a10KLTR VE SANAT
ED T R
GLER EREN
BLM ED TRLER
DO. DR. KEMAL EK CEM OUZ
TEKNK KOORDNATR MURAT OCAK
GRSE! YNETMENLER HATCE KOT / ERSN BALCI
GRSEL YNETMEN YARDIMCILARI SEVG ZELK / LEVENT ELPEN / AYE BALCI
DZG GRUBUAL TA.TEPE / . FARUK TATEPE / ADEM TEMZKK
AL MR / EMRE TATEPE / GKHAN ZEN FAHR UZUN / AHMET MAYALI
RESM TARAMA HAMD ALKAN
TASHH GRUBU OYA AKBA OCAK / ELNUR AAOLU / KAZIM BLGE AHMET KARAAVU / HALT NSAL / SEVL DNDAR
AYLA YILDIZ / MEHMET LLE / EMNE ZDEMR SERAP DNDAR / HMEYRA SAK / ZLEM ATA
GRAFK TASARIM YAZI EV LETM HZMETLER
DZG GKEN TEKNK
BASKI SEMH OFSET
CLT BALKAN CLTEV
YAYIN KODU ISBN 975-6782-03-X (TAKIM)
97S-6782T3-7 (CLT)
YAYIN YER VE TARH ANKARA 1999
Yan Kat Ebrsu: Mustafa Dzgnman
( O 5manf
YAYIN KURULU BAKANI
PROF. DR. HAI.I, NALCIKCHCAGO NVERSTES / BLKENT NVERSTES
YAYIN KURULU PROF. DR. NEJAT GYN
STANBUL NVERSTES
PROF. DR. YUSUF HAEAOEUTRK TARH KURUMU (TTK) BAKANI
PROF. DR. EKMEEEDDN H5ANOEUSLM KLTR, SANAT VE TARH ARATIRMALARI MERKEZ (IRCICA) BAKANI
PROF. DR. ERCMENT KURANHACETTEPE NVERSTES
PROF. DR. MBAHAT S. KTKOLUSTANBUL NVERSTES
PROF. DR. JACOB M. EANDAUHEBREW NVERSTES
PROF. DR. AHMET YAAR OCAKHACETTEPE NVERSTES
PROF. DR. EBER ORTAYDIANKARA NVERSTES
PROF. DR. STANFORD SHAWCALIFORNIA NVERSTES / BLKENT NVERSTES
PROF. DR. BAHAEDDN YEDYIEDIZHACETTEPE NVERSTES
MAVRLERPROF. DR. HAKKI ACUN / PROF. DR. NAMIK AIKGZ / PROF. DR. HSEYN ALGL /
PROF. DR. RHAN ARIK / PROF. DR. OLU ARIK / DO. DR, MEHMET ARSLAN / PROF. DR. OKTAY ASLANAPA/ BERAYVAZOLU / YRD. DO. DR. AE BARAN /
PROF. DR. H. RCN BARITA / DO. DR. NAZAN BEKROLU /DO. DR. SLEYMAN BEYOLU / DO. DR. TU RG U T CANSEVER /
PROF. DR. GNL CANTAY / PROF. DR. NUSRET AM / PROF. DR. BEKR DENZ / PROF. DR. UUR DERMAN / DO. DR. EK DERMAN /
PROF. DR. AHMET B. ERCLASUN / DO. DR. SLEYMAN ERGUNER /DR. ZEYNEP TARIM ERTU / PROF. DR. SMAL ERNSAL / PROF. DR. SEMAV EYCE /
PROF. DR. HARD FEDA / DR. KIYMET GRAY / PROF. DR. VICTO R GRIGORIEVIC GUZEV / PROF. DR. UMAY TRKE GNAY / PROF. DR. YUSUF HAMZAOLU /
ASSOC. PROF. DR. RALF MARTIN JAGER / PROF. DR. MUSTAFA EN /PROF. DR. FLAM KARPUZ / VEDAT KOSAL / PROF. DR. GNAY KUT /PROF. DR. EMNE GRSOY NASKALI / PROF. DR. SAADETTN KTEN /
PROF. DR. SKENDER PALA / DR. EUGENIA POPESC-JUDETZ /PROF. DR. GNSEL RENDA / DO. DR. SAM SAVA / PROF. DR. M U H TTN SERN /
PROF. DR. ENGN SEZER / PROF. DR. ZEREN TANINDI / PROF. DR. MUZAFFER TUFAN / PROF. DR. ABDSSELAM ULUAM / DR. RECEP USLU / YRD. DO. DR. AYGL LGEN
/ ETHEM RUH NGR / PROF. DR. ALEMDAR YALIN / PROF. DR. KAZIM YET
SANAT VE YAYIN MAVR A H M ET K O T
YURT DII KOORDNASYON CEM OUZ / CEMRE GZEL
TERCME
KOORDNATR CEM OUZ
REDAKTRLER D O . DR. KEMAL EK / DR. JU D Y UPTON-W ARD
ERTAN AYDIN / YILMAZ OLAK
MTERCMLERESRA ALTUN / ERKAN APAYDIN / YRD. D O . DR. BERDAL ARAL /
AYKAN CANDEM R / DR. SM TEN COAR / ZLEM YELDA DLM EN / AZZ M URAT HATPAAOLU / ELF KOPARAL / MUSTAFA M ACT /
ELF YENEROLU
NSZ
Mimar, kltrn madd bir unsuru olarak tarif edilirse de, aslnda devlet ve toplum arasnda manev yaknlamay salayan bir kprdr. Osmanllarda da mimar, bir maddi
unsurdan ok mny ifade ediyordu. Mimar eserler vcuda getirme ya da imar etmenin bir anlam da enlendirme idi. Bu, topra vatan yapma gayesiyle ona ruh vermek olarak
anlalyordu. Sultanlarn ve dier hayrseverlerin yaptrd mimar eserler daha ok fukara ile hayrat yapacak gelire sahip st tabakann kaynamasna, aralarnda gnl balarnn kuvvetlenmesine hizmet eden yaplard. Bir anlamda camiler, Yce A llah a daha fa z la
yaknlamann", asker yaplar, insann varlk sebebi olan din diyanetin korunmasnn, sivil yaplar eref-i mahlkat olan insann saadetinin ve can gvenliinin anahtarlarydlar.
Nitekim bu ciltteki yazlar, Osmanl mimarisinin sadece maddi kltr olarak, Osmanl sultanlarnn da sadece fatih olarak grlmesinin yanlln ortaya koymaktadr. Osmanl Sultanlar ierisinde fetihlerinin kesafeti ile mehur Fatih Sultan Mehmedin, batl ressamlar tarafndan bile, elinde kl yerine gl ile tasvir edilmesi dndrc olmaldr. Dolaysyla
Osmanl adl eserimizin dier Osmanl tarihlerinden bir fark da bu estetik baktr: ki cilt fetihlere ve fatihlere, cilt enlendirme ve Osmanlnm manevi dnyasn anlamaya
hasredilmitir. lk defa bir eserde mimari ve musik bir arada tasnif edilmitir. Bu bakmzn, Osmanlmn mimar anlayn yanstma endiesinin bir sonucu olduunun
takdir edilecei kanaatindeyiz.
Bu anlay, eserimizin tasnifini de etkilemi; Osmanl gzellik anlaynn ortaya konduu Osmanlda Estetik blmyle cildimize balanmtr. Osmanlda estetik, bir felsef kavram olarak ya da son dnemde kullanlan tbiri ile bediiyat (gzellik) tarifleriyle
gelimemitir. Bu sebeple, Osmanl estetii akademik almalara konu tekil etmi deildir. Halbuki Osmanl toplumu ve kltr kadar estetik ile ili dl olmu bir baka medeniyet yoktur. Batda estetiin felsefesi yaplrken, Osmanl, estetii gnlk hayatnn bir paras
olarak adeta yaamtr. Osmanlda sanat iin sanat yaplmam, Osmanl sanat daima fonksiyonel olmutur. Osmanlda her sanat eserinin bir grevi ve ilevi vardr.
Osmanl, ok eitli kltrler ve sanatlarn etkisini hissetmi, fakat bunlar kendi potasnda eriterek tamamen farkl zelliklerdeki yeni sentezler ile Osmanl-Trk kltr ve sanatn,
zgn Osmanl Medeniyetini ortaya koyabilmitir. Bu bak asyla Osmanl Mimarsinin ve Osmanl Musiksinin zirvedeki medeniyet unsurlar olarak deerlendirilmesi zor
olmayacaktr.
Gebe Trkmen airetlerinin fthat ve gazavat ile cihan hkimiyetine ulamasn anlamakta glk ekenlerin, Mimar Sinann devirmeliinden dem vurmalar ya da bata
musik olmak zere eitli sanat dallarnda temayz etmi gayr mslimler zerinde durmalar, Osmanl olgusunu hazmedemeyilerinin bir gstergesidir. Hassa Mimarlar
Oca nda yetien mimarlarn, Prens Kantemirolu ya da Zaharya Efendi gibi musikiinaslarn kltrel kimliklerinde Osmanl yazldr.
Mimar ve musikye dair blmlerin muhteval ve ok eitli yazlardan teekkl etmesi, bu cildimizin bal bana bir hususiyeti ve zenginlii olarak dikkati ekmektedir. Bu cildimizi
inceleyenlerin, Osmanlnn engin sanat anlay, mimar ve musik kltr hakknda uzmanlarn hazrladklar bilimsel almalardan nemli lde
yararlanacaklarna inanyoruz.
Yeni Trkiye
NDEKLER
cilt
10BRNC BLM
Osmanl9da EstetikOSMANLI ESTETK DNYASINA B R BAKI I BER AYVAZOLU / 17 OSMANLI KENTNDE ESTETK
ZERNE DENEME / PROF. DR. SAADETTN KTEN / 19 OSMANLI ESTET / PROF, DR. JA L E N. ERZEN / 39 BOAZNDEK MESKENLERN RSELL / DR. MU ALLA BAYAR ERKILI / 49 KLASK DNEM OSMANLI
KAMU YAPILARINDA ESTETK LTLER / DR. LEYLA BAYDAR I 57 OSMANLI MMARSNDE VE SANATINDA SULTANLARIN ESTETK ROLLER / PROF. DR. NUSRET AM / 65
KNC BLM
Osmanl Mimarisi
osmanl trk mimarisine genel bir bakOSMANLI DEVR T RK MMARS / PROF. DR. SEMAV EYCE / 79 OSMANLI MMARSNN GELM /
PROF. DR. OLU A R IK / 102 OSMANLI MMARSNDEN B R KEST / PROF. DR. SELUK MLAYM / 115 OSMANLI MMARLIINDA KULLANILAN UZUNLUK L VE BRMLER / PROF. DR. NESLHAN SNMEZ I 125
erken dnem osmanl mimarisiERKEN DEVR OSMANLI MMARS / PROF. DR. HAKKI ACUN / 137 ERKEN OSMANLI MMARSNDE
MNRELER / PROF. DR. A. OSMAN UYSAL / 149
klsik dnem osmanl mimarisi ve mimar sinanKLASK DNEM OSMANLI MMARS / PROF. DR. ABDSSELAM ULUAM / 163 OSMANLI MMARSNN
GELMNDE HASSA MMARLAR OCAININ YER, RGTLENME BM VE FAALYETLER /DO. DR. ZEK SNMEZ / 184 SNAN / PROF. DR. DOAN KUBAN / 190 SNANIN MESLEK HAYATI
HAKKINDA SORULAR VE NOTLAR / PROF. DR. OLU ARIK / 202 MMAR SN ANIN ESERLERNDE MODLER SSTEM VE EBCED HESABI / PROF. DR. SMAL YAKIT / 208 KLASK OSMANLI MMARSNDE AKUSTK
ZMLER / PROF. DR. MUTBUL KAYILI / 214 T RK ZEVKNN NLLER: SER- MMARI LEM DAVUT AA / CAN KERAMETL I 221 m OSMANLI MMARSNDE EHR MMARLARI / DR. ABDLKADR DNDAR / 227
OSMANLI DEVLETNDE ONARIM ETKNLKLER / VAKIF KURUMU LKS (XV-XVIII. YZYILLAR) /DO. DR. EMRE MADRAN / 236
ge dnem osmanl mimarsiBATILILAMA DNEM ANADOLU T RK MMARSNE BR BAKI / PROF. DR. RHAN ARIK I 247 XVIII. YZYILDA T RK BAROKU CAMLER / DR. BET L BAKIR / 265 III. SELM - IV. MUSTAFA VE
II. MAHMUT DNEM (1789-1839) OSMANLI MMARS HAKKINDA / YRD. DO. DR. KASIM NCE / 276 X X . YZYIL BALARINDA GRLEN OSMANLI MMARS / DR. NURCAN NC FIRAT / 287
osmanl din mimarsiOSMANLI MEDRESELER / PROF. DR. ZEYNEP AHUNBAY / 343 OSMANLI DNEM KLLYELER / PROF. DR. GNL CANTAY / 308 OSMANLI MNARELER (KONUM, FORM VE DEKORASYON) / YRD. DO. DR. AYGN
LGEN / 318 OSMANLI HANEDAN TRBELER / PROF. DR. HAKKI NKAL / 330
osmanl asker mimarsiOSMANLI TABYALARI / PROF. DR. NUSRET AM / 343 S OSMANLI DNEM KALE MMARS / YRD. DO. DR. AL
BORAN / 347
osmanl sivil mimarsiOSMANLI DNEM DARFALARI / PROF. DR. GNL CANTAY / 367 OSMANLI MPARATORLUUNDA
MENZL YOLLARI VE MENZL KLLYELER / YRD. DO. DR. FATH MDERRSOLU / 376 OSMANLI DNEM KERVANSARAYLARI, HANLARI / PROF. DR. GNL CANTAY I 384 a ANADOLUDA T RK HAMAM MMARS /
DR. BRSEN ERAT / 392 OSMANLI SARAY KASR VE KKLER / YRD. DO. DR. AYGN LGEN / 400 XVIII. VE X IX . YZYIL SAHL SARAYLARI / DO. DR. NECLA ARSLAN SEVN / 429 I. AHMET DNEMNDE
EDRNE SARAYI TAMR / DO. DR. SAT ZTRK / 435 OSMANLI EV / DO. DR. TURGUT CANSEVER / 440 T RK EV, OSMANLI EV / PROF. DR. HAM KARPUZ / 450 u ANADOLU T RK MMARSNDE MEKAN OLARAK
MUTFAK VE OSMANLI DNEM RNEKLER / YRD. DO. DR. EMNE KARPUZ / 457 OSMANLI MMARLIINDA SEBLLER / DO. DR. NUR URFAL10LU / 464 ANADOLU SAAT KULELER / PROF. DR. HAKKI
ACUN / 470 OSMANLI MPARATORLUK DNEMNDEN KU EVLER / PROF. DR. H. RCN BARITA / 476 OSMANLI MMARSNDE PENCERE CAMI / PROF. DR. MR BAKIRER / 480 n DVAN YOLU VALDE MEKTEB /
DARLMAARF 1266/1850 / DO. DR. NURAN KARA PLEHVARAN / 490
osmanl corafyasnda mimarBALKANLARDA OSMANLI MMARS / YRD. DO. DR. MEHMET BRAHM GL / 499 XVI. YZYILDA
BULGARSTAN TOPRAKLARINDA ORTA KOL ZERNDEK MENZL KLLYELER /ASSOC. PROF. DR. ALEKSANDIR ANTHONOV / 510 OSMANLI DNEM M ISIRINDA MMAR DEMLER / YRD. DO. DR, AHMET AL BAYHAN / 514 HALEPTE OSMANLI MMARS / DR. NAJWA OTHMAN / 528
KUZEY AFRKA'DA OSMANLI MMARS / YRD. DO. DR. KADR PEKTA / 541
NC BLM
Klsik Trk Musikisi
musik nazariytMODERN T RK MZ KURAMI / PROF. DR. M. AYHAN ZEREN / 553 B GELENEKSEL TRK MZNDE
MAKAM VE UNSURLARI / YRD. DO. DR. NLG N DORU SZ / 563 OSMANLIDA T RK MUSKS VEALGILAR / ETHEM RUH NGR / 572
musikinaslarAYDINLI EMSEDDN NAHF VE BLNMEYEN ESERNDEN XV. YZYILDA OSMANLILARDA VE ORTA ASYADA
MUSKNASLAR / DR. RECEP USLU / 587 XVII. YZYIL BY K BESTEKRLARINDAN ITR /DR. RECEP USLU / 595 KANTEMROLU-PRENS MZSYEN / DR. EUGENIA POPESCU-JUDETZ I 600 AR
VE BESTEKR OSMANLI PADAHLARI / OSMAN NUR ZPEKEL / 607 TANZMAT DNEMNDE MZK, DNEM PADAHLARI VE MZK ANLAYILARI / GLAY KARAMAHMUTOLU / 628 OSMANLI
MPARATORLUUNDA KLASK BATI MZ / VEDAT KOSAL / 639 OSMANLIDA MUSK VE HKMETE DAR FENNN SON OSMANLILARI / MEHMET GNTEKN / 653
din musik ve halk musiksiOSMANLI MUSKS TARHNDE TASAVVUF MUSKSNE BR BAKI / MER TURUL NANER / 677 XVIII. YZYIL MUSKMZ NEY VE NEYZENLER / DO. DR. SLEYMAN ERGUNER / 691 OSMANLI
MUSKSNDE MEVLEV AYN BESTECL / CNEN TANRIKORUR / 707 XVII. VE XVIII. YZYILLARDA OSMANLILARDA DN MUSK / YRD. DO. DR. NUR ZCAN / 722 OSMANLI DNEM HALK MZ
RNEKLERNE BR BAKI / DR. SONGL KARAHASANOLU ATA / 735
asker musik: mehterOSMANLIDA MEHTER / T. NEJAT ERALP / 741 ASKER MUSK GELENE VE MEHTERHANENN BR
KURUM OLARAK YERLEME SREC / DR. HAMET ALTINLEK / 751
osmanlda musik kltrK KLTR ARASINDA MZK: DOU VE BATI ARASINDA MZK LKLER / SSOC. PROF. DR. RALF MARTIN
J G E R / 7 5 9 B KLTR VE MEDENYET AISIDAN OSMANLILAR DNEMNDEK T R K MUSKS /DO. DR. MUSTAFA CAHT ATASOY / 775 OSMANLIDA FASIL / DR. EUGENIA POPESCU-JUDETZ / 781
OSMANLI MUSK GELENENDE KADIN / DR. BLEN T AKSOY1 788 ORTADOU KLASK MUSKSNN BR MERKEZ: STANBUL / DR. BLEN T AKSOY / 801 T RK MZKTERAP GELENE /
YRD. DO. DR. RAHM ORU GVEN / 814
OSMANLI'DAESTETK
OSMANCI SANATINDA VF MMARSNDE ESTETK
OSMANLI SANATINDA VE MMARSNDE ESTETK
OSMANLI ESTETK DNYASINA BR BAKI
17OSMANLI KEN TN D E ESTETK ZERNE DENEME
2 9
OSMANLI ESTET
59BOAZ'N DEK M ESKENLERN RSELL
49KLSK D N EM OSMANLI KAMU YAPILARINDA ESTETK LLER
57OSMANLI M M ARSN DE VE SANATINDA
SULTANLARIN ESTETK ROLLER
OSMANLI ESTETK DNYASINA BR BAKI
8ER AYVAZOGIUARATIRMACI YAZAR
I
ismanllar Anadoluda slam medeniyetinin
i ( J Seluklu yorumunu miras olarak devralp yep-
\__' yeni bir ruh ve dinamizmle Avrupann ileri
ne kadar tadlar. Anadolu Seluklularnn yeterince de
erlendiremedii Bizans mirasn -da, zellikle stan
bulun fethinden sonra akllca kullanan bu yeni g, Av
rupa ilerine doru ilerlerken karlat kltrlerle son
derece salkl ilikiler kurdu; bu arada fethettii lke
lerdeki nemli sanatkrlar cazip imknlar sunarak
yanna ekmek suretiyle slam devletlerince v
teden beri uygulanan bir usul de devam _ # '.gj
ettirdi. ,| *
iire, musikiye ve bata resim ol
mak zere plastik sanatlara ok zel bir
ilgi duyan Ftih, fetihten hemen sonra
Anadolu ve Rumeli taraflarna fer
manlar gnderip ashb- sanayi ve
href ehlinin stanbula gnderilme
sini emretmiti. Bylece sarayda Ehl-i
Href tekilatnn temelini tekil eden
bir Nakhane kuruldu ve bana Baba
Nakka adl sanatkr getirildi. Mzehhi-
binden mcellidine, hattatndan nakka
na kadar yz civarnda sanatkr ekip evi
ren ve bir bakma Ftihin estetik mavirliini
yapan Baba Nakka, onun sekin ilim ve
sanat adamlarn bir araya getirdii zel
meclislerine de kabul ediliyordu.
)
Bl-rev olan ancak mar-y mcerreddir Tasviri Mesbnn bt-bnede kalmdtr
eyh Galib
Ftih, Bizansn kltr mirasna evresindekilerden
ok farkl bir gzle bakyordu; stelik Avrupa resimle de
yakndan ilgiliydi. 1461 ylnda Rimini valisine stan
buldan yazlan bir mektupta Ftihin Pisanellonun
rencisi Matteo de Pastiden resim ve heykel konusunda
yararlanmak istedii belirtilmitir. Yolda casus olduu
gerekesiyle Venedikliler tarafndan tutuklanan Mat-
teonun yerine Pisanellonun baka bir rencisi muhte
melen 1477-1478 yllarnda stanbula gnderildi. Cons-
tanzo da Ferrera adndaki bu ressam Ftih iin bronz-
dan madalyonlar hazrlamtr. Madalyonlardan
'* *., * biri 1481 tarihlidir ve bir yznde Fatihin
profilden bst portresi vardr. Ftih Albii-
. t a ndeki bir portre, bu madalyondaki
portreye benzedii iin, Ferrara tarafn
dan yapld zannediliyor. Gentile
Bellini ise heykeltra Bartolomeo ile
birlikte stanbula 1479 ylnda geldi
ve Ftihin eitli portrelerini yapt.
Gelibolulu Mustafa Alnin Menkh-
Hnerverrinda, Gl Koklayan F-
tih minyatryle tannan Nakka Si-
aL nan Beyin de Venedikli ressam Masto-
ri Pavlinin rencisi olduu kaytldr.
* Ftihin ok sevdii ve yannda gr
mek istedii airler de vard. 1472 ylnda
Molla Abdurrahman Cmnin hacca gittiini
renince, dnte stanbula gelmesi iiniire, musikiye ve bata resim olmak zere plastik sanatlara okozei bir ilgi duyan Fatih, fetihten Hoca Atullah Kirmnyi be bin altn
hemen sonra sarayda bir nakhanekurdurdu. hediye ile Halepe gnderdi. Kirmn Ha-
lepe ulatnda Cm oradan ayrlm' bulunduu iin
davet gereklemedi. Fakat Cm ile mutlaka iliki kur
mak istiyen Ftih, bu sefer Herata deerli hediyelerle bir
eli gnderip ondan kelamclarla filozof ve mutasavvfla
rn grlerini mukayese eden bir eser yazmasn rica et
ti. Cm bunun zerine Dmretul-F hire adl eserini yazp
gnderdi; fakat ne yazk ki Ftih eserin stanbula ulat
gnlerde vefat etmiti. Timurlu, Akkoyunlu ve Kara-
koyunlu Trk hkmdarlarndan da byk sayg gren
Cm, Ftihin kendisine gster
dii ilgiyi karlksz brakmam,
bir iirinde onu iten bir sevgiyle
vmtr.
II. Byezid de Molla Cmye
hayranlk duyuyordu; mektuplar
birbirlerine kar besledikleri sayg ve sevgiyi aka gstermekte
dir. Cm, baz kasidelerinde B-
yezidi vm, ayrca Silsiletz- Zeheb adl eserinin nc ksm
n onun adna yazmtr. Latifi
Tezkiresi'nde anlatldna gre, air Behit affedilmez bir su i
ledii iin kap Herata gitmi ve
Ali ir Nevye snmt. Bir sre sonra elinde Nev ve Molla
Cmnin imzalarn tayan bir
mektupla stanbula dnd ve II.Byezid tarafndan affedildi. C
m, Nevnin can dostlarndan
biriydi. Babas Ftih gibi sanata dkn bir hkmdar
olan ve sanatkrlar himaye eden Byezidin balca ilgi alanlar, iir, felsefe, astroloji, kozmografya ve mekanik
ti. Rnesans resmine babas kadar ilgi duymamtr; fa
kat saray nakkahanesinin onun dneminde de faaliyetini canl bir ekilde srdrd biliniyor.
Btn Osmanl hkmdarlar sanata zel bir ilgi
gstermi ve ktklar her seferden birok sanatkrla bir
likte dnmlerdir. Bu sanatkrlarn dinlerine, milliyet
lerine bakmaz, hepsini himaye ederlerdi. Akpaaz-
deye gre, elebi Mehmed devrinde, Hac vaz Paa e
itli lkelerden birok sanatkr Bursaya getirtti. Yavuz
Sultan Selim, Tebrizi aldnda Safavlerin nakkahane-
sindeki btn deerli sanatkrlar stanbulun yolunu
tuttular. Fethedilen lkelerden tanabilir sanat eserleri
nin de stanbula getirildiini unutmamak gerekir. Top-
kap Saraynda bu yolla muazzam koleksiyonlar olu
mutu. Hi phesiz, Osmanl sanat yorumunu besleyen
kaynaklardan biri de bu gz kamatrc koleksiyonlard.
Yalnz padiahlar deil, devlet adamlar da genel
likle sanatseverdi ve sanatkrlara son derece cmert dav
ranrlard. Sadrazam Makbul brahim Paa, Moha sefe
rinden dnlrken Macar krall hzinesinden ald
heykeli stanbula getirmi ve At-
meydanndaki saraynn nne
diktirmiti. Halkn nazarnda bi
rer puttan baka bir ey olmayan
Apollon, Herkl ve Diana heykelleri devrin nemli airlerinden bi
rinin ban yedi. nk heykeller
Atmeydanna dikildikten sonra
halkn dilinde Yeryzne iki b
rahim geldi; biri put krd, bir
put dikti mealinde Farsa bir
beyit dolamaya balamt:
D brahim med be-ry-i cihan
Yek bt iken d yek biit niri
Makbul brahim Paann
putperestlikle suland bu bey
ti Fignnin yazdn iddia
eden dmanlar, zavall airin
susuz yere idam edilmesine se
bep oldular.
IIFethin drdnc gn muazzam bir zafer alay ile
Ayasofyaya gelen Ftih, mozaikleri ganimet maldr di
ye koparmakla megul bir yenieriyi Binalar benim ma
limdir, ne hakla onu bozuyorsun? diyerek asasyla vurup engellemitir. Bu, o devirde bir padiah iin bile cesurca
bir davrant; nk tasvir yasa hkmn henz icra ediyordu ve dini btn mslmanlar bu konuda bir hay
li duyarlyd. yleyse, Ayasofyadaki din tasvirlerin tah
ribini nlemesi deilse bile, talyan ressamlarna gsterdii ilginin ve Gentile Belliniye poz vererek portresini
yaptrmasnn pek ho karlanmad tahmin edilebilir. Belki de, Bellini sarayda modellerine tpatp benzeyen
portreler yaparken, Ftihin dostu ve hocas Sinan Paa
jU.v.V;
Osmanl, Anadolu Seluklularnn yeterince deerlendirmedii Bizans mirasn zellikle stanbulun fethinden sonra akllca kullanmay bilmitir.
*Tazarrunmenin u cmlelerini yazyordu:
lh! Ciimk-i nakkn- lem ve musavvirn- ben-
dem bir nak tasvr ve bir suret tasvir itmek isteseler, bir v
si' ren makamda, bir skin nesnenn stinde i deri er. Sen ol
musavvir-i ezelsin ki. bir katre mteharrik b zerinde, rahm
ikem-i teng U tarkde, bir sreti dem tasvr ittn ki, cm-
le-i nakkn- in ve sret-gern- ry- zetnn-ki hme-i
ehreg ve sret-i ibret-nmlar cn- Azeri gayretle bra-
gur ve akl- reng-miz tab- sret-engizleri htr- Mni'yi
hayrette kor- hi ol suretim tasviri keyfiyyetinde suret tasavvur
u vicdan idemediler ve ol nak u nigrun hsn-i zibsnda hay-
rn nigern kaldlar, ve cemi-i vassfn- cihan ve mebbi-
hn- devrn onun tebihinde ciz ser-gerdn oldlar.
Osmanl kltrnn bes
lendii en bereketli kaynaklar
dan biri olan Mevlnnm eser
lerinde de bu yolda ilgi ekici
hikyeler ve meselenin esasn
veren fadeler vardr ki, kltr
l Osmanllar o devi rde de bun
lar mutlaka biliyorlard. Eflk
Dedenin Menkbul-Arifin adl
eserinde anlattna gre, res
sam Aynddevle, stanbulda
bir kilisede grd ok canl
bir Meryem ile ocuk sa resmine
deta k olmu ve gizlice alp
Konyaya getirmiti. Mevln
resmi dikkatle inceledikten
sonra, Aynddevleye Sen canl bir resimsin ve dnya,
insan, yerdeki ve gkteki her ey kendi mahsul olan bir
ressamn eserisin. Yaratcn brakp cansz ve mnsz bir
resme k olman doru mudur? O habersiz ekillerden
ne elde edilebilir? dedi. Mevlnnn u beyitleri de bir
eit sanat eletirisi saylabilir: Eer insan suretle insan
olsayd, Ahmedle Ebucehil msavi olurdu. Duvar st
ne yaplan resim de insana benzer. Bak, suret bakmndan
nesi eksik? O parlak resmin yalnz can noksan. Yr, o
ndir bulunur cevheri ara! (M, I/b. 1019-1020)
Sinan Paa ve Mevln, hi phesiz, Bellininin
temsil ettiinden ok farkl bir estetik anlayn ve dn
ya tasavvurunu dile getiriyorlard. Bu, asrlar boyunca
btn slam dnyasnda hakim, olan anlayt. Osmanl
airleri de ayn fikri sk sk dile getirmilerdir. Nilnin
dedii gibi nuk- suver-i leme mestne nazarlarla
bakp bir zge tem ile gemek ve onun arka plann-
dakine ulamak gerekirdi:
Mestne nuk- suver-i leme bakdk
Her birini bir zge tem ile gedik
Netnin dncesi de ayn istikamettedir:
Alemi gzden geir hm-dde ol hurd ile
Olma dilbeste amm cihmn nakna
Osmanllar XVIII. yzyl sonlarna doru gerekli
i yava yava Rnesans sanatkrlar gibi kavramaya ba
ladlar, fakat divan iirinin son byk ismi ve Galata ey
hi Galib Dede, yenilie son
derece ak bir air olmasna ve
gencnede resm-i nev g-
zet mesine ramen, Zatus-
suver kalasnda fazla oyalan-
mamaya kararlyd. nk,
Bl-rev olan ancak rtan-
y mcerreddir
Tasviri Meshnn bt-h- nede kalmdr
II. Byezidin talyan res
sam ve mimarlarna pek iltifat
etmemesinin sebebi bu anla
yt. Nitekim Leonardo da
Vincinin stanbul ile Galatay
birbirine balayan bir kpr
yapma teklifi, bu konuda teebbse geilmediine gre
kabul edilmemi olmaldr. Michalengelo da stanbula
gelmek istemi, ancak buna imkn bulamamt. talyan
asll olduu sylenen Makbul brahim Paann Atmey-
danna diktirdii heykellere tepki gsterilmesini de ta
bii karlamak gerekir. Ftihe ve Makbul brahim Pa-
aya tepki gsterenlerin bu tavrn banazlk ve sanat
dmanl olarak grmek anakronik bir yaklamdr.
Yukarda da belirttiimiz gibi, talyan sanatkrlarn
temsil ettii duyarlkla Osmanllarn slm dnya gr
nden kaynaklanan ve zengin bir dnce ve sanat biri
kimi zerinde ykselen estetik duyarl birbirinden ok
farklyd. Bu estetiin en nemli prensiplerinden biri, s
lamn putperestlie kar verdii byk mcadelede asl
ifadesini bulan, snrlar hadislerle izilmi tasvir yasadr.
Tasvir yasa olarak bilinen ve genellikle en kaba hatlaryla alglanan prensip, dorudan doruya temel prensibe, Tevhide bal ikincil bir prensiptir. Bu prensibin mslman sanatkrlar, d dnyann benzerini yapmak gibi temelde psikolojik nitelik tayan bir eilimin (mimesis) ve bunun sonucu olan tasvirci, antropomorfst sanat anlaynn esaretinden kurtard, ardndan nesnelerin iyzn, baka bir deyile, grnenlerin ardndaki
grnmeyeni arama yolunda bir gayrete ynelttii muhakkaktr. Bu gayretin pratikteki sonucu, eyann sadeletirilerek bir eit geometriye d- ntrlmesidr. Mcerrede irca yo
lundaki srekli ameliye sonunda, grnen dnyann nesneleri, tek tek, ferd zelliklerinden uzaklaarak tmeli yanstan klieler haline gelir ve biim
ler zelden genele doru deierek temsil karakter kazanr. Hatta zamanla elde edilen yeni biim, kaynan hi hatrlatmayacak ekilde d
nme urar. Bu ameliye, eyann tesadf taraflarn paranteze al- maktr. slam sanatnda stilizasyonun ve bunun tabii bir sonucu olan soyutlamann esasn tekil eden bu ameli
ye, Tevhid prensibinin estetik plandaki yansmasdr.
Tasvir yasann zarur bir sonu
cu olarak soyuta ynelen mslman sanatkrlar, soyutla
ma irade ve heyecanlarna tasavvufta ok parlak bir kar
lk bulmulardr. Pratikte varlan sonu, hibir fenome
nin dorudan dile getirilmedii, i gayesi, grnenlerin
ardndaki grnmeyene ulamak, d gayesi ise dnyay
gzelletirmek olan, baka bir deyile, dern olarak ne
kadar din ise, dardan o kadar prist ve o kadar profan
bir sanattr. Btn metafizik arka planna ramen, ar
tc bir biimde hayatn iinde yer alr. Camideki mih
rap, mutfakta kullanlan kab kacak, atlarn koum ta
kmlar vb, ayn prensipler erevesinde gzelletirilir
(tezyin edilir).
Btn semav dinlerde var olmas, tasvir yasann
evrensel bir ilke olduunu gstermektedir; bu bakmdan
en basit biimiyle resim ve heykel yasa olarak anlayp
ardndaki derin felsefe gzard edilmemelidir. Bu yasak,
putlatrmann yasaklanmas olarak anlald takdirde
(ki yle anlalmas gerekir), geerliliini hibir ada
yitiremeyecek temel bir ilke olarak karmza kar. O za
man tasvir kavramnn iine ikonalardan idollere, ken
dilerini tanrlatrp kiisel arzularn kitlelere dayatan
tiranlara, paraya ve pop yldzlarna kadar putlatrlan
her ey girer. Bu, ayn zamanda, putlatrlmad srece,
tasvir kavramnn erevesine girebi
lecek sanatlarn yasak kapsam dnda
kald anlamna gelmektedir.
Balangta, gnah ilemi olma
mak iin, yani sadece itikad endie
lerle figrden kaan veya figr canszlatrarak bir eit nak haline ge
tiren mslman sanatkrlar, zamanla tasvir yasann basit bir yasak deil,
temel bir ilke olduunu anlam ve ilkenin zerine balbana bir estetik ina etmilerdir. Mimariden musikiye, iirden tezyinata, hat sanatndan arabeske kadar, slam sanat deyince akl
mza gelen btn sanatlarn arkasnda, zellikle sufiler tarafndan bu ilke
etrafna dantela gibi rlm ince es
tetik ve grkemli metafizik yatmakta
dr. Figrde, daha kavrayc bir ifadeyle, geici d grnlerde oyalanma- yp dorudan eyann iine dalan sanat
iradesini tasvir yasa ilkesine balamak yanl olmayacaktr. Hedef, grnenlerin ardndaki grnmeyene (kes- retin ardndaki vahdete) ulamak, grnteki karmaa
y ap mutlak kanunluluu yakalamaktr.
Bu sanat anlay, sanatn eitli gler adna istismar edilmesini, bir telkin ve kandrma arac olarak kullanlmasn da nlemitir. Bat dnyasnda kilisenin, sosyal snflarn ve ideolojilerin tasvirci sanat birbirlerine kar bir eit silah olarak kullandklar biliniyor. Tasvirci sanat, ister istemez, tasvir ettiini ya yceltir, yahut kltr, yani meydan okuyan bir sanattr. Halbuki hibir fenomeni dile getirmeyen tezyin sanat, yukarda ifade ettiimiz temel hedefinin dnda, dnyay gzelletirmek gibi bir grevi stlenmitir.
slam sanat deyince aklmza gelen btn sanatlarn arkasnda, zellikle sufiler tarafndan bu ilke etrafna dantela gibi rlm ince estetik ve grkemli metafizik yatmaktadr.
Sanat bu mnda dorudan hayatn iine katlr;
seyredilen deil, yaanan bir olgu haline gelir.
IIIMuhtemelen ilk defa Eflatunun len diyalogunda
dile getirdii sevilen gzel bedenden gzellik ideesine
ykseli temas, Arapa, Farsa ve Trke yazlm btn
ak mesnevilerinin tek temasdr. Salamann Absala,
Kaysn Leylaya, Cemidin Huride, Blbln Gle,
Akn Hsne duyduu byk sevgi, yani mecaz ak,
hemen almas gereken bir mer
haledir. eyh Galibin Hsn
Ak mesnevisinde, eitli engel
leri atktan sonra, her taraf re
simlerle dolu Zats-Suver kale
sine ular. Akn resimlerine
bakarak h ettii bu kale dnya
y temsil etmektedir. Sonunda
Zatus-Suver kalesinden, yani su
retlerden, hayallerden kurtulma
y -baaran Ak, hakikat sabahna
eriir. Ve bir bakar ki balad
yerdedir; Ak Hsnden, Hsn
de Aktan bakas deildir. Ak,
Attarn Mantkut-Tayrnda
otuz kuun (si-murg) Simurgda
yok olmas gibi, Hsnde son
suzlua erer. Tek gerek, Hsn, yani gzelliktir. Sanatk
rn vazifesi ise onu aramak.
Klasik devirde, tasavvufla alkas bulunsun veya
bulunmasn, her Osmanl sanatkr, gzellik deyince,
mutlak gzelliin grnen lemdeki ikinliini (imma-
nent oluunu) anlard. Mesela gln gzellii kendili
inden olmad gibi, bizim onda kendimizi yaamamz
da (emphaty, einfhlung) deildi. Gln gzellii Al
lahn cemal sfatnn ondaki grnyd (tecelli).
Mutasavvflara gre, kenz-i mahf, yani gizli bir hazine
olan Allah, yokluk aynasnda tecelli ve kendi gzelliini
tem etmi, akn bu ilk parlday onun isimlerinin
ve sfatlarnn okluunu salam, bylece lem vcuda
gelmiti.
Knt kenzen mahfyyen diye balayan nl ha-
ds- kuds, suflerin elinde balbana bir estetik prog
ram olmutur.3 Allahn bilinmeyi istemesi aktr; akla
kendini beenen Allahn gzellii, btn gzellik tr
lerinin kaynadr. bnl-Arab, Allah gzeldir ve g
zeli sever hadisini bu erevede yorumlayarak btn
aklarn temeli ve sebebinin de gzellik olduunu syler.
Ak, evrenin znde vardr ve btn eylerdeki ilk hare
ket ettiricidir; her eyi en gzelin, mutlak gzelin el
de edilmesine yneltir. Mevlnya gre gklerin dn
aktandr; ak olmasa idi, dnya donar kalrd (M, V/b.
3854). Eyada gzellik de irkinlik de zaf deerlerdir;
yani sjenin akla yneldii
hibir ey irkin olamaz.' b
nl-Arab Fssl-Hikeme
irkinde de, gzelde de Al
lahn rahmeti vardr. irkin
kendi nazarnda gzeldir. G
zel de irkinin nazarnda ir
kindir. u halde varlkta her
hangi bir mizaca gre irkin ol
mayan bir ey yoktur. Bunun
aksi de byledir diyor. Mevl-
n ise irkin grnen bir eye
onu sevenlerin gzyle bakld
takdirde irkinliin mutlak
bir deer olmadnn anlala
bileceini syler: O gzele
kendi gznle bakma; aranan
arayann gzyle gr. Hatta ariyet olarak ondan bir gz,
bir gr al da onun yzne, onun gzyle bak (M,
IV/b. 72-73).
Abdlkerim Cl, lnsan- Kmild t lemde irkinlik
namna ne varsa hepsinin itibar olduunu, mutlak ir
kinlik hkm kalknca geriye mutlak gzellikten baka
bir ey kalmayacan syler. Birinin irkin dedii nesne
de, bir bakas pekl gzellikler bulabilir. nk gzel
olan, sevilendir. Hallc da hkmn vermitir: irkin
ve kt yok! Osmanl airleri, bu fikirleri,
Kendi hsnn hblar eklinde peyda eyledin
em-i tkdan dnb sonra tem eyledin
Ledr
nk sen yne-i kevne tecell eyledin
z cemlin em-i kdan tem eyledin
Yeniehirli Avn
D dnyada gzlerimize gzel grnen ey aslnda mutlak gzelliin yansmalardr.
Sret geri nigrn ry- zbsmdayz
Lk ma nde sft- Hak temsndayz
Yr kendin grmee yine cd eylemi
Sret-i icd-t lemden bu mandir garaz
Usl
Ledr
gibi beyitlerde, yzlerce defa dile getirmilerdir.
IVD dnyann insan gznn grd biimde tas
vir edilmeye baland yeni dnem,
yani Rnesans, Hristiyanln dogma
lar dorultusunda gelien sanat anla
yndan da kesin bir kopuu ifade edi
yordu. Hakikatte, hibir din gerekli
i duyularla alglanabilir dnya ile s-
nrlandrmamtr; aksine bu dnya
hemen almas gereken bir gereklik
tabakas olarak grlr; hatta Tevhid
prensibinin ar bir yorumu olan Vah-
det-i Vcud doktrininde, bu gereklik
tabakasnn varl kabul bile edilmez
(l mevcde ill h); o sadece bir gl
ge, bir yanlsamadan ibarettir. zel
likle bnu 1-Arab ile birlikte Iran ve
Anadolu sahasnda yaygnlk kazanan
bu anlay, msliimanlarn tecesss
n gereklii inkr edilen d dnya
dan bsbtn kopararak dorudan
doruya fenomenlerin iyzne, gr
nenlerin ardndaki grnmeyene yneltmitir.
Hristiyan ortaa kltrnde yaygn olan ubi sunt (neredeler?) temas da ayn uurun baka bir ifadesidir ve saysz estetik eitlemeyle ifade edilmitir. Umberto Eco bu bu temay yle zetler: Dnn bykleri nerede, grkemli ehirler nerede, kibirlilerin servetleri, glle- rin eserleri nerede? Ayn trden metinlere Osmanl edebiyatnda da bol miktarda rastlamak mmkndr. Yu- nusun kan ve yatur redifti iirleriyle Sinan Paann Ta
zarru''name; sinde Kan ol mlk-i lem ve seltin-i ben dem? 01 shib-krn- cihanlar, ol husrevn- yin-cem- ler, ol gerden-ken- gerdn-haemler cmleleriyle balayan blm, bu duygunun veciz bir biimde ifade
edildii metinlerdir.1 zellikle Yunusun u msralar bu bakmdan ayrca dikkate deer:
Yunus kilisen bunda mlke sret bezemegil
Mlke sret bezeyenler kara toprak olmu yatur Hayatn geiciliini ve lmn zaferini dile getiren
bu metinlerde derin bir hzn hakimdir; nk insann
kendisi de geicidir; bu dnya kimseye kalmaz (Yunus Emre). O halde, yok olan gzelliklere balanmak aldan
maktr; bu gzelliklerin temsil ettii i gzelliklere, son
tahlilde mutlak gzellie ynelmek gerekir. Nb, Hay- riyyesinde yle diyordu:
Olma dilbeste-i sret zinhar
Idegr cnib-i manye gzer
Manye gzer etmek, estetik
deeri bir bakma metafizik planda
yeniden, ele geirmektir. D dnyada
gzlerimize gzel grnen ey, aslnda
mutlak gzelliin, lh cemalin yan
smalardr. Her eidinden gzellik,
klasik mslmanlarda, zellikle eya
ya tasavvuf bir duyarlkla bakanlarda
bir eit mistik birleme, Tanryla b
tnleme zevki yaratyordu; baka bir
ifadeyle eya ile kozmos arasndaki ta-
biatst ilikileri kavramak ve somut
eyada mutlak gzelliin ontolojik
yansmasn farketmek estetik zevkin
esasn tekil ediyordu. Haz veren bu
gzellik, bir deer olarak dorudan,
iyiden ve faydaldan ayr deildi.
Osmanllar evlerini hemen her zaman hatrlatan cami, medrese ve imaret gibi binalarn ise tersine ta gibi salam malzemelerden yaparlard
VBu dnyann geicilii, hatta bir hayalden, su ze
rindeki naktan (nak- ber-b) olduuna dair keskin u
ur, slam medeniyetinin zellikle Osmanl yorumunda, ehirlerin dokusuna da ak bir biimde yansmtr. Mesken mimarisinde gsteriten mmkn olduunca sa
knan Osmanllar, krgir ev yaptrmay eddd bina kurmak ve dnyaya kazk akmaya kalkmak olarak grrlerdi. Ta gibi salam bir malzemeyle ancak kalc deerler temsil edilebilir, cami ve medrese, imaret, ha
mam gibi hayra ynelik binalar yaplabilirdi. Osmanllar Allahn yceltilmesine ve ilerinde adnn anlmasna izin
verdii evler in (K, XXIV, 16), yani mabetlerin btn g
OSMANLI KLTR VH SANAT
zellikleri bnyesinde toplamasn isterlerdi. Camiler deta bir gzellik deposuydu; mimari, musiki, iir, hitabet, hsnhat, tezyinat, ta oymacl, sedef kakmaclk, kndekr, kalemii, renkli cam sanat, halclk vb. camide biraraya gelir ve birbirini tamamlard.6 Elbette, Osmanl dnyasnda da, Ortaa Avrupasnda olduu
gibi gsterili mabetler yaplmasna kar olanlar vard. Mesela XVII. yzylda, gzel sesle Kuran okumaya, tekkelerdeki devran ve semaya kar olan Kadzdeliler, bidat olduu iddiasyla seltin camilerinin birer minaresini brakp dierlerini ykmaya bile kalkmlard. Ka
tip elebinin Mznl-H akta. tartt bu mesele hakknda Trh-i N am ada da geni bilgi vardr.
Osmanl Trk ehrinin
artc dokusunu yaratan art
larn banda slm yaama
tarz geliyordu. Merkez nokta
larda camii, medresesi, sbyan
mektebi, imareti vb. ile bir mi
mari kompleks olarak tasarla
nan klliyeler, Osmanl ehir
lerinin, zellikle stanbulun
ayrc zelliini tekil ediyor,
hem ehrin oluma ynn ve
siluetini belirliyor, hem de fizi
k olarak tanmlyordu. zel
likle seltin camilerinin i ve
d avlular, ayn zamanda b
yk meydanlar olarak fonksi
yon icra ediyordu.
Btn kudretini ve maha
retini klliye mimarisinde gs
teren Osmanl, klasik ehir do
kusunda fn olann ebediyet
karsndaki aczini srekli hatrlatan bir akord peindey
di. Evlerde hemen her zaman ahap, kire ve kerpi gibi
taa gre ok dayanksz malzemelerin kullanlmas, Siz
her yksek yere bir almet bina edip bo eyle mi urarsnz?
Ebed kalacanz umarak bideler edinir misiniz? (K,
XX V I, 128-129) yetlerinin bir ikaz gibi grnyor.
Bir g ve iktidar gsterisi niteliindeki mimariye kar
kma anlam tayan bu yetler, Osmanl hkmdarlar
nn ve devlet adamlarnn kudretlerini hayrda yararak
gstermelerinin de prensibi olmutur. Klasik dnemde,
saraylar bile -Avrupal krallarn saraylaryla, atolarla vb.
karlatrlrsa grlecektir ki- son derece mtevaz bi
nalardr.Sanatlarnda tabiattan ne kadar uzaklarsa, hayatla
rnda tabiata o kadar yakn duran Osmanllarn ehirleri, iklim artlarnn ve fizik corafyann tabi bir uzants olarak doup gelimiti. stanbul gibi daha nce var olan ehirler bile, bir sre sonra bu estetiin hedeflerine uygun bir gelime seyri takip eder. Bu ehirlerin irtical gi
bi grnen dokular, baka bir ifadeyle, eski Yunan, Roma ve Avrupa ehirlerindeki geometriden mahrum olmas, uurlu bir tercihin sonucudur. Cetvelle izilmie benzeyen tek bir sokak ve birbirine tpatp benzeyen iki yap gstermek imknszdr. Sonsuz bir grnt zenginlii ve benzersiz bir pitoresk. Seltin camileri gibi bidev eserlerin dnda, beer llerin dna hemen hi kmayan Osmanllar, glgeli dar sokaklarndaki amal ardaklar, yer yer aal keleri, ne tabiat taklit, ne de tabiata mdahale esasna dayanan baheleri, muhtelif aalarla glgelendirilmi kahveleri, emeleriyle, son derece munis ehirler kurmu, daha nce kurulmu ehirlere de yepyeni bir hviyet kazandrarak kendi damgalarn vurmulardr.
Mimarinin tamamlayc unsurlar olarak dnlen
aalar, tabiatla, tabiata ilave edilen yaplar arasndaki
denge ve uyumu salyordu. Bunun iin Osmanl Trk
ehirleri uzaktan bakldnda, zerine kurulduklar ara
zinin tabii uzantlar gibi grnrler. Esasen mesken mi
marisinde genellikle ahap kullanld iin, tabiatla ak
rabalk kendiliinden tesis edilmi olmaktadr. Bata s
tanbul olmak zere, iklim artlarnn msait olduu Os-
Le Corbusierin stanbula geldiinde izdii baz krokiler.
manii ehirlerinin hemen hepsi, bir batan bir baa bah
e ve bostanlarla bezenmiti. Baheli bostanl isimlerin
yansra, aa ve iek isimleri tayan sokak, mahalle ve
semtlerin okluu, stanbulun eski hviyetini gsteren
ak belgelerdir.
Byk mesireler ve hasbaheler bir yana, istisnasz
her evin kk veya byk, bir bahesi, bu bahede bir
ka meyva aac, kestanesi veya nar bulunurdu. Cami
veya mescit nlerinde, eme balarnda, meydanlarda,
mesire yerlerinde, her biri balbana bir ant olan nar
lar, serviler, kestaneler, atkestaneleri, dibudaklar, it-
lenbikler, hlamurlar, krmz yaprakl kaynlar, ender de
olsa lle aalar, amlar, fstk amlar, sakzlar, sedir
aalar, stanbul manzarasnn vazgeilmez unsurlary
d. Her biri balbana bir belirleyici olan bu aalar,
evrelerinde yaayanlar
iin apayr bir anlam
tar ve deta bir yaa
ma slubu yaratrlar;
hatta efsanelerle, evli
ya menkbeleriyle vb.
bezenerek, bir eit
kudsiyet, dolaysyla
dokunulmazlk kaza
nrlard.
X X . yzyln en
byk mimarlarndan
saylan svire doum
lu Fransz vatanda Le
Corbusier, Trkiyeye ilk defa 1911 ylnda gelerek Edir
ne, stanbul ve Bursada incelemeler yapmt. Krokileri
nin altlarna yazd notlarda Osmanl mimarisini Pek
soylu biimlerin melodisi, Gemi, imdi, gelecek, deimeyen Prizmalarn mersiyesi, Saf geometrinin ebe
d biimleri gibi iirli cmlelerle tarif eden Le Corbusi
er, sadece mimari eserleri deil, Osmanl ehir dokusunu
da son derece etkileyici bulmu, New Yorkun bir fela
ket, stanbulun ise yeryz cenneti olduunu belirtmi
ti. Trklerin Kii bina yapt yere aa da diker dediklerini hatrlatan nl ehirci mimarn defterlerine
dt notlardan bazlar yledir:
stanbul bir meyve bahesidir; bizim ehirlerimiz ise ta
ocaklar.
Niyazi-i Msr Divan.
stanbuldaki evler aalarla evrilmitir, insan ve doa
arasndaki cazip dostluk.
stanbulda her yerde aalar olup onlarn arasndan
mimarln soylu rnekleri ykselir. Aalar bizim psikolojik
ve fiziksel ynden iyi durumda olmamz salarlar.
stanbul, bu ehirde yaayanlar iin balbana bir
estetik ereve idi. X IX . yzyln pitoresk tutkunu Av
rupalIlar, bu inanlmaz ehri balbana bir estetik obje
olarak alglamlardr. stanbulun gzelliklerini anlata
anlata bitiremeyen gravrler, bu alglayn rnleridir.
VIslam Sanat erevesinde deerlendirilebilecek
btn sanatlarn arkasnda soyutlama iradesi yatar. Bu
irade, tasvirciliin tam karsnda durduu iin, ayn za
manda sanat eseri
nin btn ahs ihti
raslardan ve psikolo
jiden kurtarlmas
nn prensibidir. Yani
sanatkr, kim liini
de -bazan imzasn
bile gizleyecek l
de paranteze alr. Sa
nat eseri ahslikten
ne kadar kurtulursa
evrensel anlamda
beeryi o kadar g
l bir biimde ifade
eder. Byle bir anlaya bal sanat anlaynda, ahs s
lubun yeri yokmu ve orijinal eser ortaya koymak mm
kn deilmi gibi bir sonu karlabilirse de, bu, slup
tan ve orijinal eserden ne anladmza baldr.
Bugn anladmz mnda orijinal eser, kendisin
den ncekileri herhangi bir ekilde iermeksizin, kendi
bana bir ilk tekil eden; bu hviyetiyle sanatnn kii
liine son derece bal eserdir. Halbuki ferdin bamsz
bir kiilik olarak paranteze alnd gelenek sanatlar za
manla birer hrfet sanat haline gelmitir. Sanatlarn
kendilerinden ncekilerin ortaya koyduklar birikimi te
mellk ve temessl etmeleri bir eit hrfettir; hatta
birok sanat eseri, tek kiinin deil, birok kiinin ortak
almasnn rndr; deseni izenler, cetveli ekenler,
boyayanlar vb. ayr ayr kiilerdir. iirde bile tahmis, ta-
tir, tazmin ve nazire gibi bir eit hrfet rn sayabile
ceimiz baz trler vardr. airin, aa yukar snrlar i
zilmi bir mecaz kadrosu, belli vezinleri ve ekilleri, hat
tatn snrl bir ekil repertuvar, her eklin deitirile
meyecek lleri, nakkan sk sk bal kalmak zorun
da bulunduu kaideler, hatta biim kalplar vb. vardr.
Gelenein bylesine kuatt bir sanat anlayna bal
kalarak orijinal eser vermek gerekten ok zor, fakat im
knsz deildir. Herhangi bir sanata heves eden bir he-
veskr, soyunduu iin uzun bir raklk dnemi gerek
tirdiini ve varlk gsterebilmek iin devlerle gremek
zorunda olduunu bilirdi. Fuzl, Farsa divannn ns
znde kendisinden nce gelen airlerin yksek anlayl,
engin dnceli insanlar olduklar iin gazel slubuna
yarayan en gzel szleri
syleyip en ince mazmunla
r kullandklarn, sonradan
geleceklere hibir ey brak
madklarn syler ve yle
devam eder:
Bir insan onlarn btn
yazdklarn bilmeli ki alp
vcuda getirdii eserlerde, ken
disinden evvel sylenen mn
lar bulunmasn. yle zamanlar olmutur ki, sabahlara kadar
uyanklk zehrim tatm ve barm kanaya kanaya bir maz
mun bulup yazmm. Sabah olunca dier airlerle tevarde
dtm grp yazdklarm izmiimdir. yle zamanlar ol
mutur ki, gndz akama kadar dnce deryasna dalp iir
elmas ile kimse tarafndan sylenmemi bir inci delmiim; bu
nu grenler: Bu mazmun anlalmyor, bu sz erbab arasnda
kullanlmaz ve ho grlmez der demez o mazmun gzmden
dm, hatta kalemi elime alp onu kada bile geirmek iste
memiindir Ne tuhaf haldir bu! Sylenmi bir sz evvelce sy
lenmitir diye, sylenmemi bir sz de evvelce sylenmemitir di
ye yazlmyor.
Gelenein istedii orijinal eser, Fuzlnin bu cm
lelerinde ok ak bir biimde gsterilmitir: lk art, sa
natnn kendisinden nce yaplanlar bilmesi, zmse
mi olmasdr. air yle bir mazmun bulmaldr ki, hem
sylenmi olsun, hem sylenmemi. Ancak bu ince ayr
m yakalayabilen sanat aradan syrlabilir; onun ortaya
M
koyduu eser orijinaldir: Aa yukar ayn malzemeler
kullanlarak vcuda getirilmi, kendisinden ncekini
hem tekrarlamayan, hem de onu inkr etmeyen eser. Te-
nevvn bir anlam da budur ve tekml ie doru de
rinlemek suretiyle gerekleir. Divan iirinin gc bu
radan gelir; bunun iin nebat ve geometrik tezyinatta
akl almaz inceliklere ulalmtr; klasik musikinin na
melerinde mtekasif zenginlikleri bunun iin bir Bat
lnn kulaklar farkedemez. Eer orijinalite burada ara
nrsa, slam sanatnda yeni ve orijinal eser verilmedii
iddias btn anlamn yitirecektir. Osmanl kimlii ta
yan son hezarfenlerden Necmeddin Okyay, herhangi
bir yazya bakt zaman ilk bakta onun hangi hattat
tarafndan ne zaman yazldm yzde yze yakn bir isa
betle tehis edebiliyordu.
Eer slup olmasayd ve sa
natkrlar gelenein kendi
lerine verdii hazr biim
leri uursuzca tekrarlamak
la yetinselerdi, bu mm
kn olamazd.
Osmanllar orijinalli
i baka noktalarda da ara
mlardr. Mesela Osmanl
musikiinaslar, bir beste
nin nota yazsndan hareketle, hi yorum katlmadan ve
eserin incelikleri belirtilmeden, hep ayn ekilde icrasn
kabul edemezlerdi. Karagz ve Ortaoyunu gibi seyirlik
sanatlarda yazl metin bulunmad iin nasl oyun her
seferinde baka esprilerle donanyorsa, musikide de her
yeni icra esere yeni bir hviyet kazandryordu. cracnn
yorum hrriyeti, genel olarak btn slam sanatlarnda
karmza kan tenevvu (eitleme) prensibinin yaygn
ln gstermesi bakmndan ayrca nemlidir.
unu zellikle belirmek gerekir: Tabiatta nasl bir
birine benzeyen iki aa, iki iek, iki yaprak yoksa, Os-
manl estetik dnyasnda da birbirine tpatp benzeyen
iki cami, iki sokak, iki ev, iki kndekr, iki istif, iki ha
l, iki icra ilh., gstermek mmkn deildi.
VTIGelenek iinde airin ii en zor olanyd; yukarda
da belirtildii gibi, iki msradan oluan beyit iinde b-
K l t u r v e s a n a t
Nefsini bilen, Rabbini bilir.
tn maharetini gsterecek ve snrlar aa yukar belli bir
mecaz sistemi iinde hem yeni eyler syleyecek, hem de
mevcut tasavvurlarn dna kmayacakt. Yaratcln
gsterebilecei tek yol kalyordu: Tenevvu . Yapt, belli
kaidelere uyarak ve ayn motifleri kullanarak bir sath ara
beskle tezyin eden sanatkrn yaptndan farkl deildi.
Nasl hattatn kulland her harfin lleri varsa, airin
kulland her kelimenin de belli anlamlan ve armla
r vard. Bunlar dzenleyip daha nce sylenmemi bir
anlam sylemek, lern stn bir iir kudretini, hem de
mevcut iir birikimini edinmi olmay gerektirirdi.
Tasavvuf cereyanlar yaygnlatktan sonra msl- man edebiyatlarnda iir nesrin nne gemitir. Kabus- nme yazar Nesir raiyyet gibidir ve nazm padiahtr diyor. Tasavvuf heyecanlar ve ak dile getirmenin en kestirme yolu iir ve musiki idi ve musikide olduu gibi, iirde de ritmin nemi bykt. air, aruzun tefileleriyle varln temelindeki ritmi, deien eylerin ardndaki deimeyen ahengi aryordu. Esasen airin hedefi yeni eyler sylemekten ziyade, ak en gzel bir biimde dile getirmek, en gzel sesi, ho sady yakalamakt.7 Bunun iin daha nce sylenmi hayalleri yeniden sylemekten de ekinmezdi; yeniden, fakat daha gzel ve daha incelikli.
air, sufi olsun, olmasn, btn ztlklarn ortadan kalkt varlk alanna ulamaya alyordu; bunun iin kendi beniyle varlklarn objektif grnlerini paranteze almak zorundayd; kelimelerin iaret ettii varlklarla ve kavramlarla mutabakatlarn en aza indirerek snrlarn mmkn olduu kadar geniletmeliydi. Kelimeler onun elinde istedii ekle girebilen bir eit plastik malzemeydi, istedii gibi oynayabilirdi. Fakat oynayaca alan snrlyd: Beyit, yani iki msradan oluan birim. En fazla msemmene, yani sekiz msraa kadar geniletebilirdi bu alan. Tpk arabeskte olduu gibi, snrl bir alanda, snrl bir malzemeyle sonsuzluu arayacakt.
Arabesk karakteri, btn sanatlara derece derece ya
ylmtr. iir, bir bakma dilin arabeskiydi; air gerekti
inde koca bir hikyeyi bir beyte sdrmakla ykm
lyd. Bu younluu ancak kelimelerin mnalaryla oy
nayarak ve iaret ettikleri asl kavramlar ve varlklar pa
ranteze alarak salamak mmknd. Oynana oynana s
rekli yeni armlar ve anlam incelikleri kazanan keli
meler, sadece ses olarak deil, kat zerine yazldkla
rnda kazandklar plastik deer asndan da nemliydi.
Akas, kfiye sadece kulak iin deil, ayn zamanda
gz iindi. Bu noktada iir, hat sanatyla kanlmaz ola
rak birleirdi.
airler tarafndan ortaklaa kullanlan klasik mecaz
sistemi, ferd psikolojileri ve biyografiyi dlayan bir ya
pya sahipti. Neyin
neye benzetilecei
aa yukar belli
olduu iin, keli
melere istese de
kendi duygularn,
can skntlarn, ih
tiraslarn vb. syle-
temeyen airin ah
siyeti, eserinde, bir
mimarn ahsiyeti
ne kadar yer alyor
sa, o kadar yer alrd. ahs duygular ifade edilmeye ba
landnda, divan iiri de zlme srecine girmi, mese
la Bknin yahut Fuzulnin elinde esiz bululara ve sy
leyilere zemin hazrlayan mecaz sistemi, bir baka airin
elinde inanlmaz bir hzla aleladeye dmtr. nk
araya ben girmitir, halbuki soyutlamann artlarndan
biri benlgi aradan tarh (Yunus) etmektir.
slam dnyasnda, resim ve iir gibi, musiki de asr
lar boyunca helllik haramlk asndan tartlmtr.
Bununla beraber Kuran- Kerimde, tasvir konusunda ol
duu gibi, musiki konusunda da lehte veya aleyhte her
hangi bir yet yoktur. Baz radikal fakihler, bir takm
yetlerin anlamlarn zorlayarak musikinin haram oldu
unu isbat etmeye almlarsa da, musiki, slam mede
niyetinde tabii gelimesini yapm, zellikle tasavvuf
evrelerde geliip serpilmitir:
"Padiahn rebab sesini dinlemeden maksad, itiyak e
kenler gibi Tanr hitabm hayal etmekti. Zurna ve davul ses
leri. bir parack o k ll nefirin kyamet gnnde alnacak
olan S urun sesine benzer. Hakimler, bu musiki namelerini
gklerin dnnden aldk demilerdir (...) Bunun iin gzel
sesi dinlemek aklara gdadr. nk gzel ses dinlemede
kalp huzuru ve Tanryla birleme zevki vardr
(M, IV/b. 730 vd).
VIII
Osmanl estetik dnyasndaki zlmenin tarihi,
Batllama tarihimizle ezamanldr. Gzlerimizi Batya
evirdiimizde grdmz, kendi iinde srekli dei
en bir Bat deil, hantal, artk hi deimeyecek bir Ba-
tyd. Halbuki Avrupa sonu gelmez bir itihayla vard
hi bir noktada beklemeksizin daha yenisine kouyordu.
Biz tabiat Rnesanslar gibi grmeye baladmzda
fotoraf makinesi icat edilmek zereydi. Bu tuhaf maki
ne gze dayanan gerekilii ksa srede eskitti. Bylece
tabiata esir olmaktan kurtulan Avrupal sanatkrlar yeni
yollar arayp primitife ve Dou kltrlerine a kurtlar
gibi saldrrken biz tabiat acemice kopya etmek iin a
balyorduk. Terkedip inkr ettiimiz dnyann estetik
boyutlarn kefetmek iin zamana ihtiyacmz vard.
1 brahim Peygamber, babas zerin yapt putlar krd iin put-
krclm ve Kabeyi ina ettii iin yapcln semboldr.
2 Kuran- Kerimde tasviri yasaklayan herhangi bir yet yoktur. Temsil
kelimesiyle ifade edilen heykel ve resim, insanlarn tavrlarna gre
deiik anlamlarda kullanlmtr. Hazreti brahim babasna ve kavmine
sorar: Sizin tapmakta olduunuz bu heykeller nedir? (K, 21/52). Baka
bir yette ise ayn kelime, yani temsil, Hazreti Sleymann emrindeki 6
sanatkrlara kaleler, heykeller ve byk havuzlar gibi anaklar yaptrd
belirtilirken kullanlr; o halde tapnmak iin yaplmayan sanat eserlerini
ifade etmektedir (K, 34/13).
3 Ben bir gizli hazine idim, bilinmeyi sevdim; bilinmek iin halk yarat
tm .
4 Tursun Beyin anlattna gre, Fatih, stanbula girdikten sonra Ayasof-
yann kubbesine km ve harabe halindeki ehri bir sre seyrettikten
sonra hznlenerek "Kisrann kknde rmcek kapclk etmede, Af-
rsiybn kalesinde ise bayku be vakit davul almadadr anlamndaki
u Farsa beyti okumutu: Perde-dr m-kned der tk- Kisr ankebt/ 7
Bm nevbet m-zened der kala-i Efrsiyb. Bk. Tursun Bey: Trh-i
Ebl-Feth (Haz. Mertol Tulum), stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, stan
bul 1977, s. 64.
5 Hd peygamber zamannda Ad kavminin hkmdar. bidev binalar
yaptrd iin kibire kaplarak tanrlk iddiasnda bulunur, bunu isbat et
mek iin Ba- rem ad verilen yeryz cennetini kurar. Yahya Beyi u
msra ilgi ekicidir: Avn-i Firavn ile eddad binalar yapmazz
Bu tesbitimizi Umberto Econun u notlaryla karlatrnz: Ortaa
beenisini daha iyi anlamak iin, X II. yzyln beeni ve sanatsever insan
prototipi Sugere bakmalyz. St. Deni Manasnnnn barahibi olan
Suger, bir devlet adam ve sekin bir hmanist olmasnn yansra le de
Francedaki nemli sanatsal ve mimari giriimlerin de tevikisi olmutu.
Psikolojik ve ahlaksal kimlii ile Suger, Aziz Bernard gibi bir ilecinin
tam kartdr; St. Deni Manastrnn rahibi iin, Tanr evi bir gzellik
deposu olmaldr. Sugerin modeli Tapma ina ettirmi olan Hazreti
Sleyman, klavuz edindii kural ise Tanr evinin gzelliine duyulan
sevgidir. Bk. Umberto Eco, Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzellik, s. 30
Avzeyi bu leme Dvud gibi sal
Bk kalan bu kubbede bir ho sad imi
KAYNAKLAR
AFFF, A.E.: Muhyiddn Ibnul-Arabi'nin Tasavvuf Felsefesi (ev. Mehmed Da),
A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1975.
AHMED EFLAK: Ariflerin Menkbeleri (ev. Tahsin Yazc), Hrriyet Vakf
Yaynlar, 2 C., stanbul 1973-
AKSEL, Malik: Anadolu H alk Resimleri, ,. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, s
tanbul 1960.
---------- Trklerde Din Resimler, E lif Kitabevi, stanbul 1967.
---------- Sanat ve Folklor, Devlet Kitaplar, stanbul 1971.
ARSEVEN, Celal Esad: Trk Sanat Tarihi, M.E.B. Yaynlar, 3 C., stanbul
1955-59. .
-----------Sanat Ansiklopedisi, M.E.B. Yaynlar, 5 C.
---------- Sanat Kamusu. stanbul 1340.
ASLANAPA, Oktay: Trk Sanat, M.E.B. Yaynlar, 2 C. stanbul 1972.
AYVAZOLU, Beir: Ak Estetii, tken Neriyat, stanbul 1993.
-----------Kulunun Son arks, tken Neriyat, stanbul 1999.
BALTACIOLU, . Hakk: Sanat, Suhulet Ktphanesi, stanbul 1934.
-----------TrkPlastik Sanatlar, M.E.B. Yaynlar, Ankara 1971.
---------- Trk Sanat Gelenekleri, Yllk Aratrmalar Dergisi 1, A.. lahiyat
Fakltesi Trk ve slam Sanatlar Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara
1957.
BEHAR, Cem: Klasik Trk Musikisi zerine Denemeler, Balam Yaynlar, stan
bul 1987.
BERK, Nurullah: slm Yazsnda Plastik fade, A.. lahiyet Fakltesi Der
gisi, nr. 4, Ankara 1955.
-----------Fatih Sultan Mehmet ve Venedikli Ressam Gentile Bellini, A JJ .
lahiyat Fakltesi Dergisi, nr. 2-3, Ankara 1953.
BOER, T.J. de: slamda Felsefe Tarihi (ev. Yaar Kutluay), Ankara 1960.
BURCTHARDT, jacop: talya'da Rnesans Kltr (ev. Bekir S. Baykal), MEB
Yaynlar, 2 C., 1974-1978.
CANSEVER, Turgut: stanbulu Anlamak, z Yaynclk, stanbul 1998.
-----------Kubbeyi Yere Koymamak. z Yaynclk, stanbul 1997.
-----------slamda ehir ve Mimari, z Yaynclk, stanbul 1997.
DIEZ, Ernst: Trk Sanat, stanbul 1946.
ECO, Umberto: Ortaa Estetiinde Sanat ve Gzellik (ev. Kemal Atakay), Can
Yaynlar, stanbul 1998.
EFLATUN: len (ev. AzraErhat), Remzi Ktabevi, stanbul 1958.
ERHAT, Azra: Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul 1978.
FUZUL: Leyla v Mecnun (Haz. Hseyin Ayan), Dergah Yaynlar, stanbul
1981.
---------- Farsa Divan (ev. Ali Nihat Tarlan), stanbul 1950
GOMBRICH, E.H.: Sanatn yksii (ev. Bedrettin Cmert), Remzi Kitabevi,
stanbul 1976.
GKYAY, Orhan aik: Katp elebi Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara 1982
GRABAR, Oleg: slam Sanatnn Oluumu (ev. Nurhan Yavuz), Hrriyet Vak
f Yaynlar, stanbul 1988.
GUENON, Rene: Dou ve Bat (ev. Fahrettin Arslan), Yeryz Yaynlar, s
tanbul 1980.
HALD EDHEM: Elvah- Nakiye Koleksiyonu, stanbul 1340 (1924)
HUZNGA, Johan: Ortaan Giinbatm (ev. Mehmet Aii Klbay), mge
Kitabevi, stanbul 1997 .
HUNKE, Sigrid: Anupann zerine Doan slam Gnei (ev, Servet Sezgin),
Bedir Yaynevi, stanbul 1975.
BROLU, M.. - EYBOLU, S.: Fatih Albumuna Bir Bak, stanbul
1955.
-----------Avrupa Resminde Gerek Duygusu, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, s
tanbul 1972.
KATP ELEB: Mizanl-H ak f i htiyari'l-Ahakk (Haz. Orhan ak Gkyay),
MEB Yaynlar, stanbul 1972.
KEKLK, Nihat: bnu l-Arabi'nin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdak Olarak El-
Ftuhat el-Mekkiyye, .. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1980
KORTAN, Enis: Le Corbusier Gzyle Trk Mimarlk ve ehircilii, ODT Yayn
lar, Ankara 1983-
KPRL, Fuat: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakan
l Yaynlar, Ankara 1966.
-----------Edebiyat Aratrmalar, T TK Yaynlar, Ankara 1966
KUBAN, Doan: Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar, stanbul 1982.
-----------stanbul Yazlar, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, stanbul 1998
KUHNEL, Ernst: Dou slam Memleketlerinde Minyatr (ev. Suut Kemal Yet
kin - Melahat zg), A.. lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1952.
LEVEND, Agh Srr: Divan Edebiyat Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mef
humlar, nklap Kitabevi, stanbul 1943.
MER, Rfk Melul: Trk Tezyini Sanatlar, Gzel Sanatlar Akademisi Ne
riyat, stanbul 1937.
MEVLANA: Mesnevi (ev. Veled elebi zbudak), M.E.B. ark slam Klasikleri,
5 C., stanbul 1966.
..... - Fhi Ma Fih (ev. A. Glpnarl), stanbul 1959-
MUHYDDN BN UL-ARAB: Fsus'l-Hikem (ev. M. Nuri Genosman),
Ankara 1964.
MULLER, J.E .: Modern Sanat (ev. M. Toprak), Remzi Kitabevi, stanbul 1972
MLAYM, Seluk: Sanat Tarihi Metodu, Anadolu Sanat Yaynlar, stanbul
1983.
NEFESZADE BRAHM: Glzar- Savab (Haz. Kilisli Muallim Rifat), stan
bul 1939-
NICHOLSON, R.A.: slam Safileri (ev. Mehmet Da), Ankara 1978.
GEL, Semra: Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul 1986.
Z, Tahsin: Hnername ve Minyatrleri, Gzel Sanatlar, nr. 1, 1939.
-----------Trk Minyatr Kaynaklarna Bir Bak, A.. lahiyat Fakltesi Der
gisi I, 1952.
ZTRK, Yaar Nuri: Hallac- Mansur ve Eser Kitabt-Tavasin, stanbul 1976
SCHIMMEL, Annemarie: Tasavvufun Boyutlar (ev. Ender Grol), Adam
Yaynlar, stanbul 1982.
SNAN PAA: Tazarru'name (Haz. A. Mertol Tulum), Devlet Kitaplar, stan
bul 1971.
EBSTER: Glen-i Raz (ev. Abdlbaki Glpnarl), M.E.B. ark slam
Klasikleri, stanbul 1968.
EYH GALB: Hsn Ak (Haz. Abdlbaki Glpnarl), stanbul 1968.
TANPINAR, Ahmed Hamdi: 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan
Kitabevi, stanbul 1976.
-----------Edebiyat zerine Makaleler, Dergah Yaynlar, stanbul 1977.
TANSU, Sezer: enlikname Dzeni. De Yaynlar, stanbul 1961.
TUNALI, smail: Estetik, Cem Yaynevi, stanbul 1979.
TURAN, Osman: Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, Turan Neriyat
Yurdu, stanbul 1969.
TURSUN BEY: Trh-i Ebl-Feth (Haz. A. Mertol Tulum), stanbul Fetih
Cemiyeti Yaynlar, stanbul 1977.
ULUDA, Sleyman: slam Asndan Musiki ve Sema, stanbul 1976.
UZLUK, ahabeddin: Mevlevilikte Resim ve Resimde Mevleviler, Ankara 1957.
LKEN, Hilmi Ziya: slam Felsefesi Kaynaklar ve Tesirleri, Trkiye Bankas
Kltr Yaynlar, Ankara 1967.
NVER, A. Sheyl: Fatih Devri Saray Nakhanesi ve Baba nakkan almalar,
stanbul 1958.
-----------lin ve Sanat Tarihimizde Fatih Sultan Mehmed, stanbul 1953.
W ORRIN GER, Wilhelm; Soyutlama vs Einfhlung (ev. smail Tunal), ..
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1971.
YAZIR, M. Bedreddin: Medeniyet Ale?ninde Yaz ve slam Medeniyetinde Kalem
Gzeli (Haz. Uur Derman), Diyanet leri Bakanl Yaynlar, 2 C.,
Ankara 1972.
YETKN , Suut Kemal: slam Sanatnn Mahiyeti, A.. lahiyat Fakltesi
Dergisi, I, 1952.
----------- Trk-slam Plastik Sanatlarnn Estetii, Sanat Dnyamz, Mays
1976.
OSMANLI KENTNDE ESTETK ZERNE DENEME
P R O F. D R. SA A D ET TN K T E NM M AR SNAN N VERSTES M M A RIK FAKLTES
1. TAKDM
u yaz erevesinde Osmanl kenti zerinde
estetik bir tahlil yapmaya alacaz. Os-
manl kentinin madde ile ilgili zelliklerinin
ana hatlar ile bilindiini varsayyoruz. Tahlilde yararlan
dmz estetik kuram ise bat kkenlidir. Osmanlnn
ve onun mensub olduu medeniyet ailesinin yaanm ve
yaanmakta olan hayatndan bir estetik kuram karmak
mmkn ise de bu i henz batl estetik kuram dze
yinde yaplm deildir. Belki daha sonraki yllarda ya
anm medeniyet kendi 'gzel' tanmn ve 'gzellik'
anlayn derleyip ortaya koyarsa Osmanl kenti o kura
ma gre yeniden deerlendirilir. Burada yaplmaya al
lan ey batl estetik kuramndan hareketle Osmanl
kentine bakarken bu mekanlara aina bir gze taklanla
r tesbit etmeye almaktr. Batl estetik kuramnn il
gilerini farkl bir kltrel hassasiyetle deerlendirip ora
dan zgn ve deiik bir estetik kuramna ulalabilir
mi? Belki bir nebze bunu tartmaktr.
nce Osmanl kenti ile balayalm. Burada dikkate
alacamz olgu sadece kent mekanlar deildir, o me
kanlarda yaayan insanlarla birlikte kent mekanlardr.
Kanaatimizce kent esteti
inden sz ederken zerin
de durulacak asli nokta
kent hayatnn estetiidir.
Tpk birebir lekli ger
ek bir tiyatro seyrediyor-
mucasna kentteki hayata
baktmz zaman duyulan
estetik ilgi ile balar kent
estetii. Dolays ile onun
iki unsuru vardr; biri
kentte yaayan insan yani kentli, dieri de kent mekan
lardr. Kentliyi dnmeden sadece kent mekanlarndan
yola karak estetik bir tahlilde bulunmak oyuncular ol
mayan bir tiyatro eserinin dekorundan sz etmek gibidir.
u halde Osmanl kentinin estetik analizini yaparken
Osmanl insann da tanmak gereklidir. Osmanl insan
d gzlemle tesbit edilebilen zellikleri ile zgn bir in
san tipidir. Giyimi, davranlar, konumas ve yaama
biimi hepsi kendisine aittir ve bakalarndan farkldr.
dnyasna inildii zaman ise dnya gr, hayat de
erlendirii ve bunlarn ardnda yer alan deerler manzu
mesi ile de mensup olduu medeniyet ailesinin dier
topluluklarndan farkldr. te bu farkl insann zaman
iinde gelitirip ortaya kard mekan dzenleme anla
y ve doay kullanma usul de Osmanl kentini mey
dana getirmitir. Osmanl kenti de Osmanl insan gibi
zgn bir oluumdur ve bu yan ile dnya medeniyetler
ailesine ok nemli bir katkdr. Osmanl insan kendi
zgnln koruyabildii srece Osmanl kenti de z
gn olmaya devam etmitir. Bu insan tipi baka uygar
lklara ait olgular yanstt lde Osmanl kenti de
kendi zgn izgisinden uzaklamtr.
imdi biraz da kent
estetiinden sz edelim ve
u sorular ile balayalm:
Kent estetii olabilir mi?
Kent bir sanat objesi mi
dir? Bilindii gibi estetik
sanat ile ok yakndan ala
kaldr. Sanat duyularn
verdii bilgi olarak ta
nmlanmaktadr estetik
kuramnda. Bu bilgi karskdarda iskele Camii (T. Allom)
mak, belirsiz ve hatta baz kereler aldatcdr. Bu bilgi
nin sonunda varlan yarg gzel ya da irkin yargsdr.
Konuya aklk getirmek iin dier bir tr bilgiden bah
sedelim, bu akln bilgisidir. Akln bilgisi ak ve seik
tir, bu bilginin deerlendirilmesi ile varlan sonu doru
ya da yanl yarglandr. Estetik kuram gzel olan
zmleyerek oradan gzellik kavramn tanmlamaya al
r. Dier bir deyile ilgi alan gzel ve gzelliktir.
Estetik ilgi gzlemle balyor, sanat eserini duyula
rmz ile gzlemliyoruz. Reel bir obje olan bu eserden, bi
ze bir ok mesaj geliyor ve biz bu eseri bir btn olarak
kavryoruz, bu kavrayta ayn anda yaadmz eitli
duygulardan oluan bir birliktelik mevcuttur. Bu duygu
sal durum eser ile olan mad
di iliki kesilse bile eserin
gcne bal olarak bir sre
daha devam eder. Eseri ii
mizde hissederiz, eserdeki
gibi oluruz, ksacas eserle
zdeleiriz. Bizde kalan ve
eserden kaynaklanan bu
duygusallk bizi esere bir
anlam ykleme aamasna
gtrr, ona bir mana verir,
estetik bir deer ykleriz. Buna estetik alg diyoruz, bu
nun d dnyada bir karl yoktur, bu irreel bir olgu
dur. Esere yklediimiz estetik deer ile bir sonuca var
lr ki bu da estetik yargdr. Mesela u eser gzeldir veya
trajik yada komiktir deriz, bylece eser hakknda bir es
tetik yargya varm oluruz. Bu sre insanda estetik haz
dediimiz bir mutluluk uyandrr ki bu hazzn gayesi yi
ne kendisidir. Dier bir deyile bir ilginin estetik ilgi
olabilmesi iin duyulan hazzn, fayda, kar, bilgi, erdem
gibi boyutlarnn olmamas gereklidir, bunlar olduu za
man o ilginin fizyolojik, ekonomik, bilimsel yada ahlaki
bir ilgi olduuna hkmedilir. Estetik ilgi i dnyamzda
btn bunlardan bamsz ve farkl bir haz uyandrr.
Bu, gzelin verdii, hazdr ve bir ilgi sadece bu tr bir
hazza yol ayorsa estetik ilgidir. Estetik haz i dnyam
z deitirir, burada o zamana kadar farkna varlmayan
boyutlarn aydnlanmasn salar; daha dikkatli, daha
duyarl, daha derin ve ihatal bir gr sahibi oluruz. Es
tetik haz insan artr ve yceltir, ksacas terbiye eder.
imdi kente dnelim ve yukarda sz edilen sanat
objesi yerine kenti koyduumuzu varsayalm. Burada es
tetik kuramn biraz geniletiyor ve bilinen bir sanat
nn belirli bir eseri yerine kollektif bir bilincin ve zevkin
oluturduu ve lei dierine gre ok daha byk olan
bir varl yani kenti koyuyoruz. Kent varl realitede
snrl ve belirli ise de tek bir esere gre ok daha karma
k ve kapsaml olduundan bir baka gre belirsiz ola
rak da nitelendirilebilir. Acaba kent karsnda da bir sa
nat objesi karsnda yaadmz yukarda sz edilen
estetik ilgiyi yaayabilir miyiz? Sanat eserini gzlemle
yen bir gzlemci gibi kenti ve kent hayatm gezerek ve
bizzat iinde yaayarak gzlemleyelim. Bu gzlemler so
nucu oluan duygular b
tnlnden yola karak o
kente bir deer yklemek
ve sonuta oras hakknda
bir yargya varmak ve bu s
reten bir mutluluk ve bir
haz duymak mmkndr.
Eer bu haz dier ilgilerden
bamsz ve sadece gzellik
karsnda duyulan bir haz
ise o zaman bu ilgi estetik
bir ilgidir ve bu hazz uyandran etken kentin btn ol
duu iin bu olgu kent estetiidir. Bir kentin sunduu
imkanlar orada kolay yaanabilecei kanaatini uyandrr
sa bu fizyolojik bir ilgidir, ya da orada kazan vardr bu
da ekonomik ilgidir, yahut oradan bilimsel bir birikim
elde edilebilir bylece bilimsel bir ilgi kurulmu olur.
Belki o kentteki koullar daha erdemli olmay salamak
tadr bu suretle ahlaki ilgi ortaya kar. Estetik ilgi bun
larn dnda ve bunlardan bamszdr, bir kent btn
ile zerimizde sadece gzele kar duyulan hazz braka
bilir. Bu mmkndr ve herkesin hayatnda herhalde
gereklemitir, ite kent estetii bu deneyime ve onun
olutuu srece verilen isimdir.
Kentin zerimizde brakt estetik hazz belirttik
ten sonra dikkatimizi daha zel bir alana, Osmanl ken
tine evirelim. Osmanl kentinde de sadece estetik ilgi
den kaynaklanan bir estetik haz yaanabilir. Bu haz dier
kentlerde duyulan estetik hazdan farkldr. Osmanl in
san dier kltrlerin insanlarndan farkl olduu iin bu
Edirne (T. Ailorn)
B
bakalk insandan kente gemitir. Oradan da kenti gz
lemleyene geer ve onun zerinde deiik bir estetik haz
brakr. Bu gerek aralarnda farklar bulunduu halde ay
n kltr ailesine ait olan bat kentlerinin oluturduu
dnyadan Osmanl iklimine geilince kendisini daha ba
riz bir ekilde belli eder. Benzer ekilde dou kentlerin
den Osmanl kentine geite de bu fark yine hissedilir.
Osmanl kenti toplumun temelinde yer alan vahiy eksen
li deerler sisteminin kendine has bir yorumlama ile me
kana aksettirilmi eklidir. Akl eksenli uygarln kent
lerinden farkldr, temelde ayn kutsallar paylaan top-
lumlarn kentlerinden de bakadr. nk onu meydana
getiren toplumun vahiy eksenli deerler iinde ne
kardklar ve bu deerlere getirdi
i yorumlar farkldr ve bu ayrca
lk kente yansmtr.
Estetik bir ilginin sistematik
aklamas drt unsuru ihtiva eder
ki bunlar estetik zne, estetik nes
ne, estetik deer ve estetik yarg
dr. imdi Osmanl kenti bala
mnda bu unsurlara bir gz atalm.
2. ESTETK ZNE YA DA OSMANLI NSANI
Estetik ilgi bir sanat eserini
izleyen insan ile balyor. Sanatkar
bir eser meydana getirmitir ve bir insan bu eseri gz
lemlemektedir. Yukarda da belirtildii gibi bu gzlem
eitli duyularn rn olan birlikte ve karmak bir du
rum ifade eder. Buna eserin bir btn halinde kavranma
s diyoruz. Bu kavray sonuta esere bir deer ykleme
ye gtrr ki bu da estetik alg olarak adlandrlmakta
dr. Esere yklenen deer estetik bir deerdir ve sre es
tetik yarg ile sona erer. Estetik ilginin balca art este
tik znenin bu evrimde sadece estetik bir haz duymas
dr. Bu tr bir hazzn dndaki alakalar estetik ilgi kap
samna girmezler.
Kent estetii asndan ele alndnda estetik zne
olarak iki ayr varlktan sz edilebilir, bunlardan biri
kent mekanlarn ve bunlarn iinde yaayan kentliyi bir
likte gzlemleyen birey, dieri de bizzat kent mekanlar
iinde yaayan toplum ya da kentlilerdir. Kenti ve kent
Kozahan, Bursa.
liyi yaanan hayat iinde bir btn olarak gzlemleyen
birey iin bu gzlem estetik bir ilginin balangc olabi
lir. Birey bu kentin etkisini eitli duyular ile alarak bir
letirir ve ou kez kendinde o kent ile ifade edebildii
zellikler bulur. Bir baka deyile kentin etkisi balam
tr ve bu etki o kentten ayrldktan sonra da devam eder
gider, hatta baz kereler yllarca. Bylece birey o kent ile
zdelemi olmaktadr. zellikle Osmanl kenti iin bu
olguyu yabanc seyyahlarn izlenimlerinde buluyoruz.
Osmanl kenti onlar iin bir masal dnyas gibidir, este
tik hazz uzun seneler hayatiyetini muhafaza eder. Yaz
dklar hatrat ve seyahatnamelerde bu ruh halini btn
akl ile bulmak mmkndr.
Osmanl kentinde yaayan
Osmanl insan iin kent mekan
lar her an ilikide olduu bir es
tetik obje gibidir. Osmanl insan
iinde yaad mekansal evre
den haz duyar, bu evreyi sever ve
onu sahiplenir. ou kez bu ev
reyi kendisi dzenlemitir, nk
o ad bilinmeyen bir sanatkardr.
Osmanl insan gzlemlemek iin
bir sanat eserinin ortaya konul
masna muhta deildir. O bu
konuda eitimindeki sanatkar
boyutunu kullanarak hemen bir
eser meydana getirir. Bu vaka Osmanl insannn gerek
ustalardan, byk dehalardan mstani olduu anlam
na gelmez. Ancak sanatkarlk btn Osmanl insannda
gizlidir ve hayatnn her safhasnda kendini belli eder. Bu
insan kendi yapt eserden estetik bir haz duyar, o eseri
ilevini ok ok aan bir zevk ve coku ile kullanr. Kent
leinde bakldnda mirnarsz mimari ad verilen es
tetik ve teknik mkemmellik, doann ve arazinin fevka
lade insani ller iinde duygusal bir yaklam ile kul
lanl hep bu sanatkar insann eseridir ve bu insan ade
ta kollektif bir bilin ve zevk ile oluturduu bu mekan
larda derin ve sakin bir mutluluk iinde yaar. Osmanl
kentlisinin hem sanatkar hem bu sanatn izleyicisi olarak
estetik bir zne olma hviyeti onu kendi iinde tutarl ve
eksiksiz bir dnyaya gtrmtr. Onun dnyasnda sa
nat eserini meydana getiren ve bu suretle mehur olarak
m
bireyselleen sanatkarlar aramak zaman zaman beyhude
bir gayrettir. O sanatkar ou kez toplumsal huzur ve sa
adetin hazzn bireyselliin getirdii hrete tercih et
mi, kendi adn silerek yerine toplumun mahlasn kul
lanmtr. Osmanl kenti ve Osmanl mekanlar bu anla
yn rndr ve bu yzden ok scak ve mfiktir. Ora
larda bireysel bir varlk gsterisi deil herkesi kuatan
toplumsal bir gven ve sevimlilik vardr. Ve nemine bi
naen bir kere daha vurgulayalm, Osmanl insan bu me
kanlarda yaarken mutludur ve onlarn temaas ile tam
bir estetik haz yaamaktadr.
Burada estetik kuramna yerli bir ekleme yapmak
gerekiyor. Bilindii gibi bir ilginin estetik boyutta ola
bilmesi iin sadece estetik bir haz uyandrmas onun d
ndaki alakalara kapal ol
mas gerekmektedir. Bu ta
nm bir baka gre ilevsel
lii estetik ilginin dna iti
yor. Bu anlaya gre bir
tabloya kar estetik ilgi
duymak demek ondan sade
ce estetik haz duymak anla
mna geliyor. Mesela, o tab
lo evin duvarna asldnda
mobilyalarla tam bir uyum
salar denildii zaman ona
bir ilevsellik yklenmi olur ki bu tr bir ilgi estetik il
gi deildir. Acaba insan ruhunda estetik haz uyandran
bir eser ayn zamanda bir ilevsel boyut da ieremez mi?
Ya da dier bir deyile ilevsellik estetik hazza engel mi
dir? Bu, tanmlara bal bir olaydr, balangta tanm
sadece estetik haz ile kstl tutarsanz sonuta ilevsel bir
ilgide hibir estetik boyutun olmad noktasna varlr..
Ama gerek byle midir? Bat dnyasnda ilerleyen tek
nolojinin icab olarak ilevsellii n planda olan eyaya
estetik bir boyut getirmek zaruri olmu ise de Osmanl
insan bu gerei teknolojik rnler andan ok nce
hayata geirmitir. Osmanl kenti hem ilevseldir hem de
estetik haz uyandrr. Bu estetik haz kentin esas mesaj
dr, ilevselliin souk ve maddi yzn yumuatmak
iin ve sadece o lde kullanlm bir vasta deildir.
Osmanl kentinin estetik hazz ilevsellik ihmal edilme
den gerekletirilen ve esas murad edilendir. nk Os-
manl insan mutlak gzelliin eitimi ile eitilmitir,
hayatn Mutlak Gzele kavumak iin bir aba olarak
yaanmasndan yanadr.
3. ESTETK NESNE YA DA OSMANLI KENT
Estetik znenin gzlemledii esere estetik nesne
adn veriyoruz. zne bu nesneyi bir btn olarak kavra
makta ve ona estetik bir deer ykleyip bu suretle este
tik bir yargya varmaktadr. Estetik nesne yani sanat ese
ri iki blmden oluur, bunlar reel ve maddesel n yap
ile irreel ve manevi arka yapdr. Her sanat eseri doadan
kaynaklanan bir takm maddi gereler ile meydana gelir,
bu onun n yapsdr. Buna
ek olarak bu maddi yap
iinden duyulan bir baka
boyutu daha haizdir ki bu
da onun tabakalardan olu
an arka yapsdr. Bir sanat
eserinde arka yapda gizle
nen manevi mesaj madde
plannda var olan n yap
zerinden geerek grlr
hale gelir. Estetik zne eseri
gzlemlerken nce n yap
ya ait duyumlar alr, sonra bunlar birletirerek arka ya
py zmlemeye balar. Eserdeki arka yap ne kadar ok
tabaka ihtiva ediyorsa yahut dier bir deyile esere ne ka
dar ok ve derin anlam yklenebiliyorsa eser o derece
karmak, gizemli ve etkileyicidir. Sanat eseri veya este
tik nesne byle anlaldktan sonradr ki estetik zne
iin, deien ve maddi koullar ile snrl olan realiteden
deimeyen ve maddi koullar ile baml olmayan ide-
aliteye ykselir. Eseri gzlemleyen bir estetik zne bu
safhada ondaki maddi zelliklerden kurtulmutur, esere
bakarken onda idealler dnyasnn deerlerini, manevi
mesajlarn grr. Bu durumda o zne iin idealler dn
yas ve manevi iklim o maddi eser zerinden realiteye in
tikal etmi, gereklie katlmtr. dnyamzn soyut,
deimez ve soylu deerleri realiteye katlmak, fizik
dnyada gerekletirilmek iin maddesel n yapya ihti-
stanbul, 19. yzyl (F. Brest)
ya duyarlar. Bu gerekletirilme sanat eserinde tama
men zgrce yaplmtr, nk sanat eserinin ilevsellik
gibi bir endiesi yoktur. Tekniin rn olan eserlerde
ise idealitenin gerekletirilmesi zgr deil zorunludur,
nk bu rnlerde ilevsellik art aranmaktadr.
imdi estetik nesne iin yaplan bu analizi kente uy
gulayalm, estetik nesnenin yerine tekil ve snrl bir sa
nat eserini deil toplum ve mekanlardan oluan kenti ko
yalm. Estetik zne olarak kenti mekanlar ve insanlar ile
gzlemlediimizde nce onun maddesel olan n yaps ile
karlarz. Bu gzlemlerden gelen duyumlar devam edip
birleince tpk bir sanat eseri gibi kentin de bir arka ya
ps olduu ortaya kar. ster kent mekanlarna ister bu
mekanlarda yaanan kent hayatna baklsn bu arka yap
kitlesel ve zamann derin
liklerinden gelen bnyesi
ile hemen kendini gste
rir. Bu sebeble kent bir _ , A
btn olarak estetik bir
nesnedir. Osmanl kentin
de ise hem n yap hem de
bununla realiteye kan
arka yap kendine has hu
susiyetler arz eder. Bunla
rn tahliline girmek bu
yaznn erevesini aarsa Aynalkavak Saraynda bir kk,
da uras belirtilmelidir ki Osmanl kenti ve Osmanl in
san nce bir bilgi konusu olarak tanndktan sonra ken
tin bir estetik nesne olarak arka yap zmlemesine gir
mek gerekir. Bu zmleme gnmzde henz beklenen
dzeyde yaplmam ise de Osmanl kentinin brakt iz
lenim derin ve ok tabakal bir arka yapnn varln his
settirmektedir. Bu nseziyi Osmanl sanatnn baka dal
larnda, mesela iirde, yaplan tahliller kuvvetle destekle
mektedir. Kanaatimizce bu konuda yaplmas gereken i
udur: Osmanl kentinin estetik nesne olabilirlii konu
sunda merak olan bir kimse estetik zne kimliini be
nimseyerek Osmanl kenti hakknda bilgilenme ve gz
lemleme faaliyetlerini birlikte yrtmeli ve zellikle bu
kenti meydana getiren ve kullanan Osmanl insann ta
nmay hi ihmal etmemelidir. Osmanl insan tanndk
tan sonra Osmanl kentinin srlar zlebilir, estetik ku
ramnn tabirleri ile estetik nesnenin arka yaps netlik
kazanr.
Osmanl kentinde phesiz ilevsellik mevcuttur.
ehir, sakinleri tarafndan kullanlmaktadr; hatta daha
ileri bir ifade ile kent kentlilerin hizmetindedir. Bu tes-
bitten, ilevselliin btn artlar ile yerine getirildii
bir mekan dzenlemesi kar. Buna ramen Osmanl
kenti estetik bir nesne hviyetinde, bir sanat eseri niteli
indedir. Manevi birikimin n yap zerinden realiteye
katlmas hadisesi Osmanl kentinde sanki ilevsellikten
gelen hibir kstlama yokmu gibi yle rahat, fark edil
mez ve zgr bir biimde gereklemitir. Osmanl insa
n ilevselliin getirdii maddi koullar manevi ikli
minde yumuatarak maneviletirmi ve sonra realiteye
geirmitir. Bu sebeble
onun kentindeki ilev
sellik zgr sanata kar
bir engel deil, bilakis
zgr sanatn ta kendisi
dir. nk Osmanl in
san ilevsellii yerine
getirilmesi zorunlu bir
fayda olarak deil gnl
l bir hizmet vesilesi
olarak grmekte ve kar
lksz olarak bu hizme
te talip olmaktadr. levselliin maddesel yan Osmanl
insannn muhabbetinde erimitir.
Osmanl kentinin tarihsel ve toplumsal boyutu ok
gldr. Burada maddeye egemen olarak evreye yans
yan ve kent mekanlarn dzenleyen g, toplumun or
tak bilincini ve zevkini yanstmtr. Bu nedenle kent
Osmanl kentlisi tarafndan benimsenmi, sevilmi, ina
edilmi ve gelitirilmitir. Burada nemli olan egemen
gcn kim olduu deil bu gcn nasl kullanlddr.
Osmanl kentinde bu g toplumun hizmetinde, onun
deerlerine riayetkar ve zevkine hrmet eder bir biimde
kullanlmtr. Asrlara yaylan bu uygulama kentte bir
uyum havasnn yerlemesine sebeb olmu, kent ile kent
li btnlemi ve buradan derinleen ve zenginleen bir
arka yap zuhur etmitir. Yine bu uyum sayesindedir ki
her gelen nesil bir ncekinin braktn korumu ve zen
m K U L TU R V E SANAT
ginletirmi, neticede tarihini bilen ve o tarih ile bark
bir kent meydana getirmitir. Bu birikim Osmanl ken
tine kuvvetli bir mesaj verebilme yetenei kazandrm
tr. Ardarda gelen nesillerin zengin, korunmu ve uyum
lu birikimleri kent mekanlar zerinden somutlaarak
kitlelere hitab etmitir. Kitleler de ayn deerleri payla
tklar iin bu mesaj kolayca alglanm ve kent bir bak
ma kitlelerin kltrel eiticisi, toplumsal zevk ve deer
lerin nesilden nesile aktarcs olmutur. Bu kltrel de
vamllk lek itibar ile yle byk boyutlara ulamtr
ki baz kentler iin kentin ve hatta lkenin snrlarn a
m ve o kentler uluslararas dzeyde Osmanl kltr
nn temsilcisi olarak tannmlardr.
Osmanl kenti onu
kuran ve yaatan Osmanl
insannn deerleri, mekan
larnda somutlam olarak
grlebilecek bir mekansal
dzenlemeye sahiptir. Me
kanlar yap malzemesi ile
ina edilmi geometrik ha
cimler olduu halde onla
rn gsterdii, onlarda gs
terilen bir deerler manzu
mesi vardr. Osmanl kenti
ne bir gsterge sistemi olarak bakldnda bu fiziksel
varlklarn arkasnda yer alan ve onlar biimlendiren
hatta deyim yerinde ise canlandran Osmanl kollektif
bilinci hemen fark edilebilir. Yukarda da deinildii gi
bi kent gzlemlenirken ayn zamanda gerekli kaynaklara
bavurarak bilgi edinmek de gereklidir: Bylece Osman-
l kentinin maddi yapsnda beliren gsterge sistemi ok
daha kapsaml ve kolay olarak anlalabilir hale gelir. Bu
zellii ile kent toplumsal anlam olan bir belge nitelii
de tar. Ksacas kentin gsterge sistemi zmlendiin
de Osmanl insannn deerleri ve ncelikleri konusunda
bir takm bilgilere ve zelliklere ulalr. Osmanl kenti
estetik bir nesne olduu iin bu zmleme bilimsel
yaklamdaki kadar ak ve net olmayacaktr ve asl bu
zellii ile o daha cazip ve ok boyutlu bir olgudur. Bu
esrarl yap Osmanl insannn remizlerle ifade ettii g
rleri ile bir kat daha derinlik ve ekicilik kazanmtr.
Estetik zne estetik nesne olarak dikkate ald Os-
manl kentini gzlemleme sonucu zmleyebilirse ora
da gizlenmi olan yada oradan realiteye katlan manevi
yapya eriebilir. Bu yap ile kendi konumunu karlatr
dnda kendi yerini daha kesin bir biimde belirler. Os-
manl kentinin mesajnn estetik znenin hayatnda ne
anlam ifade ettii hususu akla kavuur. Bu mesajn
bir deeri var ise zaman ve devam eden dikkat ile bu de
er giderek somutlar ve znenin kiiliine yeni bir bo
yut ekler, onu zenginletirir. Osmanl kentinin mesaj
kendi zgn tarihinin ve toplumunun izlerini tad
iin bu haberi somutlatran estetik zne de zaman aar,
bu gn ile snrl kalmaz; kendi kiisel varl ile kst
lanmaz, bireysellikten top
lumsal genilie geer. G
nn koullarna ve ben mer
kezli bir daireye smaz; za
manda tarihin, insanda da
toplumun vsati ile d
nr ve buna gre davranr.
Btn bu almlarda Os-
manl birikiminin izleri ve
ynlendirmesi farkedilir.
4. ESTETK DEER YA DA OSMANLI MUHABBET
Estetik zne gzlemleyerek bir btn halinde kav
rad estetik nesneye bir deer ykler, buna estetik de
er diyoruz. Gzel, yce ,trajik, komik estetik deerler
dir. Estetik ilgi sonucu ulalan estetik haz bunlarn d
nda baka bir takm kelimelerle ifade edilen deerler
den kaynaklanyorsa phesiz onlar da estetik deer aile
sine dahil edilebilir. Kanaatimizce burada nemli olan
estetik hazzn duyulmasdr ve bu haz sadece kstl say
daki kelime ile ifade edilen estetik deerler ile snrlanan
bir alan iinde kalmayabilir. Bireyin ait olduu kltr
ailesine bal olarak onu estetik hazza gtren estetik de
er de deiebilir. Mesela, Osmanl insann i dnyasn
da trajik olarak adlandrlan bir estetik deer yoktur. O
insan bat insannn trajik olarak nitelendirdii bir olay
ile karlatnda ona hikmet ve teslimiyet kelimeleri ile
ifade ettii deerleri ykler. O da ac ekerek arnr ve
gzelleir, ilede estetik bir haz bulur ama i dnyas bu
Divanyolu (F. Brest)
kendine zg deerleri ile bir baka biimde yaplanr.
Ksacas ile eken Osmanl insan, estetik hazzm terbi
ye zellii hatrlanrsa batlya gre farkl terbiye olur.
Estetik deerler zerinde mensup olunan kltr ailesine
bal olarak bir farkllk olaca belirtildikten sonra ba
tl estetik kuramna gre gzel ve ycenin aklamasn
yapalm ve oradan Osmanl kentindeki estetik deerlere
geelim.
Modern estetik kuram gzeli nesnenin ideadan ya
ni zden pay almas veya baka kelimelerle ifade edilirse
manevi varln darya aksetmesi olarak tanmlyor. Gzellik denilen kavram da varln aydnlanmas, haki
katin grlr hale gelmesi olarak aklanmaktadr. Este
tik bir nesnede gzelliin
grlr hale gelmesi yani
onun gzel olmas o nesne
nin n yaps ile arka yaps
arasndaki btnln baar derecesine baldr. Bu
btnlk sanat eserinde
mkemmel bir tarzda ger
ekletirilmi ise o eser g
zeldir, z ya da hakikat yani
gzellik o eserde dlam
ve grlr hale gelmitir. Gzelin bir takm nesnel nite
likleri vardr, bunlarn bir ksm onun arka yap ile ilgi
li zelliklerine gtren isel nitelikleridir, bir ksm da
dorudan doruya n yap ile ilgili dsal niteliklerdir.
Estetik bir nesne tekabl ettii ze, ideaya uygunluu
nisbetinde gzeldir, bu uygunluun mkemmel bir e
kilde gerekletirilmesi eseri gzel klar. Ayrca eserde
canl bir ifade, dinamik bir anlatm olmaldr. Bunlar
gzelliin eserde grlr hale gelmesi iin bulunmas
gereken isel niteliklerdir. Dsal nitelikler ise simetri,
orant, harmoni, oklukta birlik ve yaln ifadedir.
Yce ad verilen estetik deer gzelden farkldr,
gzel estetik zneyi amad halde yce onu aar. Este
tik zne hem gzelden hem de yceden estetik haz du
yar. Ancak gzelin brakt izlenim snrl ve ihata edi
lebilir iken ycenin brakt izlenim sonsuzluk ve al-
mlk duygusudur. Estetik zne ycenin ihata edileme
yiinden rker, orada sonsuzluun maddeye yansm ha
lini alglar ve kendi snrl varlnn gerek yerini belir
ler. Yce olarak deerlendirilen bir estetik nesnede arka
yap sonsuzlua alr. Sonsuzluk ihata edilemeyecei
iin yce deeri yklenen bir eserde n yap arka yap
ilikisi belirsizdir, ksmen aklanabilir, ama esas itibar
ile i dnyamzda hissedilir.
Osmanl kentine birok estetik deer izafe edilebi
lir. O kentten estetik haz duyduktan sonra o hazzn han
gi deer veya deerlerden kaynaklandna baklrsa
kentte bir ok deerin birlikte gerekletii grlr. Os-
manl kenti gzeldir, orada z mkemmel bir n yap ar
ka yap birliktelii iinde grnr hale gelmi, d dn
yada somut bir biimde ortaya kan kent mekanlarnda
yetkin ifadesini bulmutur.
Osmanl kent mekanlarn
da canl ve dinamik bir ifa
de vardr, biimsel ve ge
ometrik dzenlemelerle
gzelliin dsal artlar da
salanmtr. Btn bunla
rn ardnda Osmanl kent
mekanlarnn insan varl
ve insana hizmet ve hrmet
esas alnarak dzenlenmi
olmas gerei yatar. Os-
manl insan, insana hizmet eder ve hrmet gsterirken
bunu ilevsellikten gelen bir mecburiyet olarak yapma
mtr. Bu onun inan dnyasnda yer alan ve btn var
l ile inand bir iman umdesinden kaynaklanmakta
dr ve bu yzden yapt kent mekanlar insana saygl
dier mekan dzenlemelerinden ok farkldr. nk
Osmanlda temel saik iman, dierlerinde ise pratik fay
dadr. Ancak bu husus anlaldktan sonradr ki Osman^
l kent mekanlarnn gzellii gerek boyutlar iinde
idrak edilebilir.
Osmanl kenti ayn zamanda ycedir. Orada insan
aan, sonsuzluu artran bir estetik deer daima var
dr. Lkin bu estetik deer batl kuramn aksine Osman-
l insann rktmez, nk o varlnn bir boyutu ile
sonsuza alabileceini, sonsuz ile iliki kurabileceini
bilir. Hatta hayatnn gayesinin yaad fiziksel dnya
nn artlar ile kstl kalmayp sonsuzlua doru uzan
mak olduunun da bilincindedir. O ayr bir iklimin o
cuudur, akln ve maddenin snrl kalplar iine sma
y insan onuru ile badatramaz, hayat ve eylemleri ile
akln maverasn zorlar. Bu abas kent