T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2070

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1104

Anadolu niversitesilhiyat nlisans Program

SLM DfiNCE TARH

EditrProf.Dr. Mehmet BAYRAKDAR

YazarlarProf.Dr. Mehmet BAYRAKDAR (nite 1, 10)

Prof.Dr. Burhanettin TATAR (nite 3, 7)Do.Dr. Atilla ARKAN (nite 2, 5, 9)

Do.Dr. Eyp BEKRYAZICI (nite 6, 8)Yrd.Do.Dr. Burhan KROLU (nite 4)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2010 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Genel Akademik KoordinatrlerProf.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi)

Prof.Dr. Ali Erbafl (Sakarya niversitesi)

Program KoordinatrDo.Dr. Cemil Ulukan

Uzaktan retim Tasarm BirimiGenel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcsretim Tasarmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim Tasarmcs YardmclarArfl.Gr. Mehmet Frat

Arfl.Gr. Nur zer

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. lker Usta

Kitap Koordinasyon BirimiYrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur

Uzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

slm Dflnce Tarihi

ISBN 978-975-06-0753-0

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 38.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Eyll 2010

iii

NDEKLER

nite 1: slm Dncesi ve Kaynaklar 2 nite 2: slm Dnce Okullar 30 nite 3: slm Dncesinin Temel Sorunlar 56 nite 4: Dou slm Filozoflar 76 nite 5: Bat Endls Filozoflar 108

nite 6: ada slm Dncesi Kiiler ve Grler 132 nite 7: Osmanl Dncesi 162 nite 8: Felsefe Eletirileri ve Cevaplar (Tehftler Gelenei) 182 nite 9: Tarih Dncesi 200 nite 10: slm Dncesinin Batya Etkisi 224

iv

v

NSZ

slm dncesi, insanlk dnce tarihinin en nemli ve en zengin dn-cesidir. Bugn slm Felsefesi dediimiz ve slm dncesinin en nemli bir ksmn tekil eden felsefi dnce tarihte ok nemli roller oynamtr. Bata Yunan dncesi olmak zere unutulmaya yz tutmu eski dnceleri canlandrarak yeniden tarihe kazandrmtr. Kurann ve Snnetin reti-lerinin medeniyete dntrlmesinde en byk katky yapmtr. Ayrca srf felsefi dnce olaral bakldnda ve deerlendirildiinde, felsefi dnceye zgn katklarda bulunmutur. Yahudi ve Hristyan dncelerine tesir ederek bu kltrlerde de felsefe geleneinin ve akli dncenin ortaya kmasna neden olmutur. te bu ve benzer nedenlerden dolay slm dncesinin bilinmesi sadece Mslmanlar iin deil; batllar iin de nemlidir. Bundan dolaydr ki Batda hal slm dncesi zerine almalar devam etmektedir. Bugnn dnce akmlarn anlayabilmek ve gelecek iin dnce retebilmek iin gemiin iyi bilinmesi ve eletirel bir gzle iyi tahlil edilmesi gerekir.

Buna bir giri ve hazrlk olmak zere, ders kitab anlay ve erevesinde bu kitap lkemizin sekin bilim adamlarna hazrlatlarak siz gen rencilere sunulmutur. Bu kitabn amac, teferruattan uzak, slm felsefi dncesinin oluumu, kaynaklar, tarihi ve doktriner geliimi, dnce tarihi ierisindeki yeri ve nemi hakknda zet ve gerekli bilgileri vermektir. slm felsefesinin btn meselelerini ve ynlerini byle bir ders kitab erevesi ierisinde ele

almaya imkn yoktur. Ancak sizlerin bilmesi gerekli btn konulara yer

verilmitir. Bizim sizlerden isteimiz bu bilgilerle yetinmemenizdir; elden geldii lde nitelerde okunmas tavsiye edilmi ve edilmemi sahayla ilgili kitaplar da okumaya almanzdr. Ancak bu ekilde daha ok bilgi edineceksiniz ve slm dncesini renmekten zevk alacaksnz. Her

vi

okuma bir dnmedir; okuya okuya dnce oluur. Snf veya ders geme anlayyla okursanz, umarz ve dileriz snf geersiniz. Ancak renme ve dnme anlayyla okursanz, hem snf geersiniz, hem de gemie ve gelecee ait dnce retmeye hazr hale gelirsiniz. Bizlerin sizlerden esas beklentimiz bu ikinci yoldur.

Bu yolda sizlere baarlar dileriz. Katkda bulunan bilim arkadalarmza en derin teekkrlerimizi sunarz. Ayrca Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Dekan Sayn Prof. Dr. Aydn Ziya zgre lahiyat nlisans Programlar erevesinde bu kitaplarn yazlmasnda emei geen koordinatrler anakkale niversitesi lahiyat Fakltesi Dekan Sayn Prof. Dr. brahim Hatiboluna ve Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Dekan Sayn Prof. Dr. Ali Erbaa da sonsuz kranlarmz arz ederiz.

Prof. Dr. Mehmet BAYRAKDAR (Editr)

1

2

Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

slm dncesinin tanm yaplabilecek, slm dncesinin kapsamna giren disiplinleri sralayabilecek, slm dncesinin kaynaklarn tanyabilecek, slm dncesinin douunu aklayabilecek, slm dncesinin geliimini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Meiyye rkiyye Rivkiyye

Dehriyye

Sofistiyye

neriler

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Genel olarak felsefenin ne olduunu anlamak iin Felsefeye Giri adl

herhangi bir kitap okuyunuz.

Felsefenin dini ve bilimsel dnceden fark konusunda bilgi edininiz. slm dnyasnda ilk dnemlerde ortaya kan din ve siyas fikir akmlar

ile ilgili aratrma yapnz. slm felsefesi ve filozoflar hakknda daha fazla bilgi iin M.

Bayrakdarn slm Felsefesine Giri ve M. Fahrinin slm Felsefesi Tarihi adl kitaplarn okuyunuz.

3

GR slm dncesi, zellikle en nemli ksmn oluturan ve bugn slm Felsefesi dediimiz felsef dnce, insanlk dnce tarihinde nemli bir yere sahiptir. Bat, Ortaan karanlk dneminden slm felsefesinin aktarmyla kurtulabilmilerdir. Rnesans ve Reform hareketlerinin ortaya kmasnda Mslman filozof ve bilginlerinin etkisi byktr. XI. yzyldan itibaren Batda ortaya kan fikirlerin temelinde slm felsefesi yatar. Bu adan, Ortaa ve hatta modern dnem Bat Felsefesini, anlamak ve deerlendirebilmek iin slm felsefesini de iyi bilmek gerekir.

Bat kltr ve dncesinin bir aya Yunan-Roma medeniyetine dayanrsa da, dier aya hi phesiz slm dncesine dayanr. Hatta Bat, Yunan dncesini bile Ortaada slm Felsefesi ve filozoflar yoluyla rendi. slm Felsefesi ayrca bugn Mslman dnya iin de ayn ekilde nemlidir; nk bugn slm dnyas yeniden bir felsef ve bilimsel zihin gelimesine ihtiyac olduundan bu, ancak gemiin felsef ve bilimsel mirsnn gzden geirilmesi zerine kurulabilir.

http://www.felsefe.gen.tr Bu adresten anahtar kavramlar ve ilgili dier konular araclyla makale aratrmas yapp ek okumalar yapabilirsiniz.

SLM DNCESNN TANIMI Genel ve en yaln tanmyla slm dncesi, Mslman dnrlerin ve filozoflarn ortaya koyduklar dncelerin ortak addr.

Bu dnceye slm Dncesi adnn verilmesi sadece dnrlerin Mslman olmasndan deil, ayn zamanda Kuran ve Snnet gibi slm dininin en temel iki kaynann byle bir dncenin oluumuna ve geliimine dorudan ve dolayl etkide bulunmasndandr.

te bu adan, slm dncesi genel insanlk dncesinden, szgelimi, bir Yunan, bir in, bir Hind dncesinden ayrlr. leride de greceimiz gibi, bu dnceler ile slm dncesi arasnda tarih adan bir ilikiden sz edilebilir. Buna ramen slm dncesi, zgrl, ayrc zellii ve kendine has tarih geliimi ile genel insanlk dncesinden ayrlr ise de, onun en nemli bir parasdr. Aslnda, insanlk dncesi bir btndr; Hz. demden bugne kadar tarihin en eski dnceleri, daha sonraki

slm Dncesi ve Kaynaklar

4

dncelere kaynaklk etmilerdir. Belirli tarih ve coraf artlar altnda oluan her yeni medeniyet, devam eden dnceye katkda bulunarak onu zenginletirmitir. Tarihte varolmu olan ve halen devam eden birok medeniyetin oluumunu, tarih ve coraf artlarn yan sra, eitli dnem-lerde yenilenen dinler de salamtr. Bugnk Hind dncesinin temelinde Hinduizm, in dncesinin temelinde Budizm, Bat dncesinin temelinde Hristiyanlk olduu gibi, slm dncesinin temelinde de slm vardr.

Kuran asndan insanlk dncesi vahiy ile balam olmasna ramen zamanla dinlerin bozulmas ve insanln doa ve sosyal hayata ilikin dncesinin geliimi ile hem dinler, hem de dnceler arasnda farkllklar ortaya kmtr. Bu adan bakldnda, Dinin Doal Tarihi adl eserinde Tek tanr inanc insanlk dncesini fakirletirmitir diyen sko asll nl filozof David Hume (17111776)n grnn aksine, dinler gerekte, insanlk dncesini zenginletirmilerdir.

SLM DNCESNN KAPSAMI Dnce, basit ekliyle duyu, akl ve sezgi yetileriyle insann bir rn olarak tanmlandnda; slm dncesi, Allahtan insana, tarihten tabiata dncenin konusu olan varlk, doal ve insan alana ilikin Mslman bilginlerin rettikleri akl dnceleri kapsar. Bu adan, gnmz felsef disiplinleri gz nnde bulundurarak, slm dncesinin kapsamn yle belirleyebiliriz: Kuramsal Felsefe (mantk ve metafizik); Pratik (Amel) Felsefe (hukuk, siyaset, ahlk ve iktisat felsefeleri); Kelm; Tasavvuf; Bilim Felsefesi, Sanat Felsefesi; Din Felsefesi; Dil Felsefesi ve Tarih Felsefesi.

Henry Corbinin slm Felsefesi Tarihi adl eseri ile Macit Fahrinin slm Felsefesi Kelm ve Tasavvufuna Giri adl eserine baknz.

Konumuz itibariyle biz burada sadece slm dncesinin ana kolundan birisi olan slm Felsefesi zerinde duracaz. Bir dncenin nasl felsef olduuna karar verilebilir konusunu dnnz.

SLM DNCESNN KAYNAKLARI Burada, slm dncesinin ortaya kmasna, oluumuna, tarih ve doktriner geliimine tesir eden kaynaklar zerinde durulacaktr. Bunlar, zellikleri itibariyle slm ve yabanc kaynaklar olarak iki ksma ayrmak mmkndr. slm Kaynaklar slm kaynaklar, slm dininin kendi temel kaynaklardr. slm kaynaklar, kendi ierisinde, iki ksma ayrlabilir: Birincisi, Kuran; ikincisi, Hz. Muhammedin Snnetidir.

Kuran: Bilindii gibi, Kuran, sadece inan ve ibadete dair bilgi veren bir din kitab deildir. Bu hususlarla birlikte, hatta onlardan daha ok olarak, insana, topluma, doaya ve insanlk tarihine dair doru bilgiler veren bir kitaptr. Farkl konulara ait bu bilgiler, ya yasa dzeyinde ok genel bilgilerdir; ya da, baz konularda olduu gibi, en ince bir teferruata ilikin ok zel bilgilerdir. Bu bilgilerin anlatmndan tutun onlar ifade iin kullanlan

5

temel kavramlara kadar Kurandaki her mesele, Mslmanlar dnmeye sevketmitir. Ayrca, Kuranda insana dnmesini emreden saysz ayetler vardr. slm dnrlerinin hemen hemen tamam, esasen din ile felsefenin, baka bir ifadeyle, vahiy ile akln uygunluunu ve farkl tarzlarda da olsa uzlatrlabileceini savunmulardr. Bu konuda nemli mesai harcayanlarn banda ilk akla gelenler, Kind (.866), Frb (.950) ve bn Rd (.1198) gibi dnrlerdir.

Hz. Peygamberin Snneti de, gerek Kuran aklayc olarak, gerekse Hz. Peygamberin eitli konulara ve meselelere ilikin ahs gr ve uygulamalar olarak slm dncesinin oluumuna ve geliimine kaynaklk etmitir.

Filozofundan, bilim adamna, kelmcsndan mutasavvfna kadar bu sahadaki Mslman dnrler, ya dorudan doruya ak bir ekilde, ya da dolayl olarak, dnce retirken Kuran ve Snnete mracaat etmilerdir. Bu iki ana kayna, ya dncelerine ilham kayna ve hareket noktas yapmlar veya vardklar sonular onlarla desteklemilerdir.

te bunun iin, slm dnrlerinin birou din ile felsefenin, baka bir ifadeyle, vahiy ile akln uygunluunu ve farkl tarzlarda da olsa, uzlatrlabileceini savunmulardr. slm, Kuran ve Snnet olarak insanlk iin bir uygarlk projesidir. Bu iki kaynaa dayanarak Mslmanlar, uygarln en temelinde yer alan dnce retmilerdir. Yabanc kaynaklarn da etkisiyle bu dnce eitlenmi ve zenginlemitir. Yabanc Kaynaklar

slm dncesinin oluumu ve geliimi esnasnda Mslman bilginlerin dncelerine etki eden, Kuran ve Snnetin dndaki kaynaklara yabanc kaynaklar diyoruz.

slm tarihinin balangcndan itibaren, Mslman bilginler, slmn temel inan ve ibadet esaslarna, slm deerlere aykr olmayan gemi medeniyetlere ait dnce birikimlerinden faydalanmlardr. Bu kaynaklara Yabanc kaynak dememiz, slmdan nceki medeniyetlere ait olmasndandr. Ancak onlardan Mslmanlarn slm dinine aykr grmedikleri ve doru kabul ettikleri fikirler asndan deildir; hem doru fikir ve dnce kim ortaya koymu olursa olsun aslnda slmdir.

Yabanc kaynaklar, kendi ierisinde iki ksma ayrarak ele alabiliriz: Mslman milletlerin eski kltrleri; yabanc eserlerin tercmesi. imdi ksaca bunlar zerinde duralm. Mslman Milletlerin Eski Kltrleri

Araplar, Trkler ve Farslar gibi slma ilk giren milletlerin slm ncesi kltrel miraslardr. Bu milletler Mslman olunca, onlarn kltrel miraslarn slm dncesinin geliiminde ve farkllamasnda az veya ok etkisini grmek mmkndr. Bu milletlerin slm ncesi kltr unsurlar hem slm anlama ve yorumlamada, hem de akl dncenin oluumunda etkili olmulardr.

6

Chiliye Araplarnn kabilecilik, Farslarn milliyetilik anlaylar, Mslmanlarn siyas ve sosyal dncelerinde etkili olduu grlmektedir. slmn ilk devirlerinden itibaren ortaya kan hilfet konusundaki tartmalarda ve bu konudan dolay ortaya kan frkalamalarda bu tesirleri grmek mmkndr. Szgelimi, iliin gelimesinde eski Fars kltrnn ve Zerdtln tesirlerini tespit etmek hi de zor deildir. Ayrca Trk soylularn eski dini gelenekleri ve toplumsal yaplar zellikle tasavvuf ve tarikatlarn oluumunda etkili olmutur. Yabanc Eserlerin Tercmesi

slm ncesi kltrlere ait eserlerin Arapaya tercmesiyle slm dnyasna giren dnceler ve eserler, slm dncesinin yabanc kaynaklarn olutur-maktadr. Bunlar, Hermes Gelenei, Antik Yunan ve Hellenistik dncesi, Hind dncesi ve Sasan dncesidir. Yabanc eserlerin Arapaya tercme giriimi ilk defa Hz. mer zamannda olmutur; Mslman askerleri ran feth edince, randa bulduklar Pehlevice eski ran krallarnn tarihine ait Hudayi Nme adl eseri Hz. mere gnderirler. Hz. mer, eserin Arapaya tercmesini emreder. Ancak, Hz. mer, tercmenin ilk blmn okuyunca; houna gitmez ve eserin tercmesini durdurur.

Genelde yabanc eserlerin Arapaya tercmesi Emevilerin son dneminde Halid bin Yezid (.704) ile balad kabul edilir. Halidin yaptrd tercmeler, astronomi, kimya ve tbba dair eserlerdi. Ayn blmlere ait Hlidin yazd sylenen eserler de mevcuttur. Tercme faaliyetine daha sonra Abbasilerin ilk dneminde Mansur zamannda da devam edilmitir. Ancak ilk sistematik tercme faaliyeti Memnun Badatta 830 ylnda Beytl-Hikme (Bilgelik Evi) adl tercme okulunu amasyla olmutur. imdi srasyla slm dncesine kaynaklk etmi eski kltrleri ksaca tantmaya alalm.

Arapaya tercme faaliyetlerinin ilk dneminde nce Sabilik, Sryanlik gibi Hristiyanlk mezheplerine dhil Arap asll veya olmayan Sabi ve Sryan mtercimler kullanlmtr. Daha sonra, Yunanca renen Mslman mtercimler de tercme faaliyetine katlmlardr. Mehur mtercimlerden bazlarnn isimlerini burada analm: Sbit bn Kurr (Sbidir, bir rivayete gre sonra Mslman olmutur); olu Kura bn Sbit (Mslman); olu Sinn bn Sbit (Mslman); bn Mukaffa (ranl, Zerdtlkten sonra slma gemitir); olu Muhammed; Osman el-Dmk (Mslman). Hermes Gelenei nsanlk tarihinin bilinen en eski dnce gelenei, Hermesin geleneidir ki, Mezopotamya ve Akdeniz havzas medeniyetlerinin temelini oluturur. Bu gelenek, slmdan nce, tarih ncelik srasna gre, Babil, Msr ve Yunan medeniyetlerinin ve dncelerinin kkl bir biimde temelini tekil ediyordu. zellikle Astronomi, Matematik, Simya, Astroloji ve Sihr (oklt) dnceler bakmndan zengin ve ileri seviyede bir gelenekti.

Her ne kadar, bugn, baz yazarlar, Babilli, Msrl ve Yunanl olmak zere ayr Hermesten bahsediyorlarsa da, aslnda tek bir Hermes vardr. Bu, Babilde yaayan Hermestir; ancak, eski Msr ve Yunan dncesine olan byk tesirinden dolay Hermes gelenei Msr ve Yunanistanda canl bir ekilde yaatlmtr. Mslman dnrlerden ou, zellikle de

7

Suhreverd el-Maktl, Hermesin Hz. dris olduu kanaatindedirler. Bunun doru olmas byk bir ihtimaldir. Zira szgelimi Yunan dncesindeki Hermes, Allahtan bilgi alan ve bunu insanlara yorumlayarak anlatan adeta bir peygamber veya eli konumundadr. Hermes geleneinin slm dncesine tesiri birka yoldan olmutur. Sabilik, Yunan-Helenistik dnce, Fars dncesi ve Gnostisizmi.

Hermes gelenei, slm dnyasnda Astronomi ve Kimya gibi ilim dallarnn gelimesine dorudan ve dolayl bir tesiri olduu gibi, Astroloji, Simya, hurfilik ve byclk gibi srr-batin disiplinlerin de temelini oluturmaktadr. Hermes geleneinin tesirlerini, zel olarak, tasavvuf cereyanlarda, Batnlik ve ismaililik ve Drzlik gibi din akmlar ile hvns-Saf rislelerinde grmek mmkndr. Sz gelimi, baz Drz yazarlara gre beklenen Mehd, Hermestir.

Ayrca, Hermes gelenei Yunan dncesinde grld gibi, hermnetik veya yorum-bilim adyla bir disiplin eklinde temellendirilmeye allmtr. Nitekim Aristonun mantk yazlarnn topland Organonun bir kitab Hermentik adn tamaktadr. Dil ve mantk yoluyla hakikati anlama ve yorumlama eklinde ortaya kan bu disiplin, yani hermentik, slm dnyasnda Kuran anlama ve yorumlamaya ilikin nass, tefsr ve tevl meseleleriyle ilgili tartmalarda da grlmektedir. Aristonun Hermentik kitab, Arapaya Kitbl-bre veya Kitbt-Tefsr olarak evrilmitir. Hermes bir peygamber ise, peygamberlerin insanlk dncesine din dnda katklarnn olup olmayacan tartnz. Yunan-Hellenistik Dncesi slm dncesinin en nemli yabanc kaynan Antik Yunan ve Hellenistik dncesi tekil eder. Antik Yunan dncesi, M..6. yzyldan, yani Thales ve Yedi-Hakm zamanndan, Aristonun lm yl olan M..324 ylna kadar sren devrede oluan dncedir. Bu dncenin oluumunda, Anadolu yonya medeniyeti bata olmak zere, Fenike, eski Msr, Mezopotamya (Babil) ve Hind dncelerinin etkileri vardr.

Bu devirde yetien dnrler, Sokrat merkez alnmak suretiyle iki ksma ayrlr: Sokrat ncesi Filozoflar ve Sokrat Sonras Filozoflar. Talesten, Fisagor ve Empedoklese kadar Sokrat ncesi filozoflar doa felsefesiyle ilgilendikleri iin kendilerine Fizikiler ad verilir. Sokrat ile doa felsefesi, insan felsefesine (felsef antropolojiye) dnr; zira Sokrat ve onun devrinde, yani M.. IV. yzylda ortaya kan ve kendilerine Sofistler denen bir grup dnr, felsefenin temel konusu olarak insan ele almlardr.

Sokrat sonras filozoflara, sistem filozoflar, felsefenin konusunu, Tanr, doa, Allah, insan ve toplum olarak hem geniletmilerdir, hem de rettikleri dnceleri sistematik bir dille ortaya koymulardr. slm dncesine, eserlerinin Arapa evirileriyle dorudan kaynaklk eden filozoflar unlardr: Efltun (Platon), Aristo (Aristoteles), Plotinus, Proclus, Galen, Alexandre dAfrodise. Sasn Dncesi slmdan nce, Sasnlerin zellikle eski Yunan ve Hint kltrleriyle yakn bir ilgisi vard. Manikeizm ve Zerdtlk gibi nemli eski ran dinlerinin,

8

Sasnlerin dncesinin geliimine byk katklar olmutur. Sasan hkmdar I. apur (241272)un kurdurduu Hozistan blgesindeki Cndiapr ehrinde Rm esirleri vastasyla Yunan ilmi nakledilmitir. Daha sonra, Enirvn (531579) orada bir hastane am, Rm ve Hintli tabiblerin orada vazife almasyla tp gelimitir. Ayn ekilde, Hristiyanlaan ranllar iin nce 363 ylnda Urfada daha sonra Nusaybinde birer din mektep almtr. Burada eitim dili Yunanca ve Sryanice idi. Bu medreselerde zellikle Efltun felsefesi ve Aristo mant okutuluyordu.

Daha sonra, bu ehirler ve ran, Mslmanlar tarafndan feth edilince, ranllarn ou Mslman oldu, bylece, eski Fars kltr, slm dncesinin geliimine kaynaklk etti. bnl-Mukaffa ve olu Muhammed gibi lim ve ran asll Mslmanlar bu kltre ait baz eseri Arapaya evirdiler. Bu yolla, sadece, Sasn ve Fars hkmdarlarnn hayat hikyelerini ve siyasetlerini konu olan bir dizi eser de Arapaya evrilmemi, daha nce Sasnlere gemi olan Yunan ve Hind kltrne ait metinler de Arapaya kazandrlmtr. Szgelimi Hind hikmetlerine ait Kelile ve Dinme adl mehr eser, slm dnyasna dorudan Sanskriteden deil, onun Farsa evirisinden Arapaya tercme edilmitir. Hint Dncesi Chiliye devrinden beri Araplarn Hintliler ile zellikle ticar bir ilikileri vard. Daha sonra, Hint Yarmadasnn byk bir ksm Mslmanlarca fethedilince bir yandan Mslman olan Hintliler vastasyla, dier yandan da Arapaya tercme edilmi Hint dncesine ait baz metinler araclyla, snrl da olsa Hint dncesi, slm dncesinin gelimesine kaynaklk etmitir. Ayn ekilde, ranehr ve Brn gibi Mslmanlarn Hint kltr ve dncesine dair yazdklar eserler, bu dncenin Mslmanlarca bilinmesini salamtr. Brn (973-1048)nin Hint ncelemeleri (Tahkk M lil-Hind) adl eseri ok mehurdur.

Btn bu dnceler, slmdan nceki zamanlarda ve slmn douu esnasnda baz belirli merkezlerde retiliyordu. Dolaysyla ksaca bu merkezler zerinde de durmak gerekiyor. skenderiye Mektebi Makedonyal skender (Byk skender, M..356-323), M..331 ylnda Msr fethedince, orada bugnk skenderiye ehrini kurdu ve bu ehir ksa zamanda bir ilim ve felsefe merkezi oldu. Burada iki mektep kuruldu. Birincisi, Hristiyan kelmcs Orijenin kurduu lhiyat mektebiydi. kincisi de Ammonius Saccasn kurduu felsefe mektebiydi. Bu felsefe mektebinde, daha ok Efltun felsefesi gnostizimle yeniden yorumlanarak Yeni-Eflatunculuk eklinde retiliyordu. Burada, Aristonun eserlerinin, Efltunculukla yorumlanmasyla, Efltuncu-Aristoculuk ortaya kt. Burada yetien filozoflar arasnda, Plotin (203-270), Porphyry (232-304), Proclus (411-485) gibi kimseler vard.

Bu mektep, Atina mektebinin 529 ylnda kapatlmasyla, oradan skenderiye mektebine g eden limler vastasyla daha da glendi. Hz. mer devrinde Msrn fethiyle 8. yzyla kadar ayakta kald. Daha sonra, bu mektep ve orada bulunan byk ktphane Emev halifesi mer b. Abdlaziz devrinde Antakyaya tand.

9

Urfa ve Nusaybin Mektepleri

Bunlar, gerekte, birer din mektebiydi. Urfa mektebi, ranllar tarafndan 363 ylnda kuruldu. O, Hristiyanlaan ranllar iin Yunancay ve Hristiyanl retmek iin almt. Ancak, Aristo mant ve Porfyriousun mantk kitab sagoji orada, uzun bir zaman okutuldu. Bu mektep, 489 ylnda Bizans mparatoru Zenon tarafndan kapatld.

Bu mektebin kapatlmas ve bata Urfa mektebinin son idarecisi Nersnin baz hocalarla Nusaybine gemesiyle, burada yeni bir mektep ald. Bu mekteple de din ve Eflatuncu felsefe eitimi 9. yzyla kadar devam etti. Kazm Sarkavakn Dnce Tarihinde Urfa ve Harran adl kitabn okuyunuz. Cndiapur Mektebi Cndipur, rann Huzstan blgesinde Sasn hkmdar I. pur (241-272) tarafndan kuruldu. Bu hkmdar oraya Rm esirleri yerletirdi, onlarla birlikte de Yunan ilmi bu ehre girdi. Daha sonra, Enirvan (Nuirevan), 531-579 yllar arasnda hkmdar olunca, bir hastane ve tp okulu at. Rm, Hind ve Farsl tabibler orada ders veriyordu. Eitim dili Sryanice ve Pehlevice idi.

Cndipur, 738 senesinde Mslmanlarn eline geince, bu tp ve felsefe mektebi Abbasler devrine kadar varln korudu. Abbaslerin ilk devrinde bu mektepte yetien mehur tabib bir aile vard ki, onlara Bahteyu ailesi denir. Bu aileden baz tabibler ile oradan yetien nl hekim Yuhanna b. Masuye daha sonra alan Badad medresesinde tp ilmini okutmulardr. Antakya Mektebi

M.S. 3. yzylda, Hristiyanlk, zellikle de Nasturlik eitimi iin Antakyada bir din mektep almt. Bu mektepte, Hristiyanln yan sra, Eflatuncu ve Fisagorcu felsefeler okutuluyordu. Burada hocalk yapan en nemli bilgin, Sryan Probustur.

mer b. Abdlazizin (717-720) hlifelii zamannda, skenderiye ktphanesinin Antakyaya tanmasyla burada Yeni-Efltunculuk retisini srdren yeni felsef bir mektep daha almtr. Harran Mektebi

Daha nce de bahsettiimiz gibi, Harran mektebi, Hermentik retinin son temsilcisidir. Byk skenderin Harran blgesini igal etmesiyle, Harranllar veya Sabiler, Yunan dncesinin etkisinde kalmlardr. Daha sonra da, Hristiyanln etki alanna girmilerdir. Onlardan az bir ksm Hristiyanla-trlabilmitir. Harran mektebi, astronomi, astroloji, matematik ve felsefe alannda faaliyet gsteriyordu. Ayn zamanda Yeni-Efltuncu felsefe de revatayd. Bu mektep, Abbaslerin ilk devrine kadar varln srdrd. Burada birok sabi kimse, slm dinini semitir. Bu mektebin en nl temsilcilerinden birisi, Sbit bn Kurrdr ki, bir rivayete gre, mrnn sonlarna doru Mslman olmutur. Fakat, nl bilginlerden olan olu Sinn bn Kurr ve torunu Sbit bn Sinn, Mslman idiler ve Abbasler

10

devrinde tabib, tarihi ve felsefeci olarak byk hizmetlerde bulundular. Ksaca tantmaya altmz bu mektepler ve ilim merkezleri, slm corafyasna dahil olduktan sonra, slm dncesinin oluumu ve geliimine dolayl ve dorudan bir tesir icra ettiler. Yabanc kaynaklardan slm dnyasna aktarlan yabanc felsef dnceler slm dncesinin geliimine hi phesiz byk katklar salamtr. Ancak baz olumsuz gelimelere de neden olmutur.

SLM DNCESNN DOUU slm dncesi din ve akl ynyle daha Hz.Peygamber zamannda balad ve ilk kelm dncelerle ekillendii iin ksaca bu konuyu anlatalm. Hazreti Peygamber Dnemi, Vahiy ve Akl Karlamas slmn doduu yer olan 7. yzyl Arap Yarmadas, onu evreleyen komu lkelerin durumuna kyasla, o yzylda, zihn faaliyetin rn olan felsef ve bilimsel dnce asndan olduka ksr bir durumdayd. lahi ar Hz. Muhammedin, yaklak 40 yalarndayken 610 ylnda kendisine vahiy gelmeye balamasyla, mrik Araplarn chiliye olarak vasflandrd dnya grnn temelinde yatan putperestlie meydan okumaya balad. Bu meydan okumada, arka arkaya gelen ayetler, her vesileyle, ierdikleri mesajn gerek ve doru bilgiler olduunu, bunu anlayabilmek iin de, insandan akln ve duyularn doru bir ekilde kullanlmasn istiyordu. Saylar gnden gne artan ilk Mslmanlarn zihinleri, ve vahyin dnya ve ahrete ilikin somut kavramlar dile getirmesiyle hareketleniyordu. Bylece, Kuran ve Hz. Muhammed, ilk Mslmanlardan, zellikle eitimi yksek kiilerde, akl dncenin filizlenmesini salyordu.

Dier taraftan, hem Kuran, hem de Hz. Muhammed, Mslmanlar dorudan doruya dnmeye ve ilim renmeye tevik ediyordu. Oku!; Hi bilenler ile bilmeyenler bir olur mu?; Yeryzne daln, gemi milletlerin akibetlerini grn!; Bilmediiniz bir konuda bir bilene sorun! melindeki ayetler, ilim ve dnceye tevik eden yzlerce ayetten sadece birkadr.

Bilindii gibi, Hz. Peygamber, sava esirlerini, Mslman ocuklara retmenlik yapmalar karl hrriyetlerine kavuturduu gibi, birok Hdisi ile de Mslmanlar dnmeye sevk etmitir: lim renmek, kadn ve erkek her Mslmana farzdr; lim, inde de ola, alnz; lmin anahtar, sorudur eklindeki szleri, burada hatrlanmas gerekenlerden sadece birkadr. Hz. Peygamber, ilk Mslmanlarn salk ihtiyalarn bilimsel olarak zmek iin, Mslman olmam yaknlarndan, teyzesinin kocas Harise adl kiiyi, randaki Cndiapr medresesine Tp renmesi iin gndermitir. Bylece, lim inde de olsa alnz szlerinin ilk uygulaycs kendileri olmutur. Yukarda iaret edilen ayetlere ve Hz. Peygamberin bu uygulamalarna dayanarak, sonraki Mslmanlar, yabanc kaynaklardan ilim renmede hibir mahzur ve saknca grmemilerdir.

te bylece, bir yandan Kuran, dier yandan Hz. Peygamber, slmda ortaya kacak olan derin dncenin temelini atmlar ve ortamn oluturmulardr. Hem Kuran, hem Hz. Peygamber ayn ekilde insann en

11

temel bilgi kayna olarak, ilh vahiy yani din ile akln birlikteliini gstermilerdir. Nitekim Hz. Peygamber, baka bir hadislerinde, ilmi, lim iki ksmdr; ruhlarn ilmi ve bedenlerin ilmi eklinde tarif ederken, hem kalble idrak edilen din ilmini, hem de bedensel uzuvlarla, yani akl ve duyalarla alglanan dnya ilmini ayn ekilde ilim olarak deerlendirmitir. Gazzl gibi baz dnrler de, bunu yle veciz bir ekilde ifde etmilerdir: eriat (din) akln zhiridir; akl eriatn btndr. Akl Dnceye htiya slm vahyi tamamlanp, Hz.Peygamber 632 ylnda Drl-Bekya intikal edince, slm toplumunda Mslmanlar arasnda bir ksm ayrlklar ve gelimeler ortaya kt. Temel akl dncesi bu olaylarla soyut varlna kavutu ve ekillendi. Hz. Peygamber, Ved Hutbesinde, Mslmanlara son bir uyar yapmt. Size iki eyi emanet ediyorum, bunlara uyduka kurtulua ereceksiniz. Birisi, Allahn Kitab, ikincisi Snnetim. Bu mesaj aslnda, Hz. Peygamberin manev varlnn devam edeceine iret ediyordu. Onun madd yokluu, slm aklcln varoluunun nedeni olmutur. yle ki:

lk Mslmanlarn gerek dinle, gerekse dnya ile ilgili zorluklar ve sorunlar olduunda, Hz. Peygambere soruyorlar, o da Siz dnya ilerini benden daha iyi bilirsiniz diye cevap veriyordu. Buna ramen inananlar ondan bir cevap bekliyorlard. yle bir ruh hali ierisindeydiler ki, Hz. Peygamberin, inananlarn dnya ilerini kendilerinin daha iyi bilebilecekleri eklindeki srarna kar, onlar, akllarnn sesini bile duymak istemiyorlard. Aslnda bu, ilk Mslmanlar iin tuhaf bir tutum deildi.

Fakat Hz. Peygamberin vefat, ilk Mslmanlara kendi akllarn kullanma ihtiyacn retti. Artk, meseleleri arz edecek Hz. Peygamber gibi bir otorite yoktu. Ortaya kan meselelerin halli iin, kendileri Kuran ve Snnet ile dorudan ba baa kalyorlard. Bylece de, kiisel gr ne kyor ve akletmeye ihtiya duyuluyordu. Bu yzden, meselelerin kavranmas, dier yandan da onlarla ilikili olarak Kuran ve Snnetin anlalmas akla kalyordu. te, Hz. Peygamberin vefat, ilk Mslmanlara bu gerei reten psikolojik bir tutum deiikliini getirdi. Bu da, ister istemez, fikir ihtilaflarnn ortaya kmasna sebep oldu. Her Mslman Kuran ve Snneti, ayn ekilde anlamad gibi her meseleyi de ayn ekilde alglamyordu. Bundan dolay, bir mesele iin, ok farkl zmler ortaya kyordu. mmetimin gr ihtilafnda rahmet vardr eklindeki Hz. Peygambere atfedilen szde de ifade edildii gibi, farkl grlerin olmas aslnda bir olumsuzluk deil, gerekten bir rahmetti. nk slmdaki akl dnce, ancak byle doup geliebilirdi.

Dier taraftan, Hz. Ali ve Muaviye arasnda hilfet yznden ortaya kan kanl olaylar, Cemel ve Sffn gibi i savalar, Mslmanlarn byk bir ksmn, siyaseten, Hz. Ali Partisi (at Al) ve Muaviye Partisi (at Muaviye) gibi iki ana ksma ayrd. Buna ilaveten, tahkm (hakeme bavurma, hakem tayin etme) olay yznden kendilerine Hevri (Haricler) yani Ayrlklar denen bir ksm Mslmanlarn Hz. Aliden ayrlarak nc bir parti meydana getirmesi, slm cemaatn daha balangta temel snfa blm oldu. Yukarda szn ettiimiz, daha ok din karakterli olan, Sfiyye grubuyla bu blnme drt snf haline geldi. Ksaca ifade edecek olursak, zellikle Hz. Osman, Hz. Ali ve Muaviye devrinde cereyan

12

eden i savalar ve zc siyas olaylar neticesinde gndeme gelen din ve siyas tartmalar, farkl dnceleri ve farkl frkalar ortaya karmtr. O dncelerde, zamanla slmdaki kelm ve fkh (hukuksal) dncelerin ve mezheplerin temelini tekil etmitir. Akl Dncenin ekillenmesi slm dncesi bakmndan Abbasler devri ayr bir nemi haizdir. Abbasilerin 750 ylnda, Emevlerden iktidar ele geirmelerine paralel olarak, slm dncesinde de hzl gelimeler olmutur. Emevler devrinde ortaya kan dnce hareketleri, gelierek ve yeniden ekillenerek devam ettii gibi, kendilerine filozof (feylusf; oulu felsife) denen kimselerle birlikte H.2/M.8. yzyln ortasndan itibaren srf felsef ve bilimsel dnce ortaya kmtr. Akl dncenin, zellikle de felsef ve bilimsel dncelerin gelimesinde ilk Abbas halifelerinin byk katks olmutur.

Emevler devrindeki dnce hareketleri, klasik devir yazarlar tarafndan hakl olarak frkalar olarak nitelendiriliyordu. Bu frkalar, Abbaslerle beraber genel olarak mezhep denen hareketlere dnt ve frka yerine mezhep denmeye baland. Zira dnce hareketleri artk bilimsellemeye, yani belirli temel tezlerle sistematik ve doktriner anlaylar haline gelmeye baladlar. Dnce hareketleri, Abbasler dnemiyle birlikte, Fkh (Hukuk), Tasavvuf, Kelm ve Felsefe gibi belirli ilim dallar haline geldi ve her ilim dal iin temel esaslar ve yntemler belirlendi.

Abbasler devrinin slm dncesi asndan ayr bir yerinin ve neminin olduunu daha nce sylemitik. Bu, sadece, yukarda belirtmeye altmz kelm, tasavvuf ve hukuk sahalarda mezheplemelerden deil, ayn zamanda gerek anlamyla, felsef, bilimsel ve teknik dncelerin ilk defa bu devrin banda ortaya kmasndandr. http.//www.ufged.org.tr slm Felsefesi ve Tanm slm dnyasna felsefenin girmesinden sonra, Mslmanlar 12. ve 13. yzyllarda Mslman filozoflar iin Felsifetl-slm (slm filozoflar), el-Felsifetl-Mslimn (Mslman filozoflar) demilerse de, 19. yzyla kadar slm Felsefesi tabirini kullanmamlardr; Mslman filozoflarn rettikleri felsef dnceye felsefe demilerdir.

slm dnyasndaki felsefeye slm Felsefesi denmesi, 19. yzylda oryantalistler ile balamtr; da sonra bu tabiri Mslmanlar da kullanmlardr. Felsefe tarihi almalar 19. yzylda Batda younlamaya balaynca, farkl kltrlerde ortaya kan felsefeleri birbirinden ayrmak iin Yunan Felsefesi, Hind Felsefesi, Avrupa Felsefesi gibi isimlendirmelerin yannda slm dnyasndaki felsefeye de slm Felsefesi denmitir.

Batllar, slm Felsefesi isminden baka Arap Felsefesi; slm Dnyasnda Felsefe; Mslman Felsefesi gibi baka isimler de kullanlmtr. Bunlardan en ok yaygnlk kazanp kullanlan slm Felsefesi ismidir.

13

slm Felsefesi ad bazen yanl armlar yaptrmaktadr; bazlar slm Felsefesi tabirinden slm dininin, yani Kurann ve Snnetin felsefesi gibi anlamaktadr. Bu doru deildir. slm Felsefesi, sadece slm dnyasnda ortaya kp gelien felsefenin addr. Bu bakmdan genel anlamyla felsefe ne ise, slm Felsefesi de odur. Dolaysyla felsefe olmak bakmndan slm Felsefesi, felsefeden baka bir ey deildir. Szgelimi Yunan felsefesinden, Ortaa Felsefesinden, Hind Felsefelerinden ne anlalyorsa, slm Felsefesinden de ayn ey anlalmaldr.

Ancak, burada unu da belirtmek gerekir; her felsefe, disiplin olarak, konu ve yntem asndan ayn ise de, her felsefe kt ortamn ve felsef meselelerin zmnde filozoflarnn dhil olduu din ve kltr gibi unsurlarn zelliklerini tar. te bu ynyle felsefeler birbirinden, dolaysyla slm Felsefesi de dierlerinden, farkllklaryla ve bir ksm zellikleriyle ayrlrlar. O halde slm Felsefesi, Mslman filozoflarn felsef dncesi olarak tanmlanr. slm Felsefesi, slm dncesinin nemli ksmn tekil eder.

Baz felsefe tarihileri, slm Felsefesini, slm dnyasnda Kindiden bn Rde kendilerine filozof denen dnrlerin felsef dnceleriyle snrl grlmesi gerektii sylerler. Dier bazlar da felsefe denmemesine ramen Kelm, Tasavvuf, Usl-i Fkh gibi alanlar da retilmi kuramsal akl dncelerin de slm Felsefesinin kapsamna girmesi gerektiini vurgularlar. zellikle gnmz asndan felsefenin her disipline ve alana, ktisat Felsefesi, Matematik Felsefesi, Din Felsefesi, Siyasal Felsefesi gibi yaygnlatrldn dnrsek slm Felsefesinin alann ve kapsamn ikinci grte olan felsefe tarihileri gibi geni grebiliriz.

SLM FELSEFESNN DOUU Drt Halife ve Emevlerin ilk dneminden itibaren, Kuzey Afrikadan Hind Yarmadas ilerine, Yemenden rana ve Orta Asyaya kadar slm corafyas genileyince ve Mslman toplumu oalnca, astronomi ve matematik bilgisi gerektiren, Kblenin ve namaz vakitlerinin belirlenmesi gibi din meseleler ile, tp ilmini gerektiren hastalarn tedavisi gibi benzer ihtiyalarn ortaya kmas, balangta yeni fethettikleri lkelerde varolan bu alanlara ait ilimleri Mslmanlarn da renmesi ve o alanlarda yazlm ncekilere ait eserlerin Arapaya tercme edilmesi ihtiyacn dourdu. Nitekim gelimeler byle de oldu. Yani Mslmanlar ilk bata dorudan felsefeyi merak etmeyip, bata matematikten, astronomi ve tp gibi akl ve doa ilimlerine merak ettiler. Ancak bu ilimler o dnemlerde felsefeden ayr olmadklar iin, o ilimleri alrken ister istemez bata Yunan dnrleri olmak zere nceki dnrlerin felsef dncesini de slm dnyasna aktardlar. te bylece H.2/M.8. yzyln ortasndan itibaren saf felsefe de slm dnyasna girmi oldu. slm dnyasnda bylece doan felsefenin tarih ve doktriner geliimini anlatmazdan nce ksaca Felsefe ve Filozof kavramlar zerinde duralm.

Felsefe slm dnyasna aktarlmam olsayd, slm dnyasnda bilim ve teknoloji geliir miydi?

14

Felsefe ve Filozof

Felsefe Kelimesinin Szlk Anlam: Trkemizdeki felsefe kelimesi Arapa falsafa (oulu: falsafiyt) kelimesinden gelmektedir. Falsafa kelimesi, Arapaya Yunancadan gemitir. Bu kelime, Yunanca filosofia (Philosophia) kelimesinin Arapa telffuza uydurulmu eklidir. Bilindii gibi, ilk defa Fisagorun kulland sanlan bu Yunanca filosofia kelimesi, sevgi anlamna gelen filo ve hikmet anlamna gelen sofia gibi iki kelimeden mekekkildir. Dolaysyla, felsefe kelimesinin karl olan filosofiann kelime manas hikmet sevgisi demektir.

Felsefenin Istlah Tanm: imdi de, felsefenin bir kavram olarak anlamn anlatmak iin slm filozoflar ve dnrlerinin, felsefe tariflerinden bazlarn nakledelim.

Kind: Felsefe, insann kapasitesi lsnde sahip olduu ve ebed kll eylerin hakikatlerinin mahiyetlerinin ve sebeplerinin bilgisidir. Bu tarifte felsefe, nesnelerin mahiyetlerinin ve nedenlerinin bilinmesi olarak anlatlyor.

Frb: Felsefe (hikmet), biztih Vcibi Vcd olan Hakkn vcdunun, vcd (varlk) olarak bilinmesidir. Bu tarifte felsefe, zorunlu varln ve genel olanan bilgisi olduu sylenmektedir.

bn Rd: Felsefe, Sanat eseri olarak varlklar zerine dnme ve Yapc (es-Sn)y tanmadr. bn Rdee gre felsefe o halde, Allah ve Onun sanatn bilmektir.

bn Hind: Felsefe, Ruhun, ilim ve amelle terbiye edilmesidir. Bu tarife gre ise, felsefe ilim ve amelle ruh terbiyesi olarak grlmektedir.

Hamdi R. Atademirin Filozoflara Gre Felsefe adl eserini okuyunuz.

Felsefe-Hikmet likisi: Felsefe ve hikmet kelimeleri, slm dnce tarihinde ou zaman tamamen ayn anlamda kullanlmtr. Yani, hikmet, hem bir disiplin ve hem de bir dnce tarz olan felsefeyle ayn grlmtr. Mesel, 9. yzylda Kind, nemli eserlerinin birinin adn Risle f Felsefetil-l olarak koyup felsefe kelimesini tercih etmiken, bn Sin, daha ok hikmet kelimesini tercih etmitir. rnein, Uynul-Hikme ve Hikmetul-Markiyyn adl eserlerinin balnda olduu gibi.Bunun sebebini dndmzde ilk aklmza gelen ey, daha erken devirlerde balayan felsefe aleyhtarln, felsefe kelimesi yerine, Kuranda da sk sk geen bu hikmet kelimesinin kullanlmak suretiyle, azaltmak veya baka bir ifadeyle, felsefeyi daha slm bir terminolojiyle slmletirmek gibi bir gaye olabilir. Bunun yannda, etimolojik ve anlam ynnden felsefe kelimesinin iinde hikmet kelimesinin ve anlamnn bulunuundan tr olduu da sylenebilir.

Bununla birlikte, Mslman filozoflar bazen hikmet kelimesini felsefe kelimesinden ayrarak, farkl anlamlarda da kullandklar olmutur. Hikmete, felsefeden daha yce bir deer vermilerdir. Mesel Kind, hikmeti bir fazilet, iyi olann tatbiki olarak grr: Hikmete gelince, o, (akl) kuvvenin faziletidir; o, kll eylerin hakikatleri ve bilgisi, hakikatleri ynnden sevilen eyin yaplmasdr. O halde hikmet, kesin doru bilgi, yaplmas fazilet olan bir hareket tarzdr. Hikmet, felsefeden daha geni bir mana tar. Her hikmet, felsefedir; fakat her felsefe hikmet deildir.

15

Filozofun (Feylesof) Tanm

Feylesof Kelimesinin Szlk Anlam: Bugnk filozof kelimesi yerine Trkede eskiden Arapa feylesf olarak telaffuz edilen kelime kullanlrd. Arapadaki feylesf kelimesi, felsefe kelimesi gibi, Yunanca filosofos (philosophos) kelimesinin Arapalatrlm eklinden baka bir ey deildir. Bu Yunanca kelime, filo (sevgi) ve sofos (hikmet) sahibi anlamna olan iki kelimeden mteekkil olup, Hikmeti seven anlamna gelir. O halde, kelime anlam itibariyle feylesof (filozof), hikmeti seven kimse demektir. Feylosof (filozof) kelimesinin oulu Felsifedir. Filozof Kelimesinin Istlh Anlam: Mslman filozoflar, feylesofu eitli ekillerde tarif etmilerdir. Bir fikir vermek iin bazlarn misl olarak zikredelim.

Kind: Feylesof, ilminde hakk bulan, amelinde hakla amel eden kimsedir, denebilir. Kindnin tarifinde feylesof, ilimde amac gerei bulmak isteyen ve fiilde amac ise gerei yaayan kimse demektir.

Frb: Feylesof (el-Hakm), biztih Vcib-i Vcdun kemal derecede bilgisine sahip olan kimsedir. Frbnin tanmnda feylesof, Allah en iyi bilen kimse olarak tanmlanyor.

slm dnce tarihinde, geleneksel kullanlyla ve klasik anlamda feylesof, sadece kendileri bu tabirde sfatlanm, akl (rasyonel) dnceye arlk veren Kind, Frb, bn sin, bn Rd, hvn- Saf, Suhreverd el-Maktul vb. kimselere denir.

Feylesof, Hakm ve Hekim likisi: Antik ada filozofa hakm (sofos) denirdi. Hakm, hikmet sahibi, btn bilgileri kendinden bulunduran kimse demekti. Fakat bir insan iin bunun mmkn olmad anlalnca, zellikle Fisagorun zamanndan itibaren, hakm kelimesinin kullanlmasndan vazgeildi ve yerine filozof kelimesi kullanlmaya baland. slm dnyasnda Feylesof (filozof) ve hakm kelimeleri ayn anlamda yan yana kullanlmaya devam etmitir. Hakm kelimesinin oulu Hukemdr ki, filozoflar demektir. Bununla birlikte, baz zel kullanllarda hakm sz, her zaman tam manasyla filozof demek deildir. Hakm sznn filozof sznden daha umm ve derin bir manas vardr. Her hakm filozoftur, fakat her filozof hakm deildir. Hakm, ilh bilgiye mazhar olmu kimsedir. Nitekim Kuranda, Hz. Lokmana hakm denmitir. nk ona hikmet verilmitir.

Ne var ki, zellikle Trkemizde ve dier slm dillerde hakm kelimesi telaffuz hafifletmesiyle ou zaman hekim ekline sokulmutur ve tabib (doktor) yerine kullanlmtr. Bunun iin de Lokmana Doktor Lokman manasna gelen Lokman Hekim denmitir.

nsanln en eski dnemlerinden itibaren, filozoflar ayn zamanda tp, kimya ve fizik gibi ilimlerle uramlardr. En yakn rnei bizde bn Sndr; o byk bir filozof olduu kadar nemli bir doktordur. Dolaysyla Lokman ve benzerlerine ayn zamanda hkim/filozof ve hekim/doktor denmesi bir eliki deildir.

16

SLM FELSEFESNN TARH VE DOKTRNER GELM

slm felsefesi H.3/M.9.yzyldan itibaren ok hzl bir geliim srecine girmitir. Farkl felsef akmlar ve sistematik dnceler ortaya kmtr. Felsef Akmlar

Bunlar 9. ve 10. yzyllarda ortaya kan, fakat ekolleip sistematik bir dnce haline gelmeyen felsefe akmlardr. Bu akmlar, temsilcisi olduklar birka dnrle snrl kalmtr; 10. yzyldan sonra da temsilcileri yoktur. Ancak bu akmlara ait baz fikirler Batinlik ve Gulat- ia ierisinde daha sonraki zamanlarda da yaamaya devam etmitir. slm kitabiyatta bu akmlar, genelde Dehriyye (Dehrilik), Maddiyye (Materyalizm), Muattla (Ateist, Ateism) ve Zanadka (Zndklar, Zndklk) gibi genel adlar altnda anlmlardr. Bu genel isimlerle anlan felsef akmlardan bazlarn yle sralayabiliriz.

Sofistiyye (Sofizm): Yunanl sofistlerden etkilenen Mslman dnrlerdir. ndiye, nadiyye ve Ledriye gibi alt kollar vardr. Bunlar iin hakikatn ls insandr. Doruluk ve yanllk insann dilini kullanmasna baldr. Her ey bir eit dil oyunudur.

Reybiyye (phecilik): Yunanl pheci filozoflardan etkilenen Mslman dnrlerdir. Doru ve hakikat hakknda insann sbit bir bilgisi olamayacan savunurlar; zira duyular insan yanltr derler.

Tabyyun: Tabiat ve natralist dnrler. Bunlar bugnk tabirler Deist dnrlerdir. Metafizik dncelere nem vermezler. Bilimin sadece deney ve tecrbeye dayanmas gerektiini sylerler.

Bilinemezcilik (Tekf-i edille): Hibir eyin dorulanamayacan savunanlardr. Onlara gre, bir eyin doruluu veya yanll hakkndaki deliller ve kart deliller eit derecede geerlilie sahiptir. Bat felsef kavramyla ifde edilecek olursa, bu akma, agnotisizm denebilir.

Bu akmlarn temsilcileri hakknda kesin bilgilere sahip deiliz; eitli tabakat kitaplarnda ayn bir kii, bu akmlardan birkann temsilcisi gibi gsterilmektedir. Hatta iddia edildii gibi baz kiilerin gerekten o akmlardan olup olmad konusunda da pheler uyanmaktadr. Bununla birlikte, bilinmezcilik akmndan yani agnostik olular arasnda bn Sebe, bnl-Mukaffa, Hammad bn Raviye (.771), Bear bn Burd (. 783), Eb Nuvvas (. 814) ve bn Ravend (.910) gibi kimseler saylr. bnl-Mukaffa rnein ayn zamanda hem Zandkadan hem de Dehrlerden de saylr. nl filozof ve tabib Eb Bekr Zekeriya er-Rz, bazen tabiat bir filozof olarak saylr; ama gerekten er-Rz bir natralist deildir. Bu akmlar hakknda daha fazla bilgi iin . A. ubukunun Gazzl ve phecilik; Gazzl ve Batinilik adl eserlerine baknz.

17

Sistemsel Felsef Ekoller

Meiyye: Meiyyenin (Melik) kelime anlam yryclk demektir. Bilindii gibi, Aristo derslerini talebelerine onlarn nnde yryerek verirdi. Bunun iin onun talebelerine yryenler veya yrycler anlamna Batda Peripataticiens denmektedir. Bir stlah olarak, slm Aristoculuu anlamna gelir. Aristo felsefesini benimseyen ve onun yolunda giden slm filozoflarna da Meiyyn denir. Bu ekole slm dnyasnda, genelde; Kind (.866), Frb (.950), bn Sn (.1037), bn Bcce (.1138) ve bn Rd (.1198) gibi byk filozoflar ile onlarn takipileri ve rencileri dhil edilir.

Bu ekole dhil edilen filozoflar, bn Rd hari, tm anlamyla Aristocu saylamazlar. nk hi birisi tamamen her konuda Aristoyu takip etmemilerdir. Yeri gelince Aristodan esinlendikleri gibi Efltundan ve Yeni-Efltunculuktan da esinlenmilerdir. Aristoyu daha yakn olarak mantk ve metafizikte takip etmilerdir. Dolaysyla onlarn felsefeleri eklektik bir felsefedir. Bunun iin Kind, Frb ve bn Sny tam manasyla Aristocu grmek yanltr. slm Felsefesinde gerek manada bir Aristocu dnr varsa, yukarda iret ettiimiz gibi, o da bn Rddr. bn Rd Frb ve bn Sny Aristonun felsefesini bozmak, Efltun ve Yeni-Efltunculukla kartrmakla sulamtr. M.Muhammed erifin Klasik slm Filozoflar ve Dnrleri; Ali bn Snda Tanr Alem likisi; .H.Aydnn Frbde Metafizik Dnce; Hseyin Atayn bn Snnn Varlk Felsefesi okunmas tavsiye edilen eserlerdir.

Kind, Frb, bn Sn ve bn Rd gibi Me filozoflar hakknda sonraki nitelerde daha fuazla bilgi verilecei iin burada teferruata girmeyeceiz. Bu nedenle baz genellemeler yaparak konuyu bitireceiz.

Btn Mei filozoflar, birok katklaryla beraber mantk konusunda Aristoyu takip etmilerdir. Bilgi kuramlar, mantk ve psikoloji zerine dayanr; tmdengelimi benimserler.

Varlk kuramlarna gelince; tmellerin somut dnyada gereklikleri yoktur; tikellerin gereklikleri vardr. Varl en genel olarak ksma ayrrlar: Zorunlu (vcib), mmkn, mmteni. Tanr, zorunlu varlktr; Tanrdan baka btn varlklar mmkn varlklardr. Mmteni varlk, gereklii hibir ekilde dnlemeyen varlktr.

Melere gre varlk kavramnn veya metafiziin temel iki ilkesi vardr. Birincisi, mantk ilkeleri; ikincisi, nedensellik (illiyet) ilkesidir. lk ve mutlak neden, zorunlu varlk olan Tanrdr. Somut dnyada, yani lemde ise dar anlamda nedensellik ilkesi vardr; bir mmkn varlk baka bir mmkn varla neden olur.

Me nedensellik ilkesine gre: Neden, varlk bakmndan sonutan (nedenlemeden) ncedir; ancak aralarnda zaman asndan ncelik ve sonralk yoktur. Nedenle sonu arasndaki iliki, zorunludur.

Aristoyu takiple Meiler drt nedenden bahsederler; ancak Aristonun neden sralamasn deitirirler. Bana gre 1) Fil Neden (lk neden szkonusu olunca, bu Tanrdr; ancak doadaki herhangi bir nesne de fil neden olabilir; rnein babann, oluna neden olmas gibi); 2) ekl (sr) neden; varla eklini veren nedendir; 3) Madd neden, bir ey neden olumu

18

veya yaplm ise, o onun madd nedenidir; 4) Gye (G) neden; bir ey ne iin yaplm ise o gaye, onun gaye nedenidir.

Kind ve bn Rd hari, bn Sn ve Frbye gre mmkn varlklarn ortaya k sudr (tama) ile aklanr. Bu durum Yeni-Eflatuncu kozmolojinin model alndn gsterir. Bu kozmoloji birden bir kar ilkesine dayanr. Dolaysyla varlk, Mutlak Bir olan Tanrdan zorunlu olarak tamak suretiyle mertebe mertebe olumutur. Bu mertebeler kendilerine Akl ad verilen 10 veya 11 varlk mertebesidir. Kind ve bn Rdn lemin oluunu, yani yaratl izhlar, daha ok kelmclarn Yoktan Yaratl kavramna benzer. Frb ve bn Snnn sudr anlaynn neticesi olarak hangi temel meseleler ortaya km olabilir; dnnz.

Dier yandan Me varlk anlay zc bir varlk anlaydr. Varlklarn bir z (zt, mhiyet, inniye) vardr; bir de varl (vcd) vardr. z, varln neliidir; varlk, z zerine ilineksel olarak giydirilen vcuttur. Tanrnn dndaki btn varlklarda varlkz ayrm mantksal ve hakiki anlamda vardr ve z, varlktan nce gelir. Meiler Tanrda varlk-z ayrm yapmazlar.

http.//muslimphilosophy.com

Rivkiyye: Rivkkiye (Revakiye) kelime anlam itibaryka revaka mensup veya revaka ait demektir. Bir stlah olarak genelde Stoaclk, zelde slm Stoacl demektir. slm filozoflarndan; Stoaclarn felsefesini kabul eden ve onlarn yolunda yryenlere de, Stoaclar anlamna Rivkiyyn denir. Bilindii gibi Stoaclar derslerini revaklara yani stnlara yaslanarak yaparlard. Onun iin onlara bu ad verilmitir.

Chz, Stoaclar iin baka bir tabirin de kullanldn bildirmektedir: Ustuvniyyn, Ustuvn veya Ashbul-Ustuvna. Ustuvna, ustuvan kelimesinden gelmekte olup manas revak veya silindirik stun demektir. Baz Mslman bilginler, eitli konularda Stoaclardan etkilenmilerdir; fakat btnyle Stoaclar takip eden bir Mslman dnr veya sistematik bir slm Stoacln slm dnce tarihinde grmek mmkn deildir. Bu bakmdan mutlak manada Rivkiyye diye mstakil bir slm felsefesi ekol yoktur. Burada hatrlanmas gereken ilgin bir Osmanl dnr vardr: stvn Mehmet Efendi (1608-1668). Mehmet Efendi, derslerini ve vaazlarn Ayasofya Camiinde direk dibine oturarak veya yaslanarak verdii iin; kendisine, Stoac anlamna stvn lakab verilmitir. rkiyye: slm felsefesinin ekollerinden dier birisi olarak da, rkiyye (rkilik) gsterilir. rkiyye, irk kelimesinden tretilmitir. rk, n veya gnein domas, n almas anlamlarna gelir. rkiyye, mehur filozof ehbeddin Snreverd el-Maktl (1153-1191)in kurduu zel bir felsefenin addr. Bu felsefeye kendisi Hikmetul-rk (rk Felsefesi) demitir. Hikmetul-rk, ayrca Shreverdinin eserlerinden birinin de addr. rk tabiri bu felsefeyi kabul eden ve savunan kimse iin kullanlr; oulu rkiyyndur.

Ahmet K.Cihann Suhreverdnin Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri adl eserini okuyunuz.

19

Daha nce de grdmz gibi, hakikatin, aklla deil, dorudan doruya sezgi veya genel bir i aydnlanmayla elde edilecei esasna dayanan rklik, genelde Aristoculuk, zelde Melie bir akslmel olarak domutur. rklik, aslnda, Shreverdden nce bn Sn ve bn Tufeyl (1106-1186) gibi filozoflarn kurmay denedikleri bir Dou Hikmeti (Dou Felsefesi)nin son aamasdr. Bilindii gibi, rk kavram ilk defa Frb ile ortaya atlmt. Frb, yapt birok felsefe almasnn aslnda byk lde Yunan felsefesinin tantlmasna hasredilmi bir felsefe tarihi almas olduunun farkndayd. Bunun iin, o, bir gerek Dou Felsefesi, yani baka bir deyile tam ve gerek manada bir slm felsefesi kurmann gerekliliine ileri yanda inanmt. Tasarlad bu felsefeyi dou, aydnlanma, k ve parlama anlamna gelen rk szyle ifade etmiti. Bu fikri, kendisinden sonra bn Sn ve bn Tufeyl ilediler. Fakat bu konuda son abay ve aamay Shreverd gerekletirdi denilebilir. Shreverdnin rklii aslnda tamamen zgn bir Dou veya slm felsefe deildir. nk yaps itibariyle, Efltunculuk, Zerdtlk, Gazl ve daha nceki sflerin dncelerine bal ve hatta Melikten esinlenerek meydana getirilmi eklektik bir felsefedir. Buna ramen, slm kltrnde yeni bir felsefe tarz olmasndan ve birok sk takipisi olduu iin irklie slm felsefesinin bir ekol olarak baklabilir.

rklik, Seluklular devrinde zellikle II. Klarslan ve I. Aleddin Keykbt zamanlarnda, kurucusu Shreverdnin kendisinin Anadoluda bulunmasyla, moda haline gelen bir felsefe olmasna ramen, asl hkimiyetini ve gerek taraftarlarn randa buldu ki, onlara rkiyyn ad verilir.

Genlik yllarnda bn Sn ekolne dhil olan Suhreverd, daha sonra Aristocu felsefeden ayrlr. Yukarda da iret ettiimiz gibi kendi rk (Aydnlanmac) felsefesini oluturur. Suhreverd, hem Aristocu mantk anlayna, hem de varlk anlaylna kar yeni anlayllar gelitirmitir. Bunlar ksaca zetleyecek olursak unlar syleyebiliriz.

Mantk: Pertevnme adl mantk eserinde Suhreverd, nce Aristonun kategori anlayna kar kar. Daha sonra Kantn da syleyecei gibi kategorileri, varln deil zihnin kategorileri olduunu syler. Aristonun on kategorisi yerine, sadece iki kategoriden bahseder. Bunlardan birisi, Heyedir; ikincisi Cevherdir. Heye, varln yapsn oluturan btnlk, bnyesidir. Cevher, varln z veya mhiyetidir.

Metafizik: Aristocu ve me metafiziin zc bir metafizik olmasna karn, rk metafizik, varolusal bir metafiziktir. Yani varoluta, varlk zden nce gelir. Yani Heye nce yaratlr; sonra ona cevher (z) verilir.

Suhreverdnin en temel metafizik kavram Nr kavramdr. Nr Heykelleri adl eserinde anlatt gibi Nr, Tanr Nrudur; varlk, Nrun derece derece yansmasyla olumutur. Bu adan Suhreverdnin metafizii bir Nr metafiziidir.

Melerin kullandklar her trl metafizik kavram, Suhreverd, zihn veya itibar grr; yani kavramlarn manalar dnseldir; varlksal gereklikleri yoktur der. rnein mhiyet (Nelik) kavram, Meilere gre varlksal gereklii olan bir kavramdr; nelik ile nesneler birbirinden ayrlr; ta, tahtadan, talk ve tahtalk ile ayrlr. Suhreverdye gre ise, bu ayrm mhiyet ile deil, heye ile olur.

20

Bilgi kavramnda, Meilerin aklclna kar Suhreverd, sezgiyi ne karr. Bu sezgi akl, duyu ve dern sezgidir. Nesnelerin gerekliini ancak sezgiyle kavrayabiliriz. Sezgi, nihayi olarak insann kendisini Tanr Nru ile aydnlatmasdr. Suhreverdyi bu bilhgi ve metafizik anlaya iten en byk neden, daha nce Necmeddn Kubr gibi bir byk mutasavvftan ders alm olmasdr. Ansiklopedistler

hvans-Saf (Saf kardeleri) gizli, gizemli bir ansiklopedist felsefe cemiyetidir. Nerede, ne zaman ve kimler tarafndan kurulduu henz kesinlik kazanmamtr. Genelde 9.-10. yzyllar iinde, nce Basra veya Badatta kurulduu kabul edilir. Kurucu filozoflardan bazlarnn Snn ve bazlarnn i eilimli kiiler olduu sylenir. Her birisi, mantktan musikiye, psikolojiden astronomiye ayrlm elli iki risleden oluan bir eser yazmlardr; bu eser Resil veya Resilu hvnis-Saf olarak bilinir. Resil, tam bir felsefi ilimler ansiklopedisidir.

hvnus-Saf, temelde Yeni-Fisagorcu, Eflatuncu, Yeni-Eflatuncu bir felsef akm temsil eder; mantk gibi baz konularda da Aristoyu takip etmilerdir. Zaman zaman hurfilie kaan yorumlar vardr. Felsefelerinin, genel olarak deerlendirildiinde, zgn olmayan ve eklektik fikirlerden olutuu sylenebilir. Batda, zellikle Fransada XVII. Yzylda bir ansiklopedistler hareketi vardr. Bu hareketi, hvans-Sefnn ansiklopedizm hareketiyle kartrmamak gerekir. Bamsz Filozoflar Meilik, rkilik ve Rivkiye gibi felsefe ekollerine dorudan balantl olmayan baz Mslman filozoflar vardr ki, bunlara genelde Bamsz Filozoflar denmektedir. Onlar ksaca tantalm:

Gazzl: Nizmiye Medresesinde kelm dersleri verirken felsefeye derin bir merak salmtr. Aristo ve Me filozoflarn felsefesini iyice renmitir. Bu felsefeyi doru biimde zetleyen Maksidul-Felsife adl eserini kaleme almtr. Bu arada daha nce hem fkh iin hem de felsefe iin gerekli Aristo mantk geleneini renmitir. Aristocu-Yeni Eflatuncu Frb ve bn Sn metafiziini, hem kendi felsefesine hem de slma aykr grdnden, ikinci nemli felsefe kitab olan Tehft el-Felsifeyi yazarak, zellikle bn Sny tenkid etmitir. Bu tenkitlerini 23 mesele olarak belirlemitir. meselede filozoflar kfrle itham etmitir. Bunlar lemin kdemi, Allahn czleri bilmedii ve diriliin sadece ruhsal olaca meseleleridir. Bu meseleler 8. nitede ele alnaca iin zerinde durmayacaz.

Gazzl, baz modern felsef meselelere de nclk etmitir. Bunlardan nemli bazlar unlardr: Birincisi yntemsel pheciliktir ki, daha sonra Descartes ondan mlhem olarak konuyu yeniden ele almtr. kincisi, varlksal iyimserlik dncesidir; bu onun u mehur sznde ifdesini bulmutur: Bu dnya mmkn dnyalarn en iyisidir. Gazzlden etkilenen Leibnizde ayn sz tekrar etmitir. Gazzlnin nc nemli katks, nedensellik ilkesini tenkid ve reddetmesidir; bu gryle o, kendisinden etkilendii dnlen D.Humee nclk etmitir.

21

Genel olarak deerlendirildiinde Gazzl felsefesi, her ynyle bir mmknclk (Contengence) metafiziidir. Bu anlayyla da E Boutroux gibi baz modern dnem batl filozoflarn ncs saylabilir.

ddia edildiinin aksine, Gazzl, Me metafizii sadece din gerekelerle tenkit etmemitir. Tenkitlerinde gl ve kart felsef kantlara sahiptir. Ebul-Berekt el-Badd: Bamsz olarak deerlendirilen nemli bir filozof da Ebl-Berekt el-Badd (.1166)dir. Aslen Yahudi olan bu filozof, orta veya ileri yanda Mslman olmutur. Badd evresinde yetien el-Baddnin en nemli felsef eserinin ismi Muteber fil-Hikmedir.

Genellikle Ebl-Berekt el-Baddnin metafizii Gazzlninkine yakndr. O da, Gazzl gibi me metafizii eletirmitir. Ebl-Berekt el-Badd, doa felsefesi, fizik asndan nemli zgr fikirleri olan bir filozoftur. rnein, Eflatuncu ve Aristocu zaman anlaylarn tenkit ederek, kendi zaman anlayn ortaya koymutur. Ona gre zaman, varln saymdr; yani varln beksnn mddetidir. Zaman benzer ekilde tanmlayan nl Osmanl dnr Davd el-Kayserye (.1350) bir etkisi sz konusudur.

bn Haldn: Burada ksa da olsa zerinde durulmas gereken bamsz bir dnr de bn Haldndur (1332-1406). Endls asll olan bn Haldn, nemli bir tarihi ve Kuzey Afrikadaki eitli hkmdarlara danmanlk yapm bir lim brokrattr. Msra geldiinde Memlk Sultan Melih Zhir Berkk, 1384de Msrl Mlikilere Bakad tayin etmitir. slm felsefesi geleneini de iyi bilen bn Haldn, birok eserinin yannda, el-Mukaddime eseriyle hret bulmutur. Kitbul-ber adl tarih kitabna giri olarak yazd el-Mukaddime, zellikle Tarih Felsefesi, sosyoloji ve siyaset gibi kltr ilimleri asndan nemlidir.

Bugn birok bilgin onu, Tarih Felsefesinin ve Sosyolojinin kurucusu olarak kabul etmektedir.

Bilindii gibi Aristo ve Aristocu filozoflar, kendi ilim anlaylarndan dolay, tarihi ve benzer insan ve kltrel ilimleri ilim saymamlardr. nk onlara gre ilim sbit olup deimemelidir: Tarih ve sosyal olaylar srekli deitii iin bunlar ilim saylmamtr.

bn Haldn, insan bir yanyla doal varlk kabul edip, insann eseri olan tarihin ve sosyolojinin de insan tabiat gibi deimeyen bir yn olduundan hareketle tarih ive sosyolojisi doa ilimleri gibi bir ilim olarak kurmutur. Bunun iin de tarihsel ve sosyal olaylarn deiken ve sbit ilkelerini tesbit etmitir. Devlet, tarih ve sosyal olaylar da tpk bir canl gibidirler -ki bu gre uzviyeti veya biyolojik anlay denir- doarlar, geliirler ve lrler. Bunlarn sabit ilkeleri olduu gibi, deiken ilkeleri de vardr. bn Haldun, sbit ilkeleri veya kanunlar tesbit ederek tarihi, sosyolojiyi ve iktisad bir ilim olarak temellendirmitir. Her olay tek bana ele alndnda bir atom gibidir; ancak tarihe bakldnda olaylar birbirinden kopuk deil birbiriyle balantldrlar. http.//en.wikipedia.org

22

ON KNC ASIR SONRASI SLM FELSEFES slm felsefesini dar anlamyla sadece Melik, yani zelde Aristoculuk ve genelde Yunan tarz felsefe gelenei olarak gren baz Batl dnce tarihileri, slm dnyasnda felsefenin bn Rd ile sona erdiini sylerler. Bu tarih doru deildir. nk XII. Yzyldan sonra da Meler slm dnyasnda devam etmitir; ancak ilk Meiler gibi rnein Frb ve bn Rd gibi, mehur filozoflar ortaya kmamtr. Sonraki Meiler, genellikle ncekileri yorumlamakla yetinmilerdir.

Bu adan, bn Rdten sonra slm dnyasnda felsefe sona ermemitir; ancak eitli nedenlerden dolay, nceki dnemlere kyasla bir gerilemeden sz edilebilir. Bununla birlikte, slm felsefesine genel anlamyla baktmzda, farkl yeni felsefelerin de ortaya ktn syleyebiliriz. Sz gelimi, tarih felsefesi sz konusu olunca, bunu ilk temellendiren, bugn herkesin kabul ettii gibi bn Haldundur. Din felsefesi szkonusu olduunda bir Maturd, bir Ear ve bir Rz gibi kelmclar ne kmaktadr. Dolaysyla zellikle Gazzlden sonra baz nedenlerden dolay saf bir felsefenin duraklamaya getiini syleyebiliriz. Bu nedenlerin banda, Gazzl ve sonras dnemlerde felsefenin kelm ve tasavvuf ile i ie sokulmas gelir.

Dier nemli bir neden de, Me filozoflar tenkid etmesi ve onlara baz grlerinden dolay kfr ile itham etmesinden, felsefenin zararl olduu kanaatinin slm dnyasnda yaygnlk kazanmasdr. Gazzliden dolay felsefeye kt gzle bakmak, dorudan Gazzlinin suu saylmaz; ancak Gazzl bu yolda daha sonrakiler tarafndan kullanlmtr. nk Gazzl bir btn olarak felsefeyi reddetmemi; sadece Meilerin baz metafizik grlerini eletirmitir.

Bir baka neden ise, slm dnyasnda ortaya kan Selefiliin, 14. ve 15. yzyllarda yeniden canlanmasdr. Bunda daha nce meydana gelen Mool istilas ve Hal Seferleri ksm bir rol oynamtr. Selef ekoln 13. yzyldaki en nde gelen temsilcisi bn Teymiyyenin de Gazzl gibi bn Sn, Frb ve bn Rd gibi filozoflar eleytirmesi felsefenin gerilemesine bir neden tekil etmitir.

Dier baka bir neden de, slm dnyasnda doa bilimlerinin 14. yzyldan itibaren duraklamasdr. Bilindii gibi felsefe ile doa bilimleri arasnda ok sk bir ba ve iliki vardr. Bu yzden, birisinin gerilemesi, dierinin de gerilemesine neden olmutur. Yaar Aydnlnn bn Bccenin nsan Gr adl eserini inceleyiniz.

Bu nl Endlsl filozoflar, daha nce de belirttiimiz gibi Me filozoflardandr; ancak bn Tufeylin srf felsef eserleri gnmze kadar gelmedii iin onun meilii belirgin deildir; ondan bize ulaan Hayy bin Yakzan eserinin alt bal irkilii artryor ise de, o Suhreverd gibi bir irk deildir. Sz konusu eserinde bir eit rasyonalizm vardr. nsann yeryznde nasl yaratldn ve insann akln kullanp tabiat gzlemleyerek nasl kemle erdiini anlatrken, daha ok bir tabiat felsefesi yapar. Akla ve tabiata vurgusu asndan rasyonel bir aydnlanmadan (irk) szeder. Dolaysyla, rkilerin aydnlanmacl rhun aydnlatlmas iken, bn Tufeylin aydnlanmacl, akln ve duyunun aydnlatlmasdr. Fark budur.

23

Endlste Felsefenin Canlanmas Dou slm dnyasnda felsefenin duraklama srecine girdii XIII. yzylda, Endlste felsefe canlanma srecine girmitir. Aslnda Endlste bilim ve felsefe Muhammed bin Abdurrahmann (852-886) saltanat zamannda balamtr. Bu faaliyetler II. el-Hakem (961-976) zamannda ok daha hz kazanmt; birok Endlsl, Dou slm dnyasna giderek bilim ve felsefe renip geri dnyordu. Ancak II. Hiam zamannda (976-1009) durum tersine dnd; din ilimlere olan ar rabet, felsef bilimlerin nne geti. yle ki Dou slm dnyasndan getirilen birok eser ki buna Gazzlnin baz eserleri de dhil- yakld. Ne var ki, 11. yzyldan itibaren Endlste ilim yeniden canlanmaya balad. Fakat byk filozoflar ancak 12. yzylda yetimeye balamtr. Bunlar srasyla bn Bcce (. 1166), bn Tufeyl (. 1186) ve bn Rd (. 1198)tr. Felsefe de yaamas ve gelimesi iin dier bilimler gibi ortama bal mdr? Dnnz.

Endls Emevlerinde 13. ve 14. yzyllardaki siyasi i ekimeler tekrar felsefe ve bilimin duraklamasna neden olmutur. Bu yzyllardan sonra Endlsn Hristiyanlarn eline geinceye kadar felsefe asndan nemli bir gelime olmamtr. Endlsl bilginler son zamanlarda, bn Haldn rneinde olduu gibi genelde Kuzey Afrikaya g etmilerdir. Osmanlda Felsef Dnce Osmanl felsef dncesi zerinde hl yeterli alma olmayan bir sahadr. Bu adan bu dncenin mhiyetini ve tarihi hakknda pek fazla bir ey syleyecek durumda deiliz.

Osmanl tarihinde, felsef dnce iddia edildii gibi rabet grmemi deildir. Aada greceimiz gibi, pek ok ilim adam aslnda felsefeyle ilgilenmitir; felsef meselelerde ilgili eserler kaleme almlardr. Felsef dnceyi yeniden canlandrmada ilk adm bizzat Fatih ile balamtr. Ancak, Knnden Lle devrine kadar, genelde, mantk dta braklrsa felsef disiplinler medreselerde okutulmamtr. Lle devrinde zellikle bizzat Damad brahim Paann giriimleriyle felsef ve akl ilimlere yeniden bir merak uyanmtr. Sz konusu Paann okuz kiiden oluan bir tercme heyeti kurarak, Grekeden (Yunanca), Arapadan ve Farsadan bir kskm felsef eserlerin Trkeye tercmesini salamtr. Bu heyetin banda nl ilim adam Yanyal Esad Efendi vard. Tanzimatla birlikte felsefe derslerinin yeniden medreselerin ve yeni alan okullarn ders programlarna girdiini gryoruz. Bu devirde, slm felsefesi yerine Bat felsefesine merak giderek artmtr.

Felsef dnce deyince, klasik anlayla, bunun ierisine bata mantk, metafizik, ahlk ve klasik psikoloji girmektedir. Btn bu disiplinleri ayr ayr ele almak, onlarda sz sahibi limleri ve eserlerini tantmak konumuzun boyutlarn aar. zellikle mantk ve ahlk konusunda o kadar ok eser yazlmtr ki, deta her Osmanl ilim adamnn en az bir ahlk ve bir mantk kitab vardr. Durum byle olunca, biz sadece ok nemlilerine iaret etmekle yetineceiz.

Osmanldaki mantk almalar, temelini Aristodan alan, fakat Frb ve bn Sn gibi slm mantklaryla gelitirilen mantk anlay zerinde odaklamaktadr. Ayrca, Porfirysn sagocisi de en ok yorumlanan

24

eserlerden birisidir. Dolaysyla, Osmanl mantklar, Ali Sedat ve Salih Zekiye kadar, klasik mantkla itigal etmilerdir: Batda gelien modern mantk, ancak bu iki ilim adamyla Osmanllara girmitir.

Metafizikte ise, genelde Efltunculuk, rklik ve zel olarak da Gazzl ve bn Rd tartmas etrafnda oluan Tehftlktr. Yani Gazzlcilik ve ksmen de bn Rdlktr. Buna ilaveten zellikle Lle devrinde Aristo da ksmen yeniden canlandrlmaya allmtr. Tehftlk veya Gazzlcilik-bn Rdlk: zellikle Fatih devrinin nl iki limi Hocazde ile Aleddin Tsden Gazzl ile bn Rd arasndaki felsef tartmalarn ele alnmasn isteyince, Gazzl ve bn Rdn Tehftleri yeniden okuyarak, Osmanl limleri onlardaki meseleler zerine akl yrtmlerdir. Baz konularda Gazzl, baz konularda bn Rd hakl grlm ise de baz konularda da limler kendi zel fikirlerini vaz etmilerdir.

lk iki Tehft kitab, dolaysyla Hocazde ve Aladdin Tsye aittir: Hocazdeninki Tehftl-Felsife adn tarken, Tsninki Kitbz-Zhira adn tar: Onlar takip edenler unlardr:

bn Kemln (.1533) Hiye ala Tehftil-Felsife adl eseri Hocazdenin Tehftne bir aklamadr. Hocazdenin bu eserine baka bir aklama da Muhyiddin Muhammed Karabye aittir. Hocazdenin eseri zerine yazlan dier erhlerden birisi Yahya b. Ali Nev (.1599)ye, tekisi Amasyal Meyyedzde (.1563)ye aittir. Bunlarn dnda felsef ve kelm tartmalar ve aralarndaki farklar Tehftler erevesinde ileyen iki eserden daha bmahsedilebilir. Bunlardan birisi, Necmeddin Amli b. mer el-Kazvn (.1503)nin Tehft Hkim ah adl eseridir; dieri Mescitzde (.1736)nin el-Meslik fil-Hilfiyyt adl eseridir: Bunlara brahim el-Halebnin Risle fil-Huds vel-Kdem adl eserini de eklemek gerekir.

Bu eserde en ok konu olan meselelerin banda, lemin kdemi meselesi gelir ki, btn Osmanl limleri, lemin kdemini savunan bn Rde kar lemin hudsunu savunan Gazzlyi tercih etmilerdir. Dolaysyla, Gazzlnin felsefe anlay genelde tercih edilmitir. Ayrca, Gazzlnin bata hy ve Kimy-y Sadet gibi dier eserleri de ok okunmutur. Bylece, hem felsef dncede hem de tasavvufta Gazzlnin Osmanl dncesinde dorudan ve dolayl baskn bir yeri vardr. Bata, Mikatl-Envr olmak zere, baz eserlerinin zerine Trke erhler yazlmtr. Kemal Szenin bn Kemlde Metafizik adl eserini okuyunuz. Efltunculuk: Baz Osmanl dnrleri dorudan Efltunculua meyletmilerdir. Bunlar arasnda, Muslihiddn b. Sin, Risle-i Efltniyye isimli bir eser yazarak Efltunun fikirlerini tantm ve eserini II. Beyzda takdim etmitir: Efltunun ideler nazariyesiyle ilgilenen dier bir Osmanl dnr de brahim Kasapbzde (. 1619)dir: Onun Risle fil-Muslil-Efltniyye adl eseri mehurdur.

Osmanlda Aristoya ilgi, zellikle mantk ilmi asndan hi eksilmemitir. Fakat onun metafizik ve fiziine ilgi ancak XVII. yzylda Yanyal Esad Efendi ile olmutur. Onun, et-Talms-Slis adl eseri, Aristonun Fizikinin ilk blmnn I. Kottinusun ksmen erh ve ksmen zet olan Greke almasnn Arapaya evirisinden ibarettir.

25

Aristoculuk: zellikle Osmanl mantk almalarnda ve Tehft tartmalarnda Aristoculuk Osmanl felsefesinde her zaman varolagelmi ise de, XVIII. yzylda, yani Lle Devrinde, yukarda da iaret ettiimiz gibi, saf Aristoculua doru bir eilim ba gstermitir. Bunda mehur bilgin Yanyal Esad Hoca Efendi (.1731) nemli bir rol oynamtr. Yunanca bilen Esad Efendi, Aristo mant zerine, Aristonun Yunanca mantk yazlarna dayanarak nemli almalar yapmtr. Ayn ekilde Aristonun fizii zerine de almalar yapmtr; Aristonun Fizik kitabn, Yunanca aslndan Arapaya evirmitir. Kazm Sarkavakn Yanyal Esad Efendi adl kitabn okuyunuz.

rklik: uhreverd el-Maktlun fikirleri, balangtan beri Anadoluda ve Trkler arasnda biliniyordu. O, Anadolu Seluklular devrinde, bata, Erzurum, Erzincan, Harput ve Diyarbakr gibi illeri dolam ve fikirlerini benimseyen bilgin ve devlet adamlar vard. Osmanllar devrinde de rklik devam etmitir.

rkliin XVII. yzyldaki en byk iki temsilcisinden biri, Kasapbzdedir; yazd Risle f Akvlil-rkiyye adl eseriyle irklii tantmtr. Dieri, smail Ankarav (. 1725)dir; o, Suhreverdnin Heykiln-Nr adl mehur eserine zhul-Hikem adyla ok gzel bir erh yazmtr. Sonra rklikle ilgilenen bir baka dnr olarak smail Hakk Bursev (. 1725)yi gryoruz. Daha sonra, rk felsefeyi yayanlardan biri de Yirmisekiz Mehmet eleb (.1732) olmutur; o, Suhreverdnin talebesi ehrezr (.1288)nin e-eceretl-lhiyye isimli eserinin fizik ilmine dair drdnc ksmn Semeret-ecere adyla Trkeye evirmitir. bn Sinclk: Tehftler geleneiyle hem genel olarak Melik, hem de Gazzlcilik Osmanl dncesinde devam etmi ise de, bu mektepte nemli bir yeri olan bn Sinclk ayrca devam ettirilmitir. imdiki bilgilerimize gre, bn sinnn dorudan kendi eserleri ve fikirleri zerine alm bir Osmanl dnrne rastlamyoruz. Ancak Kazvin ve Ebher gibi bn Sinc filozflarn felsef eserleri, hem oka okunmu, hem de birok Osmanl dnr eserleri zerine erhler ve hiyeler yazmtr. Bu dnrlerden bazlar unlardr: Karab, Necmeddin Ali b. mer el-Kazvin (.1294)nin Hikmetl-Ayn adl felsefe eserine bir erh yazmtr. Ebher (.1265)nin Hidayetl-Hikmesi zerine ise yzlerce erh ve hiye vardr. Hiyelerden en nemlileri, Hocazdenin, Salah el-Lr (.1554)nin Mahmd el-Herevnin ve Gelenbevnin Hiyeleridir. erhin en nemlileri ise, Munddn el-Meybd (.1504)nin, Mahmd el-Herevnin ve irvnnin erhleridir.

Osmanl kltrnde felsef ilimlerden olan mantk, psikoloji ve ahlkla ilgili yzlerce eser vardr. Bunlar burada sayp dkmeye gerek yoktur. Baz nemli eserleri zikretmekle yetinelim. Ahlk konusunda Knalzde Ali Efendinin Ahlk- Alsi nemlidir. Mantkta, Molla Fenarnin erh-i sagocisi, Yanyal Esad Efendinin, Kilisli Abdullah Efendinin ve Gelenbevnin birok mantk eserleri nemlidir. Psikolojide, el-Kfiyecnin ruh ve nefs ile ilgili eseri, dris-i Bitlisnin Risle fin-Nefsi Kasapbazdenin Risle fr-Rh ven-Nefsi en nemli eserlerdir.

Burada son olarak u hususu da hatrlatmakta yarar vardr. Ktib elebi (1609-1657) ve Hseyin Hazerfen (.1691) gibi genel kltr zerine eserler veren bilginler, eserlerinde eski Yunan filozoflarn hayat ve eserleriyle tantmaya devam etmilerdir.

26

zet slm Dncesinin Tanm slm dncesi, balangta ncelikle Kuran ve Snnet temel alnarak, zamanla yabanc dncelerden de etkilenmek suretiyle Mslman bilginlerin rettikleri akl dncedir. Dar anlamyla, slm dncesi, slm dnyasnda retilen felsef dnceyi ifade eder. slm Dncesinin Kapsam slm dncesi geni anlamyla, felsefenin yansra, bata, kelm ve tasavvuf dnce olmak zere, hukuk, ahlk ve siyas dnceleri de ierir. slm Dncesinin Kaynaklar slm dncesinin en temel kayna, Kuran ve Snnetir. Bunlarn yansra insanlk tarihinin en eski dnce gelenei olan Hermes gelenei, Antik Yunan ve Helenistik dncesi, eski Fars ve Hind dnceleri ile slma ilk giren toplumlarn slm ncesi dnceleri de, slm dncesine kaynaklk etmitir. Sadece felsef dnce sz konusu olduunda Antik Yunan ve Helenistik felsefenin kaynakl nemlidir; dier dnce geleneklerinin etkileri, bunlarnkine kyasla ok snrldr.

slm Dncesinin Douu ve Geliimi slm dncesi, drt halife devrinde ortaya okan din, siyas ve sosyal baz meseleler zerine Mslmanlarn akl yrtmeleri sonucunda gelien fikir ayrlklar neticesinde ortaya kmtr. Emeviler devrinden itibaren bu fikir ayrlklar, sarailiyat denilen yabanc tesirlerle eitli mezhepler ve frkalara dnmtr. Abbaslerin birinci asrnda felsefenin de slm dnyasna girmesiyle slm felsefesi hzl bir geliim sreciyle M. 14. yzyla kadar devam etmitir. Kelamda, tasavvufta ve felsefede nemli okullar veya ekoller teekkl etmitir. Felsefi ekollerin en nemlileri, Meailik, rakilik ve Rivakiyedir. Ancak eitli nedenlerden dolay, bu yzyldan sonra zellikle saf felsefi dnce eskiye gre bir duraklama ve gerileme ierisine girmitir. Mslman filozoflar genel felsef dnceye, nceki dncelerde olmayan yeni fikirler ortaya atarak byk katklar salamlardr. Her felsefe gelenei ne kadar zgn ise, slm felsefesi de o kadar zgndr. Kendimizi Snayalm 1. Aadakilerden hengisi slm dnyasnda yabanc bir eseri Arapaya

tercme ettirme konusunda ilk giriimde bulunan kiidir? a. Hz. Osman

b. Hz. mer

c. Memn

d. Halid bin Yezid

e. Mansur

27

2. slm dnyasnda saf felsefenin gelimesine en ok etki eden dnce aadakilerden hangisidir? a. Hind

b. Arap

c. Sasn

d. Yunan

e. Hermes 3. Aadakilerden hangisi slm dncesinin douuna kaynaklk

etmemitir? a. in dncesi b. Yunan dncesi c. Hint dncesi d. Hermes dncesi e. Sasn dncesi

4. Stoac (stvn) lakbyla anlan Osmanl dnr aadakilerden

hangisidir?

a. Molla Fenari

b. Mehmed Efendi

c. Molla Hsrev

d. Ali Kuu e. Hzr Bey

5. Frb hangi felsef akm veya ekole dahildir?

a. Rivakiyye

b. rkiyye c. Sofistaiyye

d. Reybiyye

e. Meiyye

28

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b Yantnz doru deilse, tercme hareketleri blmn okuyunuz. 2. d Yantnz doru deilse, yabanc kaynaklar blmn okuyunuz. 3. a Yantnz doru deilse, yabanc kaynaklar blmn okuyunuz. 4. b Yantnz doru deilse, Rivakiyye blmn okuyunuz. 5. e Yantnz doru deilse, Meiyye blmn okuyunuz. Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Bir dncenin felsef olup olmad konusunda karar vermek iin a) akl ilkelerine uygunluuna; b) ncler ile sonular ve karmlar arasnda tutarlla; c) konusunun genel ve evrensel olmasna baklr. Sra Sizde 2

Kurna baktmzda peygamberlerin din ve din konularn dnda da insanln bilimsel ve felsef dncelerine katkda bulunduklarn anlatyoruz. rnein Nuha gemi yapmnn retilmesi gibi. Sra Sizde 3

Geliemezdi; nk felsefe kendisi her ne kadar nazar olsa da, bilimin alt zeminini oluturur. Her bilimin nazar taraflar da vardr (hipotezler, postlalar gibi). Sra Sizde 4

lemin kdemi bu meselelerin banda gelir. Gazzlnin iddia ettii gibi, Allahn yaratmada iradesinin snrlandrld meselesi ve Allahn fiillerinde hr olmad meselesi. Tabi ki bunlar sdur nazariyesine nasl baklp deerlendirilmesi gerektiine bal olan meselelerdir. Sra Sizde 5

Elbette; duraklama ve gerileme nedenlerinin yol at olumsuz ortam, slm felsefesinin geliimine engel tekil etmitir. Burada bn Snnn bir szn hatrlayalm: Felsefe, itibar grmedii yerden baka bir yere kaar. Yararlanlan Kaynaklar

Bayrakdar, M. (2008), slm Felsefesine Giri, Ankara. Corbin, H. (19 ), slm Felsefesi Tarihi, stanbul.

29

ubuku, .A. (1977), slm Dnrleri, Ankara. De Boer, T.J.(1960), slmda Felsefe Tarihi, Ankara. Keklik, N. (1978), Felsefe, stanbul. OLeary, D.L. (1959), slm Dncesi ve Tarihteki Yeri, Ankara. Sunar, C. (1967) slm Felsefesi Dersleri, Ankara. lken, H.Z. (1957), slm Felsefesi Tarihi, stanbul.

30

Amalarmz Bu niteyi tamamladktan

slm dnce okullarn sralayabilecek, slm dncesi kavramn tanmlayabilecek slm dnce okulunun balcalarn karlatrabilecek, slm dnce okullarn ortaya karan sebeplerden tanesini sralayp

aklayabilecek,.

slm felsefe okullarn snflandrabilecek, slm dnce okullarndan iki tanesini karlatrabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar slm dncesi, Kelam, Felsefe, Tasavvuf, Tabiatlk Meailik, rakilik Akl, Nefs

neriler Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; slm dnce okullarnn bugn de devam edip etmediini dnnz. Bugn farkl din ve kltrler arasnda dnce boyutunda nasl bir

etkileim olmaktadr? Gemite bu etkileim nasl ve hangi konular etrafnda olmu olabilir? Tahayyl etmeye alnz.

slmn ilk fetihleriyle yaylm olduu corafyaya bir atlastan baknz. Bu geni corafyada hangi kltrlerle karlat hatrlaynz.

Yardmc kaynak olarak, felsefe szlne ve Diyanet slm Ansiklopedisine bavurabilirsiniz. slm dnce okullarn oluturan sebepleri maddeler halinde sralaynz.

31

GR slm Dncesi ifadesiyle Mslman dnrlerin Tanr, evren, insan ve bunlar arasndaki ilikilere dair ortaya koyduu dncelerin kastedildiini getiimiz blmde grmtk. Dn dnce olmas itibaryla Kuran ve Hadislerden oluan din metinlerin anlalmas ve bunun etrafndaki sorunlar da slm dncesinin ana konularndan olmutur. Ortaya k dneminde slm Dncesinin anaokullar felsefe, kelam, tasavvuf, fkh usul ve dil almalar etrafnda toplanabilir. Modern dnemde ise sosyal bilimler veya insani bilimler dediimiz dnce gelenei ortaya kmtr. Sosyal bilimler deiim olgusu zerinde odaklaarak insan, toplum, devlet, medeniyet, ekonomi ve tarih ilikilerini incelemitir. Bu ilikiler anda insann, toplumun, siyasal iktidarlarn, medeniyetlerin ve bir btn olarak insanlk tarihinin deiimini analiz etmeye almtr. Yine modern dnemde felsefe ahlak, siyaset, hukuk, tarih, bilim ve dil felsefeleri gibi birok alt disiplinlere ayrlmtr. Modern dnemde slm Dncesi kavramn kullandmzda bunlarn da iine girdiini unutmamamz gerekir.

Bu blmde slm Dnce Okullarn ve ortaya k sebeplerini inceleyeceiz. Kelam, Tasavvuf ve Fkh Usul dnce okullar dier derslerde ayrntl grleceinden dolay burada ana hatlaryla greceiz. slm Felsefe okullarn ise daha ayrntl inceleyeceiz. http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleilh/tanitimmakale.php adresinden anahtar kavramlar ve ilgili dier konular araclyla makale aratrmas yapp ek okumalar yapabilirsiniz.

SLM DNCE OKULLARININ ORTAYA IKIINI BELRLEYEN SEBEPLER

Hz Peygamberin lmnden sonra Mslmanlarn hayatta karlatklar problemler artarak devam etti. slm bilginleri ve dnrleri araclyla dinamik olarak bu sorunlara zm bulmak durumundayd. Bu doal sre bugnde devam etmektedir. Sonu olarak da hayatla dinamik etkileim neticesinde slm dnce okullar ortaya kt.

slm dnce okullarnn oluumunda slm vahyinin ilime ve dnceye vermi olduu nemin ok byk bir etkisi vardr. Kur'an'da dnme etkinlii balamna gre nazar, re'y, tefekkr, tezekkr, tedebbr, i'tibar ve

slm

Dnce Okullar

32

akl kelimeleriyle ifade edilmitir. Dnmeyle ilgili terimler gibi "bilmek" ve "bilgi" anlamna gelen ilim kelimesi ve trevlerinin de Kur'an'da youn biimde kullanlr. Kur'an'da ilim ve ondan treyen kelimeler yaklak 750 yerde geer. Bu geni kullanm hadislerde de yer almaktadr. Kur'an'n ilim ve dnce konusundaki tutumu slm'da kelm, tasavvuf ve dier dnce okullarnn oluumunda destekleyici bir tavr oluturmutur. Bylece Mslmanlar dier kltrlere akl ve medeni klasik kltrel miras devralrken son derece istekli olmulardr.

slm Dnce okullarn ortaya karan sebepleri iki ekilde inceleyebiliriz. 1) slm dininin ana metinlerinden kaynaklanan sebepler ve 2) yeni dinin etkileim alanlarndan ortaya kan sebepler. Dini Metinlerin Mahiyetinden Kaynaklanan Sebepler

slm Dncesinin oluumunda dini metinlerin kendi karakterlerinden kaynaklanan zellikler bulunmaktadr. Zahirleri asndan bakldnda, Allahn sfatlar, insann irade hrriyeti gibi konularda dini metinlerin kendi ierisinde eliik ifadeler bulunmaktadr. Bu zaman zaman Kuran ayetlerinin birbirleriyle elimesi eklinde olduu gibi, zaman zamanda Kuran ayetlerinin hadislerle elimesi eklinde tezahr etmitir. Mesela Kuran Yce Allah hakknda Allahn eli, O ge ykseldi ve benzeri ifadeler kullanmaktadr. Yine Kuran Yce Allahn ei ve benzerinin bulunmadn, zamanda ve mekndan mnezzeh olduunu ifade eden ayetlere sahiptir. Bu ifadeler zahirleri itibariyle bir eliki ortaya koymaktadr. slm fkh usulnde tearuzl edille delillerin atmas bahisleri bu sorunu fkhla ilgili alanda zmlemeye alr. Nitekim slm dnce gelenei metinlerin zahirlerindeki bu elikileri anlamlandrmak iin youn bir aba gsterecektir. Kelam, Felsefe ve Tasavvuf okullarnn ortaya knda bu tr dini metinler belirleyici olacaktr (bn Rd, 1985, s. 244-264).

Ayrca din metinlerin bnyelerinde barndrd kapalln belirleyici bir rol vardr. Baz ayet ve hadisler farkl ekillerde anlalabilmitir. Baz dini metinlerin anlamlar herkesin ayn eyi anlayabildii ekilde ak ve seik deildir. Dini ilimlerde bu olguya mteabih, mecaz, kinaye, tebihi, tecsimi ifadeler, mphem, mterek, mkil, mcmel ve hafi gibi kavramlarla iaret edilmitir. Mesela Kurann Yce Allah hakknda kullanm olduu sfatlarn, isimlerin nasl anlalaca bylesi bir sorundur. Yce Allahn cisim olduunu ve bir cihette, bir ynde olduunu bildiren ayetler bulunmaktadr. Yine Kuranda lmden sonraki mahiyetlerle ilgili ifadelerin nasl anlalaca da bylesi bir sorundur. slm dnce okullar hem dini metinlerin anlalmasn bir sorun olarak tartacak hem de bunun yntemine dair tartmalar yrtecektir. zellikle Kelam dnce okullarnn oluumunda bu husus belirleyici olacaktr. Mteabih, mecaz, kinaye ve benzeri kelimeler bu yntem tartmalar erevesinde kavramlaacak ve kavramsal ierikleri belirlenecektir (bn Haldun, s. 145-7; bn Rd, 1985, 187-188). Dier Kltr Din ve Medeniyetlerle Karlama: Karlkl

Meydan Okumalar

slm dnce okullarnn oluumunun vahyin dnda slmn tarihteki yayl serveniyle de yakndan alakas vardr. Hatrlanaca zere Hz.

33

Peygamberin Medine'ye hicretiyle slmn siyasal yaps kurulmu oldu. Medine'de oluan yeni siyas-hukuk yap iinde bir taraftan sosyal, ekonomik ve asker tekiltlanma gerekletirilirken dier taraftan buradaki ve Arap yarmadasndaki gayri mslimlerle iyi ilikilerin kurulmasna alld. slm Peygamberinin liderliinde gerekleen dil ve kuatc ynetimle slm Arap yarmadasndaki en byk g haline geldi.

Drt halife dneminde ise Suriye, Filistin, Irak ve Msr, frkye (Tunus), Kbrs, ran ve Horasan slm topraklarna katld. Bu blgelerde halkn byk ksm slmiyet'i kabul etti, dierleri de din zgrle ve hukuk zerklie sahip olarak varlklarn srdrdler. Emevler dneminde fetihlerle Mvernnehir, Sind ve Endls'n (spanya) slm topraklarna katlarak lke snrlar Trkistan'dan Fransa'nn ilerine, Kafkaslar'dan Hindistan'a kadar geniledi. mer b. Abdlazz'in slm' teblie zel bir nem vermesi, Kuzey Afrika'da Berberler ve Orta Asya'da Trkler arasnda slmiyet'in hzla yaylmasnda etkili oldu. slm dnyasnn iki ucunda yer alan ve Arap toplumu iinde asimile edilmi kk unsurlardan ok farkl olan bu iki byk topluluk, daha sonra hem slmiyet'in yaylmasna hem slm uygarl-nn gelimesine byk katkda bulundu.

Abbasler ise byk slm corafyasn tek merkezden ynetmeye altlar. Bu dnemde devlet yeni fetihler yerine ieride dzeni salamaya yneldi. Bizans snr tahkim edilerek Anadolu'ya ara sra aknlar yapld. Devlet olmann gerektirdii kurumlar kurulup glendirilmeye alld. Bu anlamda devletin dzen kurma almalarnn felsefe dnce okullarnn ortaya knda ok nemli olmutur. Tercme faaliyetleri bu dnemde hzlandrld. Seluklular ve Osmanllar dneminde de bu genileme Batya doru devam etti. XIV. yzyln ortalarnda Rumeli'ye geen Osmanllarn Balkanlardaki ve Avrupadaki ilerlemesi dzenli bir ekilde devam etti.

slmn yaylyla ilgili bu ksa zetin slm dnce okullarnn oluumu asndan nemi udur: slmn dier iki semavi din geleneinden nemli bir fark vardr. slm, tarihi bir gereklik olarak devletle beraber var olmutur. Yahudilik ve Hristiyanlk ise doular itibariyle devletle beraber ortaya kmamlardr. Aksine mevcut devletlerin yneticilerinden saklanmak zorunda kalmlardr. Yahudiler modern srail devleti kurulana kadar uzun bir dnem devletle beraber var olamamtr. Greli olarak gvenlie ulatklar zaman dilimi Mslman idaresi altnda geirdii dnemdir. Hristiyanlar ise Romann Hristiyanl resmen kabul edene kadar dneme kadar Roma krallarnn takibine urad. Konstantius 325 znikte Hristiyanlarn kilise kurmalarna izin verdi. Kendisini de kilise dndan piskopos ilan etti. Daha sonra imparator Theodosius (375-395) -herkesin nnde- kilise yetkilisi Milanolu Ambrosius karsnda gnah kard. Bylece Hristiyanlk devletle beraber var olma imknn elde etti. ncesi ve sonras mukayeseli dnldnde, Hristiyanln akl mirasla ilikisi farkllamaktadr. slm dinin durumu ise tarihsel bir tespit olarak farkl olmutur. slmn douundan itibaren devletle beraber varln devam ettirmesi, slm dininin dnce okullarnn oluum srecini ve mahiyetlerini etkilemitir.

Emevilerden itibaren ama zellikle Abbasilerden sonra slmn siyasal organizasyonun lei imparatorluk formudur. Bu olgu ise dier din, rk ve kltr mensuplaryla canl ve karlkl bir etkileimi hem mmkn hem de zorunlu hale getirmitir. am, Badat, Kahire, Kurtuba ve slmn ok kltrl dier byk ehirleri bu etkileimin doal olarak gerekletii meknlard. Karlkl etkileim doald. Mslmanlar hkim ynetici snf olduu iin kltrel etkileim srelerinde kat bir savunma psikolojisi iine

34

girmemilerdir. Ksmen tepkiler olsa da slm toplumunun genelinde dlayc ve kat savunma duvarlar olumamtr. slm dnce okullar ite bu ortam ierisinde ortaya kmtr. Kelam, tasavvuf ve felsefe okullar, hem sorunlarn ortaya k itibariyle hem de kavramsal ieriklerin aktarlmas bakmndan, oluum srelerinde bu kltrel zenginlikten istifade etmitir.

Dier taraftan slmn siyasal bir yapyla imparatorluk formunda var olmas dier din ile kltrlerle anlaml bir ilikinin kurulmas ve ortak bir dilin inasn zorunlu klmtr. Tm bu geni corafyada bulunan yerel kimliklerin tesinde, evrensel bir sylemin ortaya konulabilmesi devletin varl iin hayati nemdeydi. Ayrca tm bu unsurlar iin evrensel hedeflerin koyulmas da zorunluydu. Grlen o ki, felsefenin bu noktada nemli katks olmutur. Ayrca tasavvuf dnce okullarnn geliiminde de bu husus kendisini gstermitir.

Bunun dnda slmn devletle beraber olmas felsefenin temsil ettii akl ilimler geleneinin tevarsn zorunlu klmtr. Devlet vergilerin toplanmas, gelirlerin hesaplanmas, harcanmas, dinen tespiti zorunlu olan vakitleri belirlenmesi, salk hizmetleri ve benzeri eylemler iin matematik, fizik, tp, astronomi gibi akli ilimlere zorunluca ihtiya duymutur. Bu ise tercme faaliyetlerini zorunlu klmtr. Orta a slmnda felsefenin ihtiva ettii akli ilimler geleneklerinin tevars edilmesi devlet ve yneticiler iin hayati nemdeydi.

Bu imparatorluk yapsndaki geni corafyadaki kltrel zenginlik doal olarak slma ynelik eletirileri de ortaya kard. Dier din ve kltrlerden gelen akl eletiriler slm dnce okullarn ok eitli ekillerde etkiledi. Brahmanizm, Mecusilik, Dehrilik, Tabiatlk, Batnlik ve lhad gibi hareketler slma ynelik entelektel eletiri ve saldrlarda bulundu. Bu eletiriler bir ynyle slmn kendi metinlerinin daha farkl ve derinden anlalmasna yol aarken dier yandan da red ve savunma abalaryla akl snrlar izilme ihtiyacn dourdu.

Mecusiliin bir kolunun evrenin ve evrendeki olu ve bozuluu aklamak iin kulland iki ezeli ilke yani iyilik ve ktlk ilkesi cevap verilmesi gereken bir eletiriydi. Bu dorudan Allahn birliine ynelmi bir meydan okumayd. Yine Dehriyye olarak anlan gruplar evrenin zamann eseri olduu eklinde grler ileri srdler. Bu gr ayn zamanda cahiliyye Araplar arasnda da bulunmaktayd. Yine tabiatlar olarak isimlendirilen bir grubun Tanry dlayarak evreni sadece tabiatn bir eseri olduu iddias da cevaplanmalyd. Bu son iki eletiri ise Tanrnn mutlak ezeliliine ve varlna ynelik bir meydan okumayd. Yine Hint kkenli Brahmanlarn ki Berahime olarak anlmaktayd- Peygamberliin imkn ve gerekliliine ynelik eletirileri vard. Peygamberliin Allahn mutlak adaletine aykr olduunu ileri sryorlard. Grlerine gre hem peygamber hem de kavmi seilmi hale geliyordu. Bu ise Allahn mutlak adaletine aykryd. Allah eit davranmalyd. Tm insanlarda bulunan akl onlarn mutlulua ulamas iin tek bana yeterliydi. Yine Brahmanlar ahiret hayatna ynelik olarak tenash inancn ileri srmekteydiler. Ayrca onlar sradan insanlarn da mucize gsterebileceklerini iddia ediyorlard. Brahmanlarn bu iddialar Allahn adaleti, peygamberlik, ahiret hayat ve mucize konularnn daha derinden tartlmasn gerektirdi. Tm bu eletiri ve iddialar cevaplanmalyd. Hristiyanlar ise Bir ama olan Tanr inancn yani teslis inanlarnn doru olduunu savunuyorlard. Ayrca Hristiyanlar kendi inanlarn korumak iin Kurann ezeli oluunu da teslisin ezeli

35

unsurlarna benzetti. Hristiyanlarn Allahn birlii hakkndaki bu meydan okumas en derin tartma konusunu ortaya kard. Bunun sonucunda Allahn sfatlar ile zat arasndaki ilikinin mahiyeti detaylca tartld. slm dnyasnn kendi iinde ortaya kan Btniler ise hermetik kltrle iliki ierisindeydi. Btniler dini metinlerin zahiri manalarnn nemli olmadn iddia ettiler. nemli olan batn, deruni anlamd. Onlara gre akli, objektif bilgi kurtulua ve mutlulua erdiremezdi. Kurtulu ve mutluluk ancak masum imamlarn takip edilmesiyle elde edilebilirdi. Btnilerin bu eletirileri ise dini metinlerin anlamlar konusunu tartma oda yapt. Din metinlerin lafzyla manalar arasndaki iliki detayl bir ekilde aratrlmalyd.

slm Dnce okullarnn oluum srecinde vurgulanmas gereken nemli bir husus da udur: Bu okullar yani felsefe, kelam, tasavvuf ve din usul okullar karlkl ve srekli bir etkileim ierisinde olmutur. Bu etkileim usul, dil ve konularn ieriklerinin zenginlemesinde kendisini gstermitir. Klasik dnemde varlk ile dil arasnda ayniyet grldnden dil aratrmalar nemsenmitir. Dier bir ifadeyle dil varlk ve gerekliin aynas olarak kabul edilmitir. Ayrca din metinlerin anlamlarn tespitinde Arap dilinin snrlar bir lt olarak kabul edildiinden Kelam ve fkh usul aratrmalar da bu konuya odaklanmtr. Dier bir ifadeyle Arap dilinin kullanm dini lafzn anlamn belirlediinden Kelam ve fkh limleri bu aratrmalara nem vermitir. Usul aratrmalarnda ise fkh usul incelemeleri nemlidir. Fkh usul tartmalarn yapan limler ayn zamanda kelamc kimlikleri de olduklarndan klasik dnemde kelam ve usul tartmalar i ie girmi bir ekildedir. slm dnce okullarn oluturan sebeplerden tanesini tespit ediniz.

SLM DNCE OKULLARI Bu erevede ortaya kan nemli slm dnce okullar kelam, felsefe ve tasavvuftur. Kelam

slm Dncesinin Kelam okullarnn ortaya knda ncelikle siyasi olaylar etkilidir. Hz. Peygamberin lmnn arkasndan kimin halife olaca sorunu ortaya kmtr. Hz. Alinin sonraki taraftarlar, halifenin kimin olacann dinen, vahiy yoluyla belirlendiini iddia etmilerdir. Hz. Osmann ldrlmesinin ardndan Hz. Alinin hilfeti dneminde meydana gelen Cemel ve Sffn savalar meydana gelmitir. Bu balamda bir Mslman ldrmenin din hkm, iman-gnah, kader-cebir, tekfir gibi konular tartlm ve zmler aranmtr. Mehd inanc bylesi bir ortamda tartlmaya balanmtr. te yandan Emevler ynetimlerini merulatrmak amacyla cebir inancn yaymaya almlardr. Btn bunlar kelm disiplininin domasna sebep tekil eden i faktrlerdir. Hilafet meselesi etrafnda Hariciler, ia ve Mrcie gruplar ortaya kmtr. Kader ve cebr konular etrafnda ise Cehmiyye, Cebriyye, Kaderiyye ve Mutezile okullar ortaya kmtr. Mutezile karsnda ise Selefiyye, Eari ve Maturidi okullar ortaya kmtr.

36

slm dncesinde kelm gelenei ise Frbnin de tespit ettii zere savunma roln oynamtr. Kelam bir yandan slm inan esaslarna yneltilen eletirileri akl yntemlerle cevaplandrmtr. Dier yandan da eletirilerden de istifade ederek slm inancn tutarl bir akl sistem haline getirmeye almtr. Nitekim Mslman kelamclarn yazm olduu reddiyeler bunun tezahrdr. Kelamclarn eletirilere cevap veri ekli cedel formunda gereklemi ve bu da onlarn yntemi olmutur.

Mslman toplum yaamnn geliimi, farkl kltr ve dnce gelenekleriyle karlamayla kelm ilminin konular farkllamtr. Daha sonra slm dnce okullarnn kendi ilerindeki etkileim de bu konular belirlemitir. Allah'n birlii, sfatlarnn stnl, kdemi veya huds, tekfir ve kader meseleleri tekil ediyordu. Peygamberl