Upload
saidian
View
257
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
1/746
ORHAN HANERLOLU
Drt Bin Yllk Dnce, Sanat ve Bilim Tarihinin Klasik Yaptlar zerine Eletirelnceleme
6. Basm
Remzi Kitabevi
BYK FKR KTAPLARI DZS, 8
Altnc Basm, Eyll, 1995
YAZARIN TEK YAPITLARI
KARANLIK DNYA (Roman)
BYK BALIKLAR (Roman)
NSANSIZ EHR (Hikayeler)
OYUN (Roman)
EKLMEM TOPRAKLAR (Roman)
AL (Roman) (TDK Edebiyat dl)
KUTU KUTU NDE (Roman)
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
2/746
YEDNC GN (Roman)
BORDAMIZA VURAN DENZ (Roman)
BAKA DNYALAR (3 Roman)
BTN ROMANLARI (Toplubasm, 2 cilt)
MUSAHPZADE CELAL (nceleme)
ERDEM DNCESI (Dnce Tarihi'nin 1. cildi)
MUTLULUK DNCES (Dnce Tarihi'nin 2. cildi)
ZGRLK DNCES (Dnce Tarihi'nin 3. cildi)
FELSEFE SZL
FELSEFE ANSKLOPEDS (Kavramlar-Akmlar, 7 cilt)
FELSEFE ANSKLOPEDS (Dnrler, 2 cilt)
EKONOM SZL
TCARET SZL
NAN SZL
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
3/746
SLAM NANLARI SZL
RUHBLM SZL
TOPLUMBLM SZL
TRK DL SZL
Remzi Kitabevi A..
Selvili Mescit S. 3 34440 Caalolu-stanbul
Tlf: 5116916-5220583, Fax: 5229055
BRNC BASKIDAN NCE
Bu yapt; erdem, mutluluk ve zgrlk stne yaptm almalardan meydanagelmitir. Bu kavramlar
incelemeye giritiim yllarda bylesine bir btnlemeyi dnmemitim. Ne varki her kavramn da tarihsel
serveni zorunlu olarak birbirlerine balyd ve sonunda kaynatrlmalargerekiyordu. Elinizdeki yapt, bu gerein
rndr.
O. H.
NC BASKIDAN NCE
Daha nce sylediim kaynatrma ilemini bu baskda gelitirmeye altm.zellikle Kant, Comte,
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
4/746
Hegel gibi dnrlerin sunulmasnda ayrntlara girmek gereini duydum. Bunakar, kimi dncelerin de
gereksiz ayrntlarn aykladm. Amacm, yapt daha bir derleyip toplamakt.renmek benim mutluluumdur.
rendiklerimi zetleyip yaymlarken bu mutluluu okurlarma da aktarmakistemitim. Ata ustann bir zamanlar
dedii gibi; pek bymsemeyin, ama pek de kmsemeyin, yeter.
O. H.
BU BASKIDAN NCE
Bir roman rahatlyla okunmasn istiyordum. Yeniden dzenledim vegelitirdim. Kimi ayrntlardan
vazgeemedim, daha iyi aklayabilmek iin yeni ayrntlara da girdim.Dncenin tarihi, insanlama
srecinin de tarihidir. Yllarca nce yaptm almalarn zorlamasyla giritiimbu yk, anlatlmas kolay bir
yk deildi. Eksiklerim var belki. Ama bunca yllk almann sonunda bir eyrendim: Eksiksiz
ve yanlgsz bir yapt yazmak olanaksz. Bizler nasl bizden ncekilerin eksiklerinigidermeye almzsak bizden
sonrakiler de bizim eksiklerimizi giderirler, yanlglarmz dzeltirler. Gelecekkuaklarn ok daha gelimi
bilgilerine gvenerek hibir kuku duymadan yaynlyorum bu yapt. Elimden
geleni yaptm.
O. H.
NDEKLER
Gk Boluunda Bir Dnya
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
5/746
Suda Bir Hcre
Yaamak
Yeryznde Bir nsan
nsanda Bir Korku
Korkuda Bir Kavram
Kavramda Giz
Altna
zdei Biimlendiren Marduk
Tanrlara Kafa Tutan Kral
ller Kitab
Evren-Tanr
Aydnlk ve Karanlk
Eloah'lar Arasmda Bir Yahova
Antika
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
6/746
Zeus
Dionysos
Apollon
Eros
Anteros
Aphrodite
Psykhe
Pan
Prometheus
Pandora
Uyum
lk Fizikiler
Kutsal Matematik
Karanlklar inde lk Ik
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
7/746
Gk Boluunda Bir Zeka
Dsel Varsaymlar Balyor
Byk tler
Mutluluk Kpeklikte
Mutluluk Keyfetmede
Alnyazs
Dsel Bir Evren
tler Yetmeyince
Her e Yarayan Erdem
Theos ve Theoria
phe
iekli Bir Bahe
Direkler Arasnda Bir Galeri
Baba ve Olu
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
8/746
Gerekli Olan
ki Kurum
lk Kavga
ki Kavram
Dinsel Bireim
Tanrya Gtren Yol
zller
Ortaa
Btn Bunlar Yetmeyince
slam ve Dncesi
Tasavvuf
nsann nsanla Sava
nsann Kendisiyle Sava
Yenidendou
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
9/746
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
10/746
Aydnlk, Ama Ka Mumluk?
Sakal Brakma zgrl
Metafizie Kar Fizik
Usun Snrlar
Krallk Etmekten Bklr m?
Heykel
Ben
Ben Olmayan
Evrensel Ruh
Nane Ruhu
Ta Paralayan Mantar
Evet Diyen nsan
Doktor Jekyll ve Mister Hyde
nc Yol
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
11/746
Her ey Benim in
yleyse Yararlanalm
Su ve Cezas
Ak
Kazk
Kaba ya da Ham
Kaba Ekonomi
Gerek Aydnlk
Bilgi
nsand
XX'nci Yzyl alparalarla Balyor
alpara Orkestrasnn efi
ocuklar in zgrlk
Bilincin Alt ya da D
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
12/746
Aalk Duygusu
Bilimi de Brakn
Keyfinize Bakn
Olmak ya da Olmamak
Sama
Varln Bilimi
Varm Gibi
Varsaym
Metafizie Kar Metafizik
Hayr Diyen nsan
nsan Artk Sade Ruh
nsan Uzayn Derinliklerinde
Biraz Daha t
Mutlu Olmak in Dalara Trmanmak Gerek
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
13/746
Mavi Ku
Evrenimiz Krmzya Kayyor
t Dinlemeyen nsan
GK BOLUUNDA BR DNYA. Milyonlarca yl nce, gk boluunda scak birgaz bulutu belirdi. Bu bulut,
uzun bir gelime sonunda dnyamz olacak. Biz insanlar, ac ve tatl btnservenlerimizi onun stnde
yaayacaz: ykmz, gnein parlak klar altnda renklenen bu bulutlabalyor. Scakln bulutumuzdaki
hidrojen ve oksijen bireimini ge uurduunu varsayyoruz. Yaammzngereklemesi iin gereken su kaln bir
bulut halinde dnyamz evrelemi olmal. Yoksa dnyamz souyamazd. Bu,ylesine kaln bir buluttu ki gne
nlarnn dnyamza ulamasna engel oluyordu. Dnyamz karanlkt, bundantr de soumas hzlanmt.
Souma, milyonlarca yl srmtr herhalde. Is, kaynama derecesinin altnadt zaman, dnyamz evreleyen
bulut saanaklar halinde boanmaya balamtr. Byle olmasayd suyu neredenbulabilirdik? Dnyamzdaki
boluklar sularla dolmutur. Yamurlarn tuzsuz olduunu biliyoruz. Tuz,okyanuslara, uzun jeolojik alar
boyunca kara paralarndan tanmtr: nsan tohumlarnn varlaabilmesi iintuzlu sular gerekiyordu.
SUDA BR HCRE. Canlln gerekleebilmesi iin hcre (cellule) yaamnaelverili bir ortam olumalyd.
te, canlln ilk adm olan hcre, okyanuslarn bu tuzlu sularnda gereklemiolmal. Bilgin Oparin,
hidrokarbonlarn, tuzlu suyun etkisiyle inorganik karbon bileimlerinden meydanageldiini tantlam bulunuyor.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
14/746
Okyanuslarda erimi olarak bulunan hidrokarbonlarn birbirleriyle birleerekgittike daha gelimi bileikler
meydana getirmi olmalar dnlebilir. Kimya laboratuvarlarnda yaplabilen bubileiklerin, geni okyanus
laboratuvarlarnda da yaplabilecei yadsnamaz. Bu bileiklerin iinde, canllntemel zdei olan proteinler de
vardr. Proteinler, amino asitler denilen ok kk paracklardan meydanagelmilerdir. lerinde karbon, hidrojen,
oksijen, azot ve kimi durumlarda da fosfor ve kkrtl elementler bulunur.Canlln en gerekli zdei olan
enzimler de proteinlerden baka bir ey deildirler. Canl hcrenin plazmasnnbyk blm proteindir. Btn
canl organizmalarn bileimini meydana getiren bu canl zdee protoplazmadenir. En knden en byne
kadar btn canllar, ilerinde protoplazma bulunan hcrelerden dokunmutur.
YAAMAK. Yaamak, devimlilik (hareketlilik) demek. Tayla toprayla, gyleyldzyla tm evren
yaamakta. Ama biz insanlar bu deyimi, gzlerimizle grebildiimiz kmltlarlsnde kullanmz. Bitkilerle
hayvanlar canl, bunlarn dndaki tm nesneleri cansz saymz. yle olsun. Bizde, gerekte henz bir balang
olduu halde bizlere pek uzun gelen insanlk servenimizde bu yanl anlamsrdreceiz. Bu anlamda yaam,
protein zdeinin varlk biimidir ve btn gizleri zmlenmitir: Yaam, birzdein (maddenin) baka bir
zdekten bir eyler almas ve baka zdeklere bir eyler vermesiylegerekleiyor. Canlanma, bylesine bir
alverile balamaktadr. Bu alverii salayan da doann yansma (in'ikas,reflexion) zelliidir. Doada her
nesne baka nesneleri yanstr ve baka nesnelerde yansr. Cansz doada buyansma, rnein suyun gnei
yanstmas ve gnein suda yansmas gibi, pasif bir olgudur. Bu pasif yansma,uzun bir gelime sreci sonunda,
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
15/746
protein zdeinde aktif bir yansmaya ulamtr. Protein zdei, artk evresininetkilerine aktif tepkiler gstermeye
balyor ve bunu yaparken de yeniden kazanmak zorunda bulunduu bir enerjiharcyor. Demek ki bu enerjiyi
evresinden geri alma yeteneini oluturmaktan baka kar bir yolu yok. Proteinzdeinin evresiyle bu srekli
zdek alverii mayalanma (fermentation) zelliini oluturmutur. Mayalanmada, zorunlu olarak, metabolizma
(deitirme ve dntrme) olayn gerekletiriyor. Metabolizma elikili birsretir, hem zmler hem ayrtrr.
Bir yandan besinsel zdekler canl dokulara dntrlrken, br yandan canldokular cansz zdeklere
dntrlr. Souyan gaz bulutundaki o gzelim yaam, bylelikle balar:Cansz doadaki yansma, bu canl
organizmann oluumuyla yaambilimsel (biyolojik) bir yansmaya, uyarlganla(tenbih yeteneine) dnmtr.
Canl organizmann gelimesi, zamanla, daha yksek bir yanstma biimi olanduyum (ihsas)'lar oluturacaktr.
Giderek, ok daha yetkin bir yanstma arac olan sinir sistemleri meydana
gelecektir. Canl organizmann engelimi biimi olan insandaysa dnme ve bilgi edinme sreci, ok zellemibulunan bu sinirler araclyla
balar. nsann dnda bulunan tm nesnel gereklik bu sinirler araclyla yansrve bilgileir. Ne var ki, ksaca
zetlediimiz bu pek ak ve yaln sonuca varmak iin, yzlerce bilginin bilimselabalar ve bulgular gerekmitir.
YERYZNDE BR NSAN. Talardan, topraklardan, madenlerden; bitkilerden,hayvanlardan insana kadar
gelen bu sre, ne trl bir sretir? Bu akl durdurucu grnmn altnda yatannedir?
imdi artk bu ok yaln doa yasasn ak seik biliyoruz. Milyonlarca yl srenbu dramatik servenin altnda
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
16/746
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
17/746
evresel koullarn etkisiyle varlaan zellikler nasl oluyor da kuaklardankuaklara geebiliyordu? Ortam ad
verilen bilinsiz bir g bu kadar dzenli rnler meydana getirebilir miydi?
Darwin'in byk nemi, bu sorular bilimsel olarak karlamasndadr. Darwin bualana bol sayda bilimsel
kantlar getiriyor. Kendinden nce bu alanda alan Lamarck, Diderot, Robinet,Charles de Bonnet vb. gibi
evrimcilerin kuramsal varsaymlarn dzeltiyor ve bilimsel olarak doruluyor.zellikle Lamarck'n soyaekim ve
evreye uyma varsaymlarn yepyeni doal ayklama ve yaama savabulgularyla glendiriyor. Darwin'e greyaam kasrgas iinde ancak yaama gc olanlar canl kalrlar ve trlerinisrdrrler. Bu, bir doal ayklanma ya
da doal seme (selection naturelle)'dir. Yaama savanda ayakta kalanlar bellizellikler gsterenlerdir. Bu
zellikler, soyaekimle yeni kuaklara gemektedir, hem de daha gelierek. Bitkive hayvan yetitirenler kurald
(mstesna) zellikler gsterenleri birbirlerine alaya alaya yeni trler eldeederler. nsanlarn bile yapabildii bu
alamay doa daha kolaylkla ve doal olarak yapmaktadr.
Gerekten de, bu seim, doumdan nce balamaktadr. rnein bir insanyaratmak iin iki yz yirmi be milyon
erkek tohumu sekiz saat sren bir yara giriirler. Kadn yumurtas karanlk birkede gizlenmitir. ki yz yirmi
be milyon yar arasndan hangisi amaca daha nce varr, yumurtay gizlendiikede bulabilirse, doacak
ocuu o meydana getirecektir. Kazanan, en gldr. nk, en iyi koucu, eniyi bulucu ve en iyi delici olarak
snavda da baarya ulamtr. En gl, en iyi, en uygun bylelikle seilir veyenilen iki yz yirmi drt milyon
dokuz yz doksan dokuz bin dokuz yz doksan dokuz olanak (imkan), doal
sprgenin acmak bilmeyen
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
18/746
spr nnde lp giderler. Cinsi yaatan, srdren en gllerdir (Dr. FritzKahn, nsan ve Hayat, s. 38).
Darwin'e gre bylesine bir evrim sonunda hayvandan insana geite sonhayvan halkas maymundur. nsan, ok
gelimi bir maymun trnn uygun koullar altnda evrimi sonunda meydanagelmitir.
Bir fille bir kertenkelenin, bir insanla bir solucann ayn soydan olduklarnhemen kavramak kolay deildir elbet.
Prof. Alfred Weber, insann bir maymun deiimi olduunu bir trl anlamakistemeyenlere: Utanmayn, diyor,
aslandan ya da gl aacndan geldiiniz sylenseydi, hi kuku yok, hounuzagidecekti. Kutsal Kitap size,
yzyllarca, bir toprak klesinden var olduunuzu syleyip durdu da niinutanmadnz? (Felsefe Tarihi, s. 345-
346). Gerekte insanla hayvan arasnda, sanld kadar, byk bir uurumyoktur. Hayvann insana oran,
tomurcuun iee oran gibidir.
Antropoloji bilgini Sir Arthur Keith yle diyor: Darwinisme'i maymundan hemeninsana geivermi bir evrim
zinciri olarak anlamak yanltr. Byk insan familyasnn eitli gruplara ve bugruplarn da eitli trlere ayrld
bir eski dnya dnn. Bugn maymunlar nasl bykl kkl eitli gruplarhalinde grnyorlarsa, o eski
dnyann insanlar da yle grnmekteydiler. te bu eitli trler girdab iindebir tr, yaama kavgasndan
artakalarak bugnk insan trn meydana getirmitir (A. Keith, nsanlnEskiliine Dair).
Darwin kuram, evrene alt bin yllk bir ya bien, gkle yer arasndaki btnvarlklarn alt gn iinde
yaratldn bildiren Kutsal Kitaplar kknden rtmektedir. Ondokuzuncu
yzyln btn dincileri, bu yzden,
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
19/746
Darwin'e geni apta tepki gstermilerdir. Oxford Piskoposu Wilberforce,Darwin'i savunan Th. Huxley'e,
kendisinin baba ynnden mi, yoksa ana ynnden mi maymundan geldiinisormaktadr. Huxley, bu kabala u
karl veriyor: Bilimsel gerekleri baltalamak iin diller dken bir adamnsoyundan gelmektense, alakgnll
ve haddini bilen bir maymunun soyundan gelmeyi tercih ederim (A. Advar, TarihBoyunca lim ve Din, c. II, s.
109). Yurdumuzda da bu kuram tantmaya alan Ahmet Mithat Efendi'ninyazlarna kar o gnn hkmeti u
buyruu vermitir: Ahmet Mithat Efendinin maymunlarna dair matbuata zinharnesne yazdrlmamas...
Antropoloji alanndaki son bulgular gnmzden 400 milyon yl nceki Silrdneminde deniz hayvanlarnn
yaadn, 300 milyon yl nceki Karbon dneminde kara bitkilerinin belirdiini,150 milyon yl nceki Jura
dneminde dinozorlarla srngenlerin grndn, 60 milyon yl nceki Eosendneminde de maymun ve ilerde
insanlamas muhtemel primatlarn oaldn meydana koymutur. Bualardan kalma fosil kalntlar,
gnmzden 35 milyon yl nceki Oligosen dneminde yaam olanAegyptopitehecus Zeuxis'in insanlamay
hazrlayan maymun trlerinden Drvopithecus'n atas olabilecei kansnuyandrmtr. Dryopithecus Africanus
ad verilen bu maymun tryse, gnmzden 25 milyon yl nceki Miosen
dneminde yaamt. Bu ada bulunanRamapitehecus punjabicus ve Kenyapithecus Africanus'n insan trn meydanagetirecek olan ilk insanmslar
(Latince: Hominidae) olduklar sanlmaktadr. 12 milyon yl nceki Pliosendneminden hibir fosil
bulunamamsa da 3 milyon yl nceki Pleistosen dneminden ilk insanlaanmaymun grubu olduu sanlan
Australopithecus fosilleri bulunmutur. nk, bunlara gelinceye dek btnmaymun gruplar ounlukla aalarda
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
20/746
yaarken bu grubun yerde yaad saptanmtr. Bu maymun-insan fosillerininilki 1924 ylnda Rodezya'da
bulunmutu. Daha sonra bu trden dzinelerle fosil meydana karlmtr. Bufosillerle birlikte bunlarca yapld
sanlan yontulmu akl talar da bulunmutur. Pleistosen dneminin nc buzandan nce insan tznn
geni lde yayld sanlmaktadr. Neandertal adam bu ilk insanlardan biridirve Homo sapiens
Neanderthalensis adyla anlmaktadr. Bu dnemin drdnc buz a Neandertaladamn hemen tmyle yok
etmitir. Ama, bu a sona ermeden Homo sapiens sapiens ad verilen gerekinsanlar dnya stnde
grnmlerdir. Srp gitmekte olan soyumuzun atalar bunlardr. Bu insanlareitli rklar halinde var olmulardr.
Bu rklarn ilki de Cro-Magnon rkdr.
Zaman iindeki bu tarihsel serveninden de anlalaca gibi, insan, doannrndr ve yaambilimsel evrimin
sonucudur. Yaambilimsel evrimden insansal tarihe gei emek'le balamtr.nsansal emei hayvansal aba'dan
ayran, bu emein bilin'li oluudur. Emek ve bilin, birbirlerinin koulu olarak,insana zg bir diyalektik
ikileme'dir. Yksek hayvan trlerinde beliren zeka ve onunla snrl olarakgelimi bulunan aba, evrim sonucunda
insansal bilin ve bilinli emee dnmtr. Bu gelime, pek uzun bir evriminrndr. Hayvansal zeka ve aba,
sadece doadan yararlanmak'la kalm, doay yararna uygun olarak deitirip,ona egemen olmak'la insanlamtr.
nsan, kendisini meydana getiren doasal koullar amakla varlamtr vebundan trdr ki, artk o, doasal
koullara indirgenemez. Bilin ve eyleminin birbirlerini karlkl olaraketkilemesiyle gerekleen uzun bir evrim
sonunda alet yapm ve hayvandan farkl olarak kendi kendini retmitir. Hayvan,tek bana bir varlk olduu
halde, insan ancak toplumsal bir varlk'tr: nsan, toplumsal ilikilerinin toplamdr.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
21/746
Ama gene de karlanmas gereken bir soru var: nsan nedir? Madenler, bitkilerve hayvanlar arasnda bylesine
bakalamak (insanlamak) neden?
Hollandal anatom Louis Bolk'a gre, bu bakalamann nedeni, bireyselgelimedeki gecikmedir (Retardation
kuram). nsana zg nitelikler, bu gecikmenin sonucudurlar. Hayvan doduktanbirka gn, ya da birka hafta
sonra yrr, insan ancak bir yl sonra yrmeye balar. Hayvann bymesibirka gn ya da birka ylda biter,
insann bymesi on dokuz yl srer. retme yetenei hayvanda birka ay ya dabirka ylda, insanda on be ylda
balar. Hayvanlar tyl doarlar, insan on be yl sonra tylenir. Daha pek okalanlarda da grlecei gibi insan,
pek uzun yllar, dou srasndaki durumunda (embrional durum) kalr. Bugecikme, sonunda insann klszlnda
grld gibi bsbtn yok olmaya varacak olan (elimination) bir organ
gerilemesini, gszln dourur. Herhayvan evresine uyar, insansa bu gszlnden tr evresine uyamaz. Buyzden de yaayabilmek iin
evresini kendisine uydurmak zorundadr. Tkenip yok olmamasn da gene bugecikmeye borludur. Profesr
Bolk'a gre, gelimenin gecikmesi, bir i engelleme yzndendir. Bu engellemeyide i guddelerin rnleri olan
hormonlar salamaktadr. nsan vcudunda engelleyici hormonlarn oalmas,beynin bymesiyle balantldr.
Zekannsa, beynin bedene gre byklyle arttn biliyoruz. u halde,denilebilir ki, insann gc
gszlndedir. nsan evresine uyamayacak kadar gszletiinden,evresini kendisine uydurabilmek iin
akllanmak zorunda kalmtr. Beyni bym, zekas artmtr. Maymun, souakar, kllanarak yaar. nsan
kllanamaynca, maymunun derisini yzp kendi srtna geirerek yaar. Buyzdendir ki, da hayvan dada, ova
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
22/746
hayvan ovada, deniz hayvan denizde, scak hava hayvan scakta, souk havahayvan soukta yaayabildii halde
insan, dnyann her kesinde yaamaktadr.
svireli zoolog Portmann da, insangillerin (hominid) bakalamasn erkendoumlarna balamaktadr. Bu
erken dou, kuaklar boyunca, olaanlamtr. nsan, doduktan sonra daha biryl ana rahmindeki gibidir, hzl
bir byme iindedir. Bir yl sonra bu byme yavalar. Maymungiller(anthropoid) yetime ana eritikleri
zaman insangiller henz erginlemeye balamlardr. nsann erken douundanileri gelen bu gecikme, mrboyunca srmektedir. Bu gecikme, insan yavrusunun uzun yllar ana babasncabeslenmesini gerektirir. Evlilik
kurumunun biyolojik temeli budur. Gszln nedeni olan erken doum,gszln gerei olan beyni
zorlamtr. Portmann'a gre insan, insanln erken douuna borludur.Grld gibi, Adolf Portmann'la Louis
Bolk, bu konuda birbirlerini tamamlamaktadrlar.
Alman antropologu Profesr Arnold Gehlen, ortak bir atadan gelmi olduklarhalde, insanla hayvan arasnda bir
nitelik (mahiyet) ayrm bulunduu kansndadr. nsanda bir hayvanlk vardrama, insan denilen varlk, bu
hayvanln snrn atktan sonra balar (A. Gehlen, Der Mensch, Seine Natur andSeine Stellung in der Welt,
1940). Hayvann her organ; bir evreye uymadr. nsann hibir organ, evreyeuyma deildir. Hayvann herhangi
bir organn ele alarak onun yaad evreyi, yedii eyleri, karlatdmanlar ortaya koyabiliriz. Devekuu
step iin, empanze orman iin yaplmtr. Buna kar insann, doann hibirkouluna uygun gelen hibir organ
yoktur. Buz a hayvanlarnn hepsi tyldr. Buz a insan tyl deildir.
nsan, yaamasn, hayvan gibi
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
23/746
evreye uymasna deil, kendine zg bir zellikle evreyi kendisine uydurmasnaborludur. te insan demek, bu
zellik demektir. Hayvanlk alannda evreye gre organlarn zellemesi kavram(specialisation), insanlk
alannda evrenin zelletirilmesiyle elde edilmitir. Hayvan, doa karsnda tamve uygun, insansa eksik ve
doaya kart bir varlktr. Hayvann btn davranlar doann isteine gredzenlenmitir, insann btn
davranlarysa doaya kardr. nsan varl, dik yrme ve bunun ardndanbeynin bymesi ve zekann ortaya
kmasyla balar. Dik yrme, insann ellerini serbest klmtr. Ayaklk etmektenkurtulan eller bo kalnca,
zekann gdmyle, aletleri ilemeye ve kullanmaya balamtr. Hayvan,organlarnn zellemesi yznden
evresine baldr. nsansa, organlarnn zellememesi yznden evresine karzgrdr. nsan, zgrln,
beyin-el diyalektiine borludur. Bu yzdendir ki, hayvan uygunsuz koullariinde trn yok ettii halde, insan
her eit koullar iinde trn srdrmektedir. Beyin ve el, insan btn zel
durumlar karsnda zgr klmtr.nsan bu evre, koullarn deitirebilir ya da onlara kar kendini koruyabilir,doayla savaabilir ve doay
yenebilir. Bylesine bir g, insandan baka hibir canlda yoktur. Hayvan aletsizyaayabildii halde, insan aletsiz
yaayamaz. Ate, balta, silah vb. gibi aletlere sahib olmayan insan doayyenemez ve tkenip gitmek zorunda
kalrd. u halde insan, doayla deil, kltrle bir balant iindedir. Kltr,zekayla deitirilen bir doa, yeniden
ve insana gre yaplm bir doadr.
Buna kar, insanla hayvan arasnda hibir nitelik ayrl bulunmadn; insanngelimi zekal bir hayvan
olduunu ileri sren kuramlar da vardr. Bu kuramlara gre; insan yetenekleri(kabiliyetleri) hayvan yeteneklerinin
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
24/746
yetkinlemi (mkemmellemi) bir biiminden baka bir ey deildir. W. Khler,zekann hayvanlarda da bulunduunu
tantlamtr. nsanda karlatmz tre (ethik), deer lleri, toplumsallnmeydana koyduu, doayla
hibir ilgileri bulunmayan fenomenlerdir. nsanca bir zellik olarak ileri srlen dilfonksiyonu da nihayet gelimi
bir beyin iidir. Dil fonksiyonu, beyinde, silvius yar dolaylarna yaylmtr (bkz. J. Lhermitte, Les MEcanismes
da Cerveau). Maymungillerde kendilerine gre bir dil bulunduu Gerner veSchwidetzky'nin gzlemleriyle
dorulanmtr. Kohts yirmi szckl, Blanche W. Learned otuz iki szckl birmaymunca bulunduunu ileri
srmektedirler (bkz. Jean Rostand, Biyoloji Asndan nsan, Ender Grol evirisi,1964). nsanlk yapyla
hayvanlk yap arasnda, temelde, hibir ayrlk yoktur. nsanlk yapda grlenorgan eksiklikleri, bu organlarn
grevlerini beynin yklenmesi yznden meydana gelen doal gerilemeler, dahaak bir deyile, gereksiz
klnmalardr. Tyl bir hayvann derisini yzp srtna geirmeyi beceremeseydi,
souktan donmamak iin, insanda tylenecekti.
Bilimsel bulgular, insan insan edenin emek (i) olduunu tantlyor. Hayvandoada bulduklaryla yetinir,
insansa doay emek harcayarak retir. nsan, alet yapan bir hayvandr. Ancakalet ii deil, i aleti dourmutur.
Elin gelimesi, insangillerin bakalnda, atlm en nemli bir admdr. Kant'n dadedii gibi, el, darya doru
uzam bir beyindir. Tyl atalarmz dik yrmeyi, bir zorunluk olarak gzealmlarsa, bunun nedeni, ellerin
baka trl iler yapmak zorunda kalm olmasdr. Maymunlarda bile eller,trmanmak iin, ayaklardan baka trl
kullanlmaktadr. El, iin bir aleti deil, iin ortaya kard bir rndr. El,yetkinlemesini yapt ilere
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
25/746
borludur. Elin gelimesi, insan yapsnn btn blmlerini dorudan doruyaetkilemitir. in eli ve karlkl
olarak elin de ii gelitirmesi insangillerin ibirliini zorunlu klmtr. Bu ibirlii,baka bir deyile toplumsallk,
insanlar, birbirlerine sylemeleri gereken bir eyleri olmak durumuna getirmitir.Dil, bu zorunluktan domutur.
nsanbilim (antropoloji) alanna byk katklarda bulunan, Friedrich Engels,Doann Diyalektii adl nl
yaptnda yle der: Ekonomi politikiler i (emek) btn zenginliklerin kaynadr,derler. Fakat i, bundan da
te sonsuz bir eydir. nsann tm varl iin ilk temel art odur ve bu ldedir kibir anlamda insan i
yaratmtr, dememiz gerekir. Yz binlerce yl nce, jeologlarn nc zamandedikleri, henz kesinlikle
saptanamayan dnya tarihi dnemi srasnda, belki de onun sonlarna doru,dnyann scak blgesinde
muhtemelen imdi Hind Okyanusunun dibine batm byk bir kara paraszerinde insan benzeri maymunlarn
son derece gelimi bir kua yayordu. Bizim bu ecdadmz Darwin aayukar tanmlamtr. Bunlarn bedeni
tamamen kllarla rtlyd, sakallar ve sivri kulaklar vard ve topluluk halindeaalarn stnde yayorlard. Bu
maymunlar, belki de zellikle yaay biimleri dolaysyla aalara trmanrkenellerine ve ayaklarna farkl
fonksiyonlar kazandrarak dz yerde yrrken ellerini kullanma alkanln yava
yava brakmaya, dik biimdebir yry kazanmaya baladlar. Bylece maymundan insana gei'in en nemliadm atlm oldu. Bugn btn
insan-benzeri maymunlar ayakta durabilirler ve iki ayak zerinde hareketedebilirler. Ama bunu yalnz zorunlu
hallerde ve pek beceriksizce yaparlar. Doal yryleri yar dik'tir ve ellerini dekullanrlar: ou ise el
kemiklerini yere dayar ve sakat bir kimsenin koltuk denekleriyle yry gibibkk bacaklarla uzun kollarn
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
26/746
arasnda bedenlerini titretirler. Genel olarak maymunlarda drt ayak zerindeyrmeden iki ayak zerinde
yrmeye geiin btn basamaklarn bugn bile grebiliyoruz. Ama iki ayakzerinde yrme onlar iin bir son
are olmaktan te gitmemitir. Kll ecdadmz arasnda dik yrme zamanla birgereklilik haline geldiyse, bu, arada
geen zamanda eller iin gittike deiik alma ekilleri gelimesini zorunluklmtr. El ve ayan
kullanlmasnda baz farklarn meydana gelii maymunlar arasnda da grlr.Belirtildii gibi aaca trmanrken el,
ayaktan baka trl kullanlr. Daha aa memeli hayvanlarn n ayaklarnnkullanl gibi, el daha ok
yiyeceklerin toplanmasna ve tutulmasna yardm eder.
Baz maymunlar aalarda yuvalarn ellerle yapar, hatta empanze gibi kthavadan korunmak iin dallarn
arasnda at meydana getirirler. Dmanlara kar korunmak iin sopalar ellerleyakalar, ya da meyveleri ve talar
bunlarla frlatrlar. Yakalandklarnda insanlardan kopya ettikleri birok basithareketler iin ellerini kullanrlar.
Ama insana en ok benzeyen maymunlarn bile gelimemi eli ile binlerceyzyllk i yoluyla son derece gelimi
insan eli arasndaki farkn ne kadar byk olduu burada anlalr. Kemiklerin vekaslarn says ile genel dzeni
ikisinde de ayndr. Ama en ilkel vahinin eli, hibir maymun elinin taklitedemeyecei yzlerce i yapar. Hibir
maymun eli ta ban en kabasn bile meydana getirememitir. Ecdadmznbinlerce yllk srede maymundan
insana gei srasnda yava yava eli uydurmay rendikleri ilk hareketlerbalangta herhalde en basitleriydi. En
ilkel vahiler, hatta ayn zamanda fiziksel bir gerileme gstererek daha okhayvana benzer bir duruma dnenler
bile, bu gei dnemi yaratklarndan ok daha stndr. lk akmak ta insaneliyle bak haline getirilinceye
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
27/746
kadar, yle zaman dnemleri gemitir ki, bizce bilinen tarihsel dnem onunlakarlatrlnca nemsiz kalr. Ama
asl adm atlmt, el zgr hale gelmiti ve artk durmadan yeni becerilerkazanabiliyordu. Bylece kazanlan daha
byk esneklik kuaktan kuaa geiyor ve artyordu. O halde el, i organolmakla kalmaz, ayn zamanda bu iin
rndr de.
Ancak i, gittike yeni hareketlere uyma, bu yoldan gelitirilmi kaslarn, baorganlarnn, daha uzun dnemler
iinde kemiklerin kaltsal yoldan gemesi bu kaltsal inceliin yeni, gittike dahakarmak hareketlere gittikeyenilenen biimde uygulanmas, insan elini Rafael'in tablolarn, Thorwaldsen'inheykellerini ve Paganini'nin
mziini yaratabilecek bir mkemmellik dzeyine kadar getirmitir. Ama el tekbana deildi. O, son derece
karmak bir tm organizmann ancak tek bir organyd. Elin yararland eydenbtn beden de yararland, hem de
iki yoldan. nce, Darwin'in dedii gibi, byme korelasyonu yasasndanyararland. Bu yasaya gre, bir organik
varln ayr paralarnn belli biimleri, grnte onlarla bants olmayan bakaparalarn belli biimleriyle her
zaman bantldr. Bylece, ekirdeksiz krmz kan hcrelerine sahip ve kafanniki eklemle (kondil) kaburgann
ilk kemiine baland btn hayvanlarda hi eksiksiz; yavrular emzirmek iinst bezeleri de vardr. Bunun gibi,
memeli hayvanlarda atal trnaklar kural olarak gevi getirmek iin krkbayr ilebantldr. Belli biimlerdeki
deimeler, aradaki banty aklayabilecek durumda olmamza ramen, tekibeden ksmlarnn biiminde de
deimelere sebep olur. Gzleri mavi olan tamamen beyaz kediler her zaman yada hemen her zaman sardr. nsan
elinin gittike gelimesi ve buna paralel olarak ayan dik yrye uymas, hiphesiz byle bir korelasyon
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
28/746
yoluyla organizmann teki ksmlar zerinde de etkisini gstermitir. Elingelimesinin dolaysz, belirlenebilecek
biimde geri kalan organizmaya yapt etki ok daha nemlidir. Daha ncedeinildii zere, bizim maymun
ecdadmz sr halindeydi, btn hayvanlarn en toplumsal olan insann,toplumsal olmayan bir nceki ecdattan
kn aramann imkanszl aktr. Elin gelimesiyle, ile balayan doazerindeki egemenlik her yeni
ilerlemede insann gr asn geniletti. nsan, doadaki maddelerde srekliolarak yeni, o gne kadar bilinmeyen
zellikler kefetti. te yandan iin gelimesi, karlkl destekleme, ortaklaaetkinlik hallerini oaltma ve bu
ortaklaa etkinliin her birey iin salad yararn bilincine varma yoluyla toplumyelerinin birbirine gittike
yaklamasna zorunlu olarak yardm ediyordu. Ksacas, oluan insanlar,birbirlerine syleyecek bir eylerinin
bulunduu noktaya eritiler. htiya, kendine bir organ yaratt. Maymunungelimemi grtla, durmadan daha
gelimi modlasyon elde etmek iin yaplan modlasyon yoluyla yava, ama
salam biimde deiti ve azorganlar yava yava birbiri ardndan ahenkli harfleri sylemesini rendi... ncei, sonra onunla birlikte dil, bir
maymunun beynini etkileyen en nemli iki drt bunlardr ve bu etki altndamaymun beyni, btn benzerliine
ramen ok daha byk ve ok daha stn bir insan beynine doru gelimitir(bid, Ankara 1970, Arif Gelen
evirisi).
Grld gibi, insan usunun, ne kkeninin ne de znn, sadece doal veyaambilimsel (tabii ve biyolojik)
etkenlerle aklanamayaca aktr. Usun ve bilincin z, ancak toplumsal(itimai, sosyal) karakteriyle
kavranabilir. nsan toplumu olmakszn insan usu, insan bilinci ve insan dnceside olamazd. A. Spirkin ve O.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
29/746
Yakhot, Diyalektik ve Tarihi Materyalizm adl yaptlarnda bu konuda u somutrnei verirler: Hepimiz
ormanlarda hayvanlar tarafndan yetitirilen ve sonradan insanlar tarafndanbulunan ocuklarn yklerini
duymuuzdur. Bu tr olaylarn en heyecanls 1920 ylnda Hindistan'da ortayakandr. kszler evinin bakan
olan Mr. Singh, birtakm garip varlklarn kurtlarla birlikte bir maaradayaadklarn duyar. Halk bunlarn hayalet
olduklarn sylemektedir, fakat daha sonra bunlarn iki kk kz ocuu olduklaranlalr. Bu ocuklar kurtlarn
elinden alnr ve teki ocuklarla birlikte yetitirilmek zere kszler evinegetirilir. Ancak kzlar evreleri iin
byk bir dert kayna olurlar. nk, bir insandan domu olmalarna ramen;iki kk hayvan gibi
davranmaktadrlar. Hayvanlarn arasnda geen yaamlar yalnz davranlarndeil, ayn zamanda bedensel
yaplarn da etkilemitir. nsanlarn nemli zelliklerinden biri olan dik yrme buocuklarca bilinmemektedir.
Ayrca insan bilincine ve dnme yeteneine veya insanca duygulara,heyecanlara sahip olduklar yolunda da
hibir belirti yoktur. Alacakaranlkta yaarlar, gndzleri uyur, gece oluncahareketlilik gsterirler. Yllar geer.
Zamanla, byk abalar sonucunda, fakat yava yava, insanca zelliklerbelirmeye balar. lk szckler sylenir.
evrelerinde olup bitenleri kavradklarn gsteren insanca kavrayn ilk belirtileri
ortaya kar. Balangkavramlar biimlenir ve kk hayvanlar insana dnmeye balarlar. Ne yazkki byyemeden lrler. Bu
gerekler bize neyi anlatr? lkin bilincin doal yaambilimsel kayna kuramnntamamen yanl olduunu gsterir.
Kaba ya da bilimsel olmayan zdekiler (maddeciler) insann, doann ocuuolduunu ileri srerlerdi. Bu iddiada,
bilincin kaynann doast olduu yolundaki idealist ve teolojik iddialarlaelitii lde gereklik pay vard.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
30/746
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
31/746
geerek igd haline gelmilerdir. gdler renilmezler ve deneme yoluylakazanlmazlar. Dahas var, igdsel
davranlarla renilmi davranlarn gelimeleri birbirleriyle ters orantldr.renebilen hayvanlarn igdleri,
renebildikleri oranda, azalmaktadr. Bu anlamda, insan denilen varlkta hibirigd bulunmamaktadr. gd,
belli bir olay karsnda belli bir davrantr. Dmann grmek, hayvan yabartr, ya kartr, ya da dmanna
saldrtr. nsannsa ne trl davranaca belli deildir, daha dorusu ne trldavranaca o anda iinde bulunduu
sosyal, ethik ve entellektel koullara baldr. Barmak, kamak, saldrmakyle dursun, insan eer o anda iine
yle geliyorsa dmann yanaklarndan pebilir. Ama, iinde, gene de hoolmayan bir duygu kvranr. nsann
igds ite bu kadarcktr ve pek gszdr. Onu fizyolojik bir davranasrkleyemez. nsann soydan gelen
igdsel davranlarnn yerini, zeka ile ilgili plastik (birbirleriyle kaynaabilen)davranlar almtr. nsann,
igdleri deil, igd kalntlar olan itepileri (ilcalar, impuls'leri) vardr.
nsann zellemi organlar olmadgibi, zellemi davranlar da yoktur.
Buna kar, dil ve dnce, insan insan eden insanca zelliklerin bandageliyor. nsan, dnyaya alan ilk
canldr. nsann dnyaya almasn dili ve dncesi salamtr. Yirmi milyon ylnce yaad sanlan ayn
trden geldikleri halde, ada maymunun bilgisizliine kar ada insannstn bilgisi, insangillerin
azlarndaki dili gerei gibi kullanabilmelerinden domutur. ada maymun,aa yukar, yirmi milyon yl
nceki ortak atamzn deneylerini tekrarlamaktadr. Maymun, pek yava gelienbireysel deerleriyle birlikte gp
gidiyor. nsann bireysel deerleriyse, szcklerin gcyle gittiketoplumsallamaktadr. Maymun, ocuuna
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
32/746
hemen hibir bilgi veremeden lr. nsan, ocuuna yirmi milyon yllk bir bilgibrakr. Dil, insangillere, kendisini
teki canllara pek stn klan hzl bir gelime salamtr. nsann dilini kullandgnden beri yepyeni bir
diyalektik gereklemeye balamtr. Bu diyalektik, dil dnce diyalektiidir.nsann zgrl, diliyle
gereklemektedir. Dncenin dile ball (identik birlii) tantlanmtr. lkdnen ilk konuand.
Konumadan dnme yetisi, uzun bir sre sonra gelimitir. Dil ve dnce,birbirlerini karlkl etkileyerek,
genel diyalektiin iinde, ok hzla gelien zel bir diyalektie balambulunmaktadrlar. nsan, szcklerle
zetleyerek dnyann fizik yknden kurtulmutur, bilgi elde edebilmek iinharcamak zorunda bulunduu gc ve
sreyi kazanmtr. Artk gitmesi, grmesi, dokunmas, bulmas, iitmesi, aramas,koklamas, tatmas gerekmez.
Dnmesi yeter. Dil ve dnce diyalektii, gemile gelecei birletirmi,uzakl yakna getirmitir. Hayvan
gemiini bilemez, insan bilir. Hayvan geleceini tasarlayamaz, insan tasarlar.
nsan, dillenmesi yznden, sreyi veuzay (zaman ve mekan) eline geirmitir, bakalarnn deneyleriyle eylemdebulunmaktadr. Ralp Waldo
Emerson'un dedii gibi: Eitilmi bir kpek, baka bir kpei eitemez. Bu baar,dil dnce gcyle, insanca bir
baardr. De la Mettrie'nin dedii gibi, azdan szckler kmadan nce neydiinsan? teki trlere gre daha az
igds olan kendi trnn hayvan. Kendini kral grmezdi. Maymun kendineneyse, o da kendine oydu (La
Mettrie, L'Homme-Machine, 1748).
nsanca zelliklerden biri de, tekniktir. nsan, igdlerinin eksikliini naslzekasyla gideriyorsa, organlarnn
eksikliini de teknikle giderir. Umak iin kanatlar olmayan insan uma makinesiyapar, kanat organnn
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
33/746
eksikliini teknikle giderir. Ayrca insan, birok organlarnn grevlerini de teknieykler. Araba yapp ayaklaryla
yrmekten kurtulur, asansr yapp merdivenleri trmanmaktan kurtulur.Bunlardan baka insan, birok organlarnn
grevini de teknikle aar. Sesini iittiremeyecei uzaklklara telefon telleri eker,yumruuyla vuracana bir tala
vurarak iini daha iyi yapar, gzleriyle gremediini drbnle grr. Teknik, hergn biraz daha, organik doay
grev d brakmaktadr. Uygarlmzda yk tayc hayvanlarn yeri her gnbiraz daha azalmaktadr. nsan,
dnyay teknikle deitirebilen tek canldr. Ya kendine organlar yaratr, yaorganlarnn igcn artrr, ya da
kendi organlarnn iini doaya grdrr. nsan, teknii zekasyla ortaya koyar. Teknik, doada yoktur: rnein bir
mihverin evresinde dnen tekerlek, insan zekasnn rndr, doada byle birey bulunamaz. nsann yarm
milyon yl nce yapt bak, doada yoktur. ividen, dmeden tutun da buharmakinesine kadar hibir teknik
aleti doada bulamazsnz. nsan, ilerini teknie grdrrken, kafa almalarna
ayraca sreyi de artrmolmaktadr. Teknik, ayrca, insan doaya ballktan da kurtarmtr. Artk insan,atn yrme, aacn byme
hzna bal deildir. Atn yerine otomobili, aacn yerine kmr ve petrolkoyarak btn kltr srelerini
hzlandrmtr. nsan, yepyeni bir doa yapabilmek gcn kazanmaktadr.rnein doada yirmi milyon
elektrovoltluk elektrik gerilimleri yoktur. Oysa insan, byle bir gerilimi tekniklemeydana getirerek bu durumda
doann nasl davranacan deneyebilmektedir.
Grld gibi, insan insan eden emek, i, tek szle eylem (action)... Kafadakibeyni us, n ayaklar el, azdaki
tad alma organn konuan dil eden hep o.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
34/746
nsan trn meydana getiren hayvann, teki hayvanlara baskn kaneylemsellii nereden domutur? Soru,
karln, insann atas hayvann teki hayvanlara gre daha okoyunseverliinde bulmaktadr. Nitekim, insan
ocuunun maymun ocuundan daha oyuncu olduu bilinmektedir. nsan,duyulur izlenimler ynn oyunla
dzenlemitir. Oynayan ocuk, ilkin, hibir ayrma yapmakszn, btn duyularylabirlikte davranr. Eyay grr,
dokunur, koklar, sesini iitmek iin birbirine arpar, tadn almak iin aznasokar. Bu oyun, ona duyu niteliklerini
ayrt etmeyi retir. iei koklar artk, azna sokmaya almaz. Oysa, ieinbir tad da vardr. Ama ocuk,
iekte kokunun tattan nemli olduunu renmi, kokuyu teki nemsizniteliklerden soyutlayabilmitir. Bu
soyutlama, insanlamada, ok nemli eylemsel bir baardr. Artk eker yeil,krmz, ya da sar renkte olabilir.
ocuun ekerde arayaca renk deil, tat olacaktr. ocuk, bu oyun deneyleriyle,eyann tepkilerini ve kendi
davranyla olan ilgilerini de renmektedir. Avuta sklan cam elini
kesmektedir, elden braklan tabak dpkrlmaktadr. Yanmayan sobaya dokunulabilir, yanan sobaya dokunulmaz. nemlibir sonu daha meydana kar:
Gz, ellerin grevini stne alm, ellerin ykn azaltmtr. ocuk artk bir eyinya m kuru mu, ar m hafif
mi, sert mi yumuak m olduunu grebilir. Bunlar anlamak iin o eye elleriyledokunmas gerekmez. Grevleri
azalan eller imdi daha ok eylemde bulunabileceklerdir, el bilgi iindenkurtarlmtr. Daha sonra gz, oyunun
salad duyularn ibirliinden glenerek, teki duyularn da grevleriniyklenmektedir. Sessiz bir filmde bir
kiinin ark sylediini grebiliriz, nmze getirilen, bir tabakta tatlbulunduunu grebiliriz, bahemizde
bulunan bir karanfilin gzel koktuunu grebiliriz. Duyularn bu ibirlii, insandanbaka hibir hayvanda
gereklememitir. Cisimlerin, teki duyularn niteliklerini de kapsayan bu optikgrnleri sembollerdir. nsan,
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
35/746
artk, eylemsel oyunlaryla edindii bir semboller dnyasnda yaamaktadr. Optik(grnen) dnya, yk azaltlm
bir dnyadr. u halde, yk azaltlm bir dnyaya alan insan atas hayvan,insanlama yolunda, br hayvanlara
gre, ok daha eylemde bulunmak imkanna kavumutur. Bu geni eylemselalma, onu, ele, dile ve akla
gtrmektedir. Daha ak bir deyile, eylemin drtsyle el-dil-akl diyalektiibalamtr. Buysa, tmyle,
insanlama iidir.
NSANDA BR KORKU. lk insan, soumu lav kayalarnn stne kp evresinebaknca, kendisine gredeerlendirdii iki ey grd: Kendisinden aada olanlar, kendisinden yukardaolanlar... Kendisinden aada
olanlara aldrmad ama, kendisinden yukarda olanlardan lesiye korktu. Usuzbucaksz bir doann ortasnda ne
kadar yalnzd. Gkler grlyor, imekler akyor, yldrmlar dyor,kendisinden pek gl hayvanlar saldrp
paralyorlard. Kendisinden yukarda olanlarn en stnde gk vard. Artk,yzyllar boyunca korkacakt bu
gkten, sayg duyacakt bu ge. ylesine bir korku, ylesine bir saygyd ki bu,gelecek kuaklarn en aklllar
bile kendilerini bundan kurtaramayacaklard. Milyonlarca yl ycelik, tanlk,gllk lsn mavi ellerinde
tutacakt, gk. Gk, ona baryor, parman sallyor; onu bomak iinsaanaklarn, onu yakmak iin
yldrmlarn gnderiyordu. Ona yalvarr, tapar, yaltaklanrsa belki kendisinikorurdu da.
KORKUDA BR KAVRAM. Bir XViii'nci yzyl dnr, Volney (ConstantinFranois, Comte de
Chasseboeuf, 1757-1820), gk lsnn hikayesini kendi asndan; yleanlatyor: lk insanlarn hibir
dnceleri yoktu. nce kollarn, bacaklarn kullanmasn rendiler. Gittike;babalarnn deneylerinden
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
36/746
yararlanarak gelitiler. Yaama aralarn salama baladka zekalar, ilkelgereksemeler (ihtiyalar) zincirinden
kurtularak dolaysyla anlamalara; sonu karmalara (istidlallere) yneldi. nsanzekas, giderek, soyut bilgileri
kavramak gcn de kazand. Yeryznde kendilerinden baka birok varlklarkaynayordu, bu varlklarn ou
kar gelinmez nitelikte glydler. Ate yakyor, gk grlemesi rktyor, subouyor, yel srklyordu. Uzun
yllar bu etkilerin nedenlerini dnmeden katlandlar. Btn bunlarn nedenbyle olduklarn anlamak isteyen ilk
insan akna dnd. Sonra, yle dnmeye balad:
1- Onlar kendisinden gl, kendisine stndler. Tanr dncesinin temelibudur. Kimileri ac, kimileri tatl
etkiler uyandrmaktadrlar. Acyla etkileyenlerden korkuyor, onlardan uzaklamakistiyordu. Tatlyla etkileyenlere
umut balyor, onlara yaklamak istiyordu. te korku ve umut, gk lsnn builkeleri, bylece dodular.
Kendisi nasl bir bakasn itmek isteyince itebiliyorsa onlar da yakmak isteyinceyakabiliyorlard. u halde onlarda
da kendisininki gibi bir irade, bir zeka olmalyd. te Tanrlk irade, Tanrlk zekadncesi byle balad.
Kendisine ktlk etmek isteyen bir soydann nnde nasl alalyor, ona naslyalvaryorsa, tekilerinin nnde
de alalabilir, onlara da yalvarabilirdi. te ilk yere kapan, ilk dua. Yoluna engelolan daa yer deitirmesi iin
yalvarrken onu dncesinde varlklatrdnn, ilk dnce varlklarnyaratmaya baladnn farknda bile
deildi. Kendisinden gl, kendisine stn olan bu dnce varlklar pekoktular, u halde evren, saysz
Tanrlarla doluydu (politeisme). Bunlarn kimisi iyilik ediyordu, kimici ktlk.yilikle ktlk, iyiliki ruhlarla
ktlk Tanrlar bylece dodular. te ilk insanlarn dini byle balad (lksistem: Fizik glere tapmak).
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
37/746
2- Yeryznde ve insan dncesinde balayan btn bu ilkeler (stnlk, korkuve umut, stn irade ve stn
zeka, glnn nnde eili, yalvar, dnce varlklar, bu varlklarn okluu,iyiliki ya da ktlk varlklar)
insanlarn tarm gereksemeleri iin ge yneldiler. Tarm, toplulukla yaamayabalayan insanlar iin bir
zorunluktu. Tarm baarmak iinse gn gzetlenmesi gerekiyordu. Toprangkle ilgisi belirmeye balamt.
Bir yldz kmesinin grnmesi, en yksek yerine varmas ve batmasyla birbitkinin gvermesi, bymesi ve
kurumas arasndaki ilgi, olanca aklyla insanlarn gzne arpyordu. u haldeyeryzn yldzlar, bu gk
varlklar, ynetiyorlard. On be bin yl nce Msr'da yaayanlar yldzlaratapmaya baladlar. Bunlar, Nil nehrinin
yukar kylarnda yaayan zenci rktan ilkel topluluklard (kinci sistem: Yldzlaratapmak).
3- nsan bu yldzlara birer ad takma gereini duyunca, bunlara yeryz adlarnyaktrmaya balad. Tebli
Habe, rman tamas srasnda grnen yldzlara tama yldzlar, sapan srmesrasnda grnen yldzlara kz
ya da boa yldzlar, aslanlarn susuzluktan lleri brakp rmak boylarna geldiisrada grnen yldzlara aslan
yldzlar, kuzularn ya da olaklarn doduu zaman grnen yldzlara kuzu ya daolak yldzlar adn veriyordu.
Bu benzetmeler sayszd. Artk kuzu, k mevsiminin ktlk eden ecinnisinden
gkleri temizliyor, boayeryzne bereket tohumlar sayordu. nsan dili bylelikle mecazlara alyor,gittike zenginleiyordu. Artk
insan, gn boasndan (boa adn verdii yldzlardan) bekledii gc,yeryzndeki boadan da bekler
olmutu. Yerden ge kan mecazlar bylelikle. gene yeryzne indiler. Birtakmyanl kyaslamalar balad.
kz, balk ve daha bir sr ey kutsallat (nc sistem: Putlara tapmak).
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
38/746
4- Kyaslamalar insanlar maddi anlamlardan manevi anlamlara geirdiler. yilikgetiren tanrlara bilgi, temizlik,
erdem melekleri; ktlk getiren tanrlara da cahillik; gnah, kabahat zebanileridenilmeye baland. Tanrlarn
zleri birbirlerine uymadndan tapnma ikiye blnd. yi tanrlara yaplan sevgive sevin tapnmasyd, kt
tanrlara yaplan korku ve strap tapnmasyd (Drdnc sistem: Kart ilkeleretapmak).
5- Yolculuktan dnen Fenike gemicileri, okyanusun br ucundaki lmszbahar lkelerini, kuzey blgelerinin
lmsz gecelerini anlata anlata bitiremiyorlard. te cennet ve cehennemdnceleri bu hikayelerden dodu.
Yzyllardan beri ldkten sonra ne olacan kendi kendine soran insan, buyerlerde yaayabilmek dncesinden
holanyordu. Bylelikle sevgili llerini barndracak bir yer de bulmu oluyordu.Sonsuz bahar lkesi ekiyor,
sonsuz karanlk lkesi korkutuyordu. u halde iyiler birinciye, ktler ikinciyegitmeliydiler. Bundan da tanr
tzesinin (adaletinin) insanlarn tzelerindeki yanllar dzelttii dncesi dodu(Beinci sistem: Mistiklik,
byk yargca tapmak).
6- nsanlar giderek stnde yaadklar yeryzn tanmaya baladlar.Dnyann ap lld. Bu ap, bir
kocaman pergel gibi gklere alarak gklerin akllar durdurucu, sonsuzyrngeleri hesapland. Dnyann evren
iindeki kkl meydana kt. Tanr dncesi nce dnyadan, sonragneten koparak btn evrene yayld.
Evren Tanr, nedenle sonucu, etkenle edilgeni, gdc ilkeyle gdlen eyikendinde toplayan ok daha byk, ok
daha yaygn bir varlk olmalyd (Altnc sistem: Evrene tapmak).
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
39/746
7- Sonralar etkenle edilgeni, nedenle sonucu, gdcyle gdleni tek varlktabirletirmeyi doru bulmayarak
bunlar birbirlerinden ayrdlar. Her trl kyaslamalar ancak kendi varlklarnabakarak yapabildikleri iin, evrenin
gdc ilkesine cin, akl, ruh adn verdiler. Tanr da, evrenin kocaman gvdesinihareket ettiren, btn varlklara
dalm yaama ruhu oldu. Her varlk, byk varln bir parasn tamaktayd.Bu para, ate ya da tzd
(Yedinci sistem: Evrenin ruhuna tapmak).
8- Matematik ve fizik geliiyordu ama, insanlarn byk ounluu bilgisizdi. Buyzdendir ki bilginin getirdiibilimsel deyiler, ounluun elinde bayalaveriyordu. Bylelikle evreninherhangi bir makineden baka bir ey
olmad ileri srld. Bir makine de kendi kendine yaplamayacana gre,herhalde bunun bir iisi olmalyd
(Sekizinci sistem: Byk iiye tapmak).
Volney'e gre, btn bu basamaklardan eski Msr'da klm, sonralaryeryznde tekrarlanm btn eyler
eskiden Nil kylarnda da olmutur. Volney, gk lsnn, doum yeri olarakMsr topraklarn grmektedir.
Volney'e gre, btn din sistemleri, eski Msr'n gnee tapmakla balayan fizikglere tapmak sisteminden
kmtr. Hintlilerin Chrisna's (Krina), Hristiyanlarn Christos'u (Hristos) hep eskiMsrllarn gnee
taktklar koruyucu anlamndaki chris szcnden gelmedir. Ayrca, eski Msrllargnee Yes de diyorlard! ki
Latincelemi Yessu ya da Jesus adnn kayna budur. Eski Yunanllar bu ad TanrBaks'e de vermilerdi.
Bilindii gibi, Tanr Baks de, Meryem'den babasz olarak doan sa'ya rnekolarak Minerva'dan babasz olarak
domutu.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
40/746
Bir yanda sonsuzdan gelip sonsuza giden sonsuz bir uzay, teki yanda dnenyepyeni bir varlk insan... Bir
XX'nci yzyl dnr, Felicien Challaye, din duygusunu bu sonlu varlkla sonsuzvarlk arasnda kurulan bada
bulmaktadr. Felicien Challaye'a gre, sonlu ve kutsal olmayan varlk, sonsuz vekutsal varlkla karlanca
kendinden geer. Gk ls, bu kendinden gei halinin sonucudur. Challayegk lsnn hikayesini, kendi
asndan, yle anlatmaktadr: lk insanlar, kendi kiiliklerinin dndaki yaygngc (Mana) kavradklar anda
sonsuzu duymulardr. Ben varm, varla katlyorum. Ne yalnz anam babam,bykanamla bykbabam, atalarm,
ne de btn insanlk ve btn hayvanlk beni var edemezdi. Evrenin btn gleribende toplanyor. Bir gne, bir
samanyolu, bir evcen olmasayd, ben de var olamazdm. Ben, evrensel hayatnrnym. Varlmn derinliinde
varl buluyorum. Bu varlk, benim dar kiiliimi her yandan sarmakta ve onuamaktadr. Bu varlk sonsuzdan beri
benden nce gelmekteydi, snrsz ak boyunca sonsuza kadar benden sonra
gidecektir. te bu, sonsuz varlk'tr.
Sonlu varln, kendisinden km olduu sonsuz varla ballk duymas, onunnnde eilip ona tapmas, onu
evlat bir sevgiyle sevmesi, onda evrensel hayatn btn ynlerini bulmas aklauygundur. Bu akla uygunluk ve
sevgi, gk lsnn temelidir.
Sonlu varln sonsuzluk duygusuna erimesi yle olmutur: lk eilim,karland zaman sevin,
karlanmad zaman ac veren bir duygudur (haz ve elem). Bu eilim, zekannie karmasyla ruhsallar,
toplumun etkisiyle de sosyalleir. Bu sevin ve ac eilimi, korunma igds,insan yalnz btn hayat boyunca
gzetmekle kalmaz, lmle yok olu dncesinden tr ac ekmesine de engelolur. nsan, bu yok olu
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
41/746
dncesini sevimsiz, aalatc bularak reddeder. Korunma igds, yok oludncesinin dourduu
sonsuzlukla sonluyu badatrmaya abalar. nsann doal eilimlerinden birbakas da, merak eilimi, bu abay
destekler. Evreni tanmak, onun kklerine ve derinliklerine inebilmek bu merakeiliminin karlanmas
zorunluundan domutur. nsann nc bir doal eilimi olan sevgi (sempati)de ilk iki eilimin iini
tamamlamaktadr. Sevgi, sonlu varlklardan aarak sonsuz varla ynelmitir(mistisizm). Din, bu doal
eilimin, korunma igdsnn, merakn ve sevginin zekayla ruhsallamasndanve toplumla sosyallemesinden
domutur.
Felicien Challaye din dncesinin geliimini de yle sralamaktadr:
1- nsan, nce, kendi kiiliinin dnda her ynde belirmi bulunan yaygn birg grd. Bu g, hem maddede,
hem ruhta beliriyordu. lkel insanlar bu gce Mana adn taktlar. Manadncesine btn dinlerde eitli
semboller halinde rastlanmaktadr. En ileri felsefelerde bile k noktas hep builkel Mana dncesidir.
2- Toteme olan inan bu Mana dncesinden kmtr. Totem, Mananncisimlemesidir. Bir klann insanlar
belli bir hayvan, ya da bitki eidini en ok Mana toplayc saymlar ve onu kutsalgrmlerdir.
3- nsan, kendi cann dnnce Mana'y kiiletirmitir. Bundan da lmdensonra yaama dncesi domu,
lmden sonra yaama dncesi llere tapnmaya yol amtr.
4- Mana'nn kiiletirilmesi canlcl (animizm) meydana getirmitir. Canlclk,doada insann ruhuna benzer
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
42/746
ruhlar bulunduuna inanmaktadr. nceleri fetiizm adyla adlandrlan animizminbycle yol amas
kolaylkla anlalr bir
olaydr.
5- nsan, Mana'da bir dzen ilkesi bulduu zaman, dine tresel kayglar girmidemektir. Erdem, bu dzeni
salamak iin gereklidir.
6- nsan, Mana'y kiiletirince artk onu her bakt yerde grmeye balamtr.
Bunun sonucu da elbetteoktanrclk olacakt.
7- Soyutlamadaki ve tek olan evrenin aklanndaki ilerleme bu ok tanrlar tektanrda birletirmeye yol
amtr. Bu birletirme, nce bir hiyerariden (tanrlar sralayarak en bynbulmaktan) geerek, evrenin tek ve
biricik Tanrsna varmtr.
8- Budizmde olduu gibi, din dncesinde bir adm daha ilerleme, enginevrenin varln anlamak ve aklamak
iin tanr dncesinin gerekmediini, bu anlama ve aklamann tanrsz dayaplabileceini ilerisrer.
Kurban, dua, yasalara sayg, erdem, bayram, efsaneler ve kendinden gei halien ilkel totemizmden ok gelimi
dinlere kadar btn dinlerin ortak temalardr.
Mutluluunu salamak iin abalayan insan, epeyce uzun bir tarih sresisonunda, kendini rahat ettirecek, mutlu
klacak yeni bir l buldu. Bu l, gk lsdr. Gerekte bu l nce yerden
balad, sonra ge kt.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
43/746
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
44/746
bir gtr, soyut bir ilkedir: Oysa bu halde de insan, soyutlad nitelikleri, soyutiyilii, soyut gzellii, soyut
taml (mkemmellii) gerek varlklar saymaktadr.
3- nsanln nc halinde, metafizik hal, yerini pozitif hale (olumlu hal,mspet hal) brakmtr. Bu hal;
ortaan sona ermesiyle balar. Yenia dncesi artk olaylar baka olaylarlaaklamaktadr. Bilimsel
ilerlemeler, bu hale gelinceye kadar nedeni bilinemeyen birok olaylar, bilimyasalaryla aklamaya balamtr.
Baka bir deyile, nce teolojik aklama, sonra metafizik aklama, yerini pozitif aklamaya brakmtr.
Baka bir Fransz dnr, Henri Bergson (1859-1941) da gk lsgereksemesinin kaynan yaanlan
hayatn iinde bulmaktadr. Bergson, Treyle Dinin ki Kayna (Des deux Sourcesde la Morale et de la Religion)
adl yaptnda bu konuyu inceleyerek u sonuca varyor: nsan, dnmeden nce
yaamak zorundadr. Toplumsallk eilimi (itimailik meyli), insann yaama zorunluunun sonucudur. Toplum nasl insan iinse, insan
da ylece toplum iindir. Toplumunsa birtakm gerekleri vardr, ite bu gerekler,insan treye ve dine zorlar.
Hayvan toplumlarnda rnein bir arnn, toplumunu unutarak sadece kendiisteklerinin peinden gitmeye
baladn dnelim. Bilinsiz igds bu haylaz ary toplum ykmne(mkellefiyetine) aracaktr. nk,
arlar ykml olmazlarsa kovan yaayamaz. nsan toplumlarnda da bu ykminsan devine iter. Toplumsallk,
insan varlnn en byk parasdr. Suunu sadece kendisi bilen, cezadan yakaykurtaran bir katilin ektii
vicdan acs; insann kendi varlna, kendi benliine dnmek isteyiidir. Suunuaklarsa vicdan acsndan
kurtulacaktr, nk devini yerine getirmi, benliinin byk paras olantopluma dnmtr. Toplum
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
45/746
alkanlndan doan, igdlerin zorlad bu devseverlik, insan treye ve dinegtrr. Bu devseverlik, trenin
ve dinin birinci kaynadr. Bu devseverlik iyice deilirse, insanlarn korunmaigdsne dayand grlr.
nsan, akas, bu grevseverliiyle kendisini korumakta, yaama zorunluunauymaktadr. Bu kaynak, kiinin,
iradesini iten bir kaynaktr. Bu kaynaktan gelen din ve tre, insan koruyan bir dinve tredir.
Din ve trenin ikinci kayna, insan heyecandr. Toplumsal insan bir taklit, birbenzeme gereksemesi iindedir.
nsan yaps, rnek almak, benzemek eilimini tar. Bu ikinci kaynaktan kan dinve tre, model olarak alnan
kiiliin yaratt heyecan yaamak ve taklit etmekle gerekleir. Toplum, kiiyi,toplumca beenilenleri taklide
arr. Bu kaynak, birinci kaynak gibi, kiinin iradesini iten bir kaynak deil,tersine, eken, aran bir kaynaktr.
Bu, heyecandan doan taklitilik kayna iyice deilirse, insanlarn yaratmaigdsne dayand grlr. nsan,
akas, bu taklitiliiyle, gene yaama zorunluunun sonucu olan yaratmagereksemesini karlamaktadr. Bu
kaynaktan gelen din ve tre, insann yaratma gereksemesini karlayan bir din vetredir.
Bu iki eit din ve tre, ayr nitelikler, ayr zellikler tamaktadr. Birincikaynaktan (alkanlktan, korunma
igdsnn sonucu olan grevseverlikten gelen) din ve tre statiktir,toplumsaldr, tutucudur, eskiye baldr,
kolektiftir. kinci kaynaktan (heyecandan, yaratma igdsnn sonucu olantaklitilikten gelen) din ve tre
dinamiktir, bireyseldir, eskiyi acdr, ileriye gtrcdr, kiiseldir.
Bergson, yaptnn ikinci blmnde gk lsnn asl gerekesi olan lm
korkusu stne unlar
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
46/746
sylemektedir: Hayvanlar leceklerini bilmezler, leceini bilmek insancadr.nsandan baka btn canllar,
doann (tabiatn) istemi olduu gibi, hayat hamlesine uymaktadrlar. nsannleceini bilmek dncesiyse,
doann verdii zeka ile elde edildii halde, doann karsna dikilmekte, insannhayat hamlesini
yavalatmaktadr. leceini bilmek dncesi umut krc bir dncedir. nsan,lecei gn de bilseydi, bu
dnce, daha da umut krc olurdu. lm olay bir anda meydana gelecektir,oysa her an meydana gelmedii
grldne gre srekli olarak tekrarlanan bu deney, insanda belirsiz bir kukuyaratmakta, lm dncesiyle
eriilen kesinliin etkilerini hafifletmektedir. Bu hafifletme olmasayd insannhayat hamlesi bsbtn krlrd.
lmek kesinliinin, yaamay dnmek iin yaratlan canllar dnyasnda, insandnce ve anlayyla belirmesi,
doann niyetine aka kardr. Doa, bylelikle, kendi yoluna konulan engelstnde sendelemektedir. te bu
sendeleyi onu yeniden dorulamaya, lmn kanlmazl dncesine kar
yaamann lmden sonra dasrecei dncesini koymaya zorluyor. Doa, dncenin yerletii zeka alannabu hayali atmakla, her eyi yerli
yerine koymu olmaktadr. Bu hayalin lm dncesinin kt tepkilerininleyebilmesi, kendisini uuruma
kaymaktan alkoyan doann dengesini gsterir. O halde bize dinin kaynaklarnbelirten hayal ve dncelerin zel
bir oyunu karsnda bulunuyoruz. Bu adan baklnca din, zekann lmkanlmaz olarak dnmesine kar
doann savunucu bir tepkisi olmaktadr.
Bu tepki, kii kadar, toplumla da ilgilidir. Toplum, kiisel emekten yararlanr.Kiinin hamlesi yavalamamaldr
ki toplumun hamlesi de yavalamasn. Bundan baka uygarlkta ilerlemitoplumlar, srtlarn srekli yasalara,
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
47/746
srekli kurululara (messeselere), zamana bile meydan okuyan antlaradayarlar. lkel toplumlarsa sadece
kiilerden kuruludur. Onlar kuran kiilerin srekliliine inanlmazsa etkileri dekalmaz. u halde llerin de
dirilerle birlikte bulunmas gerekmektedir. Bunun sonu, atalara tapma olacaktr. Ozaman da ller, tanrlara
yaklaacaktr. Bunun iin de tanrlarn hi olmazsa anlar halinde var olmas, birdin bulunmas, dncenin
mitolojiye doru ynelmesi gerekecektir. Zeka, k noktasnda, lleri, iyilik yada ktlk yapabildikleri bir
toplumda dirilere karm olarak dnmek zorundadr.
KAVRAMDA GZ. stn glerle evrili olduklarn gren, bu stn glerdenkorkan ilk insan topluluklar
koruyucularn evrelerinde aradlar. Bu koruyucu ou zaman bir hayvan, kimitopluluklarda bir bitki, pek az
rastlanmakla beraber kimi topluluklarda da deniz ya da yldz oldu. Bukoruyucunun adna totem dendi. nsan
denilen yaratn ilk dini, totem dinidir. Artk her topluluun (klann) kendisinikoruyan bir totemi vard. Yzyllar
bylece geti. nsanlar bir hayli mutluydular. Tanrlar yanbalarndayd ve onlarkoruyup gzetiyordu. Totem
andan sonra tanr, insanlardan gittike uzaklaacak, bir daha bu kadaryaknlarna sokulmayacakt. Totemin ana
dncesi, bir Malenezya deyimi olan Mana'dr. Mana, her yere dalabilen, birbakma tapan insanlarn kendisinde
de bulunan yaygn ve kutsal bir gtr.
Gn geldi, insanlar, totemle yetinemez oldular. evrelerinde gzleriylegrmedikleri birtakm yaayan ruhlar
dnmeye baladlar. llerinin de yaamakta devam ettikleri dncesikafalarn kurcalyordu. Canlclk diye
evirebileceimiz bu animizm, insanlarn ikinci dinidir. Grnmez ruhlar, yaayan
ller elbette bycl
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
48/746
douracaktr. Bunun iindir ki, nerede animizme rastlarsak yanbandabycl de buluyoruz. Totemizmin
temel dnceleri (mana, tabu, yar insan yar hayvan atalar), animizmde dedevam etmektedir. lk dinin bu ilk
ilkeleri en gelimi tektanrc dinlerde bile devam edecektir. Animizme ncelerifetiizm deniyordu. Bu sz
zencilerin perili ve byl nesnelerine bakarak Portekizli gemicileryaktrmlard. Feitiio, Portekiz dilinde
byl nesne demektir.
Btn gzel sanatlarn kknde animist bycln izleri vardr. lk insanlarnerdemleri de toteme tapmalar;totemin isteine aykr davranta bulunmamalarnda belirmektedir. Klanntoteme sayg duyan yeleri
erdemlidirler. nsann evresinde korkulacak, taplacak bu kadar eitli gler,ruhlar, yaayan ller bulunmas
elbette oktanrcl douracakt. ok saydaki tanrlara ilkin Msr'da rastlyoruz.Eski Msr oktanrcl aka
totemizm ve animizm kalntlarna dayanmaktadr. Mana, tabu, lmden sonrayaama dnceleri, oktanrclkta
devam ediyor. yi ruhlar iyi tanrlar, kt ruhlar da kt tanrlar meydanagetirmitir. oktanrcln totemizmden
doduuna baka bir kant da, her klann ayr birer totemi olduu gibi, eskiMsr'da yaayan her topluluun da ayr
bir tanrs bulunmasdr. Bu yerli tanrlar bal olduklar topluluun brtopluluklar stndeki etkilerine gre ne
gemiler ya da geride kalmlardr. Msr oktanrclnn en nemli geni, karszis ve olu Horus'la birlikte
Tanr Oziris genidir. Eski Msr oktanrlar l, sekizli, dokuzlu gruplar halindetoplanmaktadrlar. Bu gl
tanrlarn yannda akl da ilemektedir. Eski Msr edebiyatnda len bir kadnnyaayan kocasna gnderdii yle
bir mektup vardr: Ey benim arkadam, benim kocam. Hibir zaman yemekten,imekten, sarho olmaktan,
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
49/746
kadnlarla sevimenin zevkini tatmaktan ve enlikler yapmaktan geri kalma.Gndzn de, geceleyin de kendini her
trl zevke terk et. Kalbinde kayglarn yer etmesine sakn meydan verme.nk, Bat lkesinde uyku ile karanlk
hkm srmektedir. Buras yle bir lkedir ki, iinde bulunanlar hibir zamandarya kamayacaklardr.
Uyumaktadrlar ve artk hi uyanmayacaklardr. Burada hkm sren tanrnn adtam bir snmedir.
Gk ls aratrsnda eski Msr'n ok nemli bir yeri vardr.
ncesizlik ve sonraszlk iinde bilincin bilinle kavranmas (uurun, uurla idrakedilmesi) insanla balyor. Bu,
gerek bir balang deil, basz ve sonuz olmakta olan'n insan maddesincesezilmesidir. Baka bir deyile, bu
hikaye, evrensel diyalektiin hikayesi deil, kendi kendini sezen maddeninhikayesidir. Biz insanlar henz bu
byk hikayenin iindeyiz. Aklamaya altmz macera, kendi maceramzdr.
Gnmzden be bin yl nce Msr'da bir terzi yaad. Bu terzi, yz bin yllkbilin diyalektiinin oldurduu bir
dnceydi. Be bin yldan beri, gk ve yer lleri iinde parlayan btnklarda, bu terzinin kvlcm vardr.
Terzi, Msr papirslerinde Hermes Tut adn tayor. Yunanllar ona Ermis ya da kez bilgin anlamna
Trismegiste diyorlar. Yahudilere gre ad Honok'tur. Araplar, Hermes-l-Heramiseadyla anmaktadrlar. Kur'an'a
gre o, Adem ve olu it'ten sonra gelen, nc peygamber dris'tir.
Ksas- Enbiya, onu yle anlatyor: Hazreti it'ten sonra peygamberlik drisaleyhisselama geldi. Ve ona dahi
otuz sahife nazil oldu. Kalemle yaz yazan ve elbise diken ilk insan odur. Ondan
nce insanlar, hayvan derisi
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
50/746
giyerlerdi. dris aleyhisselama gklerin, esrar almt. Sonunda Tanr, onudiriyken ge kaldrd. Hazreti dris
ge ekildikten sonra insanlar doru yoldan ayrldlar, putlara tapar oldular. Tanr, onlara Nuh aleyhisselam
gnderdi (Ahmet Cevdet, Ksas- Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, 1323 basks, s. 4).
Oysa Yunan kaynaklar onun krk iki yapt bulunduunu yazmaktadrlar.Hermes'in bu deerli papirsleri
kaybolmutur. Bugn, onun dncelerini, rencilerinden gelen Msr ve Yunankaynaklarndan reniyoruz.
Tevrat, onu yle anlatmaktadr: Ve Yared yz altm iki yanda Hanok'unbabas oldu. Hanok, yz yl
Tanr'yla yrd ve Hanok'un btn gnleri yz altm be, yl oldu ve gzdenkayboldu. nk, onu Tanr ald
(Tevrat, Tekvin kitab, 5. bap, 18-24).
Tevrat'n hesabna gre terzi Hermes, ilk insanlardan biridir, altnc kuaktandr.Baba-oul dizisi yle
sralanmaktadr: Adem (930 yl yaam), it (912 yl yaam), Eno (905 ylyaam), Kenan (910 yl yaam),
Mahalel (895 yl yaam), Yared (962 yl yaam), Hermes ya da Hanok (365 ylyaam).. Tevrat, Hermes'in ..
3000 ylnda yaad bilindiine gre, insan soyunun gnmzden on bin yl ncebaladn bildirmektedir.
Oysa bilim, gnmzden krk milyon yl nce insana pek benzeyen yaratklarnyaamaya baladn hesaplam
bulunuyor. ada bilimle Tevrat'n arasnda, otuz dokuz milyon dokuz yzdoksan bin yl var.
Terzi Hermes'in, kendinden sonraki btn dnsel akmlara k tutandncesi udur: nsanlar lml tanrlar,
tanrlar lmsz insanlardr.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
51/746
Terzi Hermes, evrensel dn yle kuruyor: Kocaman boluun en altndalmllk yeri dnya var, en
stnde de lmszlk yeri Zuhal yldz... Zuhal yldz, evrensel akln btnesrarn tamaktadr, yedinci ve son
kattr, lmszle orada eriilir. Zuhal, parlak bir k iindedir. Ruhlar, oradankoparak, dnyaya doru dmeye
balarlar. Bu d bir sinavdr. D, byk ktan, inildike yava yavakoyulaan karanla dorudur. Ik
ruh, karanlk maddedir. Ruh, ksa bir snama iin yeryzne inip maddeylebirleecek, ama maddeye boyun
emeyecektir. Ruhun maddeye boyun emesi, ona yenilmesi demek, sonsuzolarak yok olmas demektir. nsan ruhu,
tmel ruhun (Tanr'nn) ocuudur. Snav kazanamazsa, o ruhta bulunan tmelk (Tanrsal nur) snecek, k
yalnz bana kt yere dnerek ruhu karanlkta brakacaktr. Ruh da, kszkalnca, karanln iinde eriyip
tkenecektir. Byk boluk, inen kan ve arada eriyip tkenen saysz ruhlarnkasrgasyla kavrulmaktadr. Snav
kazanan ruhlar, yedi kat ge baaryla ykselip lmszle kavuurlar. Salt
gerei (mutlak hakikat) renirler.Maddeye boyun emeyen baarl ruh, yeryzndeki ksa snavn verdiktensonra, ilk basamak olarak ay'a ykselir.
Ay, dnce dehasdr, elinde gm bir orak tutar, doumlar ve lmleridzenler. Ruhlar cesetlerden kurtararak
byk a doru eker (cezbeder). Gn ikinci katn yneten Utarit yldzdr.Utarit, soyluluk dehasdr,
snavn baaryla vermi ve birinci katta cesetlerinden ayrlm ruhlara kacaklaryolu gsterir. Bu kata kan
ruhlar, soyluluklarn (asaletlerini) tantlam ruhlardr. nc kat Zhre yldzynetmektedir. Zhre, ak
dehasdr, elinde ak, aynasn tutar, birbirlerini unutan ruhlar ak aynasndabirbirlerini bulurlar. Drdnc kat
gk, gnein egemenlii altndadr. Gne, gzellik dehasdr, baar klar,samaktadr, prl prldr. Baarl
ruhlar, lmszle ykselebilmek iin byle bir tm gzellikten geerler. Gne,onlar tatl klaryla okayarak
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
52/746
lmszle hazrlar. Beinci kat Merih yldz ynetir. Merih, tzenin (adaletin)dehasdr, elinde tzenin keskin
klcn tutmaktadr. Altnc kat yneten Mteri yldzdr. Mteri, bilimindehasdr, elinde byk gcn asasn
tutmaktadr. Yedinci ve son katsa, lmszle kavuulan byk aydnlk, tmelakln tm srrn saklayan Zuhal
yldznn katdr.
Ruhlar lmszle gtren, dnya snavnda, iradelerini kullanarak, glerinedayanarak, ac ekerek elde
ettikleri aydnlk bilin'tir. Bu bilince (uura) kavuabilmek iin, ykselmeyiistemek yeter. Ykselen ruh, aydnlkbilincine dayanarak, tm gzellik, tm g, tm akl olacaktr. Buysalmszlktr.
Terzi Hennes'in bu retisi, eski Msr'n Tep ve Memphis tapnaklarnn byk vekutsal srrdr. Bu yzden de
hibir papirste yazlmamtr. Sadece yeraltnda gizlenmi bir maarann
duvarlarna sembolik iaretlerlekazlmtr. Yzyllar boyunca, tapnaklar bakanlar birbirlerine azdananlatmaktadrlar. Bylelikle sr, ona
layk olandan baka, kimsenin eline gemez. Tep ve Memphis tapnaklarnabalanarak yllarca snav geirip ile
ektikten sonra bu srra kavuanlar, onu, en dayanlmaz ikenceler altnda bileaklamazlar.
Dinler, hemen hepsi, kendilerine en byk kvlcm yollayan nc peygamberdris'i birka satrla
geitirmilerdir. Bunun nedeni de kolaylkla anlalmaktadr.
Hermes'in rencilerinden Asklepios, byk ustasnn u szlerini deaklamaktadr: nsanlar, lml tanrlardr,
tanrlar da lmsz insanlar... Eyann d, ii gibidir. le d arasnda hibirayrlk yoktur. Kk byk gibidir.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
53/746
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
54/746
ortal sprmek, bulak ykamak, ayakyollarn temizlemek zorundadr(kendilerini hor gren ve hor grdren
kyniklerle melamileri hatrlaynz). Btn bu ileri yaparken tek sz sylemek,konumak yasaktr. Bu snavdan
geen istekli, isteinde direniyorsa, kk bir deliin iinden karanlk bir labirentebraklr. Kap, stne,
grltyle kapatlr. stekli, dizleri ve dirsekleri stnde srne srne, amurluve ylanl dehlizlerde uzun uzun
dolaacaktr. Arasra kck odalara yolu derek ayaa kalkabilecek, bu kkodalarda, eitli iskeletlere,
hayvanlara ve ylanlara rastlayacaktr. Sonra, gene kk deliklerden karanlkyollara girerek, srne srne
ilerleyecektir. Bu kk odalarda, kimi zaman, sessiz bir rahibe rastlayacak, rahipona, geriye dnmek isteyip
istemediini soracaktr. Srr renmek iin direniyorsa, gene kaderiyle ba baakalarak, karanlk yollarda
srnmeye devam edecektir. Derinlerden kulana, yle seslenen lklargelecektir: Bilim ve g isteyen deliler,
burada gebermilerdir... Artk geriye dnlemez yollara girmi bulunmaktadr,
kimse karsna kp geriye dnmekisteyip istemediini sormayacaktr buradan kurtulmak iin lmekten baka bir eyyaplamaz. Souk, karanlk,
ylanlar, akrepler, korkun lklar, alk, susuzluk; srnmekten paralanmdizler, kanayan avular... stekli, ya
da artk aresiz, dizlerinin gittike gmlerek ayaklarnn ykseldiini, ok dik biryokutan aaya doru
srklenmekte olduunu hissetmektedir. Glkle srklendii bu yolun sonundada, korkun bir uurumla
karlaacaktr. Tutunabilir de dmekten kurtulursa, ldrmas iten bile deildir.ldrmayacak kadar glyse
evresine baknabilir ve srnd dehlizin sol ucunda kk bir kurtulu kapsbulunduunu grebilir. Uuruma
yuvarlanmadan o kurtulu kapsna srayabilirse uzun bir merdiveni trmanarakmasallardaki gibi renk renk
denmi bir odaya varacaktr. Odann duvarlarnda yirmi iki srr belirten naksemboller, harfler ve saylar vardr
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
55/746
(Hermes'in rencisi olan Pythagoras'n say mistikliini, slam hurufiliini venoktaviliini hatrlaynz). Buras,
Oziris'in kl tapnadr. Burada, insan, gerei belirtmek ve tzeyigerekletirmek iin tanrsal gle birleir.
steklinin ilesi henz balamtr ve daha pek uzun yllar srecektir. Geireceisaysz snavlar arasnda ate
snav, su snav, ehvet snav vardr. Bunlarn her biri, yukarda anlattklarmzdanda rktc ve yorucu
snavlardr. Ate snav, cehennem atei gibi yanan kzgn bir frndan cesaretlegemeyi gerektirmektedir. Gerekte,
bu frn, isteklinin cesaretini denemek iin hazrlanm yapma bir frndr. ehvetsnav, kimileri iin belki de ok
daha g bir snavdr. stekli, gnlerce, a ve susuz, karanlk dehlizlerdedolatktan sonra eitli renklerle
denmi bir yatak odasna varacak, orada, bir ehvet mzii dinleyerek,kendisine iki ve yiyecek sunan plak ve
gen bir gzelle karlaacaktr. Gzel kz, ona, bugne kadar ektiklerininkarl olarak, kendisini ve
elindekileri sunacaktr. Eer bu gen kza kanar da aln, susuzluun veehvetin gcne boyun eerse, o gne
kadar ektii btn ileler bouna harcanm olacaktr. O zaman, artk, mrboyunca tapnakta tutsak olarak
hizmetilik etmek zorundadr, kamaya alrsa hemen ldrlr.
stekli, bu snavlarn her birinin sonunda, tek bana ta bir odaya kapatlarak,aylarca, kendi kendine dnmeye
braklmaktadr. Bylelikle, hamur gibi yorulan insan yaps, gittike, tanrlkyapya yaklamaktadr. Eski Msr
rahiplerinin o byleyici ve etkileyici gleri, bylesine bir yorulma sonundaelde edilmitir.
Son snav, mezar snavdr. stekli, diri diri ve zel bir trenle bir mezara
gmlr. Oysa artk, dnyallndan
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
56/746
hemen, hibir ey kalmam, mezara pek yaraan bir yapdr. Mezarda, tam birletarjiye derek, kendi ruhuyla
karlar. Uzun yllar sonunda elde ettii bu sonu, onu, byk srra, gerei gibihazrlamtr. Mezardan ktktan
sonra, kendine gelince, byk rahiple birlikte, Msr'n scak, sessiz ve derin birgecesinde, tapnan rasathanesine
kacak ve orada yedi kat gn yedi yldzn seyrederek, byk rahibin azndanHermes'in srrn renecektir.
steklinin geirdii snav, tek ruhtan kopan saysz ruhlarn yeryzndegeirmekte olduklar snavn kk bir
rneidir. Hermes'e gre, insanca lml olmak da, tanrca lmsz olmak daelimizde... Ancak, Hiyerofan denilen
barahibin yeni ermiine syledii gibi, her akl bu gerei kavrayamaz... Byksrr gnlmzde saklayarak
eylemlerimizle syleyelim. Bilim gcmz, inan klcmz, skut kalkanmz olsun.Ufaklklar, ki byk
ounluktur, ya aptal ya da ktdrler. Aptalsalar, bu gerek karsnda akllarnbsbtn yitirirler. Ktyseler,
bu gerei ktye kullanarak bsbtn ktlk ederler. Gerei gizlemektenbaka kar bir yol yoktur. Bilmek,
bulmak, susmak gerek.
ALTINA. sa'dan nce 700 yllarndayz. Yunanllar yzyldan beriderebeylik an yaamaktadrlar. Mal
edinenlerle mal edinemeyenler yerlerini almlar, snflar domu. Tedirginliklerinin nedenlerini henz
kavrayamyorlar ama, eitlik ve zgrlk iinde geen eski altnalarnnzlemini ekmeye balyorlar. Ozan
Hesiodos yle yaknyor:
Heyhat, demek ki gkyznn beni
Alaka yaanlan bu kederli zamana atmas gerekiyormu.Bu a daha nce ya da daha sonra gelemez miydi?
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
57/746
Oysa bugn yeryznde bet bereketin kalkt
Ac ve kederli bir yokluk a yayoruz.
Zeus'n grevlendirdii, gece ve gndz
alan insanlar trl skntlar iinde bocalyor.
Ama yaknda Zeus, insann beikten kt an
Yaland bu a mezara sokacaktr.
Bu a ki ocuklar babadan; babalar ocuklardan uzaklatran
Kimsenin kimseye sayg duymad, grevlerin unutulduu
Kimsenin dostu ve konuu kalmad bu a son bulacak.
Amansz saldranlar antlar hie sayacak, hakka kar
Alay ederek bir tek canl brakmayacaklar.
te o zaman, gk kubbeye doru birlikte
Utan ve Nemesis, gvdeleri parlak giyitlerle, uacaklar
nsann kendilerini srp att uzak yerlere gidecekler
Tanrlarn gsterecekleri yere yerleecekler
Bizse burada aclar iinde kalacaz.
Yrtc kular gibi gller gszlere saldracak.
zlemi ekilen bu altna nasl bir adr?.. Yzyllarca nce, kuzeyden gelerekBalkan yarmadasnn gneyine
inen yon, Dor ve Eolya boylar, buralar ele geirerek yerletiler. obanlklageiniyor, eitlik ve zgrlk iinde
yayorlard. Kimsenin kimseye stnl yoktu. Herkes doadan ortaka veeite payn alyordu. Bolluk vard ve
yoksulluk bilinmiyordu. Dzeni, doal yasalar salyordu. Devlet, yasa, d ve ibasklar yoktu. Hemen hibir su
ilenmiyor, buna kar da hibir ceza dnlmyordu. Mutluydular. ylesinemutluydular ki, altnan zlemi,
sonralar, Kutsal Kitaplarda bile dile getirilmitir. Altna, Tevrat'ta Edenbaheleri (cennet) olarak belirtilir.
nsan, buradan, bir hrszlk sonunda kovulmutur.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
58/746
te Askral Hesiodos, bu an zlemini ekmektedir. ifti ocuudur. KardeiPerses, soylu kiilerden seilen
yarglara para yedirerek mallarnn stne oturmutur:
Ey Perses, kulana kpe et diyeceklerimi:
Karnn doyur da yle kalk kavga dve
Bakalarnn mal iin, gcn yetmeyecek bir daha
Bunu yapmaya, neyse burada bitirelim kavgamz
Artk letik mirasmz, ama ok eyleri
alp gtrdn, hediye yiyici baylara
Yaltaklanp iyice, gnlldr onlar byle ilere.
Budalalar bilmiyorlar yarmn btnden ne kadar ok olduunu
Ebegmecinde ve iri otunda ne byk yarar bulunduunu.
nk, artk mal kavgalar vardr, yasalar vardr. Yaanlan bu yeni ada,altnaa gre nedenleri bir trl
anlalmayan bir sr dalavereler dnmektedir. Eitlik bozulmu, insanlarn kimiglenirken kimi gszlemitir.
nsanl utan ve pervaszlk kaplamtr:
Kt bir utan yoksula yoldalk eder.
Utan insanlara hem dokunur hem de yarar.Utan yoksullarda, pervaszlk zenginlerde bulunur.
Maln alnm deil, Tanr vergisi olan hayrldr.
Bir kimse byk varlk toplarsa yumruk gcyle
Ya da diliyle, yama ederse ok kez olduu gibi
Kazan hrs akln yanltnca
nsanlarn, utanmazlk utanc susturunca.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
59/746
Ne olur? diyeceksiniz. Hesiodos, aresiz, bylelerini Tanr'yla rktmeye,dzensizlii Tanr korkusuyla
nlemeye alyor:
Karartverirler Tanrlar bahtn, kalmaz evinin bereketi
Bu adamn, pek ksa srer varln yoldal
Bylesine Zeus kendi kzar, sonunda da ona
Haksz ilerine karlk ykler ar bir ceza.
nk, artk sular ve cezalar vardr. Ama ne sular cezalardan rkmekte, ne decezalar sular nleyebilmektedir.
Bu yzden insanlar, tresel nitelikler edinmeli, rnein Hesiodos'un dedii gibi,yarmn btnden ok olduunu
bilmelidirler. Yaknda Yunan topraklarnda boy gsterecek olan treci dnceler,ezenleri nlemekten ok
ezilenleri teselliye yarayacak olan tresel kurallar hazrlayacaklardr. imdilik Tanr'ya yalvarmaktan baka
yapacak bir ey yoktur:
Fakat sen uzak tut deli yreini bunlardan
Gcn yettii kadar kurban sun lmsz Tanrlara
Saf ve temiz olarak, yak gzel but paralarn
Ayrca arap tts sunarak dost kl kendine
Yatacan vakit yatana, bir de kutlu k kncaTa ki sana dost olsun yrekleri ruhlar
Ta ki satn alasn bakasnn maln, deil seninkini bakas.
Peki ama, bu altna birdenbire neden yok oluverdi?.. Gn en tepesindenbraklan bir ekicin yere on gnde
deceini sanan zavall Hesiodos bunu nereden bilsin:
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
60/746
Fakat Zeus gizledi geimi fkelenince yrei
Aldatt iin onu Prometeus'un dzeni
Bu yzden insanlar iin aclar tasalar buldu
yle dedi fkeyle bulut toplayc Zeus ona:
Lapetes olu, ok bilmilikte olmayan ei.
Seviniyorsun atei aldna, aldattna beni
Fakat byk dert aacam gelecekteki insanlarn bana
Onlara ben ate yerine bir afet yollayacam, hepsi
Neelenecekler yrekten okayp severek afetlerini:
Hesiodos'un hakk var. Nitekim aradan bunca yzyl getii halde, insanlarn pekkk bir aznl bilerek ve
pek byk ounluu bilmeyerek bu afetlerini yrekten okayp sevmektedirler(*). (*) Hesiodos'tan aktardm
iirsel paralar, gen yanda len deerli bilim adam Suat Yakup Baydur'un okbaarl evirisinden alnmtr.
ZDE BMLENDREN MARDUK. Bulabildiimiz ilk dnce rnlerineSmerlerde rastlyoruz. Bu ilk
dnceleri Smer Tanrs Marduk simgelemektedir.
Smer Tanrs Marduk'un byk nemi, bugn dnya uluslarn etkileyen byk dine kaynaklk etmi
olmasdr. Tevrat'la ncil'deki hikayelerin, kurallarn kaynan grmek isterseniz,.. drdnc bin yla kadar inmeniz
gerekecek. O zamanlar Dicle'yle Frat nehirleri arasnda (Mezopotamya) Smerlerdiye adlandrlan bir kavim
yayordu. Smerlerin birok tanrlar arasnda Marduk, maddeye biim veren, vedeltay yaratan tanr saylyordu.
Tevrat'la ncil'deki hikayelerin ou Smer efsaneleridir.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
61/746
Bu efsanelere gre teki tanrlar, Marduk'u, okyanus tanrs Tiamat'lasavamaya ardlar. Marduk, Tiamat'
yendi ve denizlere snrlar ekti. Tanrlara tapnan bir varlk bulunsun diye debalktan insan yaratt. Sonralar
insanlardan honut kalmayan tanrlar, onlar yok etmeyi kararlatrdlar. Tanr Ea,tanrlar kurulunun bu kararna
kar, ok sevdii bir insan olan Ut-Napitim'i kurtarmay dnr. Onun dnegirerek bir gemi yapmasn
fsldar. Ut-Napiim, yapt geminin iine karsn, ocuklarn, iilerini,hayvanlarn ve tohumlarn doldurur.
Tufan balamtr, btn insanlar boulmulardr. Ut-Napitim'in gemisiyzmektedir. nsanlarn boulduunu
gren tanrlar, kukuya kaplmlardr. Tanrlar kraliesi olan tar szlanmayabalamtr: nsan yeniden balk
oldu. Tanrlar kurulunun bu kararna katldm iin ben de sorumluyum bundan...
Frtna, yedi gn srdkten sonra kesilir: Ut-Napitim, nce bir gvercin salverir,gvercin geri gelir: Ertesi gn
bir krlang salverir, o da geri gelir. nc gn bir karga salverir, karga gerigelmeyince, gemisini durdurur ve
gemisinin konduu dan doruunda bir kurban keser. Tanrlar, kurbannevresine sinekler gibi rler. Tufan
tertipleyen tanr Enlil, tanrlar kurulunun kararna ihanet ettii iin tanr Ea'ya birgzel kr. Tanrlar artk
yapacaklar bir ey kalmad iin, Ut-Napitim'le karsna lmezlik balarlar.
Nuh ve Tufan hikayesinin asl olan bu Smer efsanesi, Tevrat'la ncil'den drt binyl (krk yzyl) ncedir.
Gene ayn blgede, .. XX'nci yzylda yaam kral Hamurabi'nin (2003-1961)kanunlarn inceleyiniz. Smer
efsanelerinin mirass olan Asur-Babilonya uygarlnn bu byk yapt,Hamurabi kanunlar, Tevrat kurallarna
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
62/746
kaynaklk etmilerdir. Samuel Reinach, Qrpehus adl kitabnda yle demektedir:Hamurabi kanunlar, Musevi
kanunlar iin ilerisrlmesi gelenek haline gelen tarihten yedi yzyl nceyaplmtr. Eer Musevi kanunlarnn
Musa'ya tanr tarafndan yazdrld doruysa, tanr, Hamurabi'nin yaptnarm demektir.
TANRILARA KAFA TUTAN KRAL. lk mitolojik tanrlara Smerlerde rastladmzgibi tanrlar hie sayan ilk
insanlara da gene Smerlerde rastlyoruz. Felsefesel dncenin temeli mitolojikdncedir. zellikle antika
Yunan felsefesinde mitolojik dncenin izlerine Platon'da bile rastlanr. Hint, in,ran vb. gibi uluslarn ilk
felsefeleri mitolojileriyle kaynaktr. Bu bakmdan Glgam'n nemi bugninsanln elinde bulunan en eski
mitolojik metin olmasdr. nsanln en eski destan olan Glgam Destan,dnce yaps bakmndan da
mitolojik kalntlarn en ilgincidir. Babillilerin ilk szckleriyle adlandrdklardestan Sha Nagba muru (Her eyi
grm olan) deyimiyle anlr. Smer, Asur, Akad vb. gibi eitli Mezopotamyatopluluklarnca ilenmi olan
destann bugn elde bulunan metni Smerlerden kalmadr. Asur ve Akadlardankalma blmler de bulunmutur.
lkin Thompson tarafndan ngilizce The Epic of Gilgamish (Oxford 1930) adylayaymlanm ve daha sonra
Almanca, Franszca, Trke evirileri yaplmtr. Bu destann bulunmasyla
Herakles Mitosu ve Tufan yks gibibirok gelimi mitlerin kaynaklar da meydana km olmaktadr. Destan, temeldnce olarak, doann srlarn
bilmek isteyen insann aratrc abasn iler ve tanrlara bile kafa tutacakldeki gcn belirtir. lmszln
insan iin olanaksz bulunduunu saptar. nsan, karsna kacak doa engelleriniyenip aarak kendi yolunu kendi
yaratacaktr. nsann kendi yolunu amasna tanrlar bile engel olamayacaktr. Tufan bile gnderseler insan soyunu
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
63/746
yok edemeyeceklerdir. Tanrlar ve doa, insana her gn biraz daha yenilecek vesrlarn her gn biraz daha
kaptracaktr. Destan, ayn zamanda, insann idealist dlerle kendini kendineyabanclatrmadan nce ok daha
gereki bulunduunu da tantlamaktadr. Tanrlar, insana yardm etmemekte,tersine, glkler karmaktadrlar.
nsan bu glkleri kendi alnteriyle, bilinli abasyla yenmektedir. Destann birbaka zellii de, insann inanla
deil, bilgiyle davranmas gerektiini belirtmesidir. Glgam inanmaz, ancak hereyi grp bilir (Sha Nagba
muru). Bilmek ve anlamak, onun insanlk niteliidir. Glgam, efsaneletirilmigerek bir kahraman
sanlmaktadr. Kimi incelemecilere gre Mezopotamya'da iki rmak vadisiningneyinde gerekten yaam ve
hkm srmtr. nl destanlarnda yar insan, yar tanr saylmtr. Kimiyorumculara gre de tanrlara kafa
tutan insann, insan gcnn simgesidir. Grd iler, tpk Yunan mitolojisindekiHerakles'in ileri gibi on iki
tanedir. Bu ok eski mitosun Herakles mitosunu geni lde etkiledii bellidir.
Destanlarda anlatldna greGlgam, ok akll ve ok alkan bir gen kralm. Halkn da, kendisi gibi booturmamalar iin, ie koarm.
Uruklu kzlar ve kadnlar tanrlara yalvarp kocalarnn ve sevgililerinin biraz dakendilerine braklmasn
istemiler.
Tanra Aruru kadnlara acm ve toprak vcutlu yar hayvan Enkidu'yuyaratarak Glgam'la dost etmeye karar
vermi. Bylelikle gen ve cesur kral eitli servenlere srkleyip Urukerkeklerini rahat brakmasn salam.
Gerekten de bu iki gl yaratn dostluu, birok tehlikeli servenlereatlmalarn gerektirmi. Bu dostluk bir
grele balam, Glgam olaanst gcyle. Enkidu'yu tuttuu gibi yerearpvermi. Yaratldndan beri ilk kez
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
64/746
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
65/746
Engidu'nun ruhuyla konuup avunmaya alm. lmn kesin olduunubildiinden, dostuna br dnya stne
birok sorular sormu. Destan bu sorulardan meydana gelen bir blmle sonaermektedir.
LLER KTABI. Yirmi drt saatlik gnler ve yedier gnlk haftalar tertipleyenilk takvimin gnmzden
yetmi yzyl nce (.. V'nci bin yl) eski Msr'da yapldn hatrlarsanz, gkbilgisinin eski Msr'da ne kadar
gelimi bulunduunu btn gerekliiyle belirtmi olursunuz. Kont de Volney,gk lsnn kaynan Msr
topraklarnda bulmakta hakldr. XVi'nc yzylda Paris dolaylarndaki Issy kyndebir zis tapnann
bulunduunu da hatrlaynz. Eski Msr tanrlar zis, Oziris ve Serapis'e eski Yunan'da, eski Roma'da, Latin
talyasnda, dnyann hemen her kesinde rastlayacaz. Gnein evresindetoplanan bir gk sistemi akm, eski
Msr'dan yola karak dnyaya yaylmtr.
Btn dinlerdeki erdem kurallarn toplaynz. Sonra da bunlar papirstomarlarnda gizlenen eski Msr ller
kitabnn, lmden sonra Oziris'in muhakemesinde okunan, u blmylekarlatrnz: Hi kimseye ktlk
etmedim. Yaknlarm bahtszla srklemedim. Gerek evinde alaklk etmedim.Kimseyi gcnn dnda
altrmadm. Benim yzmden kimse korku duymad, yoksulluk ve ac ekmedi,bahtsz olmad. Tanrlarn kt
grdkleri eyleri hibir zaman yapmadm. Klelere kt muamele ettirmedim.Kimseyi a brakmadm. Kimseye
gz ya dktrmedim. Kimseyi ldrmedim. Kimsenin kahpece ldrlmesiniemretmedim. Kimseye yalan
sylemedim. Hibir utandrc davranta bulunmadm. Zina etmedim. Yiyecekleripahal ve eksik satmadm.
Terazinin dirhemi zerine hibir zaman elimi bastrmadm. Teraziyle tartarkenhibir zaman hile yapmadm. St
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
66/746
ocuklarnn azlarndan st uzaklatrmadm. Hayvanlar almadm. Tanr'nnkularn a kurup avlamadm.
lm bal tutmadm. Hibir arkn suyunu baka yne evirmedim. Bentemizim, temizim, temizim.
Eski Msr'n lmden sonra yaama dncesi, gk lsnn bu en ekici yan,yeryz erdemini
glendirmektedir. nk, lmden sonra sonsuza kadar mutluluklayaayabilmek iin dnya stndeki ok ksa
sreli erdem snavn baaryla vermek gerekir. Bu snav baaryla veremeyenler,ldkten sonra yeniden ldrlp
yok edilirler. Tanr Oziris tahtnda oturmaktadr. nndeki terazinin bir kefesindedirhem yerine gerek (hakikat)
vardr. lnn , tartacaktr. l, hayatnn hesabn doru vermise cennetlik olurve
sonsuz mutlulua kavuur. Eski Msrllar buna inanmaktadrlar. u halde, erdemlibir yaay, eski Msr dininin
temelidir. Nitekim dnyann drt bucandaki eitli dinler de hep bu temeledayanmaktadrlar.
.. ondrdnc yzylda Msr'da Thebae kentinde ok akll gen bir kral yaad.Bu kraln ad drdnc Amenotep
(ya da Amenofis)'tir. nsanlar tek tanrya balamay dnd srada henzyirmi yandayd. Tarihiler, onun bu
ileri lksne eitli nedenler yaktryorlar. Kimine gre Amenotep, Thebaerahiplerinin siyasal egemenliklerini,
krmak istemitir. Kimine gre de Msrl olmayan uyruklar balamak amacngtmtr. inden gelen bir tek
tanr sevgisine uyduunu syleyenler de var. Nedeni ne olursa olsun, drdncAmenotep'in baarmak istedii i,
tarih apnda nemli bir itir.
O zamanlar Msr'da her kentin, her kasabann ayr tanrs vard. Bu tanrlar,totem dncesinin kalntlaryd.
Nasl totem sadece kendi klann koruyup gzetiyorsa, kasaba tanrlar da kendikasabalarn koruyup gzetiyordu.
8/9/2019 Orhan Hancerliolu - Dnce Tarihi
67/746
Thebae kasabasnn da Amon adnda bir tanrs vard. Thebae bakent olmadannce nemsiz bir tanryd bu.
Byk tanr Ra'nn yannda ad bile anlmazd. Thebae bakent olunca Amon batanr oldu, gene de Ra'y bir
kalemde silemedii iin, adna Amon-Radendi. Amon, artk her adn banda ya dasonunda yer alyordu. Kendisiyle
savaacak olan Amenotep'in ad bile onunla ssleniyordu. Amenotep, Amonhonuttur anlamna geliyordu.
Amon'un ondan honut olup olmad bilinemezdi ama, bu gen adamnAmon'dan honut olmad pek yaknda
grlecekti.
Btn tanrlar glerini gneten alyorlard. Ra da Doan Gne Tanrsyd.Amenotep, evrensel gnein
evrensel bir din yaratmaya yeteceini dnm olmaldr. Gne yuvarlankiiletiren Aton gen, kral tahta
kncaya kadar pek