........................................................................... ..................73III-4. Muslimanska heterodoksija ale o bektaijama ..................................................................... ................................73Sl. 15. Astronomska opservatorija u Istanbulu (oko 1580.).......................................................................................... .......74Sl. 16. Narodni junak Nasrudin-hoda ......................................................................... ...............................................................74

IIIb. Krani .....................................................................................................................................................................................................75III-5. Izbor Genadija Sholarija za prvog pravoslavnog patrijarha poslije osvajanja Carigrada (1453.)......................75Sl. 17. Osmanska srebrena posuda s natpisom na grkom, koritena za pravoslavni crkveni

obred (XVI. stoljee ) ............................................................................................................................................................75III-6. Francuski putnik Pjer Leskalopje o manastiru sv. Save u Srbiji (1574.) ..............................................................75III-7. Pavle Alepski o moldavskim crkvama (polovina XVII. stoljea) ..................................................................... .......76Sl. 18. Manastir Voronec u Moldaviji (izgraen 1488., vanjske freske 1547.-1550.) ....................................................76Sl. 19. Tajna veera freska iz manastira Stavronikita, Sveta gora (1546.) ....................................................................76III-8. Kozma Etolski poziva krane da daju decu u kole ............................................................................. ....................77III-9. Kiril Pejinovi o sukobima izmeu seljana pravoslavne vjere i njihovih sveenika (1816.) ......................77

IIIc. Jevreji........................................................................................................................................................................................................78III-10. Pismo Isaka Carfatija, rabina iz Edrena, upueno Jevrejima u srednjoj Evropi (polovina

XV. stoljea)..............................................................................................................................................................................78III-11. Elija Kapsali o bogatstvu Jevreja u Osmanskom carstvu za vrijeme vladavine Mehmeda II. ...... ..... ...... ...... ..78III-12. Jevrejski mesijanizam: sluaj Sabataja Zevija (1666.) ............................................................................. ..................79Sl. 20. Jevrejski ljekar, francuska gravira (1568.) .................................................................................... ..................................79

IIId. Meusobni odnosi vjerskih zajednica i vjerska diskriminacija.....................................................................................80III-13. Vjerski dijalog tokom zatoenitva Grigorija Palame (1354.) .......................................................................... ......80III-14. Zajedniki ivot razliitih vjerskih zajednica u osmanskim gradovima (oko 1600.) ......................................81III-15. Odnosi izmeu pravoslavaca, katolika i luteranaca u Bugarskoj i Vlakoj (1581.) .........................................81III-16. Fetva Ebus-suuda iitima (polovina XVI. stoljea) .................................................................................. ...................82III-17. Carska naredba o zabrani franakog prozelitizma meu Ermenima u istonoj Anadoliji (1722.) ......................82III-18. Osmanske vlasti u Bosni presuuju u sporu izmeu pravoslavaca i katolika (1760.) ...................................83III-19. Carske odredbe za nemuslimane (1631.) ................................................................................... ..................................83

III-20. Pogubljenje nepropisno odjevenog pravoslavca (1785./1789.) ..........................................................................84III-21. Carska naredba o crkvi u Stanimaki, kod Plovdiva, izgraenoj bez dozvole (1624.) ....................................84III-22. Netolerantnost krana prema ljudima koji ive u braku s osobom druge vjere (Kipar, 1636.) ........................84III-23. Odredbe o vjerskom ivotu u Transilvaniji (1653.) ................................................................................ ....................84III-24. Zakljuak biskupskog sinoda u Stonu, kraj Dubrovnika, uperen protiv Jevreja (1685.) ..............................85III-25. Privilegije za jednog Jevreja u Dubrovniku (1735.) .............................................................................. .....................85III-26. Muenitvo sv. Kirane u Solunu (1751.) ....................................................................................... ..................................85Sl. 21. Vaznesenje Hristovo, osmanska minijatura (1583.) ..................................................................................................86


25/136

SADRAJ

24

etvrto poglavlje: Tipini predstavnici drutvenih grupa i svakodnevni ivot..............................................................87

IVa. Elita i obian svijet .............................................................................................................................................................................87IV-1. Prezir osmanske elite prema Turcima seljacima ...................................................................... ...................................87Sl. 22. Akindija ....................................................................... ........................................................................................ ....................88Sl. 23. Spahija .......................................................................................................................................................................................88Sl. 24. Jeniar .......................................................................................................................................................................................89Sl. 25. Vojnici u Albaniji, crte an-Batista Ilera (1809.) ........................................................................................................89Sl. 26. ejh el islam .................................................................................. .................................................................................... .......89Sl. 27. Visoki osmanski pisar .............................................................................. .............................................................................90Sl. 28. Arapski trgovac ...................................................................................... ................................................................................91Sl. 29. Trgovac iz Dubrovnika .......................................................................... ...............................................................................91Sl 30. Osmanski kroja .......................................................................... .................................................................................... .......91Sl. 31. Pastir...........................................................................................................................................................................................92Sl. 32. Ribar ...........................................................................................................................................................................................92Sl. 33. Dervi .........................................................................................................................................................................................93Sl. 34. Ermenski monah ............................................................................. ................................................................................ .......93Sl. 35. Pravoslavni patrijarh carigradski ......................................................................................................................................94Sl. 36. Veliki rabin Carigradski (kraj XVIII. stoljea) .................................................................................................................94Sl. 37. Kranski velikodostojnik (XVIII. stoljee) ................................................................................. ....................................95Sl. 38. uveni ajan: Alipaa od Janjine (1741.-1822.), slika Luja Diprea (1819.) ...........................................................95Sl. 39. Osmanski mjenja novca ...................................................................... .............................................................................96Sl. 40. Dragoman: Pjer Jamoglu, tuma pri francuskom poslanstvu (1787.) ................................................................96Sl. 41. vedski poslanik (1788.) ......................................................................................................................................................96Sl. 42. Galiot nosi svoje sljedovanje vode ............................................................................ ......................................................97

IVb. ivot na selu .........................................................................................................................................................................................97IV-2. Odredbe o seoskoj samoupravi u Vidinskom paaluku (1587.) ..................................................................... .......97IV-3. Seljakova obaveza da obrauje svoje imanje (seoski zakon iz Karamanije, 1525.) .......................................97Sl. 43. Bugarska kua u Trijavni (XVIII. stoljee) ......................................................................... ..............................................98IV-4. Francuski putopisac Pjer Leskalopje opisuje bugarske kue nedaleko od Ruuka .....................................98IV-5. Kako izgledaju i kako su odjeveni ljudi koji ive nedaleko od Plovdiva (1553.-1555.) ................................98IV-6. Hrana i pie u Albaniji (oko 1810.)...................................................................................................................................99Sl. 44. Soba u Arbanasima (XVIII. stoljee) ................................................................................................................................99IV-7. Putovanje po bugarskim selima (1761.) ............................................................................... .........................................99Sl. 45. ene peru rublje (Larisa, poetak XIX. stoljea) .......................................................................................................100Sl. 46. Mukarci i ene s ostrva Paros sviraju i igraju ...........................................................................................................100IV-8. Drumovi i pota u Albaniji za vrijeme osmanske vlasti (oko 1800.) ................................................................. 100

IVc. ivot u gradovima ...........................................................................................................................................................................101

IV-9. Opis Beograda (1660.) ........................................................................... ........................................................................... 101Sl. 47. Turin jae konja natovarenog velikim koevima za voe i povre ..................................................................103Sl. 48. Povorka pekara u Carigradu (1720.) ............................................................................................................................103IV-10. Rezidencija vlakog kneza Konstantina Mavrokordata, kako je prikazuje francuski

putopisac Flaa (polovina XVIII. stoljea) ...................................................................................................................103IV-11. Povelja bakalskog esnafa u Moskopolju (1779.) .................................................................................... .................104IV-12. egrtski ugovor na ostrvu Skiros (1793.) .................................................................................... ............................... 104Sl. 49. Osmanska djeca na vrteci tokom proslave Bajrama ............................................................................................104IV-13. Fetva Ebus-Suuda o zatvaranju kafedinica irom Carstva (druga polovina XVI. stoljea).....................105


26/136

OSMANSKO CARSTVO

25

IV-14. Kafanska pjesma iz Senja.................................................................................................................................................105IV-15. Evlija elebija o beogradskoj baklavi (1660.) ...................................................................... ..................................... 105IV-16. Jelovnik evkija mula Mustafe (Sarajevo, druga polovina XVIII. stoljea) ...................................................... 106

IVd. ivot na granici.................................................................................................................................................................................106IV-17. Francuski putopisac Nikola de Nikole opisuje osmanske ratnike, delije ..................................................... 106Sl. 50. Delija, osmanski ratnik (XVI. stoljee)..........................................................................................................................107IV-18. Institucija bratimljenja na bosanskoj granici (1660.) ........................................................................... .................. 107IV-19. Osmanlije trae ljekara iz Dubrovnika (1684.)..........................................................................................................108IV-20. Pismo imuna Koziia Benje, modrukog biskupa, papi Lavu X. (1516.) ..................................................... 108IV-21. Pismo Franje Krste Frankopana Gasparu olniu (1670.) ................................................................................ ....108IV-22. Pjesma o Hrvatima koji haraju po Kladui .................................................................................. ............................... 109IV-23. Marko Kraljevi pije vino uz ramazan ......................................................................... ................................................ 109IV-24. Uticaj krana na Albance muslimanske vjere (oko 1800.) .............................................................................. ...110

IVe. ivot ene ............................................................................................................................................................................................110IV-25. Carsko vjenanje u XV. stoljeu................................................................................................... ............................... 110IV-26. ene u Albaniji (oko 1810.) ............................................................................. ................................................................ 110

IV-27. Solidarnost meu krankama: muenitvo sv. Filoteje (1589.) ..................................................................... ...111IV-28. Statut enskog sapundijskog esnafa u Triki, u Tesaliji (1738.) .......................................................................... 111IV-29. Razvod u jednom selu kod Sofije (1550.) .................................................................................... ............................... 111Sl. 51. Ugledna Atinjanka (1648.)...............................................................................................................................................112Sl. 52. Turkinja s djecom (1568.) .................................................................................................................................................112Sl. 53. Turkinja u odjei za izlazak, francuski crte (oko 1630.) .......................................................................................112IV-30. Kadija biljei sluaj Kipranke koja se razvodi tako to prima islam (1609.) ................................................... 112Sl. 54. Djevojka iz brdskih krajeva na sjeveru Albanije (poetak XIX. stoljea) .........................................................113IV-31. Kadija biljei sluaj muslimana koji se razvodi od kranke (1610.) ................................................................ 113IV-32. Jeniar ini preljubu s muslimankom u Carigradu (1591.) ............................................................................... ...113IV-33. Ledi Meri Vortli Montegju o osmanskim enama (1717.) ................................................................................. ...114

Peto poglavlje: Faktori krize ................................................................................................................................................................115

Va. Prirodne nepogode ......................................................................................................................................................................115V-1. Glad u Istanbulu (1758.) ......................................................................... .......................................................................... 115V-2. Zemljotres u Istanbulu (1766.) .......................................................................... ............................................................. 116V-3. Kuga u Bukuretu (1813.) .......................................................................... ...................................................................... 116

Vb. Politika kriza u Istanbulu ............................................................................................................................................................117V-4. Rjeenja za krizu osmanske drave u Koi-begovim memoarima (oko 1630.) ............................................ 117V-5. Poslanici moldavskog kneza Konstantina Mavrokordata ................................................................................ ....117

Vc. Ratovi, pobune i seobe ...................................................................................................................................................................118V-6. Seljani bjee u grad (1665.) ................................................................................ ............................................................. 118V-7. Pobuna Mehmed-age Bojadioglua na Kipru (oko 1680.)................................................................................... 118V-8. Izvjetaj papi o pobuni u iprovcima (1688.) ....................................................................... .................................... 119V-9. Srbi bjee u strahu od osmanske odmazde (1690.) svjedoenje akona Atanasija Srbina ..................... 120V-10. Moldavska buna protiv Osmanlija (1711.) .................................................................................. ............................... 120V-11. Habzburki oficir u dnevniku opisuje opsadu Dubice (1788.) ....................................................................... ....121


27/136

SADRAJ

26

V-12. Rizici putovanja kroz Albaniju (oko 1800.) ............................................................................ .................................... 121V-13. Kako je Hromi Ibrahim provalio u Kazanlik (1809.) ................................................................................ ................121V-14. Niz katastrofa u prii bugarskog uitelja Todora iz Pirdopa kraj Sofije (1815.-1826.) ............................... 122

Bibliografija .................................................................................................................................................................................................123

Biljeka o koordinatorima projekta .................................................................................................................................................127

Biljeka o saradnicima............................................................................................................................................................................129

Nastavnici koji su sudjelovali u seminarima................................................................................................................................129

Karta 2: Osmansko carstvo i Evropa 1600. godine ...................................................................................................................130


28/136

27

Osmansko carstvo jedna je od glavnih politikih sila koje su tokom veoma dugog perioda uticale nahistoriju jugoistone Evrope. Od XIV. pa sve do poetka XX. stoljea osmanska drava bila je najveapolitika organizacija u ovom regionu.

Meutim, to nije jedini razlog zbog kojeg prouavamo osmansku historiju jugoistone Evrope.Osmansko carstvo vano je zbog naina na koji narodi jugoistone Evrope odreuju svoj identitet.Upravo zato to su se borili protiv Osmanlija, ovi narodi sebe smatraju dijelom kranske Evrope. Osimtoga, osmanska vlast esto se okrivljuje i za ekonomsku zaostalost i haotinu politiku situaciju kakvei dan-danas moemo zatei u mnogim zemljama jugoistone Evrope. No, mi ovdje neemo razmatratida li su Osmanlije krive za ove pojave ili nisu: ova i mnoga druga pitanja moi emo sagledati uobjektivnijem svjetlu ako se poblie pozabavimo razliitim svjedoanstvima iz osmanskog periodanae zajednike historije.

Postoji jo jedan razlog zbog kojeg se treba ponovo posvetiti osmanskoj historiji. U posljednjihnekoliko decenija, prouavanje Osmanskog carstva doivjelo je neobino jak zamah, i to ne samou Turskoj i zemljama jugoistone Evrope nego i u zapadnoj Evropi, u SAD-u, pa ak i u Japanu.Historiarima su odnedavno dostupni novi izvori grae, kojima se moe pristupiti i preko starih i prekonovih metoda, pa je predstava o Osmanskom carstvu sada sadrajnija, potpunija i neto objektivnija.Osim toga, neke stvari koje su ranije vaile za nesporne injenice sada su, zahvaljujui i ovim novimsaznanjima, dovedene u pitanje ili su ak odbaene.

esto se kae da je Osmansko carstvo bilo turska drava. Istini za volju, osnivai osmanske dravei dinastije jesu bili turskog porijekla, ali se osmanska drava irila s novim osvajanjima i s vremenomobuhvatala mnoge narode koji su govorili razliitim jezicima i bili razliite vjere. tavie, i samuvladajuu klasu u Osmanskom carstvu su tokom veeg dijela njegove historije inili ljudi iz razliitih

etnikih grupa. Od klasinog doba Mehmeda II. i Sulejmana pa do jaanja nacionalizma u XIX. stoljeuak su i sami pripadnici vladajue klase pod Turcima podrazumijevali proste i nepismene seljake izMale Azije s kojima nisu htjeli imati nita. Zato predstavnici osmanske vlasti i ueni ljudi svoju dravunikad i nisu zvali turskom, nego devlet-i aliye, Visoka porta, ili devlet-i ali-Osman, drava Osmanoveloze. Kao i u veini drugih srednjovjekovnih i ranih novovjekovnih drava, i ovdje je lojalnost dinastijibila vanija od pripadnosti etnikoj grupi.

I predstava o osmanskoj despotiji osporena je u novijim historijskim istraivanjima. Najvanijiargument koji obara tezu o osmanskoj despotiji jest to to se osmansko drutvo tokom svoje dugehistorije itekako mijenjalo. Tano je da su sultani, bar tokom klasinog doba, imali neogranienu vlasti da su kontrolirali sve to se dogaa irom svih osvojenih oblasti. Meutim, carevinu koja se prostiralana tri kontinenta nije bilo lako nadgledati, naroito s onakoogranienim tehnikim sredstvima kakva su

postojala u poznom srednjem vijeku i na poetku novog doba. ak je i slavni sistem timara, zahvaljujuikojem su sultani mogli kontrolirati najznaajniji dio vojske, zapravo bio samo sredstvo koje se koristilou svim razvijenijim poljoprivrednim drutvima s neto veom teritorijom i stanovnitvom, sredstvo,dakle, kojim se na lokalnom nivou postizalo ono to se, s obzirom na nizak stepen razvoja novaneprivrede, nerazvijen saobraajni sistem i nerazvijen sistem komunikacije, nije moglo postii na nivouitave zemlje naime, uspostavljanje vlasti licem itave zemlje, a preko grbae seljaka, kako bi seouvali red i mir i kako bi se osigurao prijenos svakog proizvedenog vika u ruke same vladajue elite.Ni sultanova kontrola nad timarima ni njegov monopol na vatreno oruje (Osmansko carstvo moemo

Uvod


29/136

UVOD

28

smatrati barutnim carstvom, mada to vai i za neke druge velike drave na poetku novog vijeka) nisuuspjeli preivjeti krizu kakvu je donio kraj XVI. stoljea.

Dalje, koliko god da su tvrdili da imaju apsolutnu vlast, i sultani su, kao i veina drugih samodracau Aziji, Evropi i drugdje u svijetu, morali potovati ogranienja kakva im je nametao Boji zakon uosmanskom sluaju, erijat. Sultan je o ova ogranienja ponekad mogao da se oglui uz pomo ejhul-

islama, vrhovnog vjerskog poglavara, ali to nam samo kazuje da je sultan itekako bio svjestan toga daipak nema neogranienu mo. Jednostavnije reeno, despotska vlast osmanskih sultana teorijski jezavisila od Boga, a praktino od okolnosti kakve vladaju meu ljudima.

Razlika izmeu drutava i stanovnitva jugoistone Evrope, s jedne, i osmanskih osvajaa/tlaitelja,s druge strane, okosnica je mnogih naih nacionalnih verzija historije. Nema nikakve sumnje u to da jei tokom osvajanja i tokom duge osmanske vladavine sukoba bilo mnogo, i da su vlastodrci umjeli bitii okrutni. Pa ipak, itavu historiju jugoistone Evrope od XIV. do XX. stoljea ne ine samo sukobi. Kaoi u mnogim drugim drutvima kojima vlada nadnacionalna i multikonfesionalna carska drava, ljudi senisu samo opirali ve su i traili naina da se prilagode historijskoj situaciji, da stvore bolju budunosti za sebe i za zajednicu kojoj pripadaju. Ponekad je u tom cilju valjalo pregovarati s vlastodrcima, aponekad i aktivno saraivati s njima kako bi se stekle line ili kolektivne povlastice. Ponekad je valjalopokoriti se vlastima, ali ponekad je trebalo odabrati ovaj ili onaj vid aktivnog ili pasivnog otpora. A to,opet, znai da je svakodnevica esto bila vanija od velikih politikih pitanja. Noviji radovi kazuju nammnogo toga o praktinim aspektima ivota u jugoistonoj Evropi za vrijeme osmanske vladavine, poemu vidimo i da je on u velikoj mjeri bio slian svakodnevnom ivotu u drugim regionima Evropeistog tog doba, vidimo da unutar jugoistone Evrope postoje mnoge slinosti, ali i razlike od jednogkraja do drugog.

Kad poredimo zakljuke do kojih su doli autori novijih historiografskih radova, vidimo kakopredstava o historijskoj specifinosti jugoistone Evrope pod osmanskom vlau polako gubi svojosnov, i sve vie otkrivamo slinosti naeg regiona s drugim regionima, ali i s drutvom u kojemtrenutno ivimo. Naravno, razlike i dalje postoje, i njih ni ti noviji radovi ne negiraju, ali njih prostonema toliko da bismo itavu jugoistonu Evropu za vrijeme Osmanskog carstva mogli proglasitinekakvim egzotinim rezervatom. Na osnovu tih razlika bolje moemo shvatiti kompleksnost drutava

i u prolosti i u sadanjici, to, u stvari, i jest jedan od osnovnih zadataka historijskog znanja, i to nesamo ovdje.

U ovom priruniku eljeli smo motivirati nastavnike, uenike i naunike da historiju jugoistoneEvrope za vrijeme Osmanskog carstva pogledaju na nov nain. Da bismo izbjegli preklapanja ove knjiges drugim prirunikom, prirunikom o nacijama i dravama u jugoistonoj Evropi, ovdje se nismo baviliposljednjim stoljeem Osmanskog carstva, ve smo se zaustavili na kraju XVIII. stoljea i naveli sveganekoliko dokumenata s poetka XIX. stoljea. No ak i uz ovo ogranienje, pokazalo se da je na ovakomalo strana gotovo nemogue prikazati sve aspekte i pojedinosti pet stoljea pozne srednjovjekovnei rane novovjekovne historije jugoistone Evrope. Morali smo se drati dogovorenih prioriteta i vritistrogu selekciju. Neke smo aspekte, koliko god vani oni bili, ili u potpunosti preskoili ili smo ih samoovla naznaili. U izboru originalnih dokumenata oslanjali smo se na nae saradnike i trudili se dati

nepristrasnu sliku, i u geografskom i u tematskom smislu. Pa ipak, znamo da e neki korisnici ovogaprirunika poeljeti da upotrijebe i druge tekstove i ilustracije. Ako to bude tako, onda e na cilj bitiostvaren jer mi i elimo motivirati nastavnike, uenike, pa i historiare od struke da postanu svjesnibogatstva i kompleksnosti historije ovoga regiona u vrijeme osmanske vladavine.


30/136

OSMANSKO CARSTVO

29

Hronologija

Osmanskisultani

Politiki procesi Politiki i vojnidogaaji

Teritorija Drutvoi kultura

Znaajni dogaajivan Osmanskogcarstva

Osman(1281.-1324.)

Orhan (1324.-1362.)

Oko 1300. do 1345.godine:Poetak irenja osmanskevlasti na sjeverozapadMale Azije, a na raunBizantskog carstva; uovom periodu osmanskiemirat bori se za prevlasts drugim turskimemiratima u Maloj Aziji;

Ulema, sloj islamskihuenjaka, polako seintegriraju u osmanskipolitiki sistem

1302. Osman odnosipobjedu nad Bizantomkod Bafeona

1345. prvi angamanosmanske vojske uEvropi, na strani buduegbizantskog cara Jovana

VI. Kantakuzina (vladao1347.-1354.)

1326. Osvajanje Br use(Burse) poslije kojepadaju i Nikeja (Iznik,1331.) i Nikomedija(Izmit , 1337.)

1345. Os vajanjeemirata Karesija,ukljuujui tu i istonuobalu Dardanela

Bizantski gradovi polakopostaju osmanski(preteno muslimanski);Tokom XIV. i XV. stoljeaslino se dogaa u MalojAziji i na Balkanu

1339. Orhanovadamija u Bursi, prvadamija s osnovom uvidu slova T

1346.-1347. Kuga izKafe stie u jugoistonuEvropu i pogaa velikidio ovoga regiona

1307. Kraj sultanataRumskih Selduka; turskiemirati u Maloj Azijipostaju direktni vazalimongolske (ilhanidske)drave u Perziji

1335. RaspadIlhanidskog carstva;Osmanski emirat postajenezavisan

1337.-1453. Stogodinjirat izmeu Francuske iEngleske

1341.-1354. Graanskirat u Bizantu

1345.-1353. Velikaepidemija kuge, crnesmrti, irom Azije, Evropei sjeverne Afrike


31/136

HRONOLOGIJA

30

Osmanskisultani

Politiki procesi Politiki i vojnidogaaji

Teritorija Drutvoi kultura

Znaajni dogaajivan Osmanskogcarstva

Murat I (1362.-1389.)

Bajazit I (1389.-1402.)

1402.-1413. Bajazitovisinovi se bore za vlast

Mehmed I (1413.-1421.)

1354.-1402. irenjeOsmanskog carstva na

ju go is to n u Ev ro pu ;tokom ovoga periodat u r s k

Documents

Historijska čitanka 1 - Osmansko carstvo