Opracowanie powstało w ramach projektu: „Kamienie Pamięci – odszukaj bohatera Września”, realizowanego przez Instytut Pamięci Narodowej. Wykonawcy projektu:

Towarzystwo Przyjaciół Starachowic

Leszek Żmijewski

Szkoła Podstawowa Nr 1 w Starachowicach

Koło Historyczne

Aneta Trzos (opiekun)

Marlena Przepióra (opiekun)

ks. Przemysław Wójcik

młodzież:

Jakub Świrta

Piotr Urban

Biblioteka Pedagogiczna w Starachowicach

Maria Pawlikowska

Beata Kusiak

Mieczysław Uzar „Grab”

Życiorys

Mieczysław Uzar ps. „Grab” urodził się 28 czerwca 1922 roku w Starachowicach. Od 1937 roku uczył

się w tutejszej Szkole Rzemieślniczej Zawodowej przy Starachowickich Zakładach Górniczych. W lipcu 1939

roku w Starzowie koło Przemyśla ukończył szkolenie II stopnia Przysposobienia Wojskowego. Po agresji

Niemiec na Polskę zgłosił się do służby wartowniczej na terenie Starachowic a następnie do świeżo utworzonej

Ochotniczej Kompanii Szturmowej „Starachowice”. Walcząc w szeregach Kompanii Szturmowej pod

dowództwem por. Kazimierza Starowicza, bronił w dniu 6 IX Starachowic, następnie wziął udział w obronie

odcinka Wisły Środkowej (Kamień – Kępa Gostecka). Gdzie zostali włączeni w skład Warszawskiej Brygady

Pancerno – Motorowej 93 p.p. Otrzymali nazwę III Kompanii Szturmowej. Obrona Wisły na tym odcinku

trwała do 12 września. Po sforsowaniu Wisły przez Niemców wycofali się do Lublina. Brali udział w walkach

obronnych na ulicach miasta. Następnie kompania wycofała się do Łącznej n/Wieprzem. Po rozbiciu Wojsk

Polskich pod Chełma Lubelskim, ruszył w kierunku Węgier. Resztki rozczłonkowanej Kompanii Szturmowej

stoczyły bitwę z Ukraińcami a następnie zagrożone od wschodu zagarnięciem przez Armię Czerwoną, złożyli

broń Niemcom 29 IX. Przy najbliższej okazji, 30 IX Mieczysław Uzar zbiegł z niewoli.

Do Starachowic dotarł 15 X i włączył się do akcji zbierania i ukrywania amunicji po bitwie iłżeckiej. W 1940

roku podjął pracę w Zakładach Starachowickich i jednocześnie rozpoczął działania w konspiracji – w ZWZ

a potem w AK, od marca 1943 roku do grudnia 1944 roku pełnił funkcję specjalnego kuriera Obwodu Baszta –

Starachowice do oddziałów partyzanckich „Judyma”, „Szarego” i „Potoka”. Brał udział w akcjach dywersyjno

– sabotażowych, w uwalnianiu więźniów., zdobywał odzież, zabierał rannych.

W czerwcu 1944 roku został strzelcem i stacjonował w lasach starachowickich. Zmienił nazwisko na

Mazur Aleksander ( by nie narażać bliskich i kolegów z konspiracji). W dniu 2 kwietnia 1945 roku ożenił się

z Czesławą Gierada ps. „Malwa”, która w konspiracji pełniła funkcję łączniczki Komendanta Obwodu.

Po wojnie był długoletnim pracownikiem Fabryki Samochodów Ciężarowych STAR, czynnie działał w

organizacjach kombatanckich. Po dzień dzisiejszy stanowi przykład żołnierza, patrioty i obywatela

Rzeczypospolitej Polskiej.

Mieczysław Uzar ps. „Grab”

Wspomnienie (...) W lipcu 1939 r. jako uczeń Szkoły Rzemieślniczej uczestniczyłem w obronie ćwiczebnym PW i WF w

Starzawie k/Przemyśla i ukończyłem II stopień P.W. Zaznaczam że w programie Szkoły przedmiot P.W. był

obowiązkowy i przez 2 lata odbywało się regularne ćwiczenie obchodzenia się z bronią.

Po napaści hitlerowskiej na Polskę w dn. 1.09.39 r. zgłosiłem się do służby wartowniczej w obronie

obiektów w Starachowicach a następnie w dn. 6 września zostałem wcielony do formowanej przez tutejsze

R.K.U. Ochotniczej Kompanii Szturmowej dowodzonej przez por. Kazimierza Starowicza. Zostaliśmy

umundurowani i wyposażeni w karabiny najpierw francuskie „Lebelt” a potem „Mausery”. Nasz szlak bojowy

rozpoczął się od obrony Wisły na odcinku Kamień – Kępa Gostecka, gdzie zostaliśmy włączeni w skład

Warszawskiej Brygady Pancerno – Motorowej 93 p.p. Otrzymaliśmy nazwę III Kompanii Szturmowej. Obrona

Wisły na tym odcinku trwała do 12 września. W walkach z Niemcami współdziałała z nami obsługa 2 dział

przeciwlotniczych z Zakładów Starachowickich wycofanych z obrony Starachowic. W czasie walk na tym

odcinku zostało rannych kilku kolegów z naszej kompanii oraz Fistrowicz (piłkarz SKS) z obsługi działa

przeciwlotniczego.

Po sforsowaniu Wisły przez Niemców i spaleniu mostu w Kamieniu zostaliśmy przesunięci do

miejscowości Zakrzów, a następnie po forsownym marszu dotarliśmy do Lublina. W Lublinie po

przegrupowaniu i uzupełnieniu stanu osobowego oraz dozbrojeniu, zostaliśmy włączeni do formacji obronnych

miasta, którą dowodził płk Bartak. Został wówczas sformowany batalion „Starachowice”. Naszą Kompanią

nadal dowodził por. K. Starowicz.

Do bezpośrednich walk naszej Kompanii z wrogiem doszło w dniach 15-18 września. Szczególnie wsławiliśmy

się w dniu 17 września w bohaterskim ataku na budynek szpitala „Bobolanum” opanowany przez Niemców,

gdzie w walce bezpośredniej odbiliśmy szpital unieszkodliwiając oddział liczący 25 Niemców. Z tego 17

żołnierzy wzięliśmy do niewoli, przekazując Komendzie Obrony Miasta Lublina. Następnie Kompania nasza

wycofała się do miejscowości Łączna n/Wieprzem, potem do Puchaczowa gdzie pełniliśmy ochronę jakiegoś

sztabu.

Po kilku potyczkach z wrogiem w dniu 21 września wymaszerowaliśmy w kierunku Chełma

Lubelskiego. Byliśmy wówczas już okrążeni przez Niemców. Otrzymaliśmy rozkaz przebicia się z okrążenia

w kierunku południowym. Do decydującej bitwy z wrogiem przy udziale licznych jednostek z różnych formacji

WP doszło w dnia 22/23 września w okolicy Siedliszcz k/Chełma. Stoczyliśmy całodzienny bój

z przeważającymi siłami wroga, wspomaganym silnym ogniem artyleryjskim i broni maszynowej z pojazdów

opancerzowanych i samolotów. Wszystkie próby wyrwania się z okrążenia zakończyły się niepowodzeniem.

Zginęło wielu dowódców oraz naszych kolegów. Kompania nasza została rozbita. Pozostałą cześć oddziału, w

której i ja zostałem, zdołała się wycofać pod dowództwem por. Starowicza do odległego o 3 km lasu gdzie po 3

dniach nastąpiło złożenie broni i ukrycie jej przez oddział saperów. Następnie por. Starowicz podziękował nam

za ofiarną walkę i polecił wychodzić pojedynczymi grupami do okolicznych wiosek i przebierać się w cywilne

ubrania a potem wracać do Starachowic i czekać na jego rozkazy. Wróciłem do Starachowic w dniu 15

października 1939 r. a już w listopadzie 1939 r. włączyłem się wraz z kolegami do akcji zbierania i ukrywania

w lesie broni i amunicji. Działalność ta została przerwana w kwietniu 1940 r. na skutek aresztowania kolegów

oraz rozstrzelania naszego dowódcy por. Starowicza w Brzasku pod Skarżyskiem. (...)

Miejsca pamięci żołnierzy września 1939 r.

Pomniki i tablice

1. Pomnik Obrońcom Starachowic 1939

Pomnik usytuowany przy skrzyżowaniu Aleja Wyzwolenia i ul. 17 stycznia.

Autor pomnika – W. Niewiadomski. Fundator – Społeczeństwo Starachowic.

Wykonany z betonu a tablica z brązu.

Napis dużymi literami z betonu: / OBROŃCOM STARACHOWIC /.

Na pionowej płycie z betonu napis: / 6. IX / 1939 /.

Przed pomnikiem ustawione działko przeciwlotnicze, wzdłuż alejki umieszczony jest napis z betonowych liter

/OBROŃCOM STARACHOWIC /.

Na tablicy z brązu napis: / 6 WRZEŚNIA 1939 R. / BATERIA / PRZECIWLOTNICZA / CYWILNEJ OBRONY /

STARACHOWIC / ZMUSIŁA DO ODWROTU / CZOŁÓWKĘ PANCERNĄ / WOJSK NIEMIECKICH / W

ODWECIE / NIEMCY ZAMORDOWALI / 23 OSOBY NA TERENIE / WANACJI I MICHAŁOWA / CZEŚĆ

PAMIĘCI / PIERWSZYM OFIAROM / TERRORU / SPOŁECZEŃSTWO / STARACHOWICE 6. IX. 1984. /.

W dniu wybuchu II wojny światowej w Starachowicach utworzono Komendę Obrony Miasta, na czele,

której stanął mjr Trzebiński. Zadaniem komendy było zabezpieczenie miasta i Zakładów Starachowickich

przed nalotami niemieckiej Luftwaffe. W zakładach utworzono posterunki obserwacyjne i ustawiono dwie

baterie dział przeciwlotniczych. Ponadto pracownicy zakładów, rezerwiści por. L. Kistelski i por. J. Sosnowski

sformowali baterię zenitówek, którą ustawiono w południowej części miasta. Stanowiska artylerii

przeciwlotniczej rozmieszczono także na wzgórzach okalających miasto. Ponieważ zakłady zaprzestały

produkcji, z części robotników sformowano plutony pod kierownictwem por. L. Kistelskiego. Dnia 6 września

oddziały rozpoznawcze 2 Dywizji Lekkiej Wehrmachtu, działającej na Kielecczyźnie usiłowały zając

Starachowice. Atak Niemców został powstrzymany przez zdecydowany opór obrońców miasta.

Dopiero wieczorem por. L. Kistelski opuścił miasto na czele dwóch plutonów dział udając się pod Iłżę, gdzie w

następnych dniach walczył w składzie Grupy Operacyjnej gen. S. Skwarczyńskiego. W odwet za opór stawiany

przez obrońców, hitlerowcy zajmując miasto zamordowali 23 osoby w Michałowie i Wanacjii1

.

2. Tablica upamiętniająca ofiary wojny z osiedla Wanacja

Wanacja. Ul. Jana Pawła II, kościół p.w. Matki Bożej Nieustającej Pomocy.

Na tablicy napis: /Ś.P/ Pamięci 23 niewinnych ofiar z osiedla WANACJA / zamordowanych przez żołnierzy

niemieckich / w dniu 6 września 1939 r./ w odwecie za zbrojny opór stawiany agresorom przez obrońców

Starachowic/.[I rząd]/BAJA STANISŁAW – lat 38/ GAŁKA JAN – lat 52/ GUDEJ STEFAN – lat 46/

JAGIEŁŁO JÓZEF – lat 33/ JASIŃSKA ZOFIA – lat 24/ KARBOWNICZEK TADEUSZ – lat 28/

KŁOCZOWSKI BOLESŁAW – lat 28/ KMIEĆ WŁADYSŁAW – lat 31/ KRZEPKOWSKA ADELA – lat 9/

KSEL WŁADYSŁAW – lat 26/ KWIATKOWSKI JÓZEF – lat 34/ ŁUCZKIEWICZ ADAM – lat 39/[II rząd]

MAJ JAN – lat 35/ MASTERNAK JAN – lat 36/ MICHALSKI KAZIMIERZ – lat 32/ MIKUŁA JAN – lat 43/

PAWLIK WALERIAN – lat 42/ SOKÓŁ ANTONI – lat 29/ SOKÓŁ WINCENTY – lat 35/ UCIŃSKI

STEFAN – lat 29/ WACOWSKI ALEKSANDER – lat 14/ WĘGRZYNOWSKA JANINA – lat 25/

ZAJĄCZKOWSKI STANISŁAW – lat 29/. Niech odpoczywają w pokoju/ Starachowice 1 września 1996 r.

Żołnierze Armii Krajowej/.

3. Tablica upamiętniająca udział junaków Przysposobienia Wojskowego w wojnie obronnej 1939 r.

Uczniów fabrycznej szkoły zawodowej, późniejszych żołnierzy AK.

Ul. 1. Maja 4 – budynek ZSZ NR 2.

Data powstania – 6.IX. 1994 r. Tablica marmurowa. Patronat – młodzież ZSZ NR 2, Światowy Związek

Żołnierzy Armii Krajowej.

Napis: / 6.IX.1939 R. / OCHOTNICZA KOMPANIA SZTURMOWA / „STARACHOWICE” / POD

DOWÓDZTWEM / POR. KAZIMIERZA STAROWICZA / STĄD ROZPOCZĘŁA SZLAK BOJOWY: /

SOLEC – LUBLIN – JANÓW LUB. – KOCK – WOLA GUŁOWSKA / 63 UCZNIOM FABRYCZNEJ

SZKOŁY ZAWODOWEJ / PÓŹNIEJSZYM ŻOŁNIERZOM AK / SZKOŁA / ŚWIATOWY ZWIĄZEK

ŻOŁNIERZY AK / 6.IX.1994 R. /.

Tablica upamiętniająca udział 63 uczniów Przysposobienia Wojskowego późniejszych żołnierzy Armii

Krajowej w wojnie obronnej 1939 r. W szeregach „Ochotniczej Kompanii Szturmowej Starachowice”

pod dowództwem por. Kazimierza Starowicza. Większość uczestników walk na przełomie października i

listopada 1939 r. powróciła do Starachowic podejmując dalszą walkę w konspiracji ZWZ-AK. Porucznik

Kazimierz Starowicz aktywnie działa w konspiracji – ZWZ komendy obwodu iłżeckiego

Tablica pamiątkowa poświęcona OCHOTNICZEJ KOMPANII SZTURMOWEJ „STARACHOWICE”

znajdująca się w Starachowicach

„Baszta”. Aresztowany 4.VI. 1940 roku w Iłży, został rozstrzelany w masowej egzekucji 29.VI. 1940 r. w

Brzasku pod Skarżyskiem2.

4 Tablica upamiętniająca „westerplatczyka”

Michałów. Kościół p.w. NMP Królowej Polski przy ul. Ostrowieckiej. Płyta pamiątkowa znajduje się przy

wejściu do kościoła przy bocznej ścianie. Fundator – rodzina. Odsłonięcia dokonano we wrześniu 2005 r3.

Uroczystą Mszę Świętą celebrowało trzech księży: ks. kanonik Bogdan Lipiec, ks. dziekan Józef Domański i

ks. Zbigniew Wypchło. Po mszy tablicę odsłonili: Mieczysława Ogrodowska – bratanica, Marian Mróz –

wicestarosta i Jan Kosiela – przewodniczący Rady Powiatu Starachowickiego.

Napis: / DLA WIECZNEJ PAMIĘCI / Ś.P./ EUGENIUSZOWI ANIOŁKOWI / OBROŃCY

WESTERPLATTE WE WRZEŚNIU 1939/ ZAGINIONEMU W HITLEROWSKIM OBOZIE/ JENIECKIM/

RODZINA/.

Pochodził z Kuczowa. „(...) był on ulubieńcem majora Sucharskiego. (...) który na rozkaz dowódcy obchodził

placówki z białym płótnem i obwieszczał żołnierzom koniec epopei westerplackiej.”4 Po poddaniu placówki

znalazł się w obozie jenieckim Stalag I A. W dniu 18 XI 1941 r. zwolniony do Bartoszyc. Dalsze losy nieznane.

Po wojnie uznany został za zmarłego.

Na wiosnę 1939 roku z woj. kieleckiego przybyła grupa z 2 Dywizji Piechoty Legionów z 4 Pułku

Piechoty Legionów w Kielcach, stanowiąca Pluton Wartowniczy Westerplatte.

Mogiły

Cmentarz Rzymsko – Katolicki przy ulicy Iłżeckiej

1. Mogiła – Wiktor Dróżdż

Lastrykowa płyta. Napis: /Ś.P./WIKTOR DRÓŻDŻ /ŻYŁ LAT 80 /ZM. 20 X 1982 /POKÓJ JEGO DUSZY/.

Obrońca Starachowic we wrześniu 1939 roku.

Cmentarz Rzymsko – Katolicki przy ulicy Zgodnej [Górny]

1. Mogiła – Bolesław Kłoczowski

Lastrykowa płyta. Napis: / Ś † P /BOLESŁAW KŁOCZOWSKI / UR. 12.X.1903 R. / POLEGŁ Z BRONIĄ W

RĘKU / W OBRONIE OJCZYZNY / 6.IX.1939 R. / W STARACHOWICACH. /5

Na górze Trzech Krzyży znajdowało się stanowisko obrony przeciwlotniczej.

Przy obsłudze działa pełni służbę jako doświadczony artylerzysta. Podczas ostrzału z samolotu zostaje ciężko

ranny, umiera 6.

Cmentarz Rzymsko – Katolicki przy ulicy Zgodnej [Dolny]

1. Mogiła zbiorowa żołnierzy września

Płyta wykonana z kamienia, na której napis:

/Ś.P./ TU SPOCZYWAJĄ /OBROŃCY OJCZYZNY /POLEGLI /WE WRZEŚNIU 1939 ROKU /Cześć Ich

pamięci/.

Przy murze ogrodzeniowym od strony zachodniej znajduje się zbiorowa mogiła ofiar okupacji

hitlerowskiej. Na warcie stoją tuje, a nad grobem pochyla się brzoza. W 1974 roku grób został obłożony

betonowymi krawężnikami. Ustawiono również krzyż betonowy, na którym zamontowano blaszaną tablicę o

następującej treści: /Mogiła zbiorowa żołnierzy Wojska Polskiego poległych w czasie II wojny światowej/. W

1984 r. zmieniono tablicę oraz treść napisu: / Mogiła zbiorowa ofiar terroru / Cześć ich Pamięci /. W 1985 roku

postawiono kamienny krzyż, oraz ponownie zmieniono treść napisu na tabliczce: /ŚP / MOGIŁA /

ZBIOROWA / ŻOŁNIERZY WRZEŚNIA / POKÓJ ICH PAMIĘCI/. W 2008 roku gruntownie odnowiono

grób, zastępując krzyż dużą kamienną płytą. Na granitowej tafli wyryto orła, krzyż i inskrypcję.

Cmentarz Rzymsko – Katolicki przy ulicy Radomskiej (Bugaj)

Pomnik Żołnierza Wrześniowego

Wykonany z kamienia. Na wysokim cokole sylwetka żołnierza. Rzeźbę wykonał Zbigniew Adamczyk.

Odsłonięty w dniu 6 września 2006 roku. Opiekunem jest Urząd Miejski w Starachowicach. Ustalono

prawdziwe nazwiska żołnierzy września pochowanych na tym cmentarzu. Wyryto je na postumencie.

Inskrypcja: /TU SPOCZYWAJĄ /ŻOŁNIERZE WOJSKA POLSKIEGO /OBROŃCY OJCZYZNY /WE

WRZEŚNIU 1939 ROKU /.

/ALFONS LAMKOWSKI /PPOR. 64 PUŁKU PIECHOTY /UR. 18.10.1915 †7.09.1939 /

/ADAM DROZD /STRZELEC /UR. 5.08.1912 †17.09.1939/ [Było Adam Dróżdż]

/WŁADYSŁAW KUBÓW /STRZELEC /UR. 11.11.1916 †14.09.1039/ [Było Władysław Kubur]

Chłopcy ze Szkoły Zawodowej przeszkoleni do obrony miasta w ramach zajęć PW i WF

Kazimierz Starowicz – organizator i dowódca kompanii ochotniczej „Starachowice”

Fragment plakatu prezentowanego w Bibliotece Pedagogicznej

w Starachowicach

Bohater Września oznaczony medalem „ZA UDZIAŁ W WOJNIE OBRONNEJ 1939”

FRANCISZEK LABUDA /STRZELEC / †12.10.1939 / [Było Franciszek Zaguda]

/STANISŁAW TRESKA /STRZELEC /UR. 12.09.1914 †12.09.1939/

/ALFONS BRUNON ALEKS LEMKOWSKI /STARSZY STRZELEC /UR.17.07.1916 †09.1939/.

Rozrzucone wśród lasów

1. Mogiła żołnierza września

Nadleśnictwo Starachowice, Leśnictwo Wąchock, oddział 6h.

Ażurowy krzyż metalowy z wizerunkiem Ukrzyżowanego Chrystusa, ogrodzenie z metalu. We wrześniu 1939

r. ( dokładnej daty i okoliczności śmierci brak), zginął żołnierz Wojska Polskiego.

2. Mogiła żołnierzy września

Nadleśnictwo Starachowice, Leśnictwo Tychów, oddział 4c.

We wrześniu 1939 r. ( dokładnej daty brak), walcząc z Wehrmachtem poległo dwóch żołnierzy pp. „Brzezany”.

Pochowani zostali w miejscu śmierci.

Krzyż żelazny z wizerunkiem Ukrzyżowanego Chrystusa. Mogiła ogrodzona płotkiem sztachetowym.

3. Mogiła żołnierzy września

Nadleśnictwo Starachowice, Leśnictwo Wąchock, oddział 54 b, przy drodze leśnej z Wąchocka do Mirca.

Krzyż żelazny z wizerunkiem Ukrzyżowanego Chrystusa. Mogiła ogrodzona żelaznymi łańcuchami. Na

kamiennej płycie napis: /PUŁK PIECHOTY „BRZEŻANY” / NA TYM TERENIE / TOCZYŁ WALKI

Z WEHRMACHTEM / WE WRZEŚNIU 1939 R. / POLEGLI ŻOŁNIERZE ZOSTALI POCHOWANI W

MIEJSCU ŚMIERCI / SPOŁECZEŃSTWO MIASTA I GMINY WĄCHOCK/

We wrześniu 1939 r. walcząc z Niemcami poległo w walce dwóch żołnierzy WP z pułku „Brzeżany”. 1 Pawelec A., W obronie miasta. Z kart wojny obronnej 1939 r. w Starachowicach, Starachowice 1986; L. Kaczanowski, B. Paprocki,

Miejsca... s. 323-324. 2 Kronika okupowanego miasta Starachowic i powiatu iłżeckiego 1939 – 1945, Starachowice 1998, s. 43, 46. 3 OLO, Upamiętniony na tablicy, w: Tygodnik Starachowicki nr 38/2005, s.19. 4 Górnikiewicz St., Lwy z Westerplatte, Gdańsk 1988, wyd. II, s. 352.

5 Sabatowie T. i Z., Miejsca pamięci narodowej z okresu wojny obronnej 1939 r. na Kielecczyźnie, w: Rocznik Świętokrzyski t. 18,

Kielce 1991, s. 140. 6L. Zioło, Starachowicki wrzesień, Warszawa 1986, s. 64.