a10KLTR VE SANAT

ED T R

GLER EREN

BLM ED TRLER

DO. DR. KEMAL EK CEM OUZ

TEKNK KOORDNATR MURAT OCAK

GRSE! YNETMENLER HATCE KOT / ERSN BALCI

GRSEL YNETMEN YARDIMCILARI SEVG ZELK / LEVENT ELPEN / AYE BALCI

DZG GRUBUAL TA.TEPE / . FARUK TATEPE / ADEM TEMZKK

AL MR / EMRE TATEPE / GKHAN ZEN FAHR UZUN / AHMET MAYALI

RESM TARAMA HAMD ALKAN

TASHH GRUBU OYA AKBA OCAK / ELNUR AAOLU / KAZIM BLGE AHMET KARAAVU / HALT NSAL / SEVL DNDAR

AYLA YILDIZ / MEHMET LLE / EMNE ZDEMR SERAP DNDAR / HMEYRA SAK / ZLEM ATA

GRAFK TASARIM YAZI EV LETM HZMETLER

DZG GKEN TEKNK

BASKI SEMH OFSET

CLT BALKAN CLTEV

YAYIN KODU ISBN 975-6782-03-X (TAKIM)

97S-6782T3-7 (CLT)

YAYIN YER VE TARH ANKARA 1999

Yan Kat Ebrsu: Mustafa Dzgnman

( O 5manf

YAYIN KURULU BAKANI

PROF. DR. HAI.I, NALCIKCHCAGO NVERSTES / BLKENT NVERSTES

YAYIN KURULU PROF. DR. NEJAT GYN

STANBUL NVERSTES

PROF. DR. YUSUF HAEAOEUTRK TARH KURUMU (TTK) BAKANI

PROF. DR. EKMEEEDDN H5ANOEUSLM KLTR, SANAT VE TARH ARATIRMALARI MERKEZ (IRCICA) BAKANI

PROF. DR. ERCMENT KURANHACETTEPE NVERSTES

PROF. DR. MBAHAT S. KTKOLUSTANBUL NVERSTES

PROF. DR. JACOB M. EANDAUHEBREW NVERSTES

PROF. DR. AHMET YAAR OCAKHACETTEPE NVERSTES

PROF. DR. EBER ORTAYDIANKARA NVERSTES

PROF. DR. STANFORD SHAWCALIFORNIA NVERSTES / BLKENT NVERSTES

PROF. DR. BAHAEDDN YEDYIEDIZHACETTEPE NVERSTES

MAVRLERPROF. DR. HAKKI ACUN / PROF. DR. NAMIK AIKGZ / PROF. DR. HSEYN ALGL /

PROF. DR. RHAN ARIK / PROF. DR. OLU ARIK / DO. DR, MEHMET ARSLAN / PROF. DR. OKTAY ASLANAPA/ BERAYVAZOLU / YRD. DO. DR. AE BARAN /

PROF. DR. H. RCN BARITA / DO. DR. NAZAN BEKROLU /DO. DR. SLEYMAN BEYOLU / DO. DR. TU RG U T CANSEVER /

PROF. DR. GNL CANTAY / PROF. DR. NUSRET AM / PROF. DR. BEKR DENZ / PROF. DR. UUR DERMAN / DO. DR. EK DERMAN /

PROF. DR. AHMET B. ERCLASUN / DO. DR. SLEYMAN ERGUNER /DR. ZEYNEP TARIM ERTU / PROF. DR. SMAL ERNSAL / PROF. DR. SEMAV EYCE /

PROF. DR. HARD FEDA / DR. KIYMET GRAY / PROF. DR. VICTO R GRIGORIEVIC GUZEV / PROF. DR. UMAY TRKE GNAY / PROF. DR. YUSUF HAMZAOLU /

ASSOC. PROF. DR. RALF MARTIN JAGER / PROF. DR. MUSTAFA EN /PROF. DR. FLAM KARPUZ / VEDAT KOSAL / PROF. DR. GNAY KUT /PROF. DR. EMNE GRSOY NASKALI / PROF. DR. SAADETTN KTEN /

PROF. DR. SKENDER PALA / DR. EUGENIA POPESC-JUDETZ /PROF. DR. GNSEL RENDA / DO. DR. SAM SAVA / PROF. DR. M U H TTN SERN /

PROF. DR. ENGN SEZER / PROF. DR. ZEREN TANINDI / PROF. DR. MUZAFFER TUFAN / PROF. DR. ABDSSELAM ULUAM / DR. RECEP USLU / YRD. DO. DR. AYGL LGEN

/ ETHEM RUH NGR / PROF. DR. ALEMDAR YALIN / PROF. DR. KAZIM YET

SANAT VE YAYIN MAVR A H M ET K O T

YURT DII KOORDNASYON CEM OUZ / CEMRE GZEL

TERCME

KOORDNATR CEM OUZ

REDAKTRLER D O . DR. KEMAL EK / DR. JU D Y UPTON-W ARD

ERTAN AYDIN / YILMAZ OLAK

MTERCMLERESRA ALTUN / ERKAN APAYDIN / YRD. D O . DR. BERDAL ARAL /

AYKAN CANDEM R / DR. SM TEN COAR / ZLEM YELDA DLM EN / AZZ M URAT HATPAAOLU / ELF KOPARAL / MUSTAFA M ACT /

ELF YENEROLU

NSZ

Mimar, kltrn madd bir unsuru olarak tarif edilirse de, aslnda devlet ve toplum arasnda manev yaknlamay salayan bir kprdr. Osmanllarda da mimar, bir maddi

unsurdan ok mny ifade ediyordu. Mimar eserler vcuda getirme ya da imar etmenin bir anlam da enlendirme idi. Bu, topra vatan yapma gayesiyle ona ruh vermek olarak

anlalyordu. Sultanlarn ve dier hayrseverlerin yaptrd mimar eserler daha ok fukara ile hayrat yapacak gelire sahip st tabakann kaynamasna, aralarnda gnl balarnn kuvvetlenmesine hizmet eden yaplard. Bir anlamda camiler, Yce A llah a daha fa z la

yaknlamann", asker yaplar, insann varlk sebebi olan din diyanetin korunmasnn, sivil yaplar eref-i mahlkat olan insann saadetinin ve can gvenliinin anahtarlarydlar.

Nitekim bu ciltteki yazlar, Osmanl mimarisinin sadece maddi kltr olarak, Osmanl sultanlarnn da sadece fatih olarak grlmesinin yanlln ortaya koymaktadr. Osmanl Sultanlar ierisinde fetihlerinin kesafeti ile mehur Fatih Sultan Mehmedin, batl ressamlar tarafndan bile, elinde kl yerine gl ile tasvir edilmesi dndrc olmaldr. Dolaysyla

Osmanl adl eserimizin dier Osmanl tarihlerinden bir fark da bu estetik baktr: ki cilt fetihlere ve fatihlere, cilt enlendirme ve Osmanlnm manevi dnyasn anlamaya

hasredilmitir. lk defa bir eserde mimari ve musik bir arada tasnif edilmitir. Bu bakmzn, Osmanlmn mimar anlayn yanstma endiesinin bir sonucu olduunun

takdir edilecei kanaatindeyiz.

Bu anlay, eserimizin tasnifini de etkilemi; Osmanl gzellik anlaynn ortaya konduu Osmanlda Estetik blmyle cildimize balanmtr. Osmanlda estetik, bir felsef kavram olarak ya da son dnemde kullanlan tbiri ile bediiyat (gzellik) tarifleriyle

gelimemitir. Bu sebeple, Osmanl estetii akademik almalara konu tekil etmi deildir. Halbuki Osmanl toplumu ve kltr kadar estetik ile ili dl olmu bir baka medeniyet yoktur. Batda estetiin felsefesi yaplrken, Osmanl, estetii gnlk hayatnn bir paras

olarak adeta yaamtr. Osmanlda sanat iin sanat yaplmam, Osmanl sanat daima fonksiyonel olmutur. Osmanlda her sanat eserinin bir grevi ve ilevi vardr.

Osmanl, ok eitli kltrler ve sanatlarn etkisini hissetmi, fakat bunlar kendi potasnda eriterek tamamen farkl zelliklerdeki yeni sentezler ile Osmanl-Trk kltr ve sanatn,

zgn Osmanl Medeniyetini ortaya koyabilmitir. Bu bak asyla Osmanl Mimarsinin ve Osmanl Musiksinin zirvedeki medeniyet unsurlar olarak deerlendirilmesi zor

olmayacaktr.

Gebe Trkmen airetlerinin fthat ve gazavat ile cihan hkimiyetine ulamasn anlamakta glk ekenlerin, Mimar Sinann devirmeliinden dem vurmalar ya da bata

musik olmak zere eitli sanat dallarnda temayz etmi gayr mslimler zerinde durmalar, Osmanl olgusunu hazmedemeyilerinin bir gstergesidir. Hassa Mimarlar

Oca nda yetien mimarlarn, Prens Kantemirolu ya da Zaharya Efendi gibi musikiinaslarn kltrel kimliklerinde Osmanl yazldr.

Mimar ve musikye dair blmlerin muhteval ve ok eitli yazlardan teekkl etmesi, bu cildimizin bal bana bir hususiyeti ve zenginlii olarak dikkati ekmektedir. Bu cildimizi

inceleyenlerin, Osmanlnn engin sanat anlay, mimar ve musik kltr hakknda uzmanlarn hazrladklar bilimsel almalardan nemli lde

yararlanacaklarna inanyoruz.

Yeni Trkiye

NDEKLER

cilt

10BRNC BLM

Osmanl9da EstetikOSMANLI ESTETK DNYASINA B R BAKI I BER AYVAZOLU / 17 OSMANLI KENTNDE ESTETK

ZERNE DENEME / PROF. DR. SAADETTN KTEN / 19 OSMANLI ESTET / PROF, DR. JA L E N. ERZEN / 39 BOAZNDEK MESKENLERN RSELL / DR. MU ALLA BAYAR ERKILI / 49 KLASK DNEM OSMANLI

KAMU YAPILARINDA ESTETK LTLER / DR. LEYLA BAYDAR I 57 OSMANLI MMARSNDE VE SANATINDA SULTANLARIN ESTETK ROLLER / PROF. DR. NUSRET AM / 65

KNC BLM

Osmanl Mimarisi

osmanl trk mimarisine genel bir bakOSMANLI DEVR T RK MMARS / PROF. DR. SEMAV EYCE / 79 OSMANLI MMARSNN GELM /

PROF. DR. OLU A R IK / 102 OSMANLI MMARSNDEN B R KEST / PROF. DR. SELUK MLAYM / 115 OSMANLI MMARLIINDA KULLANILAN UZUNLUK L VE BRMLER / PROF. DR. NESLHAN SNMEZ I 125

erken dnem osmanl mimarisiERKEN DEVR OSMANLI MMARS / PROF. DR. HAKKI ACUN / 137 ERKEN OSMANLI MMARSNDE

MNRELER / PROF. DR. A. OSMAN UYSAL / 149

klsik dnem osmanl mimarisi ve mimar sinanKLASK DNEM OSMANLI MMARS / PROF. DR. ABDSSELAM ULUAM / 163 OSMANLI MMARSNN

GELMNDE HASSA MMARLAR OCAININ YER, RGTLENME BM VE FAALYETLER /DO. DR. ZEK SNMEZ / 184 SNAN / PROF. DR. DOAN KUBAN / 190 SNANIN MESLEK HAYATI

HAKKINDA SORULAR VE NOTLAR / PROF. DR. OLU ARIK / 202 MMAR SN ANIN ESERLERNDE MODLER SSTEM VE EBCED HESABI / PROF. DR. SMAL YAKIT / 208 KLASK OSMANLI MMARSNDE AKUSTK

ZMLER / PROF. DR. MUTBUL KAYILI / 214 T RK ZEVKNN NLLER: SER- MMARI LEM DAVUT AA / CAN KERAMETL I 221 m OSMANLI MMARSNDE EHR MMARLARI / DR. ABDLKADR DNDAR / 227

OSMANLI DEVLETNDE ONARIM ETKNLKLER / VAKIF KURUMU LKS (XV-XVIII. YZYILLAR) /DO. DR. EMRE MADRAN / 236

ge dnem osmanl mimarsiBATILILAMA DNEM ANADOLU T RK MMARSNE BR BAKI / PROF. DR. RHAN ARIK I 247 XVIII. YZYILDA T RK BAROKU CAMLER / DR. BET L BAKIR / 265 III. SELM - IV. MUSTAFA VE

II. MAHMUT DNEM (1789-1839) OSMANLI MMARS HAKKINDA / YRD. DO. DR. KASIM NCE / 276 X X . YZYIL BALARINDA GRLEN OSMANLI MMARS / DR. NURCAN NC FIRAT / 287

osmanl din mimarsiOSMANLI MEDRESELER / PROF. DR. ZEYNEP AHUNBAY / 343 OSMANLI DNEM KLLYELER / PROF. DR. GNL CANTAY / 308 OSMANLI MNARELER (KONUM, FORM VE DEKORASYON) / YRD. DO. DR. AYGN

LGEN / 318 OSMANLI HANEDAN TRBELER / PROF. DR. HAKKI NKAL / 330

osmanl asker mimarsiOSMANLI TABYALARI / PROF. DR. NUSRET AM / 343 S OSMANLI DNEM KALE MMARS / YRD. DO. DR. AL

BORAN / 347

osmanl sivil mimarsiOSMANLI DNEM DARFALARI / PROF. DR. GNL CANTAY / 367 OSMANLI MPARATORLUUNDA

MENZL YOLLARI VE MENZL KLLYELER / YRD. DO. DR. FATH MDERRSOLU / 376 OSMANLI DNEM KERVANSARAYLARI, HANLARI / PROF. DR. GNL CANTAY I 384 a ANADOLUDA T RK HAMAM MMARS /

DR. BRSEN ERAT / 392 OSMANLI SARAY KASR VE KKLER / YRD. DO. DR. AYGN LGEN / 400 XVIII. VE X IX . YZYIL SAHL SARAYLARI / DO. DR. NECLA ARSLAN SEVN / 429 I. AHMET DNEMNDE

EDRNE SARAYI TAMR / DO. DR. SAT ZTRK / 435 OSMANLI EV / DO. DR. TURGUT CANSEVER / 440 T RK EV, OSMANLI EV / PROF. DR. HAM KARPUZ / 450 u ANADOLU T RK MMARSNDE MEKAN OLARAK

MUTFAK VE OSMANLI DNEM RNEKLER / YRD. DO. DR. EMNE KARPUZ / 457 OSMANLI MMARLIINDA SEBLLER / DO. DR. NUR URFAL10LU / 464 ANADOLU SAAT KULELER / PROF. DR. HAKKI

ACUN / 470 OSMANLI MPARATORLUK DNEMNDEN KU EVLER / PROF. DR. H. RCN BARITA / 476 OSMANLI MMARSNDE PENCERE CAMI / PROF. DR. MR BAKIRER / 480 n DVAN YOLU VALDE MEKTEB /

DARLMAARF 1266/1850 / DO. DR. NURAN KARA PLEHVARAN / 490

osmanl corafyasnda mimarBALKANLARDA OSMANLI MMARS / YRD. DO. DR. MEHMET BRAHM GL / 499 XVI. YZYILDA

BULGARSTAN TOPRAKLARINDA ORTA KOL ZERNDEK MENZL KLLYELER /ASSOC. PROF. DR. ALEKSANDIR ANTHONOV / 510 OSMANLI DNEM M ISIRINDA MMAR DEMLER / YRD. DO. DR, AHMET AL BAYHAN / 514 HALEPTE OSMANLI MMARS / DR. NAJWA OTHMAN / 528

KUZEY AFRKA'DA OSMANLI MMARS / YRD. DO. DR. KADR PEKTA / 541

NC BLM

Klsik Trk Musikisi

musik nazariytMODERN T RK MZ KURAMI / PROF. DR. M. AYHAN ZEREN / 553 B GELENEKSEL TRK MZNDE

MAKAM VE UNSURLARI / YRD. DO. DR. NLG N DORU SZ / 563 OSMANLIDA T RK MUSKS VEALGILAR / ETHEM RUH NGR / 572

musikinaslarAYDINLI EMSEDDN NAHF VE BLNMEYEN ESERNDEN XV. YZYILDA OSMANLILARDA VE ORTA ASYADA

MUSKNASLAR / DR. RECEP USLU / 587 XVII. YZYIL BY K BESTEKRLARINDAN ITR /DR. RECEP USLU / 595 KANTEMROLU-PRENS MZSYEN / DR. EUGENIA POPESCU-JUDETZ I 600 AR

VE BESTEKR OSMANLI PADAHLARI / OSMAN NUR ZPEKEL / 607 TANZMAT DNEMNDE MZK, DNEM PADAHLARI VE MZK ANLAYILARI / GLAY KARAMAHMUTOLU / 628 OSMANLI

MPARATORLUUNDA KLASK BATI MZ / VEDAT KOSAL / 639 OSMANLIDA MUSK VE HKMETE DAR FENNN SON OSMANLILARI / MEHMET GNTEKN / 653

din musik ve halk musiksiOSMANLI MUSKS TARHNDE TASAVVUF MUSKSNE BR BAKI / MER TURUL NANER / 677 XVIII. YZYIL MUSKMZ NEY VE NEYZENLER / DO. DR. SLEYMAN ERGUNER / 691 OSMANLI

MUSKSNDE MEVLEV AYN BESTECL / CNEN TANRIKORUR / 707 XVII. VE XVIII. YZYILLARDA OSMANLILARDA DN MUSK / YRD. DO. DR. NUR ZCAN / 722 OSMANLI DNEM HALK MZ

RNEKLERNE BR BAKI / DR. SONGL KARAHASANOLU ATA / 735

asker musik: mehterOSMANLIDA MEHTER / T. NEJAT ERALP / 741 ASKER MUSK GELENE VE MEHTERHANENN BR

KURUM OLARAK YERLEME SREC / DR. HAMET ALTINLEK / 751

osmanlda musik kltrK KLTR ARASINDA MZK: DOU VE BATI ARASINDA MZK LKLER / SSOC. PROF. DR. RALF MARTIN

J G E R / 7 5 9 B KLTR VE MEDENYET AISIDAN OSMANLILAR DNEMNDEK T R K MUSKS /DO. DR. MUSTAFA CAHT ATASOY / 775 OSMANLIDA FASIL / DR. EUGENIA POPESCU-JUDETZ / 781

OSMANLI MUSK GELENENDE KADIN / DR. BLEN T AKSOY1 788 ORTADOU KLASK MUSKSNN BR MERKEZ: STANBUL / DR. BLEN T AKSOY / 801 T RK MZKTERAP GELENE /

YRD. DO. DR. RAHM ORU GVEN / 814

OSMANLI'DAESTETK

OSMANCI SANATINDA VF MMARSNDE ESTETK

OSMANLI SANATINDA VE MMARSNDE ESTETK

OSMANLI ESTETK DNYASINA BR BAKI

17OSMANLI KEN TN D E ESTETK ZERNE DENEME

2 9

OSMANLI ESTET

59BOAZ'N DEK M ESKENLERN RSELL

49KLSK D N EM OSMANLI KAMU YAPILARINDA ESTETK LLER

57OSMANLI M M ARSN DE VE SANATINDA

SULTANLARIN ESTETK ROLLER

OSMANLI ESTETK DNYASINA BR BAKI

8ER AYVAZOGIUARATIRMACI YAZAR

I

ismanllar Anadoluda slam medeniyetinin

i ( J Seluklu yorumunu miras olarak devralp yep-

\__' yeni bir ruh ve dinamizmle Avrupann ileri

ne kadar tadlar. Anadolu Seluklularnn yeterince de

erlendiremedii Bizans mirasn -da, zellikle stan

bulun fethinden sonra akllca kullanan bu yeni g, Av

rupa ilerine doru ilerlerken karlat kltrlerle son

derece salkl ilikiler kurdu; bu arada fethettii lke

lerdeki nemli sanatkrlar cazip imknlar sunarak

yanna ekmek suretiyle slam devletlerince v

teden beri uygulanan bir usul de devam _ # '.gj

ettirdi. ,| *

iire, musikiye ve bata resim ol

mak zere plastik sanatlara ok zel bir

ilgi duyan Ftih, fetihten hemen sonra

Anadolu ve Rumeli taraflarna fer

manlar gnderip ashb- sanayi ve

href ehlinin stanbula gnderilme

sini emretmiti. Bylece sarayda Ehl-i

Href tekilatnn temelini tekil eden

bir Nakhane kuruldu ve bana Baba

Nakka adl sanatkr getirildi. Mzehhi-

binden mcellidine, hattatndan nakka

na kadar yz civarnda sanatkr ekip evi

ren ve bir bakma Ftihin estetik mavirliini

yapan Baba Nakka, onun sekin ilim ve

sanat adamlarn bir araya getirdii zel

meclislerine de kabul ediliyordu.

)

Bl-rev olan ancak mar-y mcerreddir Tasviri Mesbnn bt-bnede kalmdtr

eyh Galib

Ftih, Bizansn kltr mirasna evresindekilerden

ok farkl bir gzle bakyordu; stelik Avrupa resimle de

yakndan ilgiliydi. 1461 ylnda Rimini valisine stan

buldan yazlan bir mektupta Ftihin Pisanellonun

rencisi Matteo de Pastiden resim ve heykel konusunda

yararlanmak istedii belirtilmitir. Yolda casus olduu

gerekesiyle Venedikliler tarafndan tutuklanan Mat-

teonun yerine Pisanellonun baka bir rencisi muhte

melen 1477-1478 yllarnda stanbula gnderildi. Cons-

tanzo da Ferrera adndaki bu ressam Ftih iin bronz-

dan madalyonlar hazrlamtr. Madalyonlardan

'* *., * biri 1481 tarihlidir ve bir yznde Fatihin

profilden bst portresi vardr. Ftih Albii-

. t a ndeki bir portre, bu madalyondaki

portreye benzedii iin, Ferrara tarafn

dan yapld zannediliyor. Gentile

Bellini ise heykeltra Bartolomeo ile

birlikte stanbula 1479 ylnda geldi

ve Ftihin eitli portrelerini yapt.

Gelibolulu Mustafa Alnin Menkh-

Hnerverrinda, Gl Koklayan F-

tih minyatryle tannan Nakka Si-

aL nan Beyin de Venedikli ressam Masto-

ri Pavlinin rencisi olduu kaytldr.

* Ftihin ok sevdii ve yannda gr

mek istedii airler de vard. 1472 ylnda

Molla Abdurrahman Cmnin hacca gittiini

renince, dnte stanbula gelmesi iiniire, musikiye ve bata resim olmak zere plastik sanatlara okozei bir ilgi duyan Fatih, fetihten Hoca Atullah Kirmnyi be bin altn

hemen sonra sarayda bir nakhanekurdurdu. hediye ile Halepe gnderdi. Kirmn Ha-

lepe ulatnda Cm oradan ayrlm' bulunduu iin

davet gereklemedi. Fakat Cm ile mutlaka iliki kur

mak istiyen Ftih, bu sefer Herata deerli hediyelerle bir

eli gnderip ondan kelamclarla filozof ve mutasavvfla

rn grlerini mukayese eden bir eser yazmasn rica et

ti. Cm bunun zerine Dmretul-F hire adl eserini yazp

gnderdi; fakat ne yazk ki Ftih eserin stanbula ulat

gnlerde vefat etmiti. Timurlu, Akkoyunlu ve Kara-

koyunlu Trk hkmdarlarndan da byk sayg gren

Cm, Ftihin kendisine gster

dii ilgiyi karlksz brakmam,

bir iirinde onu iten bir sevgiyle

vmtr.

II. Byezid de Molla Cmye

hayranlk duyuyordu; mektuplar

birbirlerine kar besledikleri sayg ve sevgiyi aka gstermekte

dir. Cm, baz kasidelerinde B-

yezidi vm, ayrca Silsiletz- Zeheb adl eserinin nc ksm

n onun adna yazmtr. Latifi

Tezkiresi'nde anlatldna gre, air Behit affedilmez bir su i

ledii iin kap Herata gitmi ve

Ali ir Nevye snmt. Bir sre sonra elinde Nev ve Molla

Cmnin imzalarn tayan bir

mektupla stanbula dnd ve II.Byezid tarafndan affedildi. C

m, Nevnin can dostlarndan

biriydi. Babas Ftih gibi sanata dkn bir hkmdar

olan ve sanatkrlar himaye eden Byezidin balca ilgi alanlar, iir, felsefe, astroloji, kozmografya ve mekanik

ti. Rnesans resmine babas kadar ilgi duymamtr; fa

kat saray nakkahanesinin onun dneminde de faaliyetini canl bir ekilde srdrd biliniyor.

Btn Osmanl hkmdarlar sanata zel bir ilgi

gstermi ve ktklar her seferden birok sanatkrla bir

likte dnmlerdir. Bu sanatkrlarn dinlerine, milliyet

lerine bakmaz, hepsini himaye ederlerdi. Akpaaz-

deye gre, elebi Mehmed devrinde, Hac vaz Paa e

itli lkelerden birok sanatkr Bursaya getirtti. Yavuz

Sultan Selim, Tebrizi aldnda Safavlerin nakkahane-

sindeki btn deerli sanatkrlar stanbulun yolunu

tuttular. Fethedilen lkelerden tanabilir sanat eserleri

nin de stanbula getirildiini unutmamak gerekir. Top-

kap Saraynda bu yolla muazzam koleksiyonlar olu

mutu. Hi phesiz, Osmanl sanat yorumunu besleyen

kaynaklardan biri de bu gz kamatrc koleksiyonlard.

Yalnz padiahlar deil, devlet adamlar da genel

likle sanatseverdi ve sanatkrlara son derece cmert dav

ranrlard. Sadrazam Makbul brahim Paa, Moha sefe

rinden dnlrken Macar krall hzinesinden ald

heykeli stanbula getirmi ve At-

meydanndaki saraynn nne

diktirmiti. Halkn nazarnda bi

rer puttan baka bir ey olmayan

Apollon, Herkl ve Diana heykelleri devrin nemli airlerinden bi

rinin ban yedi. nk heykeller

Atmeydanna dikildikten sonra

halkn dilinde Yeryzne iki b

rahim geldi; biri put krd, bir

put dikti mealinde Farsa bir

beyit dolamaya balamt:

D brahim med be-ry-i cihan

Yek bt iken d yek biit niri

Makbul brahim Paann

putperestlikle suland bu bey

ti Fignnin yazdn iddia

eden dmanlar, zavall airin

susuz yere idam edilmesine se

bep oldular.

IIFethin drdnc gn muazzam bir zafer alay ile

Ayasofyaya gelen Ftih, mozaikleri ganimet maldr di

ye koparmakla megul bir yenieriyi Binalar benim ma

limdir, ne hakla onu bozuyorsun? diyerek asasyla vurup engellemitir. Bu, o devirde bir padiah iin bile cesurca

bir davrant; nk tasvir yasa hkmn henz icra ediyordu ve dini btn mslmanlar bu konuda bir hay

li duyarlyd. yleyse, Ayasofyadaki din tasvirlerin tah

ribini nlemesi deilse bile, talyan ressamlarna gsterdii ilginin ve Gentile Belliniye poz vererek portresini

yaptrmasnn pek ho karlanmad tahmin edilebilir. Belki de, Bellini sarayda modellerine tpatp benzeyen

portreler yaparken, Ftihin dostu ve hocas Sinan Paa

jU.v.V;

Osmanl, Anadolu Seluklularnn yeterince deerlendirmedii Bizans mirasn zellikle stanbulun fethinden sonra akllca kullanmay bilmitir.

*Tazarrunmenin u cmlelerini yazyordu:

lh! Ciimk-i nakkn- lem ve musavvirn- ben-

dem bir nak tasvr ve bir suret tasvir itmek isteseler, bir v

si' ren makamda, bir skin nesnenn stinde i deri er. Sen ol

musavvir-i ezelsin ki. bir katre mteharrik b zerinde, rahm

ikem-i teng U tarkde, bir sreti dem tasvr ittn ki, cm-

le-i nakkn- in ve sret-gern- ry- zetnn-ki hme-i

ehreg ve sret-i ibret-nmlar cn- Azeri gayretle bra-

gur ve akl- reng-miz tab- sret-engizleri htr- Mni'yi

hayrette kor- hi ol suretim tasviri keyfiyyetinde suret tasavvur

u vicdan idemediler ve ol nak u nigrun hsn-i zibsnda hay-

rn nigern kaldlar, ve cemi-i vassfn- cihan ve mebbi-

hn- devrn onun tebihinde ciz ser-gerdn oldlar.

Osmanl kltrnn bes

lendii en bereketli kaynaklar

dan biri olan Mevlnnm eser

lerinde de bu yolda ilgi ekici

hikyeler ve meselenin esasn

veren fadeler vardr ki, kltr

l Osmanllar o devi rde de bun

lar mutlaka biliyorlard. Eflk

Dedenin Menkbul-Arifin adl

eserinde anlattna gre, res

sam Aynddevle, stanbulda

bir kilisede grd ok canl

bir Meryem ile ocuk sa resmine

deta k olmu ve gizlice alp

Konyaya getirmiti. Mevln

resmi dikkatle inceledikten

sonra, Aynddevleye Sen canl bir resimsin ve dnya,

insan, yerdeki ve gkteki her ey kendi mahsul olan bir

ressamn eserisin. Yaratcn brakp cansz ve mnsz bir

resme k olman doru mudur? O habersiz ekillerden

ne elde edilebilir? dedi. Mevlnnn u beyitleri de bir

eit sanat eletirisi saylabilir: Eer insan suretle insan

olsayd, Ahmedle Ebucehil msavi olurdu. Duvar st

ne yaplan resim de insana benzer. Bak, suret bakmndan

nesi eksik? O parlak resmin yalnz can noksan. Yr, o

ndir bulunur cevheri ara! (M, I/b. 1019-1020)

Sinan Paa ve Mevln, hi phesiz, Bellininin

temsil ettiinden ok farkl bir estetik anlayn ve dn

ya tasavvurunu dile getiriyorlard. Bu, asrlar boyunca

btn slam dnyasnda hakim, olan anlayt. Osmanl

airleri de ayn fikri sk sk dile getirmilerdir. Nilnin

dedii gibi nuk- suver-i leme mestne nazarlarla

bakp bir zge tem ile gemek ve onun arka plann-

dakine ulamak gerekirdi:

Mestne nuk- suver-i leme bakdk

Her birini bir zge tem ile gedik

Netnin dncesi de ayn istikamettedir:

Alemi gzden geir hm-dde ol hurd ile

Olma dilbeste amm cihmn nakna

Osmanllar XVIII. yzyl sonlarna doru gerekli

i yava yava Rnesans sanatkrlar gibi kavramaya ba

ladlar, fakat divan iirinin son byk ismi ve Galata ey

hi Galib Dede, yenilie son

derece ak bir air olmasna ve

gencnede resm-i nev g-

zet mesine ramen, Zatus-

suver kalasnda fazla oyalan-

mamaya kararlyd. nk,

Bl-rev olan ancak rtan-

y mcerreddir

Tasviri Meshnn bt-h- nede kalmdr

II. Byezidin talyan res

sam ve mimarlarna pek iltifat

etmemesinin sebebi bu anla

yt. Nitekim Leonardo da

Vincinin stanbul ile Galatay

birbirine balayan bir kpr

yapma teklifi, bu konuda teebbse geilmediine gre

kabul edilmemi olmaldr. Michalengelo da stanbula

gelmek istemi, ancak buna imkn bulamamt. talyan

asll olduu sylenen Makbul brahim Paann Atmey-

danna diktirdii heykellere tepki gsterilmesini de ta

bii karlamak gerekir. Ftihe ve Makbul brahim Pa-

aya tepki gsterenlerin bu tavrn banazlk ve sanat

dmanl olarak grmek anakronik bir yaklamdr.

Yukarda da belirttiimiz gibi, talyan sanatkrlarn

temsil ettii duyarlkla Osmanllarn slm dnya gr

nden kaynaklanan ve zengin bir dnce ve sanat biri

kimi zerinde ykselen estetik duyarl birbirinden ok

farklyd. Bu estetiin en nemli prensiplerinden biri, s

lamn putperestlie kar verdii byk mcadelede asl

ifadesini bulan, snrlar hadislerle izilmi tasvir yasadr.

Tasvir yasa olarak bilinen ve genellikle en kaba hatlaryla alglanan prensip, dorudan doruya temel prensibe, Tevhide bal ikincil bir prensiptir. Bu prensibin mslman sanatkrlar, d dnyann benzerini yapmak gibi temelde psikolojik nitelik tayan bir eilimin (mimesis) ve bunun sonucu olan tasvirci, antropomorfst sanat anlaynn esaretinden kurtard, ardndan nesnelerin iyzn, baka bir deyile, grnenlerin ardndaki

grnmeyeni arama yolunda bir gayrete ynelttii muhakkaktr. Bu gayretin pratikteki sonucu, eyann sadeletirilerek bir eit geometriye d- ntrlmesidr. Mcerrede irca yo

lundaki srekli ameliye sonunda, grnen dnyann nesneleri, tek tek, ferd zelliklerinden uzaklaarak tmeli yanstan klieler haline gelir ve biim

ler zelden genele doru deierek temsil karakter kazanr. Hatta zamanla elde edilen yeni biim, kaynan hi hatrlatmayacak ekilde d

nme urar. Bu ameliye, eyann tesadf taraflarn paranteze al- maktr. slam sanatnda stilizasyonun ve bunun tabii bir sonucu olan soyutlamann esasn tekil eden bu ameli

ye, Tevhid prensibinin estetik plandaki yansmasdr.

Tasvir yasann zarur bir sonu

cu olarak soyuta ynelen mslman sanatkrlar, soyutla

ma irade ve heyecanlarna tasavvufta ok parlak bir kar

lk bulmulardr. Pratikte varlan sonu, hibir fenome

nin dorudan dile getirilmedii, i gayesi, grnenlerin

ardndaki grnmeyene ulamak, d gayesi ise dnyay

gzelletirmek olan, baka bir deyile, dern olarak ne

kadar din ise, dardan o kadar prist ve o kadar profan

bir sanattr. Btn metafizik arka planna ramen, ar

tc bir biimde hayatn iinde yer alr. Camideki mih

rap, mutfakta kullanlan kab kacak, atlarn koum ta

kmlar vb, ayn prensipler erevesinde gzelletirilir

(tezyin edilir).

Btn semav dinlerde var olmas, tasvir yasann

evrensel bir ilke olduunu gstermektedir; bu bakmdan

en basit biimiyle resim ve heykel yasa olarak anlayp

ardndaki derin felsefe gzard edilmemelidir. Bu yasak,

putlatrmann yasaklanmas olarak anlald takdirde

(ki yle anlalmas gerekir), geerliliini hibir ada

yitiremeyecek temel bir ilke olarak karmza kar. O za

man tasvir kavramnn iine ikonalardan idollere, ken

dilerini tanrlatrp kiisel arzularn kitlelere dayatan

tiranlara, paraya ve pop yldzlarna kadar putlatrlan

her ey girer. Bu, ayn zamanda, putlatrlmad srece,

tasvir kavramnn erevesine girebi

lecek sanatlarn yasak kapsam dnda

kald anlamna gelmektedir.

Balangta, gnah ilemi olma

mak iin, yani sadece itikad endie

lerle figrden kaan veya figr canszlatrarak bir eit nak haline ge

tiren mslman sanatkrlar, zamanla tasvir yasann basit bir yasak deil,

temel bir ilke olduunu anlam ve ilkenin zerine balbana bir estetik ina etmilerdir. Mimariden musikiye, iirden tezyinata, hat sanatndan arabeske kadar, slam sanat deyince akl

mza gelen btn sanatlarn arkasnda, zellikle sufiler tarafndan bu ilke

etrafna dantela gibi rlm ince es

tetik ve grkemli metafizik yatmakta

dr. Figrde, daha kavrayc bir ifadeyle, geici d grnlerde oyalanma- yp dorudan eyann iine dalan sanat

iradesini tasvir yasa ilkesine balamak yanl olmayacaktr. Hedef, grnenlerin ardndaki grnmeyene (kes- retin ardndaki vahdete) ulamak, grnteki karmaa

y ap mutlak kanunluluu yakalamaktr.

Bu sanat anlay, sanatn eitli gler adna istismar edilmesini, bir telkin ve kandrma arac olarak kullanlmasn da nlemitir. Bat dnyasnda kilisenin, sosyal snflarn ve ideolojilerin tasvirci sanat birbirlerine kar bir eit silah olarak kullandklar biliniyor. Tasvirci sanat, ister istemez, tasvir ettiini ya yceltir, yahut kltr, yani meydan okuyan bir sanattr. Halbuki hibir fenomeni dile getirmeyen tezyin sanat, yukarda ifade ettiimiz temel hedefinin dnda, dnyay gzelletirmek gibi bir grevi stlenmitir.

slam sanat deyince aklmza gelen btn sanatlarn arkasnda, zellikle sufiler tarafndan bu ilke etrafna dantela gibi rlm ince estetik ve grkemli metafizik yatmaktadr.

Sanat bu mnda dorudan hayatn iine katlr;

seyredilen deil, yaanan bir olgu haline gelir.

IIIMuhtemelen ilk defa Eflatunun len diyalogunda

dile getirdii sevilen gzel bedenden gzellik ideesine

ykseli temas, Arapa, Farsa ve Trke yazlm btn

ak mesnevilerinin tek temasdr. Salamann Absala,

Kaysn Leylaya, Cemidin Huride, Blbln Gle,

Akn Hsne duyduu byk sevgi, yani mecaz ak,

hemen almas gereken bir mer

haledir. eyh Galibin Hsn

Ak mesnevisinde, eitli engel

leri atktan sonra, her taraf re

simlerle dolu Zats-Suver kale

sine ular. Akn resimlerine

bakarak h ettii bu kale dnya

y temsil etmektedir. Sonunda

Zatus-Suver kalesinden, yani su

retlerden, hayallerden kurtulma

y -baaran Ak, hakikat sabahna

eriir. Ve bir bakar ki balad

yerdedir; Ak Hsnden, Hsn

de Aktan bakas deildir. Ak,

Attarn Mantkut-Tayrnda

otuz kuun (si-murg) Simurgda

yok olmas gibi, Hsnde son

suzlua erer. Tek gerek, Hsn, yani gzelliktir. Sanatk

rn vazifesi ise onu aramak.

Klasik devirde, tasavvufla alkas bulunsun veya

bulunmasn, her Osmanl sanatkr, gzellik deyince,

mutlak gzelliin grnen lemdeki ikinliini (imma-

nent oluunu) anlard. Mesela gln gzellii kendili

inden olmad gibi, bizim onda kendimizi yaamamz

da (emphaty, einfhlung) deildi. Gln gzellii Al

lahn cemal sfatnn ondaki grnyd (tecelli).

Mutasavvflara gre, kenz-i mahf, yani gizli bir hazine

olan Allah, yokluk aynasnda tecelli ve kendi gzelliini

tem etmi, akn bu ilk parlday onun isimlerinin

ve sfatlarnn okluunu salam, bylece lem vcuda

gelmiti.

Knt kenzen mahfyyen diye balayan nl ha-

ds- kuds, suflerin elinde balbana bir estetik prog

ram olmutur.3 Allahn bilinmeyi istemesi aktr; akla

kendini beenen Allahn gzellii, btn gzellik tr

lerinin kaynadr. bnl-Arab, Allah gzeldir ve g

zeli sever hadisini bu erevede yorumlayarak btn

aklarn temeli ve sebebinin de gzellik olduunu syler.

Ak, evrenin znde vardr ve btn eylerdeki ilk hare

ket ettiricidir; her eyi en gzelin, mutlak gzelin el

de edilmesine yneltir. Mevlnya gre gklerin dn

aktandr; ak olmasa idi, dnya donar kalrd (M, V/b.

3854). Eyada gzellik de irkinlik de zaf deerlerdir;

yani sjenin akla yneldii

hibir ey irkin olamaz.' b

nl-Arab Fssl-Hikeme

irkinde de, gzelde de Al

lahn rahmeti vardr. irkin

kendi nazarnda gzeldir. G

zel de irkinin nazarnda ir

kindir. u halde varlkta her

hangi bir mizaca gre irkin ol

mayan bir ey yoktur. Bunun

aksi de byledir diyor. Mevl-

n ise irkin grnen bir eye

onu sevenlerin gzyle bakld

takdirde irkinliin mutlak

bir deer olmadnn anlala

bileceini syler: O gzele

kendi gznle bakma; aranan

arayann gzyle gr. Hatta ariyet olarak ondan bir gz,

bir gr al da onun yzne, onun gzyle bak (M,

IV/b. 72-73).

Abdlkerim Cl, lnsan- Kmild t lemde irkinlik

namna ne varsa hepsinin itibar olduunu, mutlak ir

kinlik hkm kalknca geriye mutlak gzellikten baka

bir ey kalmayacan syler. Birinin irkin dedii nesne

de, bir bakas pekl gzellikler bulabilir. nk gzel

olan, sevilendir. Hallc da hkmn vermitir: irkin

ve kt yok! Osmanl airleri, bu fikirleri,

Kendi hsnn hblar eklinde peyda eyledin

em-i tkdan dnb sonra tem eyledin

Ledr

nk sen yne-i kevne tecell eyledin

z cemlin em-i kdan tem eyledin

Yeniehirli Avn

D dnyada gzlerimize gzel grnen ey aslnda mutlak gzelliin yansmalardr.

Sret geri nigrn ry- zbsmdayz

Lk ma nde sft- Hak temsndayz

Yr kendin grmee yine cd eylemi

Sret-i icd-t lemden bu mandir garaz

Usl

Ledr

gibi beyitlerde, yzlerce defa dile getirmilerdir.

IVD dnyann insan gznn grd biimde tas

vir edilmeye baland yeni dnem,

yani Rnesans, Hristiyanln dogma

lar dorultusunda gelien sanat anla

yndan da kesin bir kopuu ifade edi

yordu. Hakikatte, hibir din gerekli

i duyularla alglanabilir dnya ile s-

nrlandrmamtr; aksine bu dnya

hemen almas gereken bir gereklik

tabakas olarak grlr; hatta Tevhid

prensibinin ar bir yorumu olan Vah-

det-i Vcud doktrininde, bu gereklik

tabakasnn varl kabul bile edilmez

(l mevcde ill h); o sadece bir gl

ge, bir yanlsamadan ibarettir. zel

likle bnu 1-Arab ile birlikte Iran ve

Anadolu sahasnda yaygnlk kazanan

bu anlay, msliimanlarn tecesss

n gereklii inkr edilen d dnya

dan bsbtn kopararak dorudan

doruya fenomenlerin iyzne, gr

nenlerin ardndaki grnmeyene yneltmitir.

Hristiyan ortaa kltrnde yaygn olan ubi sunt (neredeler?) temas da ayn uurun baka bir ifadesidir ve saysz estetik eitlemeyle ifade edilmitir. Umberto Eco bu bu temay yle zetler: Dnn bykleri nerede, grkemli ehirler nerede, kibirlilerin servetleri, glle- rin eserleri nerede? Ayn trden metinlere Osmanl edebiyatnda da bol miktarda rastlamak mmkndr. Yu- nusun kan ve yatur redifti iirleriyle Sinan Paann Ta

zarru''name; sinde Kan ol mlk-i lem ve seltin-i ben dem? 01 shib-krn- cihanlar, ol husrevn- yin-cem- ler, ol gerden-ken- gerdn-haemler cmleleriyle balayan blm, bu duygunun veciz bir biimde ifade

edildii metinlerdir.1 zellikle Yunusun u msralar bu bakmdan ayrca dikkate deer:

Yunus kilisen bunda mlke sret bezemegil

Mlke sret bezeyenler kara toprak olmu yatur Hayatn geiciliini ve lmn zaferini dile getiren

bu metinlerde derin bir hzn hakimdir; nk insann

kendisi de geicidir; bu dnya kimseye kalmaz (Yunus Emre). O halde, yok olan gzelliklere balanmak aldan

maktr; bu gzelliklerin temsil ettii i gzelliklere, son

tahlilde mutlak gzellie ynelmek gerekir. Nb, Hay- riyyesinde yle diyordu:

Olma dilbeste-i sret zinhar

Idegr cnib-i manye gzer

Manye gzer etmek, estetik

deeri bir bakma metafizik planda

yeniden, ele geirmektir. D dnyada

gzlerimize gzel grnen ey, aslnda

mutlak gzelliin, lh cemalin yan

smalardr. Her eidinden gzellik,

klasik mslmanlarda, zellikle eya

ya tasavvuf bir duyarlkla bakanlarda

bir eit mistik birleme, Tanryla b

tnleme zevki yaratyordu; baka bir

ifadeyle eya ile kozmos arasndaki ta-

biatst ilikileri kavramak ve somut

eyada mutlak gzelliin ontolojik

yansmasn farketmek estetik zevkin

esasn tekil ediyordu. Haz veren bu

gzellik, bir deer olarak dorudan,

iyiden ve faydaldan ayr deildi.

Osmanllar evlerini hemen her zaman hatrlatan cami, medrese ve imaret gibi binalarn ise tersine ta gibi salam malzemelerden yaparlard

VBu dnyann geicilii, hatta bir hayalden, su ze

rindeki naktan (nak- ber-b) olduuna dair keskin u

ur, slam medeniyetinin zellikle Osmanl yorumunda, ehirlerin dokusuna da ak bir biimde yansmtr. Mesken mimarisinde gsteriten mmkn olduunca sa

knan Osmanllar, krgir ev yaptrmay eddd bina kurmak ve dnyaya kazk akmaya kalkmak olarak grrlerdi. Ta gibi salam bir malzemeyle ancak kalc deerler temsil edilebilir, cami ve medrese, imaret, ha

mam gibi hayra ynelik binalar yaplabilirdi. Osmanllar Allahn yceltilmesine ve ilerinde adnn anlmasna izin

verdii evler in (K, XXIV, 16), yani mabetlerin btn g

OSMANLI KLTR VH SANAT

zellikleri bnyesinde toplamasn isterlerdi. Camiler deta bir gzellik deposuydu; mimari, musiki, iir, hitabet, hsnhat, tezyinat, ta oymacl, sedef kakmaclk, kndekr, kalemii, renkli cam sanat, halclk vb. camide biraraya gelir ve birbirini tamamlard.6 Elbette, Osmanl dnyasnda da, Ortaa Avrupasnda olduu

gibi gsterili mabetler yaplmasna kar olanlar vard. Mesela XVII. yzylda, gzel sesle Kuran okumaya, tekkelerdeki devran ve semaya kar olan Kadzdeliler, bidat olduu iddiasyla seltin camilerinin birer minaresini brakp dierlerini ykmaya bile kalkmlard. Ka

tip elebinin Mznl-H akta. tartt bu mesele hakknda Trh-i N am ada da geni bilgi vardr.

Osmanl Trk ehrinin

artc dokusunu yaratan art

larn banda slm yaama

tarz geliyordu. Merkez nokta

larda camii, medresesi, sbyan

mektebi, imareti vb. ile bir mi

mari kompleks olarak tasarla

nan klliyeler, Osmanl ehir

lerinin, zellikle stanbulun

ayrc zelliini tekil ediyor,

hem ehrin oluma ynn ve

siluetini belirliyor, hem de fizi

k olarak tanmlyordu. zel

likle seltin camilerinin i ve

d avlular, ayn zamanda b

yk meydanlar olarak fonksi

yon icra ediyordu.

Btn kudretini ve maha

retini klliye mimarisinde gs

teren Osmanl, klasik ehir do

kusunda fn olann ebediyet

karsndaki aczini srekli hatrlatan bir akord peindey

di. Evlerde hemen her zaman ahap, kire ve kerpi gibi

taa gre ok dayanksz malzemelerin kullanlmas, Siz

her yksek yere bir almet bina edip bo eyle mi urarsnz?

Ebed kalacanz umarak bideler edinir misiniz? (K,

XX V I, 128-129) yetlerinin bir ikaz gibi grnyor.

Bir g ve iktidar gsterisi niteliindeki mimariye kar

kma anlam tayan bu yetler, Osmanl hkmdarlar

nn ve devlet adamlarnn kudretlerini hayrda yararak

gstermelerinin de prensibi olmutur. Klasik dnemde,

saraylar bile -Avrupal krallarn saraylaryla, atolarla vb.

karlatrlrsa grlecektir ki- son derece mtevaz bi

nalardr.Sanatlarnda tabiattan ne kadar uzaklarsa, hayatla

rnda tabiata o kadar yakn duran Osmanllarn ehirleri, iklim artlarnn ve fizik corafyann tabi bir uzants olarak doup gelimiti. stanbul gibi daha nce var olan ehirler bile, bir sre sonra bu estetiin hedeflerine uygun bir gelime seyri takip eder. Bu ehirlerin irtical gi

bi grnen dokular, baka bir ifadeyle, eski Yunan, Roma ve Avrupa ehirlerindeki geometriden mahrum olmas, uurlu bir tercihin sonucudur. Cetvelle izilmie benzeyen tek bir sokak ve birbirine tpatp benzeyen iki yap gstermek imknszdr. Sonsuz bir grnt zenginlii ve benzersiz bir pitoresk. Seltin camileri gibi bidev eserlerin dnda, beer llerin dna hemen hi kmayan Osmanllar, glgeli dar sokaklarndaki amal ardaklar, yer yer aal keleri, ne tabiat taklit, ne de tabiata mdahale esasna dayanan baheleri, muhtelif aalarla glgelendirilmi kahveleri, emeleriyle, son derece munis ehirler kurmu, daha nce kurulmu ehirlere de yepyeni bir hviyet kazandrarak kendi damgalarn vurmulardr.

Mimarinin tamamlayc unsurlar olarak dnlen

aalar, tabiatla, tabiata ilave edilen yaplar arasndaki

denge ve uyumu salyordu. Bunun iin Osmanl Trk

ehirleri uzaktan bakldnda, zerine kurulduklar ara

zinin tabii uzantlar gibi grnrler. Esasen mesken mi

marisinde genellikle ahap kullanld iin, tabiatla ak

rabalk kendiliinden tesis edilmi olmaktadr. Bata s

tanbul olmak zere, iklim artlarnn msait olduu Os-

Le Corbusierin stanbula geldiinde izdii baz krokiler.

manii ehirlerinin hemen hepsi, bir batan bir baa bah

e ve bostanlarla bezenmiti. Baheli bostanl isimlerin

yansra, aa ve iek isimleri tayan sokak, mahalle ve

semtlerin okluu, stanbulun eski hviyetini gsteren

ak belgelerdir.

Byk mesireler ve hasbaheler bir yana, istisnasz

her evin kk veya byk, bir bahesi, bu bahede bir

ka meyva aac, kestanesi veya nar bulunurdu. Cami

veya mescit nlerinde, eme balarnda, meydanlarda,

mesire yerlerinde, her biri balbana bir ant olan nar

lar, serviler, kestaneler, atkestaneleri, dibudaklar, it-

lenbikler, hlamurlar, krmz yaprakl kaynlar, ender de

olsa lle aalar, amlar, fstk amlar, sakzlar, sedir

aalar, stanbul manzarasnn vazgeilmez unsurlary

d. Her biri balbana bir belirleyici olan bu aalar,

evrelerinde yaayanlar

iin apayr bir anlam

tar ve deta bir yaa

ma slubu yaratrlar;

hatta efsanelerle, evli

ya menkbeleriyle vb.

bezenerek, bir eit

kudsiyet, dolaysyla

dokunulmazlk kaza

nrlard.

X X . yzyln en

byk mimarlarndan

saylan svire doum

lu Fransz vatanda Le

Corbusier, Trkiyeye ilk defa 1911 ylnda gelerek Edir

ne, stanbul ve Bursada incelemeler yapmt. Krokileri

nin altlarna yazd notlarda Osmanl mimarisini Pek

soylu biimlerin melodisi, Gemi, imdi, gelecek, deimeyen Prizmalarn mersiyesi, Saf geometrinin ebe

d biimleri gibi iirli cmlelerle tarif eden Le Corbusi

er, sadece mimari eserleri deil, Osmanl ehir dokusunu

da son derece etkileyici bulmu, New Yorkun bir fela

ket, stanbulun ise yeryz cenneti olduunu belirtmi

ti. Trklerin Kii bina yapt yere aa da diker dediklerini hatrlatan nl ehirci mimarn defterlerine

dt notlardan bazlar yledir:

stanbul bir meyve bahesidir; bizim ehirlerimiz ise ta

ocaklar.

Niyazi-i Msr Divan.

stanbuldaki evler aalarla evrilmitir, insan ve doa

arasndaki cazip dostluk.

stanbulda her yerde aalar olup onlarn arasndan

mimarln soylu rnekleri ykselir. Aalar bizim psikolojik

ve fiziksel ynden iyi durumda olmamz salarlar.

stanbul, bu ehirde yaayanlar iin balbana bir

estetik ereve idi. X IX . yzyln pitoresk tutkunu Av

rupalIlar, bu inanlmaz ehri balbana bir estetik obje

olarak alglamlardr. stanbulun gzelliklerini anlata

anlata bitiremeyen gravrler, bu alglayn rnleridir.

VIslam Sanat erevesinde deerlendirilebilecek

btn sanatlarn arkasnda soyutlama iradesi yatar. Bu

irade, tasvirciliin tam karsnda durduu iin, ayn za

manda sanat eseri

nin btn ahs ihti

raslardan ve psikolo

jiden kurtarlmas

nn prensibidir. Yani

sanatkr, kim liini

de -bazan imzasn

bile gizleyecek l

de paranteze alr. Sa

nat eseri ahslikten

ne kadar kurtulursa

evrensel anlamda

beeryi o kadar g

l bir biimde ifade

eder. Byle bir anlaya bal sanat anlaynda, ahs s

lubun yeri yokmu ve orijinal eser ortaya koymak mm

kn deilmi gibi bir sonu karlabilirse de, bu, slup

tan ve orijinal eserden ne anladmza baldr.

Bugn anladmz mnda orijinal eser, kendisin

den ncekileri herhangi bir ekilde iermeksizin, kendi

bana bir ilk tekil eden; bu hviyetiyle sanatnn kii

liine son derece bal eserdir. Halbuki ferdin bamsz

bir kiilik olarak paranteze alnd gelenek sanatlar za

manla birer hrfet sanat haline gelmitir. Sanatlarn

kendilerinden ncekilerin ortaya koyduklar birikimi te

mellk ve temessl etmeleri bir eit hrfettir; hatta

birok sanat eseri, tek kiinin deil, birok kiinin ortak

almasnn rndr; deseni izenler, cetveli ekenler,

boyayanlar vb. ayr ayr kiilerdir. iirde bile tahmis, ta-

tir, tazmin ve nazire gibi bir eit hrfet rn sayabile

ceimiz baz trler vardr. airin, aa yukar snrlar i

zilmi bir mecaz kadrosu, belli vezinleri ve ekilleri, hat

tatn snrl bir ekil repertuvar, her eklin deitirile

meyecek lleri, nakkan sk sk bal kalmak zorun

da bulunduu kaideler, hatta biim kalplar vb. vardr.

Gelenein bylesine kuatt bir sanat anlayna bal

kalarak orijinal eser vermek gerekten ok zor, fakat im

knsz deildir. Herhangi bir sanata heves eden bir he-

veskr, soyunduu iin uzun bir raklk dnemi gerek

tirdiini ve varlk gsterebilmek iin devlerle gremek

zorunda olduunu bilirdi. Fuzl, Farsa divannn ns

znde kendisinden nce gelen airlerin yksek anlayl,

engin dnceli insanlar olduklar iin gazel slubuna

yarayan en gzel szleri

syleyip en ince mazmunla

r kullandklarn, sonradan

geleceklere hibir ey brak

madklarn syler ve yle

devam eder:

Bir insan onlarn btn

yazdklarn bilmeli ki alp

vcuda getirdii eserlerde, ken

disinden evvel sylenen mn

lar bulunmasn. yle zamanlar olmutur ki, sabahlara kadar

uyanklk zehrim tatm ve barm kanaya kanaya bir maz

mun bulup yazmm. Sabah olunca dier airlerle tevarde

dtm grp yazdklarm izmiimdir. yle zamanlar ol

mutur ki, gndz akama kadar dnce deryasna dalp iir

elmas ile kimse tarafndan sylenmemi bir inci delmiim; bu

nu grenler: Bu mazmun anlalmyor, bu sz erbab arasnda

kullanlmaz ve ho grlmez der demez o mazmun gzmden

dm, hatta kalemi elime alp onu kada bile geirmek iste

memiindir Ne tuhaf haldir bu! Sylenmi bir sz evvelce sy

lenmitir diye, sylenmemi bir sz de evvelce sylenmemitir di

ye yazlmyor.

Gelenein istedii orijinal eser, Fuzlnin bu cm

lelerinde ok ak bir biimde gsterilmitir: lk art, sa

natnn kendisinden nce yaplanlar bilmesi, zmse

mi olmasdr. air yle bir mazmun bulmaldr ki, hem

sylenmi olsun, hem sylenmemi. Ancak bu ince ayr

m yakalayabilen sanat aradan syrlabilir; onun ortaya

M

koyduu eser orijinaldir: Aa yukar ayn malzemeler

kullanlarak vcuda getirilmi, kendisinden ncekini

hem tekrarlamayan, hem de onu inkr etmeyen eser. Te-

nevvn bir anlam da budur ve tekml ie doru de

rinlemek suretiyle gerekleir. Divan iirinin gc bu

radan gelir; bunun iin nebat ve geometrik tezyinatta

akl almaz inceliklere ulalmtr; klasik musikinin na

melerinde mtekasif zenginlikleri bunun iin bir Bat

lnn kulaklar farkedemez. Eer orijinalite burada ara

nrsa, slam sanatnda yeni ve orijinal eser verilmedii

iddias btn anlamn yitirecektir. Osmanl kimlii ta

yan son hezarfenlerden Necmeddin Okyay, herhangi

bir yazya bakt zaman ilk bakta onun hangi hattat

tarafndan ne zaman yazldm yzde yze yakn bir isa

betle tehis edebiliyordu.

Eer slup olmasayd ve sa

natkrlar gelenein kendi

lerine verdii hazr biim

leri uursuzca tekrarlamak

la yetinselerdi, bu mm

kn olamazd.

Osmanllar orijinalli

i baka noktalarda da ara

mlardr. Mesela Osmanl

musikiinaslar, bir beste

nin nota yazsndan hareketle, hi yorum katlmadan ve

eserin incelikleri belirtilmeden, hep ayn ekilde icrasn

kabul edemezlerdi. Karagz ve Ortaoyunu gibi seyirlik

sanatlarda yazl metin bulunmad iin nasl oyun her

seferinde baka esprilerle donanyorsa, musikide de her

yeni icra esere yeni bir hviyet kazandryordu. cracnn

yorum hrriyeti, genel olarak btn slam sanatlarnda

karmza kan tenevvu (eitleme) prensibinin yaygn

ln gstermesi bakmndan ayrca nemlidir.

unu zellikle belirmek gerekir: Tabiatta nasl bir

birine benzeyen iki aa, iki iek, iki yaprak yoksa, Os-

manl estetik dnyasnda da birbirine tpatp benzeyen

iki cami, iki sokak, iki ev, iki kndekr, iki istif, iki ha

l, iki icra ilh., gstermek mmkn deildi.

VTIGelenek iinde airin ii en zor olanyd; yukarda

da belirtildii gibi, iki msradan oluan beyit iinde b-

K l t u r v e s a n a t

Nefsini bilen, Rabbini bilir.

tn maharetini gsterecek ve snrlar aa yukar belli bir

mecaz sistemi iinde hem yeni eyler syleyecek, hem de

mevcut tasavvurlarn dna kmayacakt. Yaratcln

gsterebilecei tek yol kalyordu: Tenevvu . Yapt, belli

kaidelere uyarak ve ayn motifleri kullanarak bir sath ara

beskle tezyin eden sanatkrn yaptndan farkl deildi.

Nasl hattatn kulland her harfin lleri varsa, airin

kulland her kelimenin de belli anlamlan ve armla

r vard. Bunlar dzenleyip daha nce sylenmemi bir

anlam sylemek, lern stn bir iir kudretini, hem de

mevcut iir birikimini edinmi olmay gerektirirdi.

Tasavvuf cereyanlar yaygnlatktan sonra msl- man edebiyatlarnda iir nesrin nne gemitir. Kabus- nme yazar Nesir raiyyet gibidir ve nazm padiahtr diyor. Tasavvuf heyecanlar ve ak dile getirmenin en kestirme yolu iir ve musiki idi ve musikide olduu gibi, iirde de ritmin nemi bykt. air, aruzun tefileleriyle varln temelindeki ritmi, deien eylerin ardndaki deimeyen ahengi aryordu. Esasen airin hedefi yeni eyler sylemekten ziyade, ak en gzel bir biimde dile getirmek, en gzel sesi, ho sady yakalamakt.7 Bunun iin daha nce sylenmi hayalleri yeniden sylemekten de ekinmezdi; yeniden, fakat daha gzel ve daha incelikli.

air, sufi olsun, olmasn, btn ztlklarn ortadan kalkt varlk alanna ulamaya alyordu; bunun iin kendi beniyle varlklarn objektif grnlerini paranteze almak zorundayd; kelimelerin iaret ettii varlklarla ve kavramlarla mutabakatlarn en aza indirerek snrlarn mmkn olduu kadar geniletmeliydi. Kelimeler onun elinde istedii ekle girebilen bir eit plastik malzemeydi, istedii gibi oynayabilirdi. Fakat oynayaca alan snrlyd: Beyit, yani iki msradan oluan birim. En fazla msemmene, yani sekiz msraa kadar geniletebilirdi bu alan. Tpk arabeskte olduu gibi, snrl bir alanda, snrl bir malzemeyle sonsuzluu arayacakt.

Arabesk karakteri, btn sanatlara derece derece ya

ylmtr. iir, bir bakma dilin arabeskiydi; air gerekti

inde koca bir hikyeyi bir beyte sdrmakla ykm

lyd. Bu younluu ancak kelimelerin mnalaryla oy

nayarak ve iaret ettikleri asl kavramlar ve varlklar pa

ranteze alarak salamak mmknd. Oynana oynana s

rekli yeni armlar ve anlam incelikleri kazanan keli

meler, sadece ses olarak deil, kat zerine yazldkla

rnda kazandklar plastik deer asndan da nemliydi.

Akas, kfiye sadece kulak iin deil, ayn zamanda

gz iindi. Bu noktada iir, hat sanatyla kanlmaz ola

rak birleirdi.

airler tarafndan ortaklaa kullanlan klasik mecaz

sistemi, ferd psikolojileri ve biyografiyi dlayan bir ya

pya sahipti. Neyin

neye benzetilecei

aa yukar belli

olduu iin, keli

melere istese de

kendi duygularn,

can skntlarn, ih

tiraslarn vb. syle-

temeyen airin ah

siyeti, eserinde, bir

mimarn ahsiyeti

ne kadar yer alyor

sa, o kadar yer alrd. ahs duygular ifade edilmeye ba

landnda, divan iiri de zlme srecine girmi, mese

la Bknin yahut Fuzulnin elinde esiz bululara ve sy

leyilere zemin hazrlayan mecaz sistemi, bir baka airin

elinde inanlmaz bir hzla aleladeye dmtr. nk

araya ben girmitir, halbuki soyutlamann artlarndan

biri benlgi aradan tarh (Yunus) etmektir.

slam dnyasnda, resim ve iir gibi, musiki de asr

lar boyunca helllik haramlk asndan tartlmtr.

Bununla beraber Kuran- Kerimde, tasvir konusunda ol

duu gibi, musiki konusunda da lehte veya aleyhte her

hangi bir yet yoktur. Baz radikal fakihler, bir takm

yetlerin anlamlarn zorlayarak musikinin haram oldu

unu isbat etmeye almlarsa da, musiki, slam mede

niyetinde tabii gelimesini yapm, zellikle tasavvuf

evrelerde geliip serpilmitir:

"Padiahn rebab sesini dinlemeden maksad, itiyak e

kenler gibi Tanr hitabm hayal etmekti. Zurna ve davul ses

leri. bir parack o k ll nefirin kyamet gnnde alnacak

olan S urun sesine benzer. Hakimler, bu musiki namelerini

gklerin dnnden aldk demilerdir (...) Bunun iin gzel

sesi dinlemek aklara gdadr. nk gzel ses dinlemede

kalp huzuru ve Tanryla birleme zevki vardr

(M, IV/b. 730 vd).

VIII

Osmanl estetik dnyasndaki zlmenin tarihi,

Batllama tarihimizle ezamanldr. Gzlerimizi Batya

evirdiimizde grdmz, kendi iinde srekli dei

en bir Bat deil, hantal, artk hi deimeyecek bir Ba-

tyd. Halbuki Avrupa sonu gelmez bir itihayla vard

hi bir noktada beklemeksizin daha yenisine kouyordu.

Biz tabiat Rnesanslar gibi grmeye baladmzda

fotoraf makinesi icat edilmek zereydi. Bu tuhaf maki

ne gze dayanan gerekilii ksa srede eskitti. Bylece

tabiata esir olmaktan kurtulan Avrupal sanatkrlar yeni

yollar arayp primitife ve Dou kltrlerine a kurtlar

gibi saldrrken biz tabiat acemice kopya etmek iin a

balyorduk. Terkedip inkr ettiimiz dnyann estetik

boyutlarn kefetmek iin zamana ihtiyacmz vard.

1 brahim Peygamber, babas zerin yapt putlar krd iin put-

krclm ve Kabeyi ina ettii iin yapcln semboldr.

2 Kuran- Kerimde tasviri yasaklayan herhangi bir yet yoktur. Temsil

kelimesiyle ifade edilen heykel ve resim, insanlarn tavrlarna gre

deiik anlamlarda kullanlmtr. Hazreti brahim babasna ve kavmine

sorar: Sizin tapmakta olduunuz bu heykeller nedir? (K, 21/52). Baka

bir yette ise ayn kelime, yani temsil, Hazreti Sleymann emrindeki 6

sanatkrlara kaleler, heykeller ve byk havuzlar gibi anaklar yaptrd

belirtilirken kullanlr; o halde tapnmak iin yaplmayan sanat eserlerini

ifade etmektedir (K, 34/13).

3 Ben bir gizli hazine idim, bilinmeyi sevdim; bilinmek iin halk yarat

tm .

4 Tursun Beyin anlattna gre, Fatih, stanbula girdikten sonra Ayasof-

yann kubbesine km ve harabe halindeki ehri bir sre seyrettikten

sonra hznlenerek "Kisrann kknde rmcek kapclk etmede, Af-

rsiybn kalesinde ise bayku be vakit davul almadadr anlamndaki

u Farsa beyti okumutu: Perde-dr m-kned der tk- Kisr ankebt/ 7

Bm nevbet m-zened der kala-i Efrsiyb. Bk. Tursun Bey: Trh-i

Ebl-Feth (Haz. Mertol Tulum), stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, stan

bul 1977, s. 64.

5 Hd peygamber zamannda Ad kavminin hkmdar. bidev binalar

yaptrd iin kibire kaplarak tanrlk iddiasnda bulunur, bunu isbat et

mek iin Ba- rem ad verilen yeryz cennetini kurar. Yahya Beyi u

msra ilgi ekicidir: Avn-i Firavn ile eddad binalar yapmazz

Bu tesbitimizi Umberto Econun u notlaryla karlatrnz: Ortaa

beenisini daha iyi anlamak iin, X II. yzyln beeni ve sanatsever insan

prototipi Sugere bakmalyz. St. Deni Manasnnnn barahibi olan

Suger, bir devlet adam ve sekin bir hmanist olmasnn yansra le de

Francedaki nemli sanatsal ve mimari giriimlerin de tevikisi olmutu.

Psikolojik ve ahlaksal kimlii ile Suger, Aziz Bernard gibi bir ilecinin

tam kartdr; St. Deni Manastrnn rahibi iin, Tanr evi bir gzellik

deposu olmaldr. Sugerin modeli Tapma ina ettirmi olan Hazreti

Sleyman, klavuz edindii kural ise Tanr evinin gzelliine duyulan

sevgidir. Bk. Umberto Eco, Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzellik, s. 30

Avzeyi bu leme Dvud gibi sal

Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi

KAYNAKLAR

AFFF, A.E.: Muhyiddn Ibnul-Arabi'nin Tasavvuf Felsefesi (ev. Mehmed Da),

A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1975.

AHMED EFLAK: Ariflerin Menkbeleri (ev. Tahsin Yazc), Hrriyet Vakf

Yaynlar, 2 C., stanbul 1973-

AKSEL, Malik: Anadolu H alk Resimleri, ,. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, s

tanbul 1960.

---------- Trklerde Din Resimler, E lif Kitabevi, stanbul 1967.

---------- Sanat ve Folklor, Devlet Kitaplar, stanbul 1971.

ARSEVEN, Celal Esad: Trk Sanat Tarihi, M.E.B. Yaynlar, 3 C., stanbul

1955-59. .

-----------Sanat Ansiklopedisi, M.E.B. Yaynlar, 5 C.

---------- Sanat Kamusu. stanbul 1340.

ASLANAPA, Oktay: Trk Sanat, M.E.B. Yaynlar, 2 C. stanbul 1972.

AYVAZOLU, Beir: Ak Estetii, tken Neriyat, stanbul 1993.

-----------Kulunun Son arks, tken Neriyat, stanbul 1999.

BALTACIOLU, . Hakk: Sanat, Suhulet Ktphanesi, stanbul 1934.

-----------TrkPlastik Sanatlar, M.E.B. Yaynlar, Ankara 1971.

---------- Trk Sanat Gelenekleri, Yllk Aratrmalar Dergisi 1, A.. lahiyat

Fakltesi Trk ve slam Sanatlar Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara

1957.

BEHAR, Cem: Klasik Trk Musikisi zerine Denemeler, Balam Yaynlar, stan

bul 1987.

BERK, Nurullah: slm Yazsnda Plastik fade, A.. lahiyet Fakltesi Der

gisi, nr. 4, Ankara 1955.

-----------Fatih Sultan Mehmet ve Venedikli Ressam Gentile Bellini, A JJ .

lahiyat Fakltesi Dergisi, nr. 2-3, Ankara 1953.

BOER, T.J. de: slamda Felsefe Tarihi (ev. Yaar Kutluay), Ankara 1960.

BURCTHARDT, jacop: talya'da Rnesans Kltr (ev. Bekir S. Baykal), MEB

Yaynlar, 2 C., 1974-1978.

CANSEVER, Turgut: stanbulu Anlamak, z Yaynclk, stanbul 1998.

-----------Kubbeyi Yere Koymamak. z Yaynclk, stanbul 1997.

-----------slamda ehir ve Mimari, z Yaynclk, stanbul 1997.

DIEZ, Ernst: Trk Sanat, stanbul 1946.

ECO, Umberto: Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzellik (ev. Kemal Atakay), Can

Yaynlar, stanbul 1998.

EFLATUN: len (ev. AzraErhat), Remzi Ktabevi, stanbul 1958.

ERHAT, Azra: Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1978.

FUZUL: Leyla v Mecnun (Haz. Hseyin Ayan), Dergah Yaynlar, stanbul

1981.

---------- Farsa Divan (ev. Ali Nihat Tarlan), stanbul 1950

GOMBRICH, E.H.: Sanatn yksii (ev. Bedrettin Cmert), Remzi Kitabevi,

stanbul 1976.

GKYAY, Orhan aik: Katp elebi Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1982

GRABAR, Oleg: slam Sanatnn Oluumu (ev. Nurhan Yavuz), Hrriyet Vak

f Yaynlar, stanbul 1988.

GUENON, Rene: Dou ve Bat (ev. Fahrettin Arslan), Yeryz Yaynlar, s

tanbul 1980.

HALD EDHEM: Elvah- Nakiye Koleksiyonu, stanbul 1340 (1924)

HUZNGA, Johan: Ortaan Giinbatm (ev. Mehmet Aii Klbay), mge

Kitabevi, stanbul 1997 .

HUNKE, Sigrid: Anupann zerine Doan slam Gnei (ev, Servet Sezgin),

Bedir Yaynevi, stanbul 1975.

BROLU, M.. - EYBOLU, S.: Fatih Albumuna Bir Bak, stanbul

1955.

-----------Avrupa Resminde Gerek Duygusu, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, s

tanbul 1972.

KATP ELEB: Mizanl-H ak f i htiyari'l-Ahakk (Haz. Orhan ak Gkyay),

MEB Yaynlar, stanbul 1972.

KEKLK, Nihat: bnu l-Arabi'nin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdak Olarak El-

Ftuhat el-Mekkiyye, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1980

KORTAN, Enis: Le Corbusier Gzyle Trk Mimarlk ve ehircilii, ODT Yayn

lar, Ankara 1983-

KPRL, Fuat: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakan

l Yaynlar, Ankara 1966.

-----------Edebiyat Aratrmalar, T TK Yaynlar, Ankara 1966

KUBAN, Doan: Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat

Yaynlar, stanbul 1982.

-----------stanbul Yazlar, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul 1998

KUHNEL, Ernst: Dou slam Memleketlerinde Minyatr (ev. Suut Kemal Yet

kin - Melahat zg), A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1952.

LEVEND, Agh Srr: Divan Edebiyat Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mef

humlar, nklap Kitabevi, stanbul 1943.

MER, Rfk Melul: Trk Tezyini Sanatlar, Gzel Sanatlar Akademisi Ne

riyat, stanbul 1937.

MEVLANA: Mesnevi (ev. Veled elebi zbudak), M.E.B. ark slam Klasikleri,

5 C., stanbul 1966.

..... - Fhi Ma Fih (ev. A. Glpnarl), stanbul 1959-

MUHYDDN BN UL-ARAB: Fsus'l-Hikem (ev. M. Nuri Genosman),

Ankara 1964.

MULLER, J.E .: Modern Sanat (ev. M. Toprak), Remzi Kitabevi, stanbul 1972

MLAYM, Seluk: Sanat Tarihi Metodu, Anadolu Sanat Yaynlar, stanbul

1983.

NEFESZADE BRAHM: Glzar- Savab (Haz. Kilisli Muallim Rifat), stan

bul 1939-

NICHOLSON, R.A.: slam Safileri (ev. Mehmet Da), Ankara 1978.

GEL, Semra: Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul 1986.

Z, Tahsin: Hnername ve Minyatrleri, Gzel Sanatlar, nr. 1, 1939.

-----------Trk Minyatr Kaynaklarna Bir Bak, A.. lahiyat Fakltesi Der

gisi I, 1952.

ZTRK, Yaar Nuri: Hallac- Mansur ve Eser Kitabt-Tavasin, stanbul 1976

SCHIMMEL, Annemarie: Tasavvufun Boyutlar (ev. Ender Grol), Adam

Yaynlar, stanbul 1982.

SNAN PAA: Tazarru'name (Haz. A. Mertol Tulum), Devlet Kitaplar, stan

bul 1971.

EBSTER: Glen-i Raz (ev. Abdlbaki Glpnarl), M.E.B. ark slam

Klasikleri, stanbul 1968.

EYH GALB: Hsn Ak (Haz. Abdlbaki Glpnarl), stanbul 1968.

TANPINAR, Ahmed Hamdi: 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan

Kitabevi, stanbul 1976.

-----------Edebiyat zerine Makaleler, Dergah Yaynlar, stanbul 1977.

TANSU, Sezer: enlikname Dzeni. De Yaynlar, stanbul 1961.

TUNALI, smail: Estetik, Cem Yaynevi, stanbul 1979.

TURAN, Osman: Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Turan Neriyat

Yurdu, stanbul 1969.

TURSUN BEY: Trh-i Ebl-Feth (Haz. A. Mertol Tulum), stanbul Fetih

Cemiyeti Yaynlar, stanbul 1977.

ULUDA, Sleyman: slam Asndan Musiki ve Sema, stanbul 1976.

UZLUK, ahabeddin: Mevlevilikte Resim ve Resimde Mevleviler, Ankara 1957.

LKEN, Hilmi Ziya: slam Felsefesi Kaynaklar ve Tesirleri, Trkiye Bankas

Kltr Yaynlar, Ankara 1967.

NVER, A. Sheyl: Fatih Devri Saray Nakhanesi ve Baba nakkan almalar,

stanbul 1958.

-----------lin ve Sanat Tarihimizde Fatih Sultan Mehmed, stanbul 1953.

W ORRIN GER, Wilhelm; Soyutlama vs Einfhlung (ev. smail Tunal), ..

Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1971.

YAZIR, M. Bedreddin: Medeniyet Ale?ninde Yaz ve slam Medeniyetinde Kalem

Gzeli (Haz. Uur Derman), Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2 C.,

Ankara 1972.

YETKN , Suut Kemal: slam Sanatnn Mahiyeti, A.. lahiyat Fakltesi

Dergisi, I, 1952.

----------- Trk-slam Plastik Sanatlarnn Estetii, Sanat Dnyamz, Mays

1976.

OSMANLI KENTNDE ESTETK ZERNE DENEME

P R O F. D R. SA A D ET TN K T E NM M AR SNAN N VERSTES M M A RIK FAKLTES

1. TAKDM

u yaz erevesinde Osmanl kenti zerinde

estetik bir tahlil yapmaya alacaz. Os-

manl kentinin madde ile ilgili zelliklerinin

ana hatlar ile bilindiini varsayyoruz. Tahlilde yararlan

dmz estetik kuram ise bat kkenlidir. Osmanlnn

ve onun mensub olduu medeniyet ailesinin yaanm ve

yaanmakta olan hayatndan bir estetik kuram karmak

mmkn ise de bu i henz batl estetik kuram dze

yinde yaplm deildir. Belki daha sonraki yllarda ya

anm medeniyet kendi 'gzel' tanmn ve 'gzellik'

anlayn derleyip ortaya koyarsa Osmanl kenti o kura

ma gre yeniden deerlendirilir. Burada yaplmaya al

lan ey batl estetik kuramndan hareketle Osmanl

kentine bakarken bu mekanlara aina bir gze taklanla

r tesbit etmeye almaktr. Batl estetik kuramnn il

gilerini farkl bir kltrel hassasiyetle deerlendirip ora

dan zgn ve deiik bir estetik kuramna ulalabilir

mi? Belki bir nebze bunu tartmaktr.

nce Osmanl kenti ile balayalm. Burada dikkate

alacamz olgu sadece kent mekanlar deildir, o me

kanlarda yaayan insanlarla birlikte kent mekanlardr.

Kanaatimizce kent esteti

inden sz ederken zerin

de durulacak asli nokta

kent hayatnn estetiidir.

Tpk birebir lekli ger

ek bir tiyatro seyrediyor-

mucasna kentteki hayata

baktmz zaman duyulan

estetik ilgi ile balar kent

estetii. Dolays ile onun

iki unsuru vardr; biri

kentte yaayan insan yani kentli, dieri de kent mekan

lardr. Kentliyi dnmeden sadece kent mekanlarndan

yola karak estetik bir tahlilde bulunmak oyuncular ol

mayan bir tiyatro eserinin dekorundan sz etmek gibidir.

u halde Osmanl kentinin estetik analizini yaparken

Osmanl insann da tanmak gereklidir. Osmanl insan

d gzlemle tesbit edilebilen zellikleri ile zgn bir in

san tipidir. Giyimi, davranlar, konumas ve yaama

biimi hepsi kendisine aittir ve bakalarndan farkldr.

dnyasna inildii zaman ise dnya gr, hayat de

erlendirii ve bunlarn ardnda yer alan deerler manzu

mesi ile de mensup olduu medeniyet ailesinin dier

topluluklarndan farkldr. te bu farkl insann zaman

iinde gelitirip ortaya kard mekan dzenleme anla

y ve doay kullanma usul de Osmanl kentini mey

dana getirmitir. Osmanl kenti de Osmanl insan gibi

zgn bir oluumdur ve bu yan ile dnya medeniyetler

ailesine ok nemli bir katkdr. Osmanl insan kendi

zgnln koruyabildii srece Osmanl kenti de z

gn olmaya devam etmitir. Bu insan tipi baka uygar

lklara ait olgular yanstt lde Osmanl kenti de

kendi zgn izgisinden uzaklamtr.

imdi biraz da kent

estetiinden sz edelim ve

u sorular ile balayalm:

Kent estetii olabilir mi?

Kent bir sanat objesi mi

dir? Bilindii gibi estetik

sanat ile ok yakndan ala

kaldr. Sanat duyularn

verdii bilgi olarak ta

nmlanmaktadr estetik

kuramnda. Bu bilgi karskdarda iskele Camii (T. Allom)

mak, belirsiz ve hatta baz kereler aldatcdr. Bu bilgi

nin sonunda varlan yarg gzel ya da irkin yargsdr.

Konuya aklk getirmek iin dier bir tr bilgiden bah

sedelim, bu akln bilgisidir. Akln bilgisi ak ve seik

tir, bu bilginin deerlendirilmesi ile varlan sonu doru

ya da yanl yarglandr. Estetik kuram gzel olan

zmleyerek oradan gzellik kavramn tanmlamaya al

r. Dier bir deyile ilgi alan gzel ve gzelliktir.

Estetik ilgi gzlemle balyor, sanat eserini duyula

rmz ile gzlemliyoruz. Reel bir obje olan bu eserden, bi

ze bir ok mesaj geliyor ve biz bu eseri bir btn olarak

kavryoruz, bu kavrayta ayn anda yaadmz eitli

duygulardan oluan bir birliktelik mevcuttur. Bu duygu

sal durum eser ile olan mad

di iliki kesilse bile eserin

gcne bal olarak bir sre

daha devam eder. Eseri ii

mizde hissederiz, eserdeki

gibi oluruz, ksacas eserle

zdeleiriz. Bizde kalan ve

eserden kaynaklanan bu

duygusallk bizi esere bir

anlam ykleme aamasna

gtrr, ona bir mana verir,

estetik bir deer ykleriz. Buna estetik alg diyoruz, bu

nun d dnyada bir karl yoktur, bu irreel bir olgu

dur. Esere yklediimiz estetik deer ile bir sonuca var

lr ki bu da estetik yargdr. Mesela u eser gzeldir veya

trajik yada komiktir deriz, bylece eser hakknda bir es

tetik yargya varm oluruz. Bu sre insanda estetik haz

dediimiz bir mutluluk uyandrr ki bu hazzn gayesi yi

ne kendisidir. Dier bir deyile bir ilginin estetik ilgi

olabilmesi iin duyulan hazzn, fayda, kar, bilgi, erdem

gibi boyutlarnn olmamas gereklidir, bunlar olduu za

man o ilginin fizyolojik, ekonomik, bilimsel yada ahlaki

bir ilgi olduuna hkmedilir. Estetik ilgi i dnyamzda

btn bunlardan bamsz ve farkl bir haz uyandrr.

Bu, gzelin verdii, hazdr ve bir ilgi sadece bu tr bir

hazza yol ayorsa estetik ilgidir. Estetik haz i dnyam

z deitirir, burada o zamana kadar farkna varlmayan

boyutlarn aydnlanmasn salar; daha dikkatli, daha

duyarl, daha derin ve ihatal bir gr sahibi oluruz. Es

tetik haz insan artr ve yceltir, ksacas terbiye eder.

imdi kente dnelim ve yukarda sz edilen sanat

objesi yerine kenti koyduumuzu varsayalm. Burada es

tetik kuramn biraz geniletiyor ve bilinen bir sanat

nn belirli bir eseri yerine kollektif bir bilincin ve zevkin

oluturduu ve lei dierine gre ok daha byk olan

bir varl yani kenti koyuyoruz. Kent varl realitede

snrl ve belirli ise de tek bir esere gre ok daha karma

k ve kapsaml olduundan bir baka gre belirsiz ola

rak da nitelendirilebilir. Acaba kent karsnda da bir sa

nat objesi karsnda yaadmz yukarda sz edilen

estetik ilgiyi yaayabilir miyiz? Sanat eserini gzlemle

yen bir gzlemci gibi kenti ve kent hayatm gezerek ve

bizzat iinde yaayarak gzlemleyelim. Bu gzlemler so

nucu oluan duygular b

tnlnden yola karak o

kente bir deer yklemek

ve sonuta oras hakknda

bir yargya varmak ve bu s

reten bir mutluluk ve bir

haz duymak mmkndr.

Eer bu haz dier ilgilerden

bamsz ve sadece gzellik

karsnda duyulan bir haz

ise o zaman bu ilgi estetik

bir ilgidir ve bu hazz uyandran etken kentin btn ol

duu iin bu olgu kent estetiidir. Bir kentin sunduu

imkanlar orada kolay yaanabilecei kanaatini uyandrr

sa bu fizyolojik bir ilgidir, ya da orada kazan vardr bu

da ekonomik ilgidir, yahut oradan bilimsel bir birikim

elde edilebilir bylece bilimsel bir ilgi kurulmu olur.

Belki o kentteki koullar daha erdemli olmay salamak

tadr bu suretle ahlaki ilgi ortaya kar. Estetik ilgi bun

larn dnda ve bunlardan bamszdr, bir kent btn

ile zerimizde sadece gzele kar duyulan hazz braka

bilir. Bu mmkndr ve herkesin hayatnda herhalde

gereklemitir, ite kent estetii bu deneyime ve onun

olutuu srece verilen isimdir.

Kentin zerimizde brakt estetik hazz belirttik

ten sonra dikkatimizi daha zel bir alana, Osmanl ken

tine evirelim. Osmanl kentinde de sadece estetik ilgi

den kaynaklanan bir estetik haz yaanabilir. Bu haz dier

kentlerde duyulan estetik hazdan farkldr. Osmanl in

san dier kltrlerin insanlarndan farkl olduu iin bu

Edirne (T. Ailorn)

B

bakalk insandan kente gemitir. Oradan da kenti gz

lemleyene geer ve onun zerinde deiik bir estetik haz

brakr. Bu gerek aralarnda farklar bulunduu halde ay

n kltr ailesine ait olan bat kentlerinin oluturduu

dnyadan Osmanl iklimine geilince kendisini daha ba

riz bir ekilde belli eder. Benzer ekilde dou kentlerin

den Osmanl kentine geite de bu fark yine hissedilir.

Osmanl kenti toplumun temelinde yer alan vahiy eksen

li deerler sisteminin kendine has bir yorumlama ile me

kana aksettirilmi eklidir. Akl eksenli uygarln kent

lerinden farkldr, temelde ayn kutsallar paylaan top-

lumlarn kentlerinden de bakadr. nk onu meydana

getiren toplumun vahiy eksenli deerler iinde ne

kardklar ve bu deerlere getirdi

i yorumlar farkldr ve bu ayrca

lk kente yansmtr.

Estetik bir ilginin sistematik

aklamas drt unsuru ihtiva eder

ki bunlar estetik zne, estetik nes

ne, estetik deer ve estetik yarg

dr. imdi Osmanl kenti bala

mnda bu unsurlara bir gz atalm.

2. ESTETK ZNE YA DA OSMANLI NSANI

Estetik ilgi bir sanat eserini

izleyen insan ile balyor. Sanatkar

bir eser meydana getirmitir ve bir insan bu eseri gz

lemlemektedir. Yukarda da belirtildii gibi bu gzlem

eitli duyularn rn olan birlikte ve karmak bir du

rum ifade eder. Buna eserin bir btn halinde kavranma

s diyoruz. Bu kavray sonuta esere bir deer ykleme

ye gtrr ki bu da estetik alg olarak adlandrlmakta

dr. Esere yklenen deer estetik bir deerdir ve sre es

tetik yarg ile sona erer. Estetik ilginin balca art este

tik znenin bu evrimde sadece estetik bir haz duymas

dr. Bu tr bir hazzn dndaki alakalar estetik ilgi kap

samna girmezler.

Kent estetii asndan ele alndnda estetik zne

olarak iki ayr varlktan sz edilebilir, bunlardan biri

kent mekanlarn ve bunlarn iinde yaayan kentliyi bir

likte gzlemleyen birey, dieri de bizzat kent mekanlar

iinde yaayan toplum ya da kentlilerdir. Kenti ve kent

Kozahan, Bursa.

liyi yaanan hayat iinde bir btn olarak gzlemleyen

birey iin bu gzlem estetik bir ilginin balangc olabi

lir. Birey bu kentin etkisini eitli duyular ile alarak bir

letirir ve ou kez kendinde o kent ile ifade edebildii

zellikler bulur. Bir baka deyile kentin etkisi balam

tr ve bu etki o kentten ayrldktan sonra da devam eder

gider, hatta baz kereler yllarca. Bylece birey o kent ile

zdelemi olmaktadr. zellikle Osmanl kenti iin bu

olguyu yabanc seyyahlarn izlenimlerinde buluyoruz.

Osmanl kenti onlar iin bir masal dnyas gibidir, este

tik hazz uzun seneler hayatiyetini muhafaza eder. Yaz

dklar hatrat ve seyahatnamelerde bu ruh halini btn

akl ile bulmak mmkndr.

Osmanl kentinde yaayan

Osmanl insan iin kent mekan

lar her an ilikide olduu bir es

tetik obje gibidir. Osmanl insan

iinde yaad mekansal evre

den haz duyar, bu evreyi sever ve

onu sahiplenir. ou kez bu ev

reyi kendisi dzenlemitir, nk

o ad bilinmeyen bir sanatkardr.

Osmanl insan gzlemlemek iin

bir sanat eserinin ortaya konul

masna muhta deildir. O bu

konuda eitimindeki sanatkar

boyutunu kullanarak hemen bir

eser meydana getirir. Bu vaka Osmanl insannn gerek

ustalardan, byk dehalardan mstani olduu anlam

na gelmez. Ancak sanatkarlk btn Osmanl insannda

gizlidir ve hayatnn her safhasnda kendini belli eder. Bu

insan kendi yapt eserden estetik bir haz duyar, o eseri

ilevini ok ok aan bir zevk ve coku ile kullanr. Kent

leinde bakldnda mirnarsz mimari ad verilen es

tetik ve teknik mkemmellik, doann ve arazinin fevka

lade insani ller iinde duygusal bir yaklam ile kul

lanl hep bu sanatkar insann eseridir ve bu insan ade

ta kollektif bir bilin ve zevk ile oluturduu bu mekan

larda derin ve sakin bir mutluluk iinde yaar. Osmanl

kentlisinin hem sanatkar hem bu sanatn izleyicisi olarak

estetik bir zne olma hviyeti onu kendi iinde tutarl ve

eksiksiz bir dnyaya gtrmtr. Onun dnyasnda sa

nat eserini meydana getiren ve bu suretle mehur olarak

m

bireyselleen sanatkarlar aramak zaman zaman beyhude

bir gayrettir. O sanatkar ou kez toplumsal huzur ve sa

adetin hazzn bireyselliin getirdii hrete tercih et

mi, kendi adn silerek yerine toplumun mahlasn kul

lanmtr. Osmanl kenti ve Osmanl mekanlar bu anla

yn rndr ve bu yzden ok scak ve mfiktir. Ora

larda bireysel bir varlk gsterisi deil herkesi kuatan

toplumsal bir gven ve sevimlilik vardr. Ve nemine bi

naen bir kere daha vurgulayalm, Osmanl insan bu me

kanlarda yaarken mutludur ve onlarn temaas ile tam

bir estetik haz yaamaktadr.

Burada estetik kuramna yerli bir ekleme yapmak

gerekiyor. Bilindii gibi bir ilginin estetik boyutta ola

bilmesi iin sadece estetik bir haz uyandrmas onun d

ndaki alakalara kapal ol

mas gerekmektedir. Bu ta

nm bir baka gre ilevsel

lii estetik ilginin dna iti

yor. Bu anlaya gre bir

tabloya kar estetik ilgi

duymak demek ondan sade

ce estetik haz duymak anla

mna geliyor. Mesela, o tab

lo evin duvarna asldnda

mobilyalarla tam bir uyum

salar denildii zaman ona

bir ilevsellik yklenmi olur ki bu tr bir ilgi estetik il

gi deildir. Acaba insan ruhunda estetik haz uyandran

bir eser ayn zamanda bir ilevsel boyut da ieremez mi?

Ya da dier bir deyile ilevsellik estetik hazza engel mi

dir? Bu, tanmlara bal bir olaydr, balangta tanm

sadece estetik haz ile kstl tutarsanz sonuta ilevsel bir

ilgide hibir estetik boyutun olmad noktasna varlr..

Ama gerek byle midir? Bat dnyasnda ilerleyen tek

nolojinin icab olarak ilevsellii n planda olan eyaya

estetik bir boyut getirmek zaruri olmu ise de Osmanl

insan bu gerei teknolojik rnler andan ok nce

hayata geirmitir. Osmanl kenti hem ilevseldir hem de

estetik haz uyandrr. Bu estetik haz kentin esas mesaj

dr, ilevselliin souk ve maddi yzn yumuatmak

iin ve sadece o lde kullanlm bir vasta deildir.

Osmanl kentinin estetik hazz ilevsellik ihmal edilme

den gerekletirilen ve esas murad edilendir. nk Os-

manl insan mutlak gzelliin eitimi ile eitilmitir,

hayatn Mutlak Gzele kavumak iin bir aba olarak

yaanmasndan yanadr.

3. ESTETK NESNE YA DA OSMANLI KENT

Estetik znenin gzlemledii esere estetik nesne

adn veriyoruz. zne bu nesneyi bir btn olarak kavra

makta ve ona estetik bir deer ykleyip bu suretle este

tik bir yargya varmaktadr. Estetik nesne yani sanat ese

ri iki blmden oluur, bunlar reel ve maddesel n yap

ile irreel ve manevi arka yapdr. Her sanat eseri doadan

kaynaklanan bir takm maddi gereler ile meydana gelir,

bu onun n yapsdr. Buna

ek olarak bu maddi yap

iinden duyulan bir baka

boyutu daha haizdir ki bu

da onun tabakalardan olu

an arka yapsdr. Bir sanat

eserinde arka yapda gizle

nen manevi mesaj madde

plannda var olan n yap

zerinden geerek grlr

hale gelir. Estetik zne eseri

gzlemlerken nce n yap

ya ait duyumlar alr, sonra bunlar birletirerek arka ya

py zmlemeye balar. Eserdeki arka yap ne kadar ok

tabaka ihtiva ediyorsa yahut dier bir deyile esere ne ka

dar ok ve derin anlam yklenebiliyorsa eser o derece

karmak, gizemli ve etkileyicidir. Sanat eseri veya este

tik nesne byle anlaldktan sonradr ki estetik zne

iin, deien ve maddi koullar ile snrl olan realiteden

deimeyen ve maddi koullar ile baml olmayan ide-

aliteye ykselir. Eseri gzlemleyen bir estetik zne bu

safhada ondaki maddi zelliklerden kurtulmutur, esere

bakarken onda idealler dnyasnn deerlerini, manevi

mesajlarn grr. Bu durumda o zne iin idealler dn

yas ve manevi iklim o maddi eser zerinden realiteye in

tikal etmi, gereklie katlmtr. dnyamzn soyut,

deimez ve soylu deerleri realiteye katlmak, fizik

dnyada gerekletirilmek iin maddesel n yapya ihti-

stanbul, 19. yzyl (F. Brest)

ya duyarlar. Bu gerekletirilme sanat eserinde tama

men zgrce yaplmtr, nk sanat eserinin ilevsellik

gibi bir endiesi yoktur. Tekniin rn olan eserlerde

ise idealitenin gerekletirilmesi zgr deil zorunludur,

nk bu rnlerde ilevsellik art aranmaktadr.

imdi estetik nesne iin yaplan bu analizi kente uy

gulayalm, estetik nesnenin yerine tekil ve snrl bir sa

nat eserini deil toplum ve mekanlardan oluan kenti ko

yalm. Estetik zne olarak kenti mekanlar ve insanlar ile

gzlemlediimizde nce onun maddesel olan n yaps ile

karlarz. Bu gzlemlerden gelen duyumlar devam edip

birleince tpk bir sanat eseri gibi kentin de bir arka ya

ps olduu ortaya kar. ster kent mekanlarna ister bu

mekanlarda yaanan kent hayatna baklsn bu arka yap

kitlesel ve zamann derin

liklerinden gelen bnyesi

ile hemen kendini gste

rir. Bu sebeble kent bir _ , A

btn olarak estetik bir

nesnedir. Osmanl kentin

de ise hem n yap hem de

bununla realiteye kan

arka yap kendine has hu

susiyetler arz eder. Bunla

rn tahliline girmek bu

yaznn erevesini aarsa Aynalkavak Saraynda bir kk,

da uras belirtilmelidir ki Osmanl kenti ve Osmanl in

san nce bir bilgi konusu olarak tanndktan sonra ken

tin bir estetik nesne olarak arka yap zmlemesine gir

mek gerekir. Bu zmleme gnmzde henz beklenen

dzeyde yaplmam ise de Osmanl kentinin brakt iz

lenim derin ve ok tabakal bir arka yapnn varln his

settirmektedir. Bu nseziyi Osmanl sanatnn baka dal

larnda, mesela iirde, yaplan tahliller kuvvetle destekle

mektedir. Kanaatimizce bu konuda yaplmas gereken i

udur: Osmanl kentinin estetik nesne olabilirlii konu

sunda merak olan bir kimse estetik zne kimliini be

nimseyerek Osmanl kenti hakknda bilgilenme ve gz

lemleme faaliyetlerini birlikte yrtmeli ve zellikle bu

kenti meydana getiren ve kullanan Osmanl insann ta

nmay hi ihmal etmemelidir. Osmanl insan tanndk

tan sonra Osmanl kentinin srlar zlebilir, estetik ku

ramnn tabirleri ile estetik nesnenin arka yaps netlik

kazanr.

Osmanl kentinde phesiz ilevsellik mevcuttur.

ehir, sakinleri tarafndan kullanlmaktadr; hatta daha

ileri bir ifade ile kent kentlilerin hizmetindedir. Bu tes-

bitten, ilevselliin btn artlar ile yerine getirildii

bir mekan dzenlemesi kar. Buna ramen Osmanl

kenti estetik bir nesne hviyetinde, bir sanat eseri niteli

indedir. Manevi birikimin n yap zerinden realiteye

katlmas hadisesi Osmanl kentinde sanki ilevsellikten

gelen hibir kstlama yokmu gibi yle rahat, fark edil

mez ve zgr bir biimde gereklemitir. Osmanl insa

n ilevselliin getirdii maddi koullar manevi ikli

minde yumuatarak maneviletirmi ve sonra realiteye

geirmitir. Bu sebeble

onun kentindeki ilev

sellik zgr sanata kar

bir engel deil, bilakis

zgr sanatn ta kendisi

dir. nk Osmanl in

san ilevsellii yerine

getirilmesi zorunlu bir

fayda olarak deil gnl

l bir hizmet vesilesi

olarak grmekte ve kar

lksz olarak bu hizme

te talip olmaktadr. levselliin maddesel yan Osmanl

insannn muhabbetinde erimitir.

Osmanl kentinin tarihsel ve toplumsal boyutu ok

gldr. Burada maddeye egemen olarak evreye yans

yan ve kent mekanlarn dzenleyen g, toplumun or

tak bilincini ve zevkini yanstmtr. Bu nedenle kent

Osmanl kentlisi tarafndan benimsenmi, sevilmi, ina

edilmi ve gelitirilmitir. Burada nemli olan egemen

gcn kim olduu deil bu gcn nasl kullanlddr.

Osmanl kentinde bu g toplumun hizmetinde, onun

deerlerine riayetkar ve zevkine hrmet eder bir biimde

kullanlmtr. Asrlara yaylan bu uygulama kentte bir

uyum havasnn yerlemesine sebeb olmu, kent ile kent

li btnlemi ve buradan derinleen ve zenginleen bir

arka yap zuhur etmitir. Yine bu uyum sayesindedir ki

her gelen nesil bir ncekinin braktn korumu ve zen

m K U L TU R V E SANAT

ginletirmi, neticede tarihini bilen ve o tarih ile bark

bir kent meydana getirmitir. Bu birikim Osmanl ken

tine kuvvetli bir mesaj verebilme yetenei kazandrm

tr. Ardarda gelen nesillerin zengin, korunmu ve uyum

lu birikimleri kent mekanlar zerinden somutlaarak

kitlelere hitab etmitir. Kitleler de ayn deerleri payla

tklar iin bu mesaj kolayca alglanm ve kent bir bak

ma kitlelerin kltrel eiticisi, toplumsal zevk ve deer

lerin nesilden nesile aktarcs olmutur. Bu kltrel de

vamllk lek itibar ile yle byk boyutlara ulamtr

ki baz kentler iin kentin ve hatta lkenin snrlarn a

m ve o kentler uluslararas dzeyde Osmanl kltr

nn temsilcisi olarak tannmlardr.

Osmanl kenti onu

kuran ve yaatan Osmanl

insannn deerleri, mekan

larnda somutlam olarak

grlebilecek bir mekansal

dzenlemeye sahiptir. Me

kanlar yap malzemesi ile

ina edilmi geometrik ha

cimler olduu halde onla

rn gsterdii, onlarda gs

terilen bir deerler manzu

mesi vardr. Osmanl kenti

ne bir gsterge sistemi olarak bakldnda bu fiziksel

varlklarn arkasnda yer alan ve onlar biimlendiren

hatta deyim yerinde ise canlandran Osmanl kollektif

bilinci hemen fark edilebilir. Yukarda da deinildii gi

bi kent gzlemlenirken ayn zamanda gerekli kaynaklara

bavurarak bilgi edinmek de gereklidir: Bylece Osman-

l kentinin maddi yapsnda beliren gsterge sistemi ok

daha kapsaml ve kolay olarak anlalabilir hale gelir. Bu

zellii ile kent toplumsal anlam olan bir belge nitelii

de tar. Ksacas kentin gsterge sistemi zmlendiin

de Osmanl insannn deerleri ve ncelikleri konusunda

bir takm bilgilere ve zelliklere ulalr. Osmanl kenti

estetik bir nesne olduu iin bu zmleme bilimsel

yaklamdaki kadar ak ve net olmayacaktr ve asl bu

zellii ile o daha cazip ve ok boyutlu bir olgudur. Bu

esrarl yap Osmanl insannn remizlerle ifade ettii g

rleri ile bir kat daha derinlik ve ekicilik kazanmtr.

Estetik zne estetik nesne olarak dikkate ald Os-

manl kentini gzlemleme sonucu zmleyebilirse ora

da gizlenmi olan yada oradan realiteye katlan manevi

yapya eriebilir. Bu yap ile kendi konumunu karlatr

dnda kendi yerini daha kesin bir biimde belirler. Os-

manl kentinin mesajnn estetik znenin hayatnda ne

anlam ifade ettii hususu akla kavuur. Bu mesajn

bir deeri var ise zaman ve devam eden dikkat ile bu de

er giderek somutlar ve znenin kiiliine yeni bir bo

yut ekler, onu zenginletirir. Osmanl kentinin mesaj

kendi zgn tarihinin ve toplumunun izlerini tad

iin bu haberi somutlatran estetik zne de zaman aar,

bu gn ile snrl kalmaz; kendi kiisel varl ile kst

lanmaz, bireysellikten top

lumsal genilie geer. G

nn koullarna ve ben mer

kezli bir daireye smaz; za

manda tarihin, insanda da

toplumun vsati ile d

nr ve buna gre davranr.

Btn bu almlarda Os-

manl birikiminin izleri ve

ynlendirmesi farkedilir.

4. ESTETK DEER YA DA OSMANLI MUHABBET

Estetik zne gzlemleyerek bir btn halinde kav

rad estetik nesneye bir deer ykler, buna estetik de

er diyoruz. Gzel, yce ,trajik, komik estetik deerler

dir. Estetik ilgi sonucu ulalan estetik haz bunlarn d

nda baka bir takm kelimelerle ifade edilen deerler

den kaynaklanyorsa phesiz onlar da estetik deer aile

sine dahil edilebilir. Kanaatimizce burada nemli olan

estetik hazzn duyulmasdr ve bu haz sadece kstl say

daki kelime ile ifade edilen estetik deerler ile snrlanan

bir alan iinde kalmayabilir. Bireyin ait olduu kltr

ailesine bal olarak onu estetik hazza gtren estetik de

er de deiebilir. Mesela, Osmanl insann i dnyasn

da trajik olarak adlandrlan bir estetik deer yoktur. O

insan bat insannn trajik olarak nitelendirdii bir olay

ile karlatnda ona hikmet ve teslimiyet kelimeleri ile

ifade ettii deerleri ykler. O da ac ekerek arnr ve

gzelleir, ilede estetik bir haz bulur ama i dnyas bu

Divanyolu (F. Brest)

kendine zg deerleri ile bir baka biimde yaplanr.

Ksacas ile eken Osmanl insan, estetik hazzm terbi

ye zellii hatrlanrsa batlya gre farkl terbiye olur.

Estetik deerler zerinde mensup olunan kltr ailesine

bal olarak bir farkllk olaca belirtildikten sonra ba

tl estetik kuramna gre gzel ve ycenin aklamasn

yapalm ve oradan Osmanl kentindeki estetik deerlere

geelim.

Modern estetik kuram gzeli nesnenin ideadan ya

ni zden pay almas veya baka kelimelerle ifade edilirse

manevi varln darya aksetmesi olarak tanmlyor. Gzellik denilen kavram da varln aydnlanmas, haki

katin grlr hale gelmesi olarak aklanmaktadr. Este

tik bir nesnede gzelliin

grlr hale gelmesi yani

onun gzel olmas o nesne

nin n yaps ile arka yaps

arasndaki btnln baar derecesine baldr. Bu

btnlk sanat eserinde

mkemmel bir tarzda ger

ekletirilmi ise o eser g

zeldir, z ya da hakikat yani

gzellik o eserde dlam

ve grlr hale gelmitir. Gzelin bir takm nesnel nite

likleri vardr, bunlarn bir ksm onun arka yap ile ilgi

li zelliklerine gtren isel nitelikleridir, bir ksm da

dorudan doruya n yap ile ilgili dsal niteliklerdir.

Estetik bir nesne tekabl ettii ze, ideaya uygunluu

nisbetinde gzeldir, bu uygunluun mkemmel bir e

kilde gerekletirilmesi eseri gzel klar. Ayrca eserde

canl bir ifade, dinamik bir anlatm olmaldr. Bunlar

gzelliin eserde grlr hale gelmesi iin bulunmas

gereken isel niteliklerdir. Dsal nitelikler ise simetri,

orant, harmoni, oklukta birlik ve yaln ifadedir.

Yce ad verilen estetik deer gzelden farkldr,

gzel estetik zneyi amad halde yce onu aar. Este

tik zne hem gzelden hem de yceden estetik haz du

yar. Ancak gzelin brakt izlenim snrl ve ihata edi

lebilir iken ycenin brakt izlenim sonsuzluk ve al-

mlk duygusudur. Estetik zne ycenin ihata edileme

yiinden rker, orada sonsuzluun maddeye yansm ha

lini alglar ve kendi snrl varlnn gerek yerini belir

ler. Yce olarak deerlendirilen bir estetik nesnede arka

yap sonsuzlua alr. Sonsuzluk ihata edilemeyecei

iin yce deeri yklenen bir eserde n yap arka yap

ilikisi belirsizdir, ksmen aklanabilir, ama esas itibar

ile i dnyamzda hissedilir.

Osmanl kentine birok estetik deer izafe edilebi

lir. O kentten estetik haz duyduktan sonra o hazzn han

gi deer veya deerlerden kaynaklandna baklrsa

kentte bir ok deerin birlikte gerekletii grlr. Os-

manl kenti gzeldir, orada z mkemmel bir n yap ar

ka yap birliktelii iinde grnr hale gelmi, d dn

yada somut bir biimde ortaya kan kent mekanlarnda

yetkin ifadesini bulmutur.

Osmanl kent mekanlarn

da canl ve dinamik bir ifa

de vardr, biimsel ve ge

ometrik dzenlemelerle

gzelliin dsal artlar da

salanmtr. Btn bunla

rn ardnda Osmanl kent

mekanlarnn insan varl

ve insana hizmet ve hrmet

esas alnarak dzenlenmi

olmas gerei yatar. Os-

manl insan, insana hizmet eder ve hrmet gsterirken

bunu ilevsellikten gelen bir mecburiyet olarak yapma

mtr. Bu onun inan dnyasnda yer alan ve btn var

l ile inand bir iman umdesinden kaynaklanmakta

dr ve bu yzden yapt kent mekanlar insana saygl

dier mekan dzenlemelerinden ok farkldr. nk

Osmanlda temel saik iman, dierlerinde ise pratik fay

dadr. Ancak bu husus anlaldktan sonradr ki Osman^

l kent mekanlarnn gzellii gerek boyutlar iinde

idrak edilebilir.

Osmanl kenti ayn zamanda ycedir. Orada insan

aan, sonsuzluu artran bir estetik deer daima var

dr. Lkin bu estetik deer batl kuramn aksine Osman-

l insann rktmez, nk o varlnn bir boyutu ile

sonsuza alabileceini, sonsuz ile iliki kurabileceini

bilir. Hatta hayatnn gayesinin yaad fiziksel dnya

nn artlar ile kstl kalmayp sonsuzlua doru uzan

mak olduunun da bilincindedir. O ayr bir iklimin o

cuudur, akln ve maddenin snrl kalplar iine sma

y insan onuru ile badatramaz, hayat ve eylemleri ile

akln maverasn zorlar. Bu abas kent