1. Modele wiedzy, przesłanki modelu naukowego wiedzy. 2. Wiedza potoczna i wiedza naukowa o społeczeństwie.

Ludzie, by aktywnie uczestniczyć w otaczającym ich świecie, muszą coś o nim wiedzieć. Owa wiedza warunkuje skuteczne działanie i przeżycie, ponieważ aby przeżyć, musimy posiadać pewne wiadomości połączone z pewnymi umiejętnościami. Czerpiemy je ze społeczeństwa, w którym żyjemy. Wiedza może mieć różny charakter i źródła. Najbardziej istotna jest zdobywana od dzieciństwa wiedza POTOCZNA płynąca z codziennego doświadczenia.

• Ma charakter praktyczny (dzięki temu możemy działać logicznie i sensownie) Odwołujemy się do niej, kiedy tłumaczymy sobie niepowodzenia i sukcesy, a także określamy nasze miejsce wśród innych ludzi.

• Związana jest najczęściej z danym miejscem i czasem. • Jej cechą charakterystyczną jest także to, że (właśnie ze względu na jej przystosowawczą rolę)

traktujemy ją z reguły jako pewną, a świat którego dotyczy, jako dany i naturalny. Dla większości ludzi wiedza potoczna stanowi zasadniczą część ich znajomości społecznego świata.

W miarę rozwoju umysłowego poszczególnych jednostek i społeczeństw ludzkich, dołącza się bowiem do niej odmienna refleksja, wiedza o innej genezie. Przyswajana najczęściej na innej drodze (np. w szkole) i wpływająca na wiedzę potoczną.

• Zawarta jest w wierzeniach religijnych, w sztuce, w literaturze, filozofii, ideologiach, publicystyce.

Wiedza każdego z tych rodzajów odznacza się specyficznymi cechami, odmiennymi od wiedzy potocznej. Swoiste właściwości posiada zwłaszcza jeden rodzaj społecznej wiedzy – wiedza NAUKOWA dostarczana przez nauki społeczne , w tym socjologię.

• Jest to wiedza tworzona przez profesjonalistów i pod wieloma względami można ją przeciwstawić wiedzy potocznej.

• Jej podstawy tworzą systematyczne badania, mające na celu sformułowanie i uzasadnienie sądów o społecznej rzeczywistości. Podobnie jak we wszystkich naukach to uzasadnienie jest warunkiem akceptacji sądów przez innych członków środowiska badaczy i wejścia w skład ogólnego dorobku.

• Wiedza naukowa jest lepiej uzasadniona od potocznej. • Jako będąca rezultatem badań, zmierza do obiektywizacji, do uniezależnienia się

od poszczególnych jednostek, a nawet grup, do tego, aby mogła być zaakceptowana przez wszystkich na podstawie określonych danych.

• Wiedza naukowa w porównaniu z wiedzą potoczną jest bardziej abstrakcyjna, operuje abstrakcyjnymi pojęciami. (Ale na przykład wiedza potoczna może być przedmiotem badań naukowych)

Różnice wiedzy potocznej i naukowej

WIEDZA POTOCZNA WIEDZA NAUKOWA

1) Wiedza zindywidualizowana, subiektywna, różna, zależna od doświadczeń życiowych (nabierana m.in. w czasie socjalizacji)

1) Jednolita, systematyczna. Sądy należące do tzw. korpusu wiedzy w danym momencie, uznawane są za prawdziwe, zmierzające do obiektywizacji.

2) Ma charakter konkretny i praktyczny. Ludzie posługują się nią w życiu społecznym. Zawiera (na ogół) sądy jednostkowe, uogólnienia sprowadzane są do pewnych klas zachowań człowieka, stosowane do określonych sytuacji.

2) Ma charakter abstrakcyjny; sądy zawarte w niej nie są jednostkowe, lecz ogólne. Odnoszą się do zbiorów ludzi i mają charakter generalizacji historycznych lub praw naukowych.

3) Język – wiedza potoczna operuje językiem potocznym. Jest to język mało precyzyjny (niejednoznaczny), nie jest wolny od ocen,

3) Język nauki jest wolny od ocen. Jest, jak mówi Osowski, „językiem treści

1

posiada komponenty emocjonalne. pojęciowych”.

4) Nie jest systematyczna. Wiedza pełna wewnętrznych sprzeczności, mało spójna; a w związku z tym sądy jej są wewnętrznie sprzeczne i niespójne

4) Immanentną cechą nauki jest systematyczność jej wiedzy. Jest uporządkowana, w sposób świadomy dąży do eliminacji sprzeczności weń się pojawiających.

5) Nie troszczymy się o jej uzasadnienie – działa ona na zasadzie pewnej oczywistości. Jest to produkt naszych doświadczeń, życia, naszych bliskich.

5) Empiryczne uzasadnienia sądów są sprawą zasadniczą. Uzasadnienie musi być uzasadnieniem intersubiektywnym, procedura badawcza jawna, określony stopień pewności i generalizacji sądów.

3. Historia badań empirycznych nad społeczeństwem.

Początków badań społecznych w dziejach kultury śródziemnomorsko – europejskiej dopatrzyć się można w wielu etapach historii:

I. CZASY STAROŻYTNE: Spisy ludności lub jej poszczególnych grup w Izraelu i Rzymie. Sprawozdania gospodarcze w Egipcie. Relacje etnograficzne i etnograficzno – historyczne. Opisy dotyczące stosunków politycznych w Grecji.

II. ŚREDNIOWIECZE Spisy ludności i majętności zawarte w „Domesday Book” z 1085 roku zrobione dla

Wilhelma Zdobywcy w AngliiIII. RENESANS

Wielkie odkrycia geograficzne – mnożą się opisy ludów z nowo odkrytych kontynentów.

IV. WIEK XVIII Pojawia się właściwa historia badań społecznych. Rozpoczynają się spisy powszechne,

opisy miast i krajów, monografie społecznych problemów.Rewolucja francuska uświadomiła nietrwałość wiedzy i pragnienie znalezienia uogólnionych praw dotyczących społeczeństwa. Uświadomiona została potrzeba gromadzenia badań empirycznych, by zrozumieć życie społeczne. Rozpoczęły się regularnie prowadzone spisy powszechne.

∗ Szwecja 1749 r ∗ USA 1790 r. (materiał zebrany w trakcie tego spisu był tak fascynujący, że konstytucyjnie

nakazano robić spisy co 10 lat)∗ Francja 1800 r.∗ Wielka Brytania 1801 r.∗ Częściowo prowadzone spisy w Polsce w latach 1777 i 1787 r.∗ Rosja 1897 r.

W XIX wieku pojawia się socjologia spekulatywna, której zadaniem było budowanie wielkich teorii, by udowodnić empirię. Wiedziano wówczas, że metody badawcze są ważne, ale ich nie praktykowano. Ważniejsze było tworzenie teorii niż ich uzasadnianie empiryczne. Również w XIX wieku rozwijają się badania statystyczne (I nurt badań), które pociągnęły za sobą kolejne spisy powszechne.

∗ Pojawiają się towarzystwa statystyczne – doskonalą się metody badawcze, gromadzenia danych i ich prezentacji. Za prekursora badań nad społecznymi problemami uznany jest John Howard, autor monografii o więźniach i warunkach życia więźniów w Anglii, Walii i Europie, napisanych na podstawie obserwacji, rozmów z zainteresowanymi i analizy dokumentów.

∗ Wraz z tym rozwija się matematyka

2

∗ Ale co ważniejsze pojawiają się podręczniki metodologiczne (jak tworzyć i zadawać pytania).

∗ Ujednolicają się wskaźniki na świecie, aby analizy mogły być porównywane.Spisy powszechne użyteczne były w polityce władz, która w epoce światłego absolutyzmu, a później w czasie ugruntowania się demokracji, stawała się coraz bardziej racjonalna i wymagała oparcia na pewnych racjonalnych przesłankach.

II nurt badań dotyczył lustracji społecznych. Metody lustracji społecznych: Obserwacja Analiza dokumentów Sondaże Wywiady

Za ich pomocą badano problemy związane z rewolucją przemysłową, rozwojem miast, wyzyskiem ludzi, biedą, pojawieniem się patologii społecznych. Rozkwitały instytucje charytatywne, ze względu na potrzebę pomocy innym. Podejmowano próby reform społecznych, by nie było biedy, a to pociągnęło za sobą konieczność zebrania danych o strukturze społecznej, czynnikach wywołujących biedę i opinii publicznej. Niedługo po tym dziennikarze zaczęli zamawiać badania o opinii publicznej i tak pojawiają się badania empiryczne gromadzone w BIAŁYCH KSIĘGACH. Pojawiają się publikacje dotyczące życia społeczeństwa.Jednak badania empiryczne były realizowane poza nurtem socjologii, bowiem nadal dominowała socjologia spekulatywna.

4. Historia badań empirycznych w socjologii.

1900 rok – okres przemian gospodarczych, moralnych, kulturowych. Rośnie rola mediów i opinii publicznej. Nurt badan empirycznych dokonywał się poza socjologią Rzadko korzystano w pracach badawczych z badań statystycznych. Socjologia akademicka nie wychodziła z gabinetów, tworząc koncepcje o charakterze spekulatywnym. Przełom w rozwoju myśli empirycznej w socjologii światowej to prace m.in. socjologów amerykańskich – np. Parsonsa, który zainicjował badania nad mieszkańcami miast. Przejęcie przez socjologię ukształtowanego już warsztatu badań społecznych ze współczesnymi zjawiskami, połączone z jego rozbudową zapoczątkowane zostało podczas I wojny światowej przez amerykańskich socjologów. W części byli oni wykształceni w Europie, pozostawali pod wpływem amerykańskiego pragmatyzmu i amerykańskiej niechęci do spekulacji. Największą rolę odegrali w tym procesie socjologowie skupieni wokół E. Parka w tzw. szkole chicagowskiej. Opublikowany w 1915 r. artykuł dotyczący zachowania ludzi w zurbanizowanym środowisku doczekał się wielu przedruków.Empiryczne badania i socjologia spotkały się przy okazji pracy Znanieckiego i Thomasa. Zweryfikowali oni tezę naukowa empirycznie (mowa tu o metodzie biograficznej). Rozpoczęto analizować zjawiska poprzez odwoływanie się do doświadczeń ludzi – metoda jakościowa. Stąd rozwój w latach 30. XX wieku metody biograficznej. W latach 30. XX wieku rozwija się również metoda ilościowa. Rozpoczyna się od sondaży telefonicznych, przedwyborczych, które jednak są mało reprezentatywne, ze względu na fakt, że nie każdy obywatel USA miał telefon. Następnie rozwijają się badania marketingowe (nad gospodarką). Powstają instytuty socjologiczne (np. Instytut Gallupa), bowiem socjolodzy wierzą, że w końcu uda się sformułować prawa ogólne dotyczące społeczeństwa. Okres II wojny światowej. USA bada różne wątki związane z przygotowaniem do wojny (by poznać wroga i jego zachowania, by móc cokolwiek przewidywać). Badania przeprowadzano w armii (jej funkcjonowanie). Żołnierzy traktowano jako małą grupę społeczną. Celem było poznanie warunków, jakie należy im stworzyć, by działali sprawnie.

BADANIA EMPIRYCZNE W POLSCE.Florian Znaniecki założył instytut w Poznaniu i objął katedrę socjologii na Uniwersytecie Ponańskim. Ogłosił konkurs na pamiętniki robotnika. Metody jakościowe kwitły do lat 30. potem o nich zapomniano na rzecz badań ilościowych, które w Polsce dotyczyły głównie badania wsi. Powstają kolejne instytuty badawcze. W czasie II wojny światowej miało miejsce badanie socjologiczne w Szarych Szeregach, które dotyczyło młodych ludzi, ale niestety zaginęły jego rezultaty. Po II wojnie

3

światowej reaktywowano socjologię. Irena Nowakowska badała Żydów, badania jednak nie powiodły się. Socjologia rozwijała się powoli, po czym została uznana za naukę burżuazyjną i zamknięto wszystkie katedry a profesorów pozwalniano. Dopiero po 1956 roku nastąpiło ponowne docenienie socjologii. Badania prowadził m.in. Stefan Nowak („przekonania społeczne i polityczne studentów” na próbie reprezentatywnej), który zadawał bardzo śmiałe pytania. Lata 60. i 70. to fascynacja metodami ilościowymi. Rozkwitły sondaże i metody standaryzowane. Badania były jednak pod kontrolą rządu. Istniała cenzura wewnętrzna, bo socjolodzy wiedzieli, że i tak część badań nie zostanie opublikowana. Lata 80. to rozczarowanie, bo badania nie ujawniały żadnych znaczących kwestii. Metoda ilościowa nie mogła dotrzeć do głębokich warstw świadomości społeczeństwa, ale nie stosowano jeszcze metod jakościowych. Dopiero w czasie stanu wojennego coś się zmieniło i obecne istnieje pewna równowaga między tymi dwoma rodzajami badań.

5. Funkcja naukowa socjologicznych badań empirycznych.

Wyróżniamy 3 funkcje badań empirycznych Naukową Praktyczną Humanistyczno – oświatową.

Skupmy się na tej pierwszej. Funkcja naukowa, a więc oddziaływanie przyczyniające się do rozwoju socjologii, spełniana jest w ramach pewnego układu. Musi istnieć socjologia, badania socjologiczne oraz środowisko socjologiczne (naukowe) zaznajomione z wynikami oraz badacze, którzy dokonują analizy danych. Chodzi o to, by istniało przyzwolenie na uprawianie socjologii. Wszystkie te czynniki muszą być akceptowane przez naukowe środowisko, by mogły wejść do nauki. Rola środowiska socjologicznego:

Funkcja kontrolna wobec innych podejmujących badania (chroni naukę przed oszustwami) Ocena badań Ważna rola autorytetów i ich opinii (zlicza się ile razy ktoś był cytowany, bada się ich

wpływ na rozwój nauki oraz wpływ ich książek na ów rozwój)Celem badań może być rozstrzygnięcie problemów już postawionych lub weryfikacja twierdzeń i ich konsekwencji. Dotychczasowy dorobek stanowi punkt wyjścia dla dalszego rozwoju. Dzieje się tak niezależnie od faktu, że najogólniejsze założenia, na których ten dorobek się opiera, bywają zakwestionowane i ulegają zmianom, co nie pozostaje bez wpływu na ocenę dotychczasowego dorobku, ale nie powoduje jego odrzucenia. Środowiska socjologów są zorganizowane w:

Zespoły uczonych Instytuty Katedry Wydziały Towarzystwa naukowe Redakcje czasopism

Twierdzenie, które badania, jeśli zostały zaakceptowane, wzbogacą naukę, cechuje różny stopień ogólności, różny charakter. Pożądane są uzasadniane twierdzenia, których zastosowanie jest najszersze, a więc sądy najbardziej ogólne oraz odnoszące się do zjawisk wielowymiarowych. Specjalną wagę przywiązuje się do twierdzeń o związkach między zjawiskami, zwłaszcza o związkach przyczynowo – skutkowych. Są one bardzo użyteczne przy wyjaśnianiu zjawisk, stanowią tez dobrą podstawę do przewidywań. Pojedyncze badania własnych społeczeństwa w pełni realizują naukową funkcję już wtedy, gdy ich wyniki mogą być wykorzystane przy potwierdzeniu tj. konfirmacji, bądź przy falsyfikacji ściśle ogólnych twierdzeń, praw i teorii.

6. Funkcja praktyczno – użytkowa socjologicznych badań.

4

Ta funkcja wiąże się z badaniami powiązanymi z działalnością ludzi, badaniami nastawionymi na osiąganie konkretnych celów(np. zamawianie badań).Układ, który musi być spełniony, by ta funkcja mogła zaistnieć:

Socjologia jako nauka Badanie empiryczne Sponsor – instytucja (osoba zlecająca badania); badania na zamówienie (przez polityków,

partie, organizacje społeczne, organizacje o charakterze gospodarczym)Cel materialny to osiąganie zysków finansowych, niematerialny to władza polegająca na posiadaniu informacji. O charakterze badań decyduje zleceniodawca. W PRL-u badania głównie zlecał OBOP, był to bowiem jedyny ośrodek bardziej praktyczny działający na zlecenie. Założono go w 1957 r. Realizował badania niezależnie i bardzo rzetelnie. W 1982 r. założono CBOS. Oba te ośrodki zatrudniały socjologów i konkurowały ze sobą. CBOS uzyskiwał bardziej prorządowe wyniki, choć oba były porównywalne. Różnice wynikały z wieku ankieterów (w CBOS-ie starsi, emeryci i byli wojskowi).Badania opinii publicznej w większości są realizowane dla instytucji o charakterze gospodarczym, dla mediów. Te ośrodki badając społeczeństwo na zlecenie ponoszą odpowiedzialność za wyniki swoich badań, za ich upublicznianie.

7. Problem etyczny badań praktyczno – użytkowych w socjologii.

Problem etyczny polega na tym, że nie wiadomo, czy wszystkie rezultaty badań jakie uzyskaliśmy publikować. Możemy odkryć przecież coś, co może być w zasadzie wykorzystane przeciwko badanej grupie. Innym problemem jest to, czy przyjmować wszystkie zlecenia.

8. Funkcja humanistyczno – oświatowa badań socjologicznych.

Chodzi tutaj o popularyzowanie badań socjologicznych, ale nie danych statystycznych (np. publikacje książkowe). Ważne sa te prace, których celem jest kształtowanie postaw społecznych i oddziaływanie na społeczeństwo.

9. Warunki sprzyjające realizacji funkcji badań socjologicznych.

Można wyróżnić właściwie cztery takie najważniejsze warunki sprzyjające realizacji wymienionych wyżej funkcji.

I. Demokracja – system polityczny musi sprzyjać tym funckjoma. Pluralizm myślib. Swoboda rozwoju środowiska naukowegoc. Brak cenzuryd. Wolność doboru problemu badawczego.

Jak bowiem pamiętamy (co jest opisane w pytaniu o empirie w socjologii, głównie część o Polsce, którą dzielnie z notatek przepisałam ;) ) w czasach komunizmu w Polsce, zwłaszcza w latach 70. i 80. badania nie miały większego sensu, bo istniała ta wewnętrzna cenzura, badacze nie widzieli sensu w ujawnianiu niektórych danych, bo one i tak by nie poszły do druku. Do tego ludzie boją się wyrażać własne poglądy w kraju, w którym ma ustawowo dominować jeden światopogląd. A nauka nie będzie się rozwijać, gdy masowo zamykane są katedry i zwalnia się profesorów.

II. Pieniądze – pieniądze musi mieć zarówno ten, kto badanie zleca, jak i ten, kto je realizuje. W krajach biednych, gdzie nie ma na jedzenie i podstawowe środki do życia, prowadzenie badań naukowych może wydać się zbędnym luksusem i marnotrawieniem pieniędzy

III. Samodzielność i niezależność badaczy – tu chyba wiadomo o co chodzi. Nikt nie może narzucać badaczom co i jak mają badać.

IV. Wolny rynek w doborze ośrodków badawczych – musi istnieć jakaś konkurencja. Kiedy ośrodków jest więcej starają się one lepiej pracować, a zleceniodawca ma większy wybór.

5

10. Orientacje teoretyczne współczesnej socjologii a badania empiryczne. 11. Osobliwości nauk społecznych w porównaniu z naukami przyrodniczymi. 12. Plan badawczy. 13. Koncepcja badawcza: składniki.

Ustalenia badacza, po co robi badania, jakimi metodami i technikami zamierza zbierać materiały; ustalenia odnoszą się do (to te składniki):

• Problematyki badania;• Aparatury pojęciowej (aparatu pojęciowego)

kluczowe definicje związane z siatką pojęciową definiuje się pojęcia wpisane w pytania badawcze oraz w temat badawczy

wyjaśnianie definicji operacyjnych – nie może być żadnych niedomówień• Przedmiotu badań;• Technik otrzymywania materiałów• Innych technik badawczych:

o techniki doboru zjawisk do badaniao techniki właściwego opracowania materiału – np. kodowania, budowy skal;o techniki oceny wartości zebranego materiału - techniki kontroli pracy ankietera,

techniki weryfikacji danych;

• Metody badań oraz stopnia ich uzasadnienia (ocena wniosków i ich uzasadnienie);• Definicji, z których składają się etapy procesu badawczego• Znalezienie odpowiedniego narzędzia badawczego• Jednostek analizy i sposobu doboru tych jednostek – dobór próby• Sposobu prezentacji przebiegu badania, wyników i jego rezultatów;

Projekt badań jest pojęciem szerszym niż pojęcie koncepcji. Pojęcie koncepcja badań zawiera się w pojęciu projektu badań, który ponadto zawiera pojęcie harmonogramu badań oraz kosztorysu.

14. Problematyka badań, pytania badawcze, hipotezy.

a) Problematyka badań • To pewien zbiór pytań lub zhierarchizowany zbiór pytań tego rodzaju, iż warunkiem udzielenia

odpowiedzi na pytanie bardziej ogólne w tym systemie są wcześniejsze odpowiedzi na pytania bardziej szczegółowe.

• Określenie przedmiotu zainteresowań w postaci pytań nie jest jeszcze określeniem problematyki badawczej. Sprecyzowanie celu, dla którego badanie jest podejmowane.

o Np. eksploracja (badanie wstępne)o Badanie opisowe

• Problemem może być pytanie „Jak wygląda struktura społeczna małego miasteczka w Polsce?” lub „Czy stereotypy rzeczywiście odgrywają dominującą rolę w procesach społecznego postrzegania?”, ale nie: kultura masowa w Polsce czy rodzina w Polsce to są przedmioty badań

• Schemat problematyki badań można przedstawić następująco: Jakie i na ile ogóle relacje między jakimi własnościami jakich przedmiotów czy też zdarzeń i procesów, którym te przedmioty podlegają, chcielibyśmy uchwycić i wykryć w naszych badaniach oraz opisać czy wyjaśnić w naszych twierdzeniach, prawach i teoriach. (czyli co chcemy badać,)

• Sformułowanie problemu badawczego, to określenie zakresu niewiedzy badacza. Badacz sam zadaje pytanie o ten obszar, bowiem nie pytamy o to, co wiemy.

• Problematyka przekształca się w pytanie badawcze.

b) Pytania badawcze

6

• Pytaniu należy nadać sens. Najpierw są to pytania ogólne, potem się je uszczegóławia. • Pytania rozstrzygnięcia - zaczynają się od partykuły ‘czy’, po której następuje zdanie

oznajmujące (Czy młodzi rolnicy chętnie zostają na wsi?) - możliwość dwóch odpowiedzi prawdziwych: tak lub nie - są to zawsze pytania zamknięte• Pytania dopełnienia - to wszystkie inne pytania, bez wzglądu na to jak się zaczynają. - pytania dopełnienia mogą mieć postać pytań otwartych (nie przesądza się o rodzaju i liczbie możliwych odpowiedzi) lub zamkniętych (liczba możliwych odpowiedzi jest z góry określona)• Należy rozbić problem badawczy na pytania szczegółowe. (czasem budujemy definicje

operacyjne) np. badając postawy musimy podzielić problem na pytania dotyczące tych 3 komponentów postaw.

Odpowiedzi na pytania dzielimy na właściwe i niewłaściwe.» odpowiedź właściwa może być prawdziwa lub fałszywa, np. Kiedy była bitwa pod Lipskiem? 1813 – odp. właściwa i prawdziwa – odp. bezpośrednia 1920 – odp. właściwa i fałszywa - odp. bezpośrednia w Niemczech – odp. niewłaściwa- niekiedy pytanie sformułowane jest tak, że każda odp. bezpośrednia jest fałszywa, np. Jak się czuje portugalska mniejszość narodowa w Polsce?- jest to pytanie oparte na fałszywym założeniu, bo w Polsce nie ma mniejszości portugalskiej.- założenie, iż na postawione pytanie istnieje choćby jedna odppowiedź prawdziwa, jest nazywane pozytywnym założeniem pytania- aby poszukiwanie odpowiedzi na pytanie było czynnością sensowną, należy przyjąć założenie, że przynajmniej jedna z możliwych bezpośrednich odpowiedzi na to pytanie jest fałszywa - nazywamy to negatywnym założeniem pytania- założenie jedyności – wynika z koniunkcji założenia negatywnego i pozytywnego- dlapytań rozstrzygnięcia dopuszczających odp. tylko tak lub nie- oznacza, że tylko jedna odpowiedź bezpośrednia jest prawdziwa.- założenie jednorodności – dla wszystkich elementów zbioru właściwa i prawdziwa jest jedna odpowiedź lub, że charakteryzuje je pewna wspólna im własność i wszystkie podlegają tej samej zależności

• Przy formułowaniu problemu badawczego warto uświadomić sobie założenia poszczególnych pytań, bo ułatwia to wyeliminowanie pytań źle postawionych, to znaczy takich, na które szukanie odpowiedzi jest stratą czasu i wysiłku badawczego.

c) Hipotezy• Hipotezy, to krótko mówiąc przypuszczenia badacza co do kierunku odpowiedzi. • Przystępując do badania, w którym interesuje nas prawdziwość hipotezy, formułujemy pytanie:

„Czy prawdą jest, że H?”, gdzie H to twierdzenie (hipoteza), o którego prawdziwości lub fałszywości mamy się przekonać w wyniku tego badania. Wówczas pytanie ma charakter rozstrzygnięcia.

• Twierdzenie H może być twierdzeniem jednostkowym – konkretne zdarzenie, konkretny przypadek, np. historyk stawia założenie co do przebiegu bitwy lub może być generalizacją historyczną, czyli uogólnieniem o czasowo- przestrzennie ograniczonym zasięgu ważności. Hipoteza może też być ogólnym prawem nauki.

- hipotezy mogą różnić się swym momentem asercji, czyli stopniem początkowego, poprzedzającego badania przekonania badacza, iż prawdziwe jest zdanie twierdzące określone mianem hipotezy:• silny moment asercji – badacz podejmuje badania, by udowodnić, że prawdą jest głoszona przez niego hipoteza zna on zjawisko na tyle, że jest w stanie oszacować prawdopodobieństwo różnych alternatywnych stanów rzeczyi spośród szeregu możliwych wybrać tę hipotezę, która wydaje mu się w świetle wiedzy uprzedniej najbardziej zasadna• niekiedy badacz nie potrafi wybrać właściwej hipotezy spośród danych alternatyw, wtedy badanie będzie nastawione na rozwiązanie problemu o charakterze pytania dopełnienia z określoną liczbą alternatywnych

7

odpowiedzi. (Która z wymienionych hipotez jest prawdziwa?)• niekiedy w ogóle nie specyfikujemy w pytaniach problemu wszystkich interesujących nas alternatyw, lecz formułujemy pytania: ‘jak?’, ‘ile?’, ‘kiedy?’. („Jaki odsetek Polaków interesuje się…” lub „Od jakich czynników zjawisko to zależy?”)• przedmiot badania jest na tyle mało znany, że nie potrafimy wysunąć hipotezy nawet o bardzo słabym momencie asercji, wtedy znamy przeważnie przedmiot badań, teren badania i zakładamy, że problem ukształtuje się w toku pierwszej fazy kontaktu z terenem.

• Hipoteza może być weryfikowalna (potwierdzalna) lub falsyfikowalna.• Hipoteza pokazuje związek między dwoma lub więcej zmiennymi. Tę zmienną, która w danym

związku występuje jako czynnik warunkujący czy sprawczy, określa się jako zmienną niezależną, zmienną zaś, która zmienia się pod jej wpływem – jako zmienną zależną.

• Hipotezy muszą być sprawdzalne empirycznie – zmienne przedstawione w nich muszą być uchwytne i mierzalne. Głoszona zależność między zmiennymi musi mieć charakter prawidłowości ( nie może być zw. niepowtarzalnym i przypadkowym)

• Hipoteza musi mieć moc wyjaśniającą – pomocna przy wyjaśnianiu obserwowanych zjawisk.

Błędy przy stawianiu problemu badawczego:1. Mylenie problematyki z przedmiotem zainteresowań2. Niezdefiniowany zakres ogólności przedmiotu (zbyt wąski lub zbyt szerokie)3. Mylenie pytań badawczych z pytaniami kwestionariuszowymi4. Badanie zbyt wielu problemów na raz5. Stawianie pytań, na które każda odpowiedź jest prawdziwa lub fałszywa6. Problemy fikcyjne nieznajomość literatury7. Niewłaściwy język

15. Jednostki analizy w badaniach socjologicznych. (Jańska)

jednostki które badamy by stworzyć ich syntetyczny opis oraz wyjaśnić różnicę między nimi

1. jednostki indywidualne• badacze zazwyczaj opisują i wyjaśniają grupy społeczne i interakcje poprzez

agregowanie i analizowanie opisów jednostek; • w badaniach społ. każda jednostka może stać się jednostką analizy; zazwyczaj

badania zajmują się określonymi typami lub klasami jednostek; klasa jednostek to np. studenci, lesbijki, wierni itd. są to populacje pojedynczych osób, ale badamy dana osobę, analizujemy zachowania członków klas czy grup

• jako elementy analizy jednostki ludzkie mogą być opisane w kategoriach ich przynależności do grup społ.

2. grupy • gdy jesteśmy zainteresowani cechami przynależącymi do grupy traktowanej jako

pojedynczy byt• np. chcemy porównać gangi, małżeństwa, scharakteryzować sekty czy rodziny

pod względem posiadania sprzętu agd; i choć tu możemy porównać rodziny pod względem wykształcenia głowy rodziny i wtedy badamy jednostkę – głowę rodziny, to interesuje nas rodzina jako całość i to rodziny porównujemy pod jakimś względem

3.organizacje (formalne organizacje społeczne)• np. kongregacje kościelne, szkoły wyższe, przedsiębiorstwa, firmy, szpitale,

supermarkety

8

4.wytwory społeczne• wszelkie wytwory istot społecznych i ich zachowań• np. konkretne przedmioty, usprawiedliwienia, samochody, ceramika, dowcipy,

ale także interakcje społeczne (małżeństwa wyznaniowo mieszane, kończące się rozwodem lub nie albo jako kibiców „Oakland raider”(?;), przyjaźnie, sprawy sądowe, wypadki drogowe, bójki, demonstracje)

Inni badacze wskazują więcej lub nieco odmiennie zdefiniowane jednostki analizy badawczej, ale nie to jest ważne, tylko to , by badacz wiedział, co bada i co jest jego jednostka badawczą.

16. Aparatura pojęciowa (wg Mayntz)

Pojęcie – opisana za pomocą określonego słowa (lub zestawu słów) treść wyobrażenia, idea; nie jest tożsame ze zjawiskami, których dotyczy wyobrażenie. Samo pojęcie nie może być podstawą do orzekania, co jest rzeczywistością; pojęcia nie stanowią fotograficznej odbitki zjawisk rzeczywistości. Postrzegamy to, co wydaje nam się ważne i następnie jako treść wyobrażenia staje się elementem pojęcia. Pojęcia często łączą się z wartościami, nie oznacza to, że są nacechowane wartościująco.

Funkcje pojęć:1. f. poznawcza – porządkuje postrzeganie2. f. oceniająca – ocenia spostrzeżenia3. f. pragmatyczna lub praktyczna – kieruje działaniami jednostek4. f. komunikacyjna – umożliwia porozumiewanie się

3 warunki, które muszą spełniać pojęcia:a) trwała zgoda co do treści wyobrażeń – każdy zawsze ma rozumieć dane pojęcie tak samob) pojęcia muszą być precyzyjnie sformułowane – dokładne ustalenie zawartości znaczeniowejc) pojęcia użyte w badaniach musza mieć ekwiwalent empiryczny – muszą oznaczać coś, co jest dostępne doświadczeniu

definicja – wyłożenie zawartości treściowej pojęcia, wyspecyfikowanie jej w sposób opisowy przy użyciu określonych słów. Słowo, którego treść mamy sprecyzować to definiendum, zestaw elementów opisujących tę treść to definiens. Pojęcia muszą się odwoływać do definicji o charakterze operacyjnym.

Operacjonalizacja pojęć.- w badaniach empirycznych należy sprecyzować operacje badawcze, które pozwolą orzec, czy zjawisko określane przez odnośne zjawisko występuje czy nie- definicja operacyjna – wyspecyfikowanie takich operacji badawczych, które pozwolą stwierdzić występowanie zjawiska ujętego w definicji. Jest to konieczne w procesie każdego badania przełożenie pojęcia – zdefiniowanego realnie lub nominalnie – na język technik lub operacji badawczych.

Należy operować językiem jasnym i zrozumiałym dla badacza i badanego oraz wszystkich osób biorących udział w badaniu. Badacz, dzięki pojęciom, wie co bada.

17. Przedmiot badań (St. Nowak)

• Jest kreślony przez pojęcia. • Socjologów interesują ludzie lub „podmioty świata pozaludzkiego”, zarówno ożywionego jak

i nieożywionego, ukształtowanego naturalnie jak i będącego wytworem ludzkiej działalności.

9

• Ludzie jako przedmiot zainteresowań: 1. zainteresowanie wprost, bezpośrednie – formułowanie twierdzeń o ludziach; ludzie jako

pewne kategorie bądź typy.2. „przedmioty wyższego poziomu”, czyli zbiorowości ludzkie: grupy, instytucje, społeczeństwa.

• Obok ludzi mianem ‘przedmiot’ można określać również społeczności terytorialne (załoga fabryki, klasa szkolna)

• Przedmioty są na różnych poziomach, np. jednostki to niższy poziom, które wchodzą w skład wyższego poziomu, np. społeczeństwa, ono zaś jest częścią składową jeszcze wyższego poziomu.

• W fazie formułowania problematyki badawczej bardzo istotne jest uprzytomnienie sobie, jakiego poziomu czy jakich poziomów dotyczyć mają odpowiednie pytania, o jakich przedmiotach chcemy formułować twierdzenia w wyniku badań. Chodzi zatem o określenie poziomu socjologicznej analizy. Dopiero wtedy wiemy, co chcemy badać w sensie przedmiotowym.

18. Podstawa źródłowa badań, rodzaje źródeł.

Podstawa źródłowa – zjawiska, z którymi badacz wszedł w bezpośredni kontakt, muszą być zarejestrowane, np. ankieta, dane urzędowe, nagranie magnetofonowe, pamiętniki itd.

a) Wywołane przez badacza – odpowiedzi na pytania kwestionariusza, dane autobiograficzne itd.

b) Zastane – niezależne od woli badacza – dane urzędowe, dokumenty

Podział wg Lutyńskiego:a) Utrwalone – te, które są utrwalone przez badaczab) Nieutrwalone

19. Techniki badań socjologicznych, podział.

Próbę klasyfikacji wykorzystywanych przez socjologię technik badawczych podjął m. in. J. Lutyński, który zastosował dwa kryteria:

1) Występowanie bądź niewystępowanie procesu wzajemnego komunikowania się między badaczem (ewentualnie jego przedstawicielem) oraz badanym.Kryterium to spełniają takie techniki jak:a) Techniki wywiadu swobodnego (wolnego)b) Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanychc) Techniki wywiadu kwestionariuszowegod) Techniki ankiety

2) Standaryzacja- ujednolicenie wg z góry przyjętego wzorca czy wzorców (standardów)Techniki standaryzowane:

a) Techniki obserwacji kontrolowanejb) Techniki wywiadu kwestionariuszowegoc) Techniki ankiety

Techniki niestandaryzowane:a) Techniki obserwacji niekontrolowanejb) Techniki wywiadu swobodnegoc) Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych

10

Techniki obserwacyjne(obserwacja właściwa)

Techniki oparte na wzajemnymkomunikowaniu siębezpośrednim pośrednim

Technikiniestandaryzowane

1.Techniki obserwacjiniekontrolowanej

2.Techniki wywiadu 3.Techniki otrzymywaniaswobodnego wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych

Technikistandaryzowane

4. Techniki obserwacjikontrolowanej

5.Techniki wywiadu 6. Techniki ankietykwestionariuszo-wego

20. Metody badawcze w badaniach socjologicznych. 21. Pomiar w badaniach socjologicznych.

Pomiar jest to rozpoznanie i zapisanie wartości danej zmiennej, którą przyjmuje dana jednostka badawcza.W badaniach socjologicznych mamy 4 typy/poziomy pomiarów: nominalny, porządkowy, interwałowy i ilorazowy.

22. Poziomy pomiaru wartości cech.

badacz decyduje jakie cechy/zmienne go interesują i do, którego poziomu należą, oraz który poziom jest wystarczający dla badacza by przeprowadzić badanie (jeżeli chce sprawdzić o ile więcej zarabiają lekarze od nauczycieli, potrzebny jest mu poziom interwałowy, a nie nominalny)

1. pomiar/poziom nominalny• zmienne, których miary wartości sa jedynie wzajemnie rozłączne i wyczerpujące to miary

nominalne• np. płeć, wyznanie, miejsce urodzenia, kolor włosów • jest to jedynie zbiór nazw lub określeń cech

2. pomiar/poziom porządkowy• zmienne o wartościach, które możemy logicznie uporządkować to miary porządkowe• różne wartości zmiennej porządkowej odpowiadają względnie wyższemu lub niższemu

poziomowi zmiennej• zmienne to np.: klasa społeczna, alienacja, uprzedzenia, poziom intelektualny, wykształcenie;

dzięki tym zmiennym możemy stwierdzić nie tylko, że jednostki są różne ale, że jedna jest „bardziej: niż druga (np. starsza, mądrzejsza, itd.)

3. pomiar/poziom interwałowy• miary interwałowe to zmienne, dla których odległości faktyczne między wartościami tych

zmiennych są istotne• w tym pomiarze możemy powiedzieć, że dwie porównywane jednostki są od siebie różne,

która jest „bardziej” i o ile (własności strukturalne)• np. temperatura w stopniach Celsjusza czy Farenheita, wyniki w teście na IQ

4.pomiar/poziom ilorazowy• wartości składające się na zmienną ilorazową mają wszystkie własności strukturalne oraz oparte

są na prawdziwym punkcie zerowym, można powiedzieć ile razy coś jest „bardziej”• np. skala temperatury Kelvina, wiek, czas zamieszkania w określonym miejscu, liczbę

posiadanych dzieci, liczbę organizacji, do których badana osoba należy, itd.

11

23. Rzetelność i trafność pomiaru.

24. Metody doboru jednostek badawczych do badań.

Można badać całą grupę, wówczas mamy do czynienia z doborem wyczerpującym. Ale to dotyczy tylko małolicznych grup, bo tylko w takich mamy fizyczną możliwość dotarcia do wszystkich jednostek.

Częściej jednak bada się fragmentarycznie zbiory i zbiorowości. Pobiera się próby z tych zbiorowości.

PRÓBA - podzbiór populacji; dobrana liczba jednostek danej zbiorowości, które pozwolą uzyskać informacje o całej populacjiPOPULACJA GENERALNA – zbiór jednostek będących przedmiotem zainteresowania badaczaJEDNOSTKA BADAWCZA – element populacji generalnej.

By dobór próby nie budził wątpliwości, populacja generalna musi być dokładnie określona, np. dorosła ludność Polski, zbiór klientów danego banku.

Dobór próby: Dobór losowy = probabilistyczny: dla każdej jednostki doboru próby wchodzącej w skład

populacji możemy określić prawdopodobieństwo, z jakim jednostka ta może znaleźć się w próbie (wszystkie jednostki mają jednakowe prawdopodobieństwo znalezienia się w próbie. Losowe schematy doboru próby pozwalają badaczowi określić zakres, w jakim wyniki otrzymane na podstawie badania próby będą różniły się od wyników otrzymanych w sytuacji, w której badano by całą populację. Wnioski z badań na próbie odnoszą się do populacji generalnej. Próbka nigdy nie jest całkowicie reprezentatywna, więc mówimy o błędzie sondażowym +/- 3% Prosta próba losowa

∗ Niezależna – każdy element populacji generalnej ma jednakowe prawdopodobieństwo znalezienia się w próbie. Losowanie ze zwracaniem.

∗ Zależna – nie ma zwracania, za każdym razem prawdopodobieństwo wylosowania rośnie.

Próba systematyczna

∗ Mamy listę jednostek i ustalamy liczbę n-tą, która oznacza interwał losowania (populacja generalna/wielkość grupy = n. n oznacza, że co tę liczbę losujemy jednostki do próby)

Próba warstwowa:~Schemat proporcjonalny~Schemat nieproporcjonalny

Próba oparta na losowaniu grup

Dobór nielosowy - nie ma możliwości określenia prawdopodobieństwa włączenia określonego elementu do próby i nie ma gwarancji, że każdy element może zostać włączony do próby z równym prawdopodobieństwem. Próba okolicznościowa

∗ Osoby łatwo dostępne

∗ Nie ma żadnej możliwości określenia stopnia reprezentatywności; otrzymanych wyników z tej próby nie można uogólniać na całą populację

Próba celowa

12

∗ Badacze dobierają osoby w sposób subiektywny, związane jest to z celem badania.

Próba kwotowa

∗ Podstawowym celem tworzenia tej próby jest uzyskanie maksymalnego podobieństwa do populacji wyjściowej.

∗ Dobiera się osoby badane ze względu na taki parametry jak: płeć, wiek miejsce zamieszkania, pochodzenie etniczne ( kierując się rozkładem tych zmiennych w populacji)

∗ Schemat doboru próby kwotowej Określenie cech, na podstawie których będziemy badać grupę. Nie może ich

być za dużo. Przydzielenie zadań ankieterom. Potem ankieter wybiera się w teren. To on

decyduje z kim będzie przeprowadzał wywiady, ważne jest tylko to, żeby respondent posiadał określone cechy. Odpowiedzialność ostatecznego doboru jednostek spoczywa na ankieterze i zależy od jego staranności i skrupulatności. Dlatego próba ta nie jest reprezentatywna.

Metoda kuli śniegowej

∗ Gdy jednostki, które się czymś charakteryzują są trudno dostępne. Metoda ta jest stosowana tam, gdzie dane osoby są ekspertami w danej dziedzinie.

25. Schematy doboru probabilistycznego próby.

PROSTA PRÓBA LOSOWA:I. Tworzy się listę jednostek populacji generalnej

II. Numerowanie jednostekIII. Spośród tych ponumerowanych jednostek losuje się próbę, tak jak z urny, ze zwracaniem. Często

korzysta się z tablicy liczb losowych.

PRÓBA SYSTEMATYCZNA:Wybieranie co n-tego elementu, począwszy od pierwszego elementu, który zostaje wybrany w sposób losowyn = wielkość populacji generalnej/wielkość próby, którą chcemy uzyskać

PRÓBA WARSTWOWADzieli się zbiorowość generalną pod względem cech na podgrupy (warstwy), z których następnie losuje się odrębne, niezależne próby (stosując dobór prosty losowy lub systematyczny)Każda warstwa musi spełniać te same warunki, które dotyczą prostej próby losowej: wielkość każdej warstwy musi być znana i każda z nich musi być faktycznie lub symbolicznie dostępna procedurze losowania. Warstwy muszą być rozłączne i wyczerpujące. -podział na warstwy zależy od problematyki badań

a) Dobór warstwowy proporcjonalny- losowa próba z każdej warstwy pobierana proporcjonalnie do wielkości każdej warstwy (ułamki próbkowe dla warstw są równe)

b) Dobór warstwowy nieproporcjonalny- gdy interesujące badacz grupy są liczebnie małe- z nich losuje się większy procent osób

PRÓBA GRUPOWA∗ Najczęściej stosowana w badaniach prowadzonych na dużą skalę (ponieważ jest to najmniej

kosztowny schemat pobieranie próby∗ Polega na wcześniejszym określeniu dużych zbiorowości zwanych grupami i następnie losowaniu

określonej liczby grup za pomocą losowania prostego lub losowania warstwowego. Podczas podziału na grupy nie bierzemy pod uwagę żadnych szczególnych cech.

13

∗ W zależności od problemu badawczego do próby można włączyć wszystkie elementy z danej grupy lub wybrać określoną ich liczbę

∗ Podstawowymi jednostkami analizy są grupy należące do populacji, z której dokonano losowania

26. Operaty losowania, cechy podstawowe, przykłady.

Jednostka doboru próby – pojedynczy obiekt z populacji, z której będzie pobierana próba

Operat (postawa doboru próby) – lista lub quasi-lista jednostek doboru próby. Wykaz jednostek badania lub ich zespołów. Jednej jednostce odpowiada jeden numer.

W sytuacji idealnej operat zawiera wszystkie jednostki składające się na daną populację. W praktyce trudno jednak uzyskać taką listę – zazwyczaj tworzy się listę zastępczą. Często to dostępne operaty definiują badaną populację, a nie odwrotnie.

Pomiędzy operatem a rzeczywistą populacją powinien istnieć wysoki stopień odpowiedniości. Od operatu zależy prawidłowość doboru próby, jako że wszystkie dalsze czynności są związane z operatem.

Operat do badań na dużą skalę można opracować na podstawie np. list adresowych, a na mniejszą skalę – na podstawie książek telefonicznych (ale daje to nadreprezentację klasy średniej i wyższej), spisu mieszkańców (np. miasta), listy członków organizacji (badanie organizacji można uznać za proste właśnie dlatego, że mają one listy członków). Wygodnymi listami są też: listy uczniów i nauczycieli szkół, studentów i pracowników uczelni, członków wspólnot religijnych, załóg fabryk, członków klubów, członków stowarzyszeń zawodowych.

[to wszystko w warunkach znanych autorom podręczników, w Polsce może być inaczej]

Earl Babbie formułuje następujące wskazówki:Wyniki badań reprezentatywne są tylko w odniesieniu do elementów tworzących operat. Operat nie zawsze zawiera wszystkie elementy (rodzi to konieczność wyrównywania braków). Wszystkie elementy populacji muszą mieć taką samą reprezentację w operacie.

Problemy związane z tworzeniem operatu według Nachmiasa:1. Niepełna podstawa doboru próby – gdy nie wszystkie jednostki doboru próby znalazły się

na liście (można wtedy stworzyć listę dodatkową)2. Grupowanie elementów – gdy jednostki tworzą raczej grupy niż mają charakter indywidualny

(można wtedy stworzyć listę grup, a dla każdej grupy listę jednostek; np. gdy mamy do czynienia z mieszkańcami w blokach)

3. Puste elementy spoza populacji – gdy niektóre z jednostek doboru próby, które znalazły się na liście tworzącej operat nie należą do populacji podlegającej badaniu (np. gdy korzysta się z nieaktualnych list lub gdy dysponuje się listą adresów, a nie nazwisk)

Najbardziej spektakularny błąd: Sondaż wyborczy w USA w 1936 roku przeprowadzany przez „Literary Digest”. Operat skonstruowano na podstawie książek telefonicznych i list członkowskich klubów, co dało wyraźną nadreprezentację warstw wyższych - zwolenników kandydata republikańskiego.

Muszą być:∗ Kompletne (wszystkie jednostki wchodzą w zakres danej populacji)∗ Aktualne∗ Identyfikowalne

27. Próby imienne i adresowe.

14

Imienna próba losowa – dane: imię i nazwisko respondenta są dokładnie określone i podane.

Adresowa próba – adres gospodarstwa domowego. Ale badanie się robi z jedną osobą z gospodarstwa (dwufazowość losowania, najpierw gospodarstwo domowe, potem jednostka z gospodarstwa domowego)

1 Próba imienna - wylosowana z operatu PESEL.

a W numerze PESEL znajduje się płeć, data urodzenia jak i miejsce zamieszkania respondenta.

b Po pierwsze, dane PESEL są znacznie bardziej aktualne niż dane o adresach, będące w dyspozycji GUS. Te ostatnie, umożliwiające wylosowanie próby „adresowej”, często pochodzą ze spisów powszechnych i są mało aktualne.

c Po drugie, znajomość imienia i nazwiska respondenta sprzyja personalizacji kontaktu między nim a badaczem (na etapie listu „zapowiedniego”), a następnie między nim a ankieterem.

d Po trzecie, wyniki prowadzonych analiz wskazują, że realizacja badań na próbie adresowej w znacznie większym stopniu sprzyja obecności osób trzecich podczas wywiadu, niż ma to miejsce w badaniach na próbie imiennej.

2 Próba adresowa- wylosowana z informacji o respondenta GUS- u ( Głównego Urzędu Statystycznego )

a Bardzo często informacja o rzekomych respondentach pochodzą ze spisów powszechnych, które jak wiadomo organizowane są co jakiś czas, najczęściej co 10 lat. W tym czasie dane nie mogą zostać aktualizowane. Dlatego też próba adresowa jest próbą dość mało aktualną.

b Ankieterom, badaczom zostaje podany adres, ulica, nr domu.

c W krajach Europy Zachodniej bardzo rzadko stosuje się próbę adresową, w Polsce korzysta z niej większość firm opinii publicznej prowadzące sondaże, Np. CBOS, TNS OBOP, PBS, Pentor i GfK Polonia.

28. Listy zapowiednie.

(K. Lutyńska „Wywiad kwestionariuszowy. Przygotowanie i sprawdzanie narzędzia badawczego”)

Powinno się je wysyłać do respondentów około dwóch-trzech tygodni przed rozpoczęciem badań.

Korzyści wynikające z rozsyłania listów zapowiednich:- Pozwalają zorientować się co do aktualności poszczególnych adresów (jeśli adres jest

nieaktualny, nastąpi zwrot)- Ułatwiają ankieterom pierwszy kontakt z badanym – ankieter nie wchodzi do mieszkania

respondenta jako osoba nie znana i niespodziewana, która nie wiadomo skąd ma adres i nie wiadomo czego chce; może powołać się na list, który pełni funkcję podobną do wprowadzenia do wywiadu

- Ankieter nie musi recytować całego wprowadzenia (część jego treści została zawarta w liście zapowiednim), choć oczywiście musi być gotowy do odpowiedzi na dodatkowe pytania i udzielania respondentowi wyjaśnień

- Jeżeli pozycja lub nazwisko osoby, która podpisała list cieszy się szacunkiem w badanej zbiorowości, zachęca to respondenta do udziału w badaniach

Treść listu zapowiedniego jest podobna do treści wprowadzenia, tzn. informuje o instytucji prowadzącej badania, temacie badań, anonimowości, sposobie wyboru danego respondenta itp., a ponadto określa dzień, w którym respondent ma się spodziewać ankietera.

15

Rolę wprowadzenia i listu zapowiedniego mogą również częściowo pełnić artykuły zamieszczane w prasie lokalnej, lokalne audycje radiowe lub telewizyjne, pogadanki itp.

29. Dobór jednostek w próbie adresowej. ???????

1. Próba losowa polega na losowaniu jednostek bez ich jednoczesnego zwracania.

2. Próba losowa- adresowa

a) Wszystkie elementy jakiejś populacji mają równe szanse znalezienia się w próbie badanej- każdy ma taką samą szansę znalezienia się w badaniu.

a) Podstawą losowania próby może być każda baza adresowa obejmująca całą populację, Np. pesel lub spis gospodarstw domowych w GUS ( Główny Urząd Statystyczny )

30. Dobór celowy jednostek badawczych. (patrz pytanie 24)

Jest to metoda doboru nieprobabilistycznego. Inne nazwy: dobór arbitralny, próba ekspercka.Badacz dobiera jednostki o cechach istotnych z punktu widzenia danego badania, kierując się

własną wiedzą o badanej populacji, świadomością celu badania i subiektywną oceną jednostek pod względem posiadania tych cech. Może wybrać łatwy do rozpoznania podzbiór populacji, dla której trudno sporządzić wykaz wszystkich członków (np. z ruchu studenckiego wybiera jego liderów)

Metodą doboru celowego można włączyć do próby np. część populacji wyróżniającą się pod względem pewnych cech, część charakterystyczną dla danej populacji, część nietypową itp. Przykładowe zastosowanie: wybór do próby okręgów wyborczych, gdzie wyniki w poprzednich wyborach odzwierciedlały wyniki w kraju.

Dobierając próbę do pilotażu należy dążyć do uzyskania próby zróżnicowanej, tak aby respondenci reprezentowali możliwie wiele stanowisk, postaw itp.

Ta metoda doboru jest szczególnie praktyczna w badaniach porównawczych (dysponujemy dzięki niej jednostkami typowymi - charakterystycznymi dla porównywanych zbiorowości, dzięki czemu różnice są wyraźnie widoczne).

Jeżeli dąży się do reprezentatywności, należałoby włączyć do próby reprezentantów wszystkich podgrup danej zbiorowości.

L. Ackoff (w „Metodach...” Nowaka) wskazuje zalety i wady tej metody:Zaleta: zmniejsza koszty przygotowania próby i realizacji badań, ponieważ jednostki badane można dobrać tak, aby były blisko siebie.

Wady: a) nie można ocenić ani skontrolować zmienności, ani też błędu wynikówb) wymaga przyjęcia pewnych założeń lub też szerokich informacji o populacji

i wybranej próbie

Autor wspomina też o „próbie celowej proporcjonalnej” [ale jak się wydaje, na myśli ma tutaj próbę kwotową]

31. Metoda kwotowa (udziałowa) doboru jednostek badawczych do badań.

Jest to jedna z metod nieprobabilistycznych, które bywają stosowane, gdy celem badań jest przeprowadzenie pewnych uogólnień na badaną populację. Łączą się one z przyznaniem ankieterowi prawa do wybrania badanych osób (próba kwotowa), albo z możliwością wyłączenia pewnych osób wylosowanych z grona badanych w oparciu o jakieś niepropbablistyczne zasady.Próba kwotowa (udziałowa), stosowana często w sondażach opinii publicznej, określa to, że ankieter musi np. przebadać tyle i tyle kobiet w wieku powyżej 40, lub np. tyle i tyle osób z dochodem powyżej 2000pln. Tylko od ankietera zależy, które kobiety powyżej 40 lat i które osoby z dochodem powyżej 200pln zostaną zbadani. Ankieter może więc dla wygody wybierać osoby najłatwiej dostępne. Nawet jeśli jest on świadom skrzywienia próby, wprowadzenie poprawek nie jest proste. Ankieter może też skrzywić próbę w inną stronę i przebadać zbyt wiele osób z jakiej kategorii (np. tylko tych bywających

16

w domu od godziny 14-18). Jeśli jakaś grupa (kategoria) jest nadreprezentowana lub niedoreprezentowana różni się znacznie od innych grup pod względem badanej zmiennej, to próba może być poważnie obciążona.Jak robi się tą próbę w skrócie:

• Należy określić cechy próby tak, by posiadała cechy populacji generalnej, np. płeć , wiek, wykształcenie itp. Te cechy muszą być w odpowiednich proporcjach, zatem należy znać te cechy w populacji. Zatem na podstawie jakiś oficjalnych dokumentów buduje się odpowiednie kwoty.

• Ankieterzy muszą być bardzo dobrze przeszkoleni, to oni w ostateczności odpowiadają za wybór jednostek do badania. Ich błędy to: ograniczanie się do osób mieszkających najbliżej, łatwo dostępnych, związane z środowiskiem ankietera, nieumiejętność nawiązywania kontaktów.

Metoda ta często stosowana jest (bo łatwa i tania) w badaniach zależności.Źródło: Blalock i wykład.

32. Osoby wykluczone z uczestnictwa w badaniach.

Dotyczy głównie badań marketingowych. To osoby • Których zawód lub działalność koliduje z tematem badań• Pracujące w reklamie (specjaliści)• Które zajmują się produkcją lub dystrybucją danego produktu• Które pracują dla konkurencji lub ludzi którzy pracują dla innych instytucji badawczych i firm

z tej samej branży (np. rodzina, znajomi)• Które w ostatnim czasie (6 m-cy) brały udział w innych badaniach marketingowych (chodzi

o respondentów przeciętnych, nie zawodowych) zatem są pytania filtrujące.

33. Ogólna charakterystyka obserwacji jako metody badawczej.

Obserwacja zawsze dotyczy konkretnych zachowań, działań, interakcji symbolicznych w sytuacjach społecznych bez względu na to, czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone do celów eksperymentalnych, czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych.

Przedmiotem obserwacji jest zawsze zachowanie, które ma określony sens subiektywny a zarazem obiektywne znaczenie społeczne.Rozumienie subiektywnego sensu obserwowanego zachowania oraz jego obiektywnego znaczenia społecznego jest nieodzowną przesłanką naukowej obiektywności obserwacji.Obserwację i wnikanie w sens tego, co się obserwuje można wyodrębnić tylko teoretycznie. W praktyce badawczej procesy te najczęściej nakładają się na siebie. Z jednej bowiem strony identyfikacja obserwowanych zjawisk społecznych wymaga uwzględnienia ich sensu i znaczenia, z drugiej zaś dające się obserwować zachowania dostarczają wskazówek pozwalających odkrywać ów sens i znaczenie.

• Istnieją trudności w zweryfikowaniu przejścia od subiektywnych do obiektywnych znaczeń• Rozumienie odwołuje się do wiedzy, doświadczenia i wrażliwości społecz. Badacza• Zachowania zawsze występują w kontekście społecz.• Bardzo ważny w procesie interpretacji jest system społeczno-kulturowy, badacz musi umieć

zdystansować się od własnego systemu społecz.-kult. i zrozumieć system społeczności badanej• Selekcja zachowań obserwowanych następuje wg kategorii obserwacyjnych, trzeba skupić się

tylko na zachowaniach wyodrębnionych• Obserwacja często traktowana jest jako wstęp do innych badań

Cele obserwacji:• Opis, bez próby uogólniania wniosków, odpowiedź na pytanie jak jest.• Analiza zależności empirycznych między właściwościami zachowań a sytuacją• Wyjaśnianie, teoretyczne uzasadnianie zjawisk i ujawnianie ich następstw

17

Cele badawcze wpływają na wybór metody obserwacji.

Z WYKŁADU MOJEGO:∗ Odnosi się do rozmaitych sposobów zdobywania danych w wielu dyscyplinach naukowych.∗ Sposób zbierania danych o działaniach, zachowaniach, interakcjach, zbiorowościach.∗ Niezależnie od tego, czego dotyczy odbywa się w sytuacji społecznej, kontekście

społecznym od niej zależnym. o Jest to ważne, by zwrócić uwagę na tę sytuację o kontekst. Kontekst uwarunkowany jest

sytuacją społeczną, subiektywną interperetacją i intencjami badacza.o Trudne jest przejście od subiektywizmu do obiektywizmu

Potrzebne do tego:• Próba rozumienia (odwołanie się do doświadczenia, wiedzy

i wrażliwości badacza) i interpretacji• Wnioskowanie ze wskaźników. Zachowania obserwowane są empirycznymi wskaźnikami. Trzeba

zatem znać sens i znaczenie społeczne. W obcych nam środowiskach trudno rozumieć, wnioskować bez

znajomości sensu i społeczeństwa oraz kultury. Badacz ma zachować dystans i powstrzymać się od pochopnych

wniosków. ∗ Obserwacja powinna się opierać na ogólnym modelu zachowania społecznego. Nie można

obserwować wszystkiego∗ Kategorie obserwacyjne (na tym ma się opierać obserwacja)

o Zachowania niewerbalne Ruchy, mimika, ekspresja ciała, gestykulacja – ważne są uwarunkowania

kulturoweo Zachowania przestrzenne

Miejsca, gdzie ludzie się gromadzą, jak siadają itp (marsze, milczenia, zachowania przy stole)

o Zachowania parajęzykowe Formy komunikacji werbalnej

• Np. „że tak powiem”, „prawda” – paralingwistyczne zwroty W języku potocznym, codziennym. Są zbędne, ale sygnalizują o tym, że ktoś

myśli nad doborem słów. Śmiech, płacz, okrzyki, pomruki

o Zachowania werbalne Należy znać język społeczności, którą badamy

34. Cechy obserwacji jako metody naukowej.

• Premedytacja czyli ściśle określone zadania obserwacji• Planowość – plan obserwacji ma odpowiadać celowi obserwacji, obserwowanie = postrzeganie

planowe• Celowość• Aktywność – obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, ale dokonuje selekcji• Systematyczność – systematyzacja czyli wyodrębnienie kategorii badawczych oraz

powtarzalność obserwacji

Z MOICH NOTATEKa. Obiektywna

Nieskazana postawami obserwatora (jego zmysły też mogą zniekształcać)

18

Nakładają się fizyczne i psychologiczne właściwości na zniekształcenia (złudzenia, wada słuchu itp)

b. Adekwatna Zmiany rzeczywistości pod niezamierzonym wpływem badacza – ma tego nie być!!

o Np. obserwator wprowadza zmiany, które potem obserwuje nie przypisując sobie wpływu na nie.

c. Wyczerpująca Obserwator ujmuje tylko pewne wymiary rzeczywistości. Dokonuje selekcji, ale to co

wybierze musi być obserwowane dokładnied. Wnikliwa

Dużo rzeczy z danym wymiarem obserwować trzeba.

35. Rodzaje obserwacji wyodrębnione ze względu na stopień systematyzacji.

• Obserwacja mało usystematyzowana. • Obserwacja o dużym stopniu usystematyzowania.

Im mniej wiemy o problemie badawczym, tym bardziej otwarta powinna być obserwacja. ↓

Systematyzacja wzrasta w miarę badania (wprowadzanie kategorii). Badania rozpoznawcze, pilotażowe, opisowe są prowadzone w sposób nieusystematyzowany. Systematyzacja to także kontrola samego siebie, emocji, stosunku do zjawiska, własnych reakcji. Badacz opisuje je tak, by czytelnik mógł ocenić jego dystans wobec obserwowanych zjawisk. Gdy wzrasta precyzja hipotez, wzrasta tez kontrola nad obserwowanym zjawiskiem i nad badaczem. Badacz podejmuje szereg decyzji, np.: czy obserwuje sam, czy w zespole; czy sytuacja ma być sztucznie wytworzona, czy naturalna; czy poinformować badanych o obserwacji. Obserwacja systematyczna to inaczej kontrolowana, standaryzowana (każde z tych pojęć charakteryzuje nieco inny aspekt obserwacji systematycznej).

↓Obserwacji systematycznej można dokonywać w laboratorium, ale także w terenie; stosuje się ją, gdy kategorie obserwacji są strukturalnie uporządkowane i dotyczą tylko określonych sekwencji zachowań w dokładnie zdefiniowanych sytuacjach społecznych. Stopień usystematyzowania obserwacji zależy od: rodzaju pytań badawczych; zróżnicowania modelu teoretycznego; zweryfikowany już empirycznie wiedza o systemie społeczno-kulturowym, który ma być przedmiotem badania. Usystematyzowane metody obserwacji:• Na podstawie teorii wyodrębnia się pojęciowo zmienne zachowań oraz zmienne warunkujące

zachowania. Teoria obejmuje empirycznie sprawdzone lub sprawdzalne twierdzenia na temat związków między zmiennymi

• Przebieg obserwacji podporządkowany jest precyzyjnie zdefiniowanym kategoriom określającym wszystko, co ma być przedmiotem obserwacji. Zmienne musza być przy tym zoperacjonalizowane w postaci wskaźników dostępnych bezpośredniej obserwacji. Pewną trudność sprawia niekiedy ustalenie jednostek obserwacji, trzeba też określić, co przyjmuje się za zamknięty człon działania [to z Mayntz !]

• Warunki początkowe określające sytuacje, w jakiej pojawia się zachowanie, są kontrolowane, aby umożliwić przeprowadzenie porównywalnych obserwacji

36. Rodzaje obserwacji wyodrębnione ze względu na rolę obserwatora.

• Obserwacja nieuczestnicząca• Obserwacja uczestnicząca

19

Granice między tymi dwoma rodzajami jest dosyć płynna. Nieuczestniczenie, ale jednocześnie przebywanie z daną grupą, to klasyczny model obserwacji (obserwacja połowiczna), natomiast w obserwacji uczestniczącej badacz przyjmuje jedną z ról w badanej grupie. Obydwie obserwacje mogą być jawne lub ukryte. Gdy obserwacja nieuczestnicząca jest jawna, nie istnieje niebezpieczeństwo, że badacz będzie nieobiektywny, ale badani mogą zachowywać się sztucznie, stosuje się więc wybieg: poinformowanie, że badanie dotyczy innego tematu. Kategoria zrozumienia stosowana jest w obu rodzajach obserwacji.

Obserwacja uczestnicząca Badacz bierze bezpośredni udział w badanych procesach społecznych. Włącza się w badany system społeczno-kulturowy, biorąc na siebie jedną lub kilka ról społecznych właściwych temu systemowi i zachowując się zgodnie z nakazami tych ról. Celem tego jest nawiązanie bezpośredniego kontaktu i dzięki niemu uzyskanie wglądu w konkretne („naturalne”) zachowanie ludzi w specyficznych sytuacjach, zrozumienie subiektywnego sensu tych zachowań, poznanie zarówno ich ram odniesienia, jak i warunkujących te zachowanie modeli (norm i wartości itp.)Zanim badacz rozpocznie badanie powinien:• Wybrać taką rolę społeczną by była podyktowana określonym celem zainteresowań

badawczych. Trzeba mieć na względzie optymalne warunki uzyskania informacji. Im staranniej obserwator stara się odegrać wybraną rolę, tym silniej w miarę upływu czasu będzie się z nią identyfikował, a efekcie może stracić potrzebny dystans teoretyczny, a jego raporty będą miały taką samą wartość jak relacje autentycznych uczestników, i też trzeba je będzie tak samo opracowywać.

• Przed wyborem roli społecznej trzeba sprawdzić czy obserwator może ją podjąć bez zbytniego nakładu czasu i pracy. Czasem rola jest zbyt trudna wymaga wielu kwalifikacji (czasem wrodzonych).

Obserwacja nieuczestniczącaCharakterystyczna dla sytuacji czysto laboratoryjnych. Ale może być stosowana we wszystkich sytuacjach ogólnie dostępnych oraz takich, które dopuszczają obecność osób nie biorących bezpośredniego udział w wydarzeniach. Nie wymaga w sposób bezwzględny systematycznego planu. Ułatwia natomiast standaryzację sytuacji społecznych, które mają być obserwowane, systematyzację procesu obserwacji i rejestrację wyników, ponieważ obserwator nie bierze udziału w obserwowanych procesach. Może całkowicie skoncentrować się na systematyzacji obserwacji. W sytuacjach naturalnych obserwator nieuczestniczący jest jednak całkowicie skazany na wewnętrzną dynamikę wydarzeń. Nie może, tak jak obserwator uczestniczący, własnym zachowaniem prowokować określonych, interesujących go sekwencji zachowań. Musi czekać aż w naturalnej kolejności zostaną one podjęte lub nie.

37. Zalety i wady obserwacji uczestniczącej ukrytej, przykłady zastosowania.. (wykład)

Obserwacja uczestniczącarola pełniona w grupie przez badacza ogranicza zakres obserwacji, nie ma również możliwości bieżącego zapisywania spostrzeżeń; badacz nie kontroluje sytuacji; wyniki badań są niesprawdzalne, niepowtarzalne. Inne wady i zalety opisane są wyżej (wszystko się powtarza).Granice moralne dotyczą szczególnie obserwacji uczestniczącej, ukrytej. Jest to chyba największa wada obserwacji, ludzie maja prawo do intymności.

Przykład: • Referat o flircie pracowniczym jest u p. Staszka na ksero – obszerny opis. • Badania Jacka Kurzypy na temat „jumy” czyli kradzieży towaru w sklepach niemieckich,

przemycanego później do Polski. Oraz zorganizowanej przestępczości właśnie na zachodniej

20

granicy Polski i tzw. wiosek przestępczych, szczególnie tam nie ujawniał kim jest i podawał się (choć wyszło to przez przypadek) chyba za krewnego lub znajomego jakiegoś super-przestępcy, który kontrolował ten teren.

38. Narzędzia badawcze stosowane w obserwacji (wykład)

Jest to książka obserwacyjna, inaczej dzienniczek obserwacyjny. Rubryki odpowiadają kategoryzacji zachowań. Im większa systematyzacja, tym lepiej. Obserwacja jest często jedyną metodą pozwalającą zbadać jakąś sytuację, np. gdy w grupie istnieje jakieś tabu.

Dodatkowe narzędzia konstruowane przez badaczy, by uzupełnić dzienniczek to np.: socjogramy, filmy (kamery), kasety magnetofonowe itp.

39. Metoda biograficzna – ogólna charakterystyka

Metoda biograficzna (metoda dokumentów osobistych, dokumentów ludzkich) – takie prowadzenie badań socjologicznych, w których do rozwiązania postawionego zagadnienia zbiera się tylko materiały zawierające relacje ludzi o ich uczestnictwie w zdarzeniach i procesach stanowiących przedmiot badań, a na podstawie tych relacji dokonuje się opisu danych procesów i stawia hipotezy wyjaśniające

↓dokument osobisty – pisemna wypowiedź, która relacjonując udział piszącego w pewnej sytuacji społecznej, zawiera także osobisty pogląd autora na te sytuacje, opis przebiegu zdarzeń, jakie miały w niej miejsce i opis zachowania się autora (autobiografie, listy, pamiętniki, spisane zeznania i in.)

↓„Chłop polski w Europie i Ameryce” jest oparty na tej metodzie, autorzy starali się wykryć społeczny mechanizm przystosowania się do nowych warunków cywilizacji; wykorzystali listy wymieniane między rodzinami w Polsce i emigrantami oraz ich autobiografie

Dwie tendencje metodologiczne:• rozwijanie metody wykorzystującej jedynie te dokumenty• wykorzystywanie tych dokumentów jako materiałów uzupełniających i pomocniczych

Cele użytkowania biografii (R. Angell):• nasuwanie nowych idei ogólnych wytyczających badaniom określony kierunek• nasuwanie zespołu hipotez dot. konkretnych zjawisk i procesów• dostarczanie materiału ilustrującego pewne z góry powzięte hipotezy• weryfikacja hipotez zaczerpniętych nie z dokumentów ale innych źródeł• jako materiał umożliwiający zrozumienie (a więc nie wyjaśnienie) pewnych procesów

psychospołecznych• jako materiał orientacyjny w procesie przygotowywania badań

40. Typy autobiografii

Wg Clifforda R. Shawa• typ kroniki• typ samoobrony• typ wyznań

21

• typ samoanalizy

Wg E. T. Kruegera:• dokument będący wyznaniami osobowości zdezorganizowanej lub cierpiącej na poczucie

niższości, która w intymnych opisach znajduje ujście dla męczących ją konfliktów wewnętrznych i przez wytłumaczenie innym swoich stanów zmierza do „social reincorporation”

• egoistyczny dokument noszący charakter racjonalizowania obronnego swej działalności• autobiografia naukowa, będąca próbą obiektywnego przedstawienia i analizy swoich przeżyć i

wyznań• dokument naiwny, napisany przez osoby nie przekraczające ustalonych konwencji, a zatem w

sposób bezbarwny

41. Sposoby zdobywania materiałów biograficznych

zależnie od sposobu nakłaniania ludzi do pisania, różne motywy decydujące o podjęciu przez nich tego zadania odbijają się na treści, formie i zakresie pisanych dokumentów; natomiast w przypadku dokumenty osobistych pisanych bez jakiejkolwiek zachęty zewnętrznej (pamiętniki, listy, wspomnienia itp.) pojawia się problem wydobycia ich od autora

Motywy skłaniające ludzi do pisania dokumentów osobistych (G. W. Allport):• samoobrona czy samousprawiedliwienie się we własnych oczach lub w oczach otoczenia• ekshibicjonizm, egoistyczny pęd do pokazania siebie• dążenie do uporządkowania swojego życia, notowanie zdarzeń i własnych czynności, jak np.

notowanie wydatków• szukanie zadowolenia estetycznego w działalności pisarskiej na własny temat• szukanie perspektywy własnego życia, podsumowanie przebytej drogi i odkrywanie nowych

możliwości: specjalny rodzaj obrachunku własnych osiągnięć i możliwości• wyładowanie wewnętrznego napięcia, często przed samobójstwem, często z potrzeby wyznania

własnych konfliktów wewnętrznych• chęć zarobienia pieniędzy przez publikację lub zdobycie nagrody w konkursie• wyznaczanie do napisania biografii np. władze żądają od robotników autobiografii• często ludzie leczący swoje niedomagania psychiczne piszą autobiografie na prośbę lekarza, aby

mu pomóc w postawieniu diagnozy i w terapii• często ludzie nawracający się, szukający z powrotem przyjęcia do społeczeństwa, np. przestępca

pisze autobiografię w której dokonuje szczerego obrachunku z przeszłością• zainteresowania ludzi wykształconych, np. ktoś pisze, bo sądzi że będzie to miało wartość

źródła historycznego• ludzie uważają napisanie pamiętnika za swój obowiązek wobec społeczności lub za przykład

dla przyszłych pokoleń (np. więzień obozu)• dążenie do nieśmiertelności, chęć pozostawienia po sobie jakiegoś dzieła

socjologom posługującym się ta metodą zależy na tym, aby otrzymać możliwie największą ilość autobiografii od grup jednorodnych społecznie, trzeba więc apelować do motywów działających równocześnie na wielka liczbę ludzi: najlepsza forma to ogłaszanie konkursu na najlepszy życiorys własny z nagrodami pieniężnymi1. konkurs - F. Znaniecki w 1921 r.

42. Narzędzie badawcze w badaniach biograficznych i zasady jego konstruowania

22

Ogłaszając konkurs na życiorys czy wspomnienia (pamiętnik) trzeba:• rozważyć dobrze, do jakiej zbiorowości, klasy, kategorii czy grupy zwracamy się z odezwą, i

zdać sobie sprawę z jej cech społ.; należy wybierać zbiorowości jednorodne pod wzgl. poziomu intelektualnego i społeczno-ekonomicznego

• w ogłoszonej odezwie przedstawić jasno cele konkursu, aby nie było możliwości domyślania się innych celów ukrytych

• w odezwie załączyć instrukcje podającą, jakie zagadnienia i w jakim porządku trzeba omówić w autobiografii; nie narzucać jednak sztywnego wzoru czy schematu i nie sugerować ograniczania się tylko do tych zagadnień ani nie uzależniać nagrody od trzymania się podanego przeglądu zagadnień

• sformułować słownie odezwę - powinna być obliczona dla najniższego poziomu intelektualnego przyszłych autorów

• zastanowić się dobrze, do jakich motywów się odwołujemy• podać wysokość nagród, skład sądu konkursowego, termin nadsyłania prac, ich objętość, adres

instytucji ogłaszającej konkurs, sposób udzielania bliższych informacji piszącym

Inny sposób zbierania autobiografii – znając przebieg czyjegoś życia, prosić o napisanie „historii” życia, układając znane zdarzenia w porządku chronologicznym

43. Metody wykorzystywania materiałów biograficznych.

1. Sposoby interpretowania i wykorzystywania materiałów biograficznych (wymieniane przez Szczepańskiego i podane na wykładzie):

• metoda konstruktywna –czyta się dużą ilość pamiętników po kątem widzenia określonego problemu i konstruuje ogólny obraz zjawisk uświadamianych przez autorów – metoda dowolna

• metoda egzemplifikacji – na podstawie wysnutych wcześniej założeń lub twierdzeń poszukuje się fragmentów, które potwierdzają dane założenia, polega na ilustrowaniu i uzasadnianiu pewnych hipotez dobranymi przykładami z autobiografii; autor szuka jedynie potwierdzenia – metoda jednostronna

• metoda analizy treści – zastosowaniu do materiału autobiograficznego analizy treści wypracowanych w ostatnich latach w socjologii; może dostarczyć bardzo rygorystycznej techniki badania postaw autorów biografii

• opracowania statystyczne – ustalenie zależności pomiędzy różnymi cechami społecznymi autorów a ich postawami i przejawami tych postaw dążeniami między różnymi cechami środowisk społecznych a cechami autorów, szukanie zależności między ludźmi z różnych środowisk społecznych, a cechami autorów (brak doboru losowego)

• Analiza typologiczna – ustala się typy osobowości, zachowań, wzorów współżycia występujących w różnych zbiorowościach

2. W. Allport wyróżnia (w książce Szczepańskiego):• wykorzystanie nomotetyczne – badacz zmierza do ustalenia ogólnych praw

dotyczących badanej dziedziny zjawisk• wykorzystanie idiograficzne – celem jest sporządzenie możliwie dokładnego opisu,

dającego wgląd w strukturę i przebieg zjawisk

44. Blog jako dokument osobisty

Metoda biograficzna opiera się w badaniach na dokumentach osobistych, do których możemy zaliczyć:Dokumenty osobiste:

1. Dzienniki

23

2. Blog- wirtualny dziennik, stale dostępny dla czytelników, badaczy, z bogatym archiwum. Przez to, że Blog jest dziennikiem wirtualnym, duży wpływ na jego wygląd i treść ma Internet. Często pewne opisane sytuacje itp. są przekoloryzowane. Najczęściej pisany jest przez nastolatków ale i zdarzają się 40- Latkowie.

a) Budowa bloga:

• 1 strona- tu najczęściej znajduje się tekst główny, podana jest data a także dokładne dane o autorze ( autor tworzy swój własny wizerunek ). Istnieje także możliwość wpisania się na listę odwiedzających- archiwum z wypowiedziami, pozdrowieniami itp.

b) Blogi dostarczają bardzo dużo informacji różnego rodzaju ( o autorze, o odwiedzających, stopień przywiązania autora do pamiętnika )

c) Autor bardzo szybko przestaje pisać Blog dla siebie a robi to dla internautów, gdyż Blog jest waszego rodzajem dialogu. Oczywiście zdarza się, że tylko konkretna osoba jest jedynym odbiorcom.

d) Funkcja bloga:

•Rozładowanie emocji- w rzeczywistości o wielu rzeczach nie mówimy a z których zwierzamy się pisząc bloga.

•Zaspokojenie potrzeby więzi, daje możliwość poznania pokrewnych dusz, stworzenia waszego rodzaju wspólnoty. Jest to ucieczka od samotności.

•Dostarcza przyjemności- jest to forma spędzania wolnego czasu.

•Służy podkreślaniu własnej osobowości, daje możliwość ekspresji o charakterze artystycznym. Dzięki Blogu możemy wykreować własną osobowość niemal, że w samych superlatywach.

e) Nasze potrzeby jakie oczekujemy zaspokoić poprzez prowadzenie bloga, są zaspokajane niemal, że natychmiast.

f) Najczęściej ludzie zaczynają od przeglądania blogów, czytania, nawiązywania kontaktów. Dopiero w późniejszym etapie zaczynają sami pisać. Najpierw poznają normy, wartości blogowiczów. Internalizują się i są już gotowi by pisać własny Blog.

g) Blog zapewne powoduje, że zaciera się granica pomiędzy rzeczywistością prawdziwą a wirtualną. Coraz mniej czasu mamy na kontakty z osobami ze świata rzeczywistego.

h) Celem blogu jest ujawnienie wiedzy o sobie, swoim życiu.

i) Blogowicze- Nomadzi czasu teraźniejszego, dla niech najważniejsza jest teraźniejszość. Najpierw czytają o życiu teraźniejszym a dopiero potem o przeszłości, tak jednak jest zdecydowanie mniej istotna.

j) Blog to gra towarzyska bez dystansów ekonomicznych, społecznych. Zapewnioną mamy anonimowość, bowiem przedstawiamy się przy pomocy Nicka- pomaga nam to wykreować własną tożsamość.

k) W blogu nie porusza się raczej poważnych tematów, najczęściej ich tematyka opiera się na żartach. Do problemów podchodzi się z dystansem.

24

l) Bardzo istotną rzeczą w funkcjonowaniu bloga jest regularność, jeśli regularnie nie piszemy notek, nie zaglądamy na nasz Blog, ludzie o nas zapominają, tracimy rozmówców.

m) „ cichy wielbiciel” – czytelnik, nie wpisujący się, nie komentujący.

n) Pojawia się efekt konsumeryzmu- czujemy się lubiani, dowartościowani dzięki Blogom. Czytelnicy są lustrami Blogowicze. Im jest ich więcej, tym autor czuje się jeszcze bardziej atrakcyjny, wspaniały.

o) Autor jest jednocześnie czytelnikiem. Fikcja wymieszana z prawdą. Jednostki jednocześnie będące indywidualnymi i publicznymi.

*** Webblog- dziennik sieciowy, w Polsce Blog.pl ukazał się dopiero w 2001 roku. Dziś posiada ok. 50 000 użytkowników.

45. Wywiad narracyjny F.Schutza w badaniach biograficznych.

W wywiadzie narracyjnym aktywność należy do jednostki badanej, to ona wybiera te elementy, o których chce opowiedzieć, to jednostka badawcza musi dbać o wyjaśnianie wydarzeń itp. Takie badanie zmierza do pewnego zakończenia. Badacz nie musi ingerować, jego zadaniem jest uważne słuchanie i potakiwanie Trzy fazy wywiadu narracyjnego:• faza narracyjna – uważne słuchanie opowiadania jednostki badawczej; jednostka badawcza

sama rozwija opowiadanie i sama akcentuje najważniejsze momenty• faza opisowa – badacz może zadać pytania zewnętrzne tzn. takie, które są niezbędne do

badania• faza argumentatywna – badacz odwołuje się do zdolności informatora jako teoretyka

własnego życia; badacz przedstawia własną koncepcję i wspólnie mogą o tym podyskutować

46. Kulturologiczna analiza biograficzna A. Kłoskowskiej.

Jej zdaniem zbyt dużą uwagę poświęca się aktorowi i mikrowydarzeniom. Powinno się zastanowić, co dzieje się z ciągłością kulturową. Proponuje powiązanie analizy budowania własnej tożsamości z kulturą symboliczną.

↓Kłoskowska nawiązała do badań Eriksona dotyczących powracających żołnierzy z Wietnamu. Założyła, że kultura kształtuje osobowość w nie mniejszym znaczeniu niż interakcje (to jest kultura wartości i symboli), dlatego teoria biograficzna w połączeniu z kulturalizacją powinna przynieść bardzo owocne wyniki.

↓Kulturalizacja – wpływ elementów kultury na przekształcenia osobowości; dokonuje się w sposób pośredniPrzedmiotem tej analizy mogą być uczeni, wybitni humaniści, a celem badania ,,powołanie poznawcze”, czyli identyfikacja z wyborem drogi życiowej.Kłoskowska oparła się na biografiach Wł. Tatarkiewicza i St. Ossowskiego. Wybór uzasadniała ich różnymi drogami kariery naukowej, podobieństwem realizacji. Próbowała badać ich kontakty o charakterze zinstytucjonalizowanym (szkoła, parafia, towarzystwo naukowe itp.) i kontakty niezinstytucjonalizowane (rodzina, przyjaciele).

25

47. Analiza treści wg B. Berelsona: (na podstawie rozdz.6. z „Metod badań socjologicznych” St. Nowaka)

Berelson zajmował się omówieniem rozwoju analizy treści w badaniach nad środkami masowej informacji - proponuje następującą definicję:Analiza treści jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych.Berelson opracował schemat klasyfikacyjny, dający w sumie 16 różnych typów zastosowania analizy treści materiału słownego.Berelson wyróżnia 3 różne sposoby podejścia do analizy materiału symbolicznego:1. Badacz interesuje się głównie cechami samej treści.2. Badacz na podstawie analizy treści próbuje sformułować wnioski o autorze treści, bądź też

wnioski dotyczące czynników tę treść wyznaczających.3. Badacz interpretuje treść po to, aby dowiedzieć się czegoś o cechach jej odbiorcy.Każde z badań może, ale nie musi, zawierać więcej niż jedno z wyżej wymienionych pojęć.

Ad. 1 Podejście to może prowadzić do skoncentrowania uwagi na samej treści, bądź na formie, w jakiej jest ona podana.Berelson wyróżnia 6 rodzajów zastosowań analizy treści dotyczących głównie rzeczowej zawartości materiałów:1.) Analiza trendów w przemianach treści przekazów informacyjnych.2.) Badania nad rozwojem nauki.Jeśli chcemy ustalić, jakim zmianom ulega treść przekazów informacyjnych pod wpływem czasu to konieczne jest zastosowanie metody doboru porównywalnych prób reprezentujących całość materiału na odpowiednich przekrojach czasowych oraz zastosowanie dla całości materiału tych samych zasad klasyfikacji.W tych pierwszych dwóch zastosowaniach tej metody porównuje się materiały z różnych okresów czasu.3.) Badania różnic w treści przekazów informacyjnych różnych narodów.4.) Porównywanie różnych środków masowej informacji.W tych dwóch zastosowaniach porównuje się materiały pochodzące z różnych źródeł.5.) Konstruowanie i stosowanie wzorców właściwej informacji. Przy tym zastosowaniu podejmuje

się ocenę zawartości przekazów informacyjnych z punktu widzenia pewnych standardów przyjętych przez badacza.

6.) Techniczna pomoc w prowadzeniu badań. Tu Berelson wskazał 2 najczęstsze zastosowania: kodowanie wywiadu swobodnego oraz analiza wzajemnych oddziaływań między ludźmi.

Następnie Berelson wymienia 3 rodzaje zastosowań analizy treści, które łączy zainteresowanie formą, w jakiej ta treść jest podana:• Analiza technik propagandowych.- podejmowana często dla wykrycia, a jaki sposób

propagandysta próbuje kształtować opinię publiczną. Badano tu dwie grupy technik: rodzaje i treść stosowanych apeli chwyty propagandowe

• Analiza czytelności przekazów informacyjnych – wyrasta z praktycznych zainteresowań ulepszenia stopnia zrozumiałości przekazów pisemnych.

• Wykrywanie cech stylistycznych – najczęściej spotykany w badaniu literatury.

Ad. 2 Berelson wyróżnia kolejne typy zastosowań analizy treści prezentujące różne sposoby, za pomocą, których badacze starali się uzyskać portret respondenta przez analizę jego wypowiedzi. • Stwierdzenie intencji innych cech osoby wypowiadającej się.

26

• Diagnoza cech psychicznych osób• Diagnoza cech psychicznych grup – ta kategoria zastosowań analizy treści interesowała głównie

badaczy osobowości, przy czym analizie poddawane były wywiady kliniczne, teksty projekcyjne, biografie, dzienniki i inne dokumenty osobiste.

• Wykrywanie akcji propagandowych

Ad. 3 W trzeciej grupie badań posługujących się analizą treści materiał badany służy do wyciągnięcia wniosków na temat odbiorcy, dla których są przeznaczone, bądź też do oceny skutków działania danego przekazu informacyjnego. Należy przy tym jednak założyć, że przekaz wiernie odzwierciedla zainteresowania odbiorców. Założenie takie nie ma jednak pełnego uzasadnienia empirycznego i jest uzasadnione o tyle, o ile niemożliwa jest bezpośrednia obserwacja samych odbiorców.

↓• Odzwierciedlenie postaw, dążeń i wartości (wzorów kulturowych) grup ludności.• Ujawnianie ośrodków zainteresowań. Przy tym zastosowaniu należy przyjąć założenie, że

istnieje mniejsza lub większa odpowiedniość pomiędzy treścią środków masowej informacji i treścią poznawczą odbiorców, na których te środki oddziaływają.

• Analiza postaw i zachowań wywołanych przez środki masowej informacji. Tu Berelson wskazuje trzy sposoby wykorzystywania analizy treści do badania oddziaływania przekazów informacyjnych.

• analiza materiałów powstałych w reakcji na określony przekaz informacyjny.]• dążenie do uchwycenia zależności empirycznych pomiędzy treścią przekazu a reakcją nań.• wyciąganie bezpośrednich wniosków co do skutków działania treści bez uwzględniania danych

dotyczących pośrednio sposobu reakcji.

Celem analizy treści jest przekształcenie surowych materiałów w dane, które mogą być analizowane w sposób naukowy, aby można było na ich podstawie uzasadnić pewne twierdzenia. Analiza treści musi być przeprowadzona tak, aby:• dawała materiały obiektywne, tj. powtarzalne• które nadają się do przeprowadzenia na nich pomiarów i analiz ilościowych• są ważne z punktu widzenia pewnej teorii• wnioski, z których mogą być uogólniane poza zakres zebranego materiału.

48. Analiza treści: tekst, autor, odbiorca: (Na podstawie rozdz.8 z „Wprowadzenia do metod socjologii empirycznej” R. Mayntz)

Analizę treści można określić jako technikę badawczą, która w sposób zobiektywizowany i systematyczny ustala i opisuje cechy językowe tekstów po to, aby na tej podstawie wnioskować o niejęzykowych własnościach ludzi i agregatów społecznych.

↓„Tekst” może być mówiony (np. nagrany na taśmę) i pisany.Analizę treści w szerszym znaczeniu można stosować także do przekazów nie wyłącznie słownych, np. do filmów czy plakatów reklamowych. ↓Celem analizy treści jest identyfikacja i odpowiednia klasyfikacja treści lub znaczeń określonych konfiguracji językowych – słów, zwrotów, wypowiedzi. Osoba dokonująca analizy opiera się z reguły na własnym intuicyjnym rozumieniu języka, ogranicza się do jawnej treści tekstu, czyli do tego, co w określonym kręgu językowym „zazwyczaj” lub „tradycyjnie” uznaje się za właściwe znaczenie danego słowa, wyrażenia, itd. – niezależnie od intencji mówiącego czy piszącego. Z podejściem tym wiąże się jednak mylne założenie, że analizujący rozumie znaczenie komunikatu tak, jak je pomyślał nadawca i jak je rozumie odbiorca.

27

↓Kolejny problem pojawia się, gdy charakterystyka treści, tzn. rodzaj i częstotliwość występowania elementów językowych o określonym znaczeniu, ma być podstawa do wnioskowania o zmiennych niejęzykowych. Wnioski tego rodzaju mogą dotyczyć;• nadawcy tekstu (jego intencji, systemu wartości, cech osobowości)• założonych przez nadawcę cech odbiorcy (poziomu wiedzy, zainteresowań, wartości)• przypuszczalnych reakcji odbiorcy na komunikat• cech systemu społeczno- kulturowego w którym tekst powstał lub do którego jest adresowany

(np. interesów klasy społecznej, cnót i wartości akceptowanych w danym społeczeństwie)W określonych przypadkach zależności takie można badać łącząc analizę treści z innymi metodami badawczymi – obserwacją czy wywiadem socjologicznym. Jednak analizę treści stosuje się, gdy zdobycie danych o zjawiskach niejęzykowych nie jest możliwe w sposób bezpośredni lub, gdy sądzi się, że ich kształt językowy jest wskaźnikiem bardziej jednoznacznym niż jakiekolwiek inne dostępne wskaźniki. Dla uniknięcia interpretacji spekulatywnych i wyłącznie impresyjnych, wnioski w takich przypadkach muszą znajdować oparcie w teorii, która mówi, w jakich okolicznościach określone postawy, intencje, wartości itd. Przyjmują określone formy językowe. Jednak takiej teorii ciągle nie ma, są jedynie hipotezy. Dlatego też trafność wyników analizy treści w dziedzinie nauk społecznych budzi często wiele wątpliwości.

49. Kategorie analizy treści wg B. Berelsona (co się twierdzi i jak się twierdzi). (na podstawie rozdz.6. z „Metod badań socjologicznych” St. Nowaka)

Dopóki między badaczami nie będzie zgody co do tego jakie aspekty materiału należy uwzględnić w opisie, trudno jest oczekiwać, iż opisy badaczy będą zgodne. W literaturze posługującej się metodami analizy treści pewne typy zmiennych (tj. zasady klasyfikacji uwzględniające te właśnie aspekty materiału) używane były stosunkowo często. Berelson podzielił je na dwie kategorie:• „Co się twierdzi”• „Jak się twierdzi”W każdej z tych grup Berelson wyliczył zmienne po to, aby wskazać niektóre kategorie, którymi ewentualnie można się posłużyć w badaniach.

↓Co się twierdzi?• Przedmiot – czego dotyczy wypowiedź• Kierunek – czy przedmiot został potraktowany w wypowiedzi życzliwie czy nie• Przesłanki oceny kierunku, – na jakiej podstawie oceniamy tak a nie inaczej kierunek

wypowiedzi.• Wartości – jakie cele i dążenia ujawnia pośrednio bądź wyraża bezpośrednio wypowiedź.• Metody – jakie metody stosuje się do realizacji owych celów.• Cechy – jakie są cechy osób występujących.• Osoby działające – kto podejmuje działanie.• Autorytet – w czyim imieniu wygłasza się tezy.• Pochodzenie – gdzie zrodziła się wypowiedź.• Cel – do kogo jest ona głównie skierowana.

Jak się twierdzi?• Forma wypowiedzi.• Sposób sformułowania – jaka jest gramatyczna czy składniowa jednostka analizy.• Intensywność – z jaką siłą została wypowiedź sformułowana i ile emocji zawiera.• Skuteczność – jaki jest charakter wypowiedzi z punktu widzenia funkcji propagandowych.

28

Jeśli chodzi o sposób analizy to obowiązują tu takie same zasady jak przy każdej analizie danych jakościowych. Tzn. po wybraniu i ustaleniu zasad klasyfikacji materiału przystępuje się do jego kodowania. Należy mieć odpowiednie wskaźniki i symbole dla każdej kategorii. Z reguły kodowaniem zajmuje się, co najmniej dwóch pracowników niezależnie od siebie. Po zakodowaniu materiału i przeniesieniu go na karty statystyczne, dokonujemy normalnych niezbędnych do weryfikacji naszych teoretycznych czy opisowych hipotez.

50. Współczesne modele ilościowej analizy treści (struktury asocjacyjne).(Na podstawie rozdz.8 „Wprowadzenia do metod socjologii empirycznej” R. Mayntz)

Z ilościową analizą treści mamy do czynienia już wówczas, gdy określamy częstość występowania pewnych treści w analizowanych tekstach. Same treści również można traktować jako zmienne ilościowe.

Analiza kontyngencji – służy do określenia szczególnej struktury asocjacji między różnymi pojęciami. Stosuje się ją przede wszystkim w odniesieniu do tekstów powstających spontanicznie, gdzie asocjacje nie są w sposób konieczny uwarunkowane względami argumentacji, tzn. nadawca nie stosuje ich z rozmysłem. Ponieważ częstotliwość skojarzeń określonych słów w tekście może być rzeczą przypadku, należy wyłapać wyrażenia występujące w skojarzeniu z częstotliwością wykraczającą poza prawdopodobieństwo losowe.Analiza kontyngencji składa się z następujących etapów:• W materiale tekstowym trzeba wyodrębnić jednostki. Jeżeli materiał nie dzieli się na

jednostki tekstowe w sposób naturalny (jak w gazetach na artykuły, w powieściach na rozdziały itp.) to należy podzielić go na jednostki mniej lub bardziej sztuczne.

• Stosownie do pytań badawczych ustala się kategorie analityczne. Badanie może dotyczyć np. powiązań między wyrażeniami „dobrobyt”, postęp”, „związek zawodowy”, „strajk”. Ich odpowiedniki semantyczne również byłyby zaliczane do tych samych kategorii. Im bardziej szczegółowo potraktowane są kategorie tym obszerniejszy musi być materiał, w przeciwnym razie kontyngencje będą nieistotne.

• Sporządza się macierz danych, w której zaznacza się obecność lub nieobecność odnośnych wyrażeń w każdej jednostce tekstowej osobno.

• Oblicza się względną częstotliwość występowania każdej z kategorii analizy treści we wszystkich jednostkach tekstu łącznie. Stąd można obliczyć wartość oczekiwaną wystąpienia określonej kombinacji dwóch kategorii.

• Porównuje się częstotliwość względną każdej kombinacji dwóch kategorii z odpowiednią wartością oczekiwana. Jeżeli wartość względna jest znacząco większa lub mniejsza niż wartość oczekiwana, fakt ten można przyjąć za wskaźnik ujawniającej się w tekście struktury asocjacji poznawczych. Jeżeli częstotliwości względne różnią się od wartości oczekiwanych w stopniu nieistotnym, można uznać to za wskazówkę, że między wartością semantyczną danych kategorii analitycznych nie występuje związek uwarunkowany strukturą asocjacji.

Analiza określeń wartościujących – zakład 4 warunki wstępne• Wyróżnienie wyrażeń określających obiekty postaw (OP) i składniowo z nimi powiązanych

określeń wartościujących (OW) te obiekty.• Zidentyfikowanie konstrukcji różnych syntaktycznie jako równoznaczne.• Oceny dokonane przez różne osoby kodujące muszą wykazywać wystarczający stopień

zgodności.• Znaczenie wyrażeń wartościujących nie może pozostawiać wątpliwości.

Etapy metody określeń wartościujących:29

• Aby wykluczyć wpływ postawy osoby kodującej na proces analizy, wszystkie obiekty postaw, będące przedmiotem analizy muszą być zastąpione semantycznie neutralnymi symbolami.

• Wszystkie zdania zawierajęce neutralne symbole OP przekłada się na zdania proste, aby lepiej uwypuklić określenia OW charakteryzujące OP. Stosuje się dwie formy zdań prostych: a) syntaktyczne powiązanie OP z czasownikowym lub przymiotnikowym OW np. XY zwyciężył; b)syntaktyczne powiązanie OP z innym OP, implikującym ocenę wartościującą np. XY pokonał przestępcę

• Dla każdego OP, o którym badacz chce się dowiedzieć jak jest oceniane, sporządza osobną tabelę kodową i nanosi na nią przekształcone zdania zawierające dotyczące go określenia. W każdym z tych zdań ocenę OP stanowiącego jego przedmiot szacuje się ilościowo. Wartościującą treść kwalifikuje się jako pozytywną lub negatywną oraz określa się ich intensywność od + 3 do –3. Nadawanie wartościom wag należy do osoby kodującej. Ustalenie średniej oceny OP, wynikającej z całego tekstu, wymaga na zakończenie sporządzenia indeksu, którego wartość waha się między +3 a – 3. Indeks pozwala porównywać różne teksty.

51. Model analizy ilościowej zawartości środków masowego przekazu z perspektywy socjologicznej G.Gerbnera

George Gerbner zaproponował nowy schemat studiów - jak to sam określa - "nad zapisem instytucjonalnego zachowania w przekazach do wielkich i heterogenicznych społeczności" [1973: 569]. Wyróżnia w nich cztery podstawowe płaszczyzny (formy prezentacji), które dotyczą istnienia, priorytetów, wartości i relacji zjawisk przedstawianych w symbolicznym świecie przekazów masowych.• Płaszczyzna istnienia, dotyczy tego, "co jest" przestawiane w środkach masowych.

Uwzględnia, więc takie pytania, jak: "Co jest dostępne dla publiczności?", "Jak często?", "W jakich proporcjach?". Mierzy się uwagę, z jaką środki masowe zajmują się różnymi zagadnieniami, wskazując na ich obecność, frekwencję oraz złożoność w całym systemie przekazów masowych.

• Płaszczyzna priorytetów, dotyczy ważności tematów, wątków, postaci w systemie ogółu przekazów. Podnosi pytanie, „Co jest ważne?" i analizuje je w kategoriach uporządkowania, rangowania, skalowania, centralności, intensywności itp. Mierzy się zatem nacisk, jaki został położony na prezentowane

• Płaszczyzna wartości, dotyczy systemu wartości przekazywanego przez ogół przekazów masowych. Są one analizowane pod kątem zawartych nim tendencji. Podstawowe pytania brzmi:, „W jakim świetle?", "Z jakiej pozycji?", "Z jakimi skojarzeniami?", "Jak osądzane?" są przedstawiane problemy czy postacie. Mierzy się, zatem ukierunkowanie, tendencyjność oraz jakość cech przypisywanych różnym wątkom i zagadnieniom.

• Płaszczyzna, relacji, koncentruje się na najbardziej złożonych asocjacjach w obrębie analizowanego materiału, jak również i na syntezie rezultatów pozostałych wymiarów. Zajmuje się raczej wzorami (modelami), aniżeli prostymi rozkładami częstotliwości wątków, postaci itp. Opisuje on, zatem strukturę przekazów w kategoriach zależności przyczynowych, logicznych, bliskości czasowej i przestrzennej, dystansów społecznych itp. Mierzy korelacje, dokonuje grupowania, odkrywa strukturę akcji.

Płaszczyzny analizy, ich założenia, główne pytania, terminy i miary można dla większej jasności ujęć w formie tabeli, ukazującej ogólny schemat socjologicznej analizy zawartości przekazów masowych.

↓George Gerbner i jego współpracownicy przeprowadzili najobszerniejszą jak dotąd analizę tego środka przekazu. Od późnych lat sześćdziesiątych XX wieku badacze ci nagrywali na taśmy magnetowidowe i dokładnie analizowali tysiące programów telewizyjnych nadawanych w najlepszym czasie antenowym i występujące w nich postaci. Uzyskane przez nich wyniki, wzięte jako całość, sugerują, że świat przedstawiony w telewizji jest jako reprezentacja

30

rzeczywistości wielce mylący. Ponadto ich badania świadczą o tym, że w zaskakującym stopniu uznajemy to, co widzimy w telewizji, za odbicie rzeczywistości. (...)Gerbner i jego współpracownicy, aby zrozumieć związek między oglądaniem telewizji i obrazami w naszych głowach, porównywali postawy i poglądy „nałogowych” telewidzów (tych, którzy oglądają telewizję więcej niż 4 godziny dziennie) z postawami i poglądami „lekko uzależnionych” (oglądających TV mniej niż 2 godziny dziennie). Stwierdzili... (...) (...) Propagandowej przydatności środków masowego przekazu w malowaniu obrazu świata nie przeoczyli potencjalni liderzy. Na przykład mogą oni łatwo przekonać wyborców do pewnych działań z zakresu polityki społecznej, takich jak zaproponowane przez program pod hasłem „zabierz się ostro za przestępczość”, wiążąc je z lansowanymi w najlepszym czasie telewizyjnym obrazem przestępstw jako czynów popełnianych przez psychopatów i ludzi zachłannych, zamiast zająć się sytuacyjnymi determinantami przestępczości, takimi jak nędza i bezrobocie.Według Gerbnera [1973: 566]:

↓Analiza zawartości winna ukazywać watki, tematy, osoby i typy działania ukazywane w przekazach masowych. Może ona dotyczyć historii, geografii, demografii, socjologii 'świata symbolicznego', jaki tworzy ogół przekazów masowych. Obserwować możemy ludzi, którzy go zaludniają, problemy, z jakimi się borykają, losy, które są im przeznaczone, wartości, którymi się kierują.

52. Jakościowa analiza treści stosowana w socjologii – przykłady badań.

Analiza treści (zawartości)

1. Każdego dnia ludzie przekazują sobie wiele komunikatów. Komunikat jest kompletny, kiedy dwie osoby rozumieją te same znaki w ten sam sposób. W procesie komunikowania centralne miejsce zajmuje treść, czyli:

Zespół znaczeń wyrażanych za pomocą symboli słownych muzycznych obrazowych plastycznych gestykulacyjnych, które są przedmiotem samej informacji.

2. Amatorsko analizę treści uprawia każdy człowiek, który świadomie, bez żadnego wysiłku odbiera przekazy symboliczne. Ta analiza jest nieprofesjonalna, subiektywna , właściwa tylko nam, wielokrotnie sami nie potrafimy określić w jaki sposób interpretujemy przekazy.

Aby badacze mieli możliwość porównać swoje analizy, aby mogli kumulować wyniki starano się stworzyć jednorodną metodę, jaką jest analiza treści.

3. Definicja analizy treści Berelsona:

Analiza treści (zawartości) jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej zawartości komunikatów.Definicja ta jest kłopotliwa, ponieważ każe badaczowi ograniczać się tylko do jawnej zawartości przekazów, bez uwzględnienia tzw. „drugiego dna”, aluzji, intencji, czy społecznych reakcji, które tekst może wywołać.

Cechy prawidłowo wykonanej analizy treści (wg Berelsona):musi uwzględniać tylko syntaktyczne (składniowe) i semantyczne (znaczeniowe) aspekty przekazu - analiza treści ogranicza się do przedstawienia treści informacji, nie pokazuje ukrytych intencji, jakie treść ma wyrażać i reakcji jakie ma wywoływać; elementy nieobecne w treści przekazu nie mogą być analizowane. Obecnie warunek ten został odrzucony i analizuje się drugie dno przekazu.

musi być obiektywna - kategorie analizy powinny być zdefiniowane tak precyzyjnie, aby różni badacze stosując je do takiego samego zespołu treści, uzyskali takie same wyniki analizy. Wg

31

współczesnych badaczy fakt, że dwaj badacze otrzymują te same wyniki przy zastosowaniu tych samych narzędzi jest raczej intersubiektywizmem, a nie obiektywizmem. Dobra analiza treści powinna być obiektywna na poziomie swej rzetelności - tzn. taka sama klasyfikacja, tego samego materiału, przez różnych badaczy, w różnym czasie. Ale jeśli weźmiemy pod uwagę całość interpretacji wyników, zauważymy, że z tego samego zbioru danych różni badacze wyciągną różne wnioski i z ich pomocą dokonają weryfikacji różnych hipotez. Interpretacja wyników zależy od inwencji, erudycji, nastawienia badacza i jest jak najbardziej subiektywna.

musi być systematyczna - całość treści ma być analizowana w terminach wszystkich odpowiadających jej kategorii, zmierza to do wyeliminowania analizy cząstkowej, stronniczej, w której wybiera się tylko te elementy, które potwierdzają tezę badawczą. Właśnie ta systematyczność w wyborze materiału zastosowaniu narzędzi, opracowaniu materiałów różni analizę treści od analiz, których dokonują ludzie na co dzień.

musi być ilościowa - określa się częstość występowania lub pomijania danych kategorii. Obecnie badacze uważają, że zarówno ilościowe jak i jakościowe procedury mają swoje miejsce w analizie zawartości.

4. Po tej krytyce wymagań Berelsona stworzono nową, uzupełnioną definicje analizy treści:

Zespół technik badawczych umożliwiających obiektywny, systematyczny i ilościowy opis przejawów ludzkich zachowań, na podstawie którego wnioskuje się o motywacjach i charakterystyce socjologicznej autorów tych przekazów i dedukuje się jakie reakcje przekazy te mogą wywołać.

a) Pierwsze analizy treści dotyczyły literatury i przekazów religijnych, ale to nas nie interesuje, zajmują się tym literaturoznawcy. W 1910r na zjeździe socjologów w Niemczech Max Weber postulował, żeby socjologowie czasopiśmiennictwa posługiwali się nożyczkami i cyrklem. Mniej więcej w tym samym czasie przy Szkole Dziennikarskiej Uniwersytetu Columbia badano treść czasopism amerykańskich. Prawdziwym prekursorem był Lazersfeld, który zajmował się analizą prasy i propagandy w czasie I wojny światowej. II wojna światowa przyniosła analizę przekazów i periodyków, aby wykryć i zdemaskować ośrodki sprzyjające Hitlerowi. Dokonywano wtedy analizy rozkładów tematów korzystnych dla wroga, porównywano pisma i audycje radiowe, słownictwo. Po II wojnie światowej tej samej techniki używano do analizy propagandy komunistycznej. Rozwój komputeryzacji, badanie przekazów ikonograficznych, a nie tylko słownych i rozwój analiz semiotycznych (znaczeniowych) spowodowały rozwój analizy treści.

b) Obecnie techniki analizy treści stosuje się do badania zawartości: książek, gazet, opowiadań. filmów, programów informacyjnych, fotografii, komiksu, karykatury, itp. Stosuje się nie tylko do materiałów drukowanych, ale także do analizy korespondencji, gestykulacji, TV, radia, dokumentów politycznych, itd.

c) Materiałem badawczym w analizie zawartości jest treść i forma przekazu. Przedmiotem badań nie jest jednak przekaz ze względu na samego siebie, ale związki zachodzące miedzy nim, a pozostałymi elementami procesu komunikacyjnego. Analizując przekazy i porównując je ze sobą można ujawnić i określić następujące związki:

Związki między cechami przekazu (forma, treść) a właściwościami (społecznymi, psychicznymi) nadawcy:

Klasycznym przykładem są tutaj studia nad osobowościami polityków, np. porównanie stylu przemówień Hitlera i Roosvelta dokonane przez White’a (1949); porównanie osobowości Kennedy'ego, Nixona i Chruszczowa (Sheidman 1963); wykazanie egocentryzmu de Gaulle'a na podstawie częstości użycia zaimków: "ja", "mój". Celem może też być ujawnienie politycznych orientacji autorów (w przypadku wytworów zbiorowych jak np. prasa): studia nad profaszystowskimi sympatiami niektórych pism.

32

Związki między treścią przekazów a rzeczywistością:Głównie w celu ujawnienia świadomych lub nieświadomych deformacji obrazu świata, a tym samym ukazanie swoistej optyki danego typu przekazów, np. zestawia się sprawozdania z różnych pism o tym samym wydarzeniu i porównuje z opisem odnotowanym przez obiektywnych obserwatorów.

Związki między treścią i formą przekazów a kanałami komunikacji:Tego typu analizy podobne są do badania związków miedzy treścią i formą przekazów a kanałami (przekaźnikami), którymi są transmitowane. Porównuje się wówczas różne rodzaje przekaźników, np. podobieństwa i różnice informacji w prasie, radio i tv tego samego kraju, albo też podobieństwa i różnice serwisu informacyjnego różnych dzienników. Celem może być ustalenie tzw. modelu przekaźnika, tj. ukrytej struktury tematycznej i formalnej przekazów mających wspólną genetyczną i instytucjonalną podstawę (np. pochodzących od jednego zespołu redakcyjnego, czy jednej instytucji).

53. Dane urzędowe jako źródło badań empirycznych w socjologii (na podstawie tekstu Antoniego Sułka).

Można podejmować badania z zakresu nauk społecznych poprzez wykorzystanie danych urzędowych. Dane urzędowe stanowią kategorię źródeł zastanych przez badacza. Nie są wywoływane w laboratorium czy w terenie. Źródłem, w którym dane urzędowe są zawarte są dokumenty – materiały pisane. Jednak nie te cechy decydują o swoistości tych źródeł badawczych ponieważ pierwsza z w/w cech odnosi się również np. do materiałów prasowych a druga np. materiałów biograficznych. O ich swoistości decyduje to, że są produktem działalności instytucji.

Dane urzędowe są bardzo zróżnicowane. Oto wymiary tego zróżnicowania:• Istotna część danych urzędowych powstaje w instytucjach wyspecjalizowanych w ich zbieraniu

– Główny Urząd Statystyczne, Urząd Stanu Cywilnego. Poza tym powstają w instytucjach o odmiennych zadaniach jako produkt uboczny ich zasadniczej działalności – administracja państwowa, kościoły i fabryki, szkoły, służba zdrowia, sądy, policja, wojsko.

• Dane urzędowe różnią się w wymiarze dynamicznym. Jedne są wynikiem ciągłej rejestracji zdarzeń – dane o ruchu naturalnym ludności, inne stanowią zapis wydarzeń pojawiających się w określonym rytmie – wyniki wyborów, dane o liczebności sezonowych wydarzeń.

• Dane urzędowe dotyczą różnych poziomów analizy socjologicznej. Zarówno poziomu indywidualnego (nie chodzi o jednostkę ludzką, lecz pewien element zbiorowości-np. instytucja w badaniach zbioru instytucji)) ale zazwyczaj chodzi o poziom zbiorowości – np. społeczeństwa.

• Dane urzędowe to najczęściej dane „obiektywne”. Rejestrują one zachowania /np. chodzenie do kościoła/, łatwo rozpoznawalne atrybuty /np. wielkość posiadanego mieszkania/, a nawet dyspozycje /np. umiejętność czytania i pisania/.

• Szczególnym źródłem materiałów urzędowych są akty normatywne-przepisy prawne, regulaminy, statuty.

54. Interpretacja danych urzędowych.

W źródłach danych urzędowych można wyróżnić trzy warstwy znaczące:• treści wypowiedziane explicite• treści przemilczane• formę wypowiedzi-elementy pozatreściowe.

Najczęściej wykorzystuje się treści wypowiedziane explicite. Z treści danych urzędowych wnioskuje się często o tym, o czym mówi się wprost. Interpretację sprowadza się wówczas do

33

odebrania tych informacji - np. informacja o tym, że w 1980 r studiowało 17 % młodzieży mówi nam o powszechności studiów.

Ciekawsze są sytuacje w których z treści dokumentu dowiadujemy się o zjawiskach, o których dokument nie mówi wprost. Dane są wskaźnikami znacznie szerszych obszarów zjawisk niż te, do których się wprost odnoszą. Można wyróżnić dwie sytuacje:• wskaźnik stanowi element szerszego syndromu, np. tendencja do zwierania małżeństw

mieszanych w społeczności zróżnicowanej etnicznie jest składową szerszego procesu integracji międzygrupowej, obejmującego np. redukcję wzajemnych uprzedzeń, nasilenia kontaktów społecznych, unikanie aktów wrogości. Odsetek małżeństw mieszanych staje się tu wygodnym, bo udokumentowanym już urzędowo, częściowym wskaźnikiem definicyjnym integracji.

• wskaźnik nie jest elementem zjawiska – indicatum. Chodzi o wnioskowania łączące zjawiska, które z pozoru wydają się niezwiązane ze sobą np. w badaniach nad stratyfikacją społeczną zaczęto korzystać z danych antropologicznych, m.in. z pomiarów wzrostu poborowych, dokonywanych przez komisje lekarskie.

Dwie kolejne warstwy znaczące dokumentów urzędowych mają, zwłaszcza w socjologii, nieporównanie mniejszą wagę niż warstwa treści wypowiedzianych explicite.

↓Podstawą wnioskowania o zjawiskach społecznych może być milczenie, brak danych. Wyróżnia się tutaj dwa rodzaje wnioskowania:• Z braku danych o zjawisku wnioskuje się o jego niezajściu – to tzw. wnioskowanie z milczenia. • Milczenie może być rozumiane także węziej – jako mniej lub bardziej świadome

powstrzymywanie się od mówienia, przemilczenie.

W dokumencie obok treści wypowiedzianych i niewypowiedzianych istnieją jeszcze elementy pozatreściowe. Chodzi tutaj o takie aspekty dokumentów jak : język, w którym informacje sformułowano, czy nawet gatunek papieru, na którym je zapisano.

55. Zastosowanie danych urzędowych w badaniach.

Zastosowanie danych urzędowych w socjologii jest praktycznie nieograniczone. Należy jednak pamiętać o kilku podstawowych funkcjach:

Dane urzędowe mogą pełnić funkcję heurystyczną. Stanowią one wówczas źródło problemów i hipotez badawczych.. Sułek zaznacza, że dane urzędowe są lepsze od danych tworzonych przez socjologa, gdyż są one niejako naturalnym produktem życia społecznego.

Dane urzędowe mogą służyć pośredniej obserwacji zjawisk społecznych. Jest to bardzo ważne, ponieważ nie zawsze istnieje możliwość prowadzenia obserwacji bezpośredniej, np.:1) kiedy socjologa interesują zjawiska minione, historyczne, 2) kiedy zjawiska społ. mają charakter abstrakcyjny, ukryty, a o ich natężeniu wnioskuje się na podstawie obserwowalnych objawów, 3) kiedy socjolog prowadzi badania na dużej zbiorowości, społeczeństwie globalnym; do tej kategorii należą wskaźniki ruchu naturalnego, frekwencji wyborczej, praktyk religijnych itp.

Dane urzędowe są dobrym materiałem do badania zjawisk o charakterze procesualnym, zmiennych w czasie, długofalowych, trwających od pokoleń, gdyż dane te, jeśli nawet nie są jedynym źródłem informacji, są prowadzone dłużej niż statystyki sporządzane przez socjologów.

34

Dane tego rodzaju mogą weryfikować różne hipotezy o zależnościach między zmiennymi, np. Alicja Roehirich posłużyła się danymi urzędowymi chcąc wyjaśnić zależności między urbanizacją a konsumpcją leków psychotropowych. Za jednostkę analizy obrała województwa, zmienną niezależną mierzyła z kolei na podstawie danych uzyskanych z centrali handlu lekami.

Analiza danych urzędowych pozwala także na opisanie normatywnych zasad życia społecznego, które z kolei –jako pojawiające się lub zanikające fakty społeczne– mogą być pewnymi wskaźnikami szerszych zjawisk społecznych. Znajomość normatywnych ram życia społ. umożliwia także zrozumienie wielu zachowań społecznych. Adam Podgórecki na przykładzie Zakonu Jezuitów, a konkretnie reguły zakonnej, ukazał jak organizacje religijne urabiają osobowość swoich wychowanków.

56. Ograniczenia i trudności w korzystaniu z danych urzędowych.

Mimo wielu zalet danych urzędowych socjologowie korzystają z nich rzadko. Wynika to z następujących powodów:

Wielu danych urzędowych mogących być próbą odpowiedzi na pytania socjologiczne brakuje

Socjologowie nie wiedzą, że dane, które są im potrzebne, istnieją,. Wynika to z faktu, że brakuje systematycznego ewidencjonowania danych, stworzenia czegoś na kształt banku danych i publikowania ich zasobów,

Wiele danych urzędowych nie jest dostępnych socjologom, co motywowane jest względami tajemnicy państwowej czy troską o zapewnienie anonimowości obywatelom.

Dane urzędowe nie są zbierane dla socjologicznych analiz, dlatego posiadają one urzędowy charakter kategoryzacji danych.

Instytucje zajmujące się pozyskiwaniem danych nie muszą stosować się do zasad metodycznych, dlatego socjologowie nie znają okoliczności zapisu danych urzędowych, co utrudnia interpretacje zgromadzonego materiału.

Dane urzędowe mają charakter selektywny, nie opisują całej zbiorowości ale zaledwie pewien jej fragment. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy dane mają charakter urzędowy i zachowały się tylko w części. Pojawia się wtedy problem reprezentatywności.

Socjologowie rzadko korzystają z danych urzędowych, gdyż mają uzasadnione wątpliwości co do kwestii ich rzetelności. Instytucje czy firmy mogą dostarczać danych pokazujących je z dobrej strony. Warto jednak pamiętać, że istnieje pozytywna korelacja między wartością danych a postępami demokratyzacji: „stopień zaufania obywateli do instytucji państwowych ma wpływ na rzetelność udzie- lanych tym instytucjom informacji a działanie różnych form kontroli społecznej ogranicza zakres fikcji w urzędowej sprawozdawczości”.

Problem dla socjologów stanowi także ograniczona porównywalność tych danych. Wypływa to z kilku źródeł:1) dane z różnych okresów, obszarów czy grup mogą różnić się stosowanymi definicjami i zasadami klasyfikacji rejestrowanych faktów, 2) Dane z porównywanych okresów lub obszarów różnić się mogą sprawnością i rzetelnością urzędowej rejestracji badanych zjawisk,

35

3) Niekiedy reformy społ. mogą być źródłem problemu porównywalności danych. „ Legalizacja pewnych zachowań, dotąd nielegalnych, prowadzi do ich ujawnienia, a delegalizacja do ich ukrywania”

Charakter danych urzędowych jest agregatowy. Może to, choć nie musi zniechęcać do korzystania z danych urzędowych socjologów, którzy poszukują danych indywiduowych,.

57. Wywiad jako metoda badawcza, ogólna charakterystyka i klasyfikacja.

Wywiad – najogólniej jest on rozmową kierowaną, w której biorą udział co najmniej dwie osoby – respondent i prowadzący wywiad. Jest to rozmowa, której celem jest uzyskanie określonych informacji od respondenta. Technika ta pozwala na jednoczesne stosowanie innej – obserwacji.J. Lutyński wyróżnia 5 typów wywiadu:

1. swobodny mało ukierunkowany,2. swobodny ukierunkowany,3. swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji,

4. kwestionariuszowy o mniejszym stopniu standaryzacji,5. kwestionariuszowy o większym stopniu standaryzacji.

WYWIADY:1. Ustne i pisemne.

2. Skategoryzowane (czyli tzw. kwestionariuszowy, gdy respondent odpowiada na pytania zadawane przez badacza, badany nie może zmienić słów użytych w określonych pytaniach) i nieskategoryzowane (jest to wywiad prowadzony w sposób swobodny, wywiad ten nie pozwala na uzyskanie danych porównywalnych czyli danych o charakterze ilościowym, lecz umożliwia zebranie tych danych, które ukazują okoliczności i uwarunkowania kształtowania się określonych opinii i postaw poszczególnych respondentów);

3. Jawne i ukryte ;

4. Indywidualne (prowadzone z jedną osobą) i zbiorowe (prowadzone z większą ilością respondentów przy ich jednoczesnym uczestnictwie);

5. panelowe .

58. Wywiad swobodny – charakterystyka, typy.

59. Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji.

1. W tym typie wywiadu ankieter nie dysponuje listą pytań, jest jednak poinstruowany o tym, jakie informacje ma zdobyć. Pytania więc może przeformułowywać i zmieniać ich kolejność. Także sposób prowadzenia tego wywiadu nie jest ujednolicony. Wywiad ten nazywamy standaryzowanym bez formularza, albo swobodnym ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji. Lista ta pełni podstawową rolę przy instruowaniu ankieterów co do zakresu i charakteru poszukiwanych przez badacza informacji. Ankieter powinien pozyskać wszystkie informacji z listy. Lista musi spełniać następujące warunki:

lista poszukiwanych informacji musi być zamknięta,

36

poszukiwana informacja musi być przedstawiona w postaci zdania rozłącznego i wyczerpującego zbioru alternatyw; uzyskanie informacji polega więc na zaklasyfikowaniu konkretnego przypadku do odpowiedniej kategorii,

każda alternatywa zbioru musi być sformułowana w sposób jednoznaczny i konkretny.2. Badacz może skonstruować przykładowe wzory pytań dla respondenta. Ułatwiają one mniej doświadczonym ankieterom prowadzenie wywiadu. O zapisie informacji decyzje podejmuje badacz. Jeśli nie zależy mu na zapisie ilustrującym( rejestrującym) może zastosować zapis kategoryzujący. Wymaga to przygotowania tzw. karty zapisu wywiadu, na którą przenosi się w postaci symboli zestandaryzowaną listę poszukiwanych informacji. Karty te należy wypełnić tuż po przeprowadzeniu wywiadu.

3. Ankietera należy dobrze przeszkolić przed wypuszczeniem w teren. Musi on zapamiętać listę poszukiwanych informacji, nie może wyciągać żadnego formularza, gdyż to uniemożliwia mu prowadzenie swobodnej rozmowy z respondentem. W badaniach wykorzystujących tę metodę bardzo ważne jest wcześniejsze przygotowanie ankieterów. Niebezpieczeństwem tego typu badań jest schematyczne prowadzenie wywiadu, znużenie ankieterów, co powoduje, że nie indywidualizują oni sposobu prowadzenia wywiadu.

4. Wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji stosować można:

gdy przedmiotem badania są zjawiska złożone i wielowymiarowe, gdy problematyka badań jest drażliwa, gdy bada się zbiorowość wew. zróżnicowaną, np. pod względem wykształcenia, gdy bada się zbiorowość nastawioną niechętnie do wszelkich formularzy.

Technika ta jest stosunkowo rzadko stosowana i wydaje się, że jej szersze zastosowanie jest niemożliwe z powodu dużych wymagań wobec ankietera.

60. Pogłębiony wywiad grupowy (fokus) – ogólna charakterystyka

1. Fokus to pogłębiona rozmowa prowadzona przez moderatora, którego zadaniem jest ukierunkowanie wywiadu na określony temat. W fokusie uczestniczy zwykle od 7 do 9 osób. Podłoże teoretyczne tej metody stanowią dwa obszary wiedzy:

a) metodologia badań jakościowych(obserwacja, techniki projekcyjne, wywiady pogłębione) oraz

b) psychologia społeczna.

Czas trwania wywiadu waha się od 1,5 do 2 godzin. Robert Merton i Paul Lazarsfeld jako pierwsi opisali tę metodę. Sami wykorzystywali ją do testowania programów radiowych, a po II wojnie światowej do badania materiałów szkoleniowych i propagandowych przeznaczonych dla amerykańskich żołnierzy. Fokusy zaczęły być wykorzystywane w latach 50 w badaniach marketingowych, z czasem zaczęto je także stosować w socjologii i psychologii do badania potrzeb, motywacji, osobowości. Zjawisko nazwane dynamiką grupy, które zakłada, że wpływ innych osób modyfikuje zachowanie jednostki, leży u podłoża działania zogniskowanych wywiadów grupowych.

2. Fokus należy i można prowadzić:

przed badaniam ilościowymi - generowanie pomysłów, hipotez do badania ilościowego, poszukiwanie pytań do kwestionariusza,

po badaniach ilościowych- wyjaśnienie uzyskanych wyników, pogłębianie, zrozumienie nieoczekiwanych rezultatów,

niezależnie od badań ilościowych – eksploracja nowych obszarów, tworzenie i testowanie nowych pomysłów, np. koncepcje pozycjonowania, badanie reklamy.

37

3. Warto pamiętać, że w fokusie nie powinny pojawiać się pytania badawcze dotyczące indywidualnych doświadczeń, gdyż obecność innych może utrudniać wypowiedzi na tematy intymne. Jednak nie zawsze się tak dzieje. Czasem obecność innych pomaga w mówieniu o swoich odczuciach. Należy zawsze brać pod uwagę komfort osób badanych. Specyfika fokusów może być zarówno zaletą, jak i wadą., gdyż dynamika grupy może wpływać korzystnie na zdobywanie informacji, ale może też utrudniać ich pozyskiwanie.

61. Zasady przygotowania badań fokusowych

62. Scenariusz wywiadu jako narzędzie badawcze w badaniach fokusowych.

Czas rekrutacji jest tez momentem na przygotowanie przez moderatora scenariusza do badania i materiałów badawczych. Scenariusz badania jest planem wywiadu określającym główne zagadnienia, które powinny zostać omówione wraz z określeniem czasu, który powinien być przeznaczony na przedyskutowanie tych zagadnień.

Scenariusz wywiadu przygotowuje moderator na podstawie informacji dostarczonych przez klienta. Ważne jest by klient precyzyjnie określił cel badania, by moderator dobrze go zrozumiał, czuł się z nim komfortowo oraz by cele badania były dla niego jasne. Scenariusz powinien być konsultowany z klientem – jest to sposób weryfikacji. Czasem klient sam konstruuje scenariusz.

Scenariusz badania jakościowego nie jest ankieta z pytaniami ale jedynie determinuje kierunek dyskusji, dlatego przy układaniu scenariusza ważniejsze jest skoncentrowanie się na celach badawczych i zagadnieniach, niż na sformułowaniu konkretnych pytań. Gdy moderator zna cel pytań, w przypadku, kiedy pytanie jest niezrozumiałe, może je przeformułować.

Niektórzy klienci nie ujawniają rzeczywistych celów badania, a jedynie zestaw pytań, oczekując, że zada je grupie w identycznej formie. W takiej sytuacji lepiej przeprowadzić badanie ilościowe. Jeżeli moderator (m) skupia się na treści pytań, a nie na celach badania, zaburzona jest dynamika grupy a wywiad jest mało swobodny.

Scenariusz układać zgodnie z logiczną kolejnością pojawiających się problemów! wtedy przejścia między pytaniami są naturalne. Przy dobrym scenariuszu czasem zagadnienie związane z kolejnym pytaniem pojawia się samo, spontanicznie w dyskusji.

Scenariusz nie powinien zawierać zbyt dużo pytań. Utrudnia to pracę m, który musi szukać pytań i może wtedy nie słuchać uczestników. Nie ma sensu dosłownego zapisywania pytań, które chce się zadać, bo to rozprasza i powoduje sztuczność sytuacji. Doświadczony m dobrze rozumiejący problem badania często prawie nie potrzebuje scenariusza.

Niektórzy moderatorzy uwzględniają w scenariuszu plan czasowy (ile minut ma być poświęcone każdemu zagadnieniu):

- pomaga to w komunikacji z klientem – jest to wiadomość, które pyt. klient uważa za wazne

- pomaga to w sprawniejszym prowadzeniu wywiaduNie należy jednak ściśle trzymać się zaplanowanego czasu, wydłużenie jakiegoś tematu może przynieść cenne inf.

Cechy charakterystyczne scenariusza zogniskowanego wywiadów grupowych:• ramowy zapis wątków do dyskusji• skoncentrowany wokół problemów a nie pytań• z określonymi ramami czasowymi na poszczególne zagadnienia• łatwy do zapamiętania i korzystania z niego• nie dłuższy niż 1-2 strony

38

Przy planowaniu wywiadu należy pamiętać, że trwające 1,5h spotkanie, w którym bierze udział 8 – 10 osób, pozwala na pogłębione omówienie 3 – 4 obszarów tematycznych; więcej może powodować zbyt powierzchowne ich omówienie. W każdym obszarze tematycznym powinno się zaczynać od pyt. ogólnych powoli przechodząc do szczegółowych.

Pytania powinny być ułożone w kolejności wynikającej z ich znaczenia dla badania. Najważniejsze problemy w pierwszej kolejności, kiedy badani mają jeszcze energię do mówienia, a nie kiedy są już zmęczeni.. Jednak nie na samym początku, bo grupa potrzebuje czasu na poznanie się, a w konsekwencji na swobodne prowadzenie dyskusji.

Scenariusz jest w dużym stopniu odzwierciedleniem stylu moderatora – dlatego ważne by m komfortowo czuł się z tym narzędziem badawczym. Stopień ustrukturalizowania wywiadu zależy od indywidualnej preferencji m i klienta oraz od tematu, celu badań.Fokusy o większej strukturze stosuje się również, gdy dotyczą stosunkowo znanego zagadnienia, dzięki czemu można dokładnie określić, jakie pytania powinny zostać zadane.

Jeżeli obszar badnia jest nowy i niewiele wiadomo na dany temat, a celem jest eksploracja jakiegoś nieznanego problemu, często przeprowadza się fokusy o luźniejszej strukturze. Scenariusz w tej sytuacji jest ogólny, często brak w nim konkretnych pytań, bo trudno je przewidzieć

Swobodne i logiczne poruszanie się w obszarze będącym przedmiotem badań, świadczy o doświadczeniu moderatora. Fokusy o luźniejszej strukturze są trudniejsze do analizowania wymagają większego doświadczenia badacza.Czasami, szczególnie w kontekście badań koncepcji reklamowych i pozycjonowania, można się spotkać z dynamiczną formą wywiadu – z grupy na grupę zmieniany jest scenariusz badania i dobór szczegółowych problemów do omówienia oraz czas poświęcony poszczególnym zagadnieniom jest na bieżąco dostosowywany do informacji uzyskanych w poprzedniej grupie;takie badanie ma zazwyczaj formę 1-2 dniowych sesji, w trakcie których przeprowadzane są 3 – 6 fokusów. Między grupami są przerwy przeznaczone na podsumowanie wyników.

63. Rola moderatora w badaniach fokusowych. Moderator jest osoba prowadzącą zogniskowany wywiad grupowy.M nie przejmuje odpowiedzialności za wydarzenia zachodzące w grupie, pozostawia swobodny bieg sprawom, czasami jednek wkracza, ukierunkowując akcję tak, by skuteczniej zdążała do osiągnięcia celów.Sam nie uczestniczy w niej zbyt aktywnie, nie mówi o swych odczuciach, ale podsuwa nowe propozycję pobudzające grupę do dyskusji.Rola moderatora polega na śledzeniu i koordynowaniu dyskusji. troszczy się by ujawnione zostały rozmaite poglądy. Nie dąży autorytatywnie do określonego rozwiązania ani nie opowiada się tylko za jednym tylko zaproponowanym przez innych rozwiązaniem; sprawi raczej swoimi uwagami, że problem zostanie rozpatrzony wieloaspektowo.

M nie narzuca swojego zdania, nie odmawia przyjścia z pomocą, nie naraża grupy na frustrację – np. gdy z niepewności czy braku wiedzy grupa bezradnie traci czas.M ingeruje posługując się odpowiednią techniką i zaraz się wycofuje by grupa pracowała samodzielnie; nie przejmuje roli dydaktycznego przywódcy, przekazuje problem grupie: „a co grupa o tym sądzi?”.

64. Dobór respondentów w badaniach fokusowych.

39

1. W badaniach jakościowych dobór próby jest celowy i podporządkowany problemowi badania (np. konsumenci kawy rozpuszczalnej albo osoby korzystające z biur podróży).

2. Badania jakościowe składają się najczęściej z kilkunastu wywiadów indywidualnych bądź kilku grup fokusowych (co daje łącznie od kilkunastu do kilkudziesięciu uczestników badania, aczkolwiek w przypadku badań fokusowych przy określaniu wielkości badania należy raczej operować liczbą grup, a nie liczbą osób).

3. Uczestnicy są natomiast dobierani na podstawie specyficznych dla danego badania kryteriów celowych, które charakteryzują populację będącą obiektem badania. Ze względu na specyficzny dobór próby wyróżniamy:

- wywiady z grupami konfliktowymi- dobiera się ludzi tak, by różnili się pod względem określonej cechy np. palacze i niepalący

- wywiad z grupami pokrewnymi- np. batoniki czekoladowe i czekoladki, grupy różnią się pod danym względem nieznacznie, występują subtelne różnice

- wywiady konfrontacyjne- np. badania producentów i konsumentów określonego towaru

65. Zasadnicze korzyści z badań fokusowych (5 S)

1. Respondenci zachowują się, a nie mówią o tym, jak będą się zachowywać w przyszłości. Fokus organizowany jest tak, by uchwycić teraźniejsze zachowania. 2. Otoczenie respondenta wywiera na niego presje, jednocześnie dany respondent, jako członek grupy fokusowej też wywiera wpływ na innych. Są to badania naturalne, mamy do czynienia ze społecznym oddziaływaniem. 3. Przy dobrze prowadzonym fokusie atmosfera jest bardziej szczera i otwarta niż w przypadku wywiadu indywidualnego, przebywanie w grupie sprzyja zachowaniom spontanicznym, naturalnym. 4. W badaniach fokusowych język narzucony jest przez respondentów charakteryzujących się określonymi cechami. Dzięki temu socjolog może dotrzeć do sposobu wyrażania opinii przez daną grupę, do języka, jakim posługują się respondenci, ma możliwość sprawdzenia, jak pewne pojęcia funkcjonują w danej społeczności. 5. Wyniki badań fokusowych pojawiają się nawet kilka dni od zaprojektowania badania i są to badania stosunkowo tanie.

„5S”

a) synergy- wspólny wysiłek grupy, efekt synergiczny, wspólne działanie, oddziaływanie; efekt nie jest suma działań jednostkowych, raczej ich iloczynem

b) snowball- efekt kuli śniegowej; proces łańcuchowy: wyzwalanie opinii innych; wyrażanie opinii przez jednego uczestnika wywołuje reakcje w postaci wypowiedzi innych osób

c) stymulacja- wzajemne motywowanie członków grupy do udzielania informacji, odgrywania roli

d) security- grupa fokusowa daje ludziom poczucie bezpieczeństwa, mniej chodzi o opinię indywidualna, o indywidualną postawę, bardziej o postawę grupową; grupa fokusowa jest odpowiedzialna za ostateczną kreację, pogląd

e) spontaniczność- wyzwalana przez dobrego moderatora

66. Techniki projekcyjne w badaniach fokusowych.

W badaniach fokusowych często wykorzystuje się techniki projekcyjne:↓

40

Projekcja polega na tym, że osoba „wyrzuca” z siebie sytuacje i właściwości, z którymi się nie zgadza, przypisuje je środowisku, innym. Jest to przeniesienie, często nieuświadomione

↓Jednym z pierwszych badań gdzie wykorzystano techniki projekcyjne, było badanie kawy rozpuszczalnej:) – w tym przypadku badania na próbach ślepych, czyli takich, w których respondenci nie orientują się która marka to która, pokazała że nie rozróżniają oni smaków odpowiednich dla danych marek.Techniki projekcyjne stosuje się, gdy istnieje podejrzenie, że właściwości ukryte, niejasne odgrywają dużą rolę, a nie istnieje inny sposób dotarcia do nich.

↓Focus korzysta z technik projekcyjnych:• gdy badane są kwestie drażliwe, gdy dotyczą one tabu, o których ludzie niechętnie chcą

rozmawiać, np. sytuacji intymnych, trudnych,• gdy osoby biorące udział w focusie nie uświadamiają, nie zdają sobie sprawy z jakich spraw,

problemów; • gdy na dany temat trudno jest mówić (np. z braku odpowiedniego słownictwa, nieumiejętności

nazwania danego stanu itp.• gdy badana kwestia dotyczy spraw odległych w czasie, np. o kilka lat; dodatkowo, • gdy grupa okazuje się trudna (czyli np. osoby nie chcą mówić, brać udziału w rozmowie).

Metody projekcyjne:1. metody skojarzeń słownych:• metoda skojarzeń swobodnych• metoda skojarzeń kontrolowanych

2. metody uzupełnień:• zdań• opowiadań

3. metody konstrukcji:• testy rysunkowe• testy obrazkowe4. metody wyobrażeń:• metoda osoby trzeciej• metoda personifikacji i animizacji• metoda ekspresji

ad.1) METODY SKOJARZEŃ SŁOWNYCH - respondent ma podać skojarzenia dotyczące słowa podanego przez badacza.

• m. skojarzeń swobodnych - dotyczą jednego słowa, np. skojarzenia słowa „socjologia”, może dotyczyć nazwisk, firm.

• m. skojarzeń kontrolowanych - respondenci dostają spis skojarzeń już przygotowanych, z którego mają oni wybrać swoje skojarzenia.

ad.2) METODY UZUPEŁNIEŃ - w zdaniach lub opowiadaniach zostawia się luki i prosi się o ich uzupełnienie lub prosi się o dokończenie rozpoczętego zdania

ad.3) METODY KONSTRUKCJI• test rysunkowy - dodaje się „dymki” z rozmową i należy jeden z dymków uzupełnić; jest to

rysunek osób, które ze sobą rozmawiają; uzupełnia się „dymek” z odpowiedzią lub „dymek” z myślami. Wykorzystuje się je do badań wartości, nastawień, poglądów, dystansów.

• test obrazkowy - respondenci maja się wypowiadać na temat sytuacji często kontrowersyjnej, przedstawionej na zdjęciu, obrazku; czasami maja je tylko opisać.

41

ad.4) METODY WYOBRAŻEŃ - ujawnia potrzeby, postawy, poglądy nieuświadomione, ukryte; ujawnia pewne stereotypy, spostrzeganie pozycji zawodowych ich cechy charakterystyczne.• test wizerunkowy - przedstawia się respondentom pewne zestawy fotografii; mogą one być

stałe dla pewnych grup, osób (np. dla starszych) lub ciągle inne, zmienne. Respondenci maja przyznać tym fotografiom osób pewne cechy, jakieś konkretne charakterystyki, a następnie uzasadnienie takiego opisu danej postaci.

• test personifikacji i animizacji - służy do ujawniania wartości, rzeczywistych wizerunków, ideałów itp. Polega na przypisywaniu cech ludzkich lub zwierzęcych różnym cechom, ideałom, np. test chińskiego portretu.

↓Metody te wykorzystuje się bardzo często przy badaniach marketingowych.

Respondenci przypisują skojarzenia związane ze zwierzętami , ludźmi, następnie tłumaczy się skojarzenia.

Przy technikach projekcyjnych b. istotna jest później rozmowa na temat własnych skojarzeń, wizerunków, opowiadań itp. Ludzie powinni rozmawiać, dzielić się z innymi własnymi skojarzeniami, rysunkami itp. Ponadto pomagają one wypowiedzieć się w sposób niekoniecznie naukowy; gdy respondent nie potrafi inaczej wypowiedzieć się, nazwać tego co czuje, myśli.

▫ test „party game” - prezentuje się grupę produktów respondentom, którzy mają sobie wyobrazić, że te produkty są uczestnikami jakiejś imprezy , a następnie mają opisać te „osoby”- produkty, ich zachowania itp. Bada się w ten sposób relacje między produktami, dystanse, wpływy między markami.▫ test familijny - respondenci wyobrażają sobie, że dane produkty są poszczególnymi członkami rodziny (ojciec, matka, syn, ciocia) i przypisać im jakieś cechy; test ten bada to samo co test „party game”.

• metoda ekspresji - wykorzystują zdolności, talenty respondentów, angażują respondentów najbardziej, są bardzo czasochłonne, stymulują kreatywność, twórczość respondentów, np.:

metoda zwierciadła- respondent wyobraża sobie jakiś produkt jako drzwi, następnie je otwiera i wyobraża sobie co jest za nimi. test psychoterapii- respondenci mają wcielić się w jakąś role i następnie ją odegrać test marki- respondenci konstruują marki, następnie analizuje się te marki; test kolażowy- przygotowuje się kolaż ( obrazujemy, np. produkt, konsumenta tego produktu)

67. Metoda sondażowa badania opinii publicznej.

Jedna z podstawowych metod socjologii empirycznej spełniająca następujące cechy:• dane o jednostkach badania są gromadzone albo za pomocą techniki wywiadu

kwestionariuszowego albo za pomocą jakiejś techniki ankietowej• bada się próbę pobraną z szerszej populacji tak aby można było przenieść wnioski z próby na

populację (każda badana jednostka traktowana jest jednakowo – społeczeństwo jest zbiorem jednostek)

• rezultaty zadania opracowywane są w sposób ilościowy, statystyczny

Badania sondażowe to badania opinii publicznej, inne nazwy :badania surveyowe, badania pollingowe, badania demoskopowe, opiniometria

42

Geneza surveyów1. Ruch surveyowy – XIX – XX wiek badanie określonego zagadnienia na określonym terenie,

survey lustracja, survey podejmowany był w celach praktycznych, reformatorskich, przez ludzi nie związanych z nauką, obiektywne rozeznanie sytuacji w celu podjęcia reformy było możliwe przez survey;

• Cel praktyczny;• Badania prowadzone w sposób bardzo dokładny z dużą inwencją;• Stworzenie rudymentów badań surveyowych;

2. Stany Zjednoczone: sondaże społeczne społeczności lokalnych;• Tematyka badawcza wynikała z problemów dnia codziennego ;• W tych sondażach brali udział naukowcy; pojawiło się zainteresowanie badaniami ze

strony badaczy akademickich;• System praktyczny USA wymagał stworzenia metod badań preferencji poglądów i

opinii społeczeństwa;3. Lata ‘30 - pojawiły się pierwsze pollingowe badania opinii publicznej; rozwinęła się metoda

reprezentatywna;• 1935r. Instytut Badania Opinii Publicznej Gallupa;• W tych latach wykształciła się rola społeczna respondenta, która była traktowana przez

ludzi jako część składowa roli obywatela;4. Konieczność opisania zachowań konsumenckich, oraz konieczność konstruowania

skutecznych kampanii reklamowych; aktywnie włączyli się w te badania naukowcy – Lazarsfeld;5. Filozofia neopozytywistyczna, której założenia ugruntowały miejsce surveyów jako metody

socjologii empirycznej;

68. Historia badań sondażowych w Polsce.

• 1906r. Uniwersytet Jagielloński (Rybarski) – badanie przekonań studentów• A.Znaniowski (?) przebadał robotników• S.Czarnowski: badania na próbce reprezentatywnej społeczeństwa polskiego – 9000 osób • Okres wojenny: Sekcja Badawcza Szarych Szeregów badała opinie i nastroje przed powstaniem

warszawskim; wynik: poczucie bezsiły• Po wojnie: I.Nowakowska badała środowisko wracających do Polski Żydów (nie był to okres

dobry na badania opinii, ponieważ Żydzi leczyli się z traumy wojny)• W latach 50. nie przeprowadzano badań• 1957r. wznowienie badań – powstał ośrodek badań przy Polskim Radio (badania nowatorskie

S.Nowaka – badanie postaw warszawskich studentów; jedno z pytań: „Czy chciałbyś, aby świat poszedł w kierunku jakiejś formy socjalizmu?”; wyniki: 68% studentów odpowiedziało „tak”. Badania powtarzano parokrotnie: 1961r. – 73% na „tak”, 1976r. – 66%, 1983r. – 42%, 1988r. – „badanie straciło sens empiryczny” – spowodowane to było polityką kraju. Była to szansa badania procesu trwania i zanikania jakiejś idei w świadomości społeczeństwa – powtarzano cały czas te same pytania)

• 1958r. powstał OBOP

Dawniej, przy realizowaniu badań, przyjmowano uproszczony model społeczeństwa, tzw. funkcjonalny model społeczeństwa (agregatowy model społeczeństwa): społeczeństwo składa się ze zindywidualizowanych jednostek, a każda jednostka ma „swój głos”; socjolog ma zliczyć te głosy, zsumować. 1respondent to 1 głos.

Po roku 1956 nastąpiła ekspansja badań surveyowych, przejęte zostały wzory badań amerykańskich.

43

Opis instytucji badających opinię publiczną (nie wiem czy Rozciecha tego wymaga, ale na wszelki wypadek...)

OBOP• Pierwsza instytucja badania opinii publicznej – 1958 – ’59; powstał on z inicjatywy osób

skupionych wokół osoby Anny Pawełczyńskiej; opierał się na społecznej sieci ankieterów; nie miał na początku własnej siedziby i urzędował w GUS-ie;

• W 1965 roku OBOP został połączony z redakcją studiów programowych – miał prowadzić pomiary wielkości audytoriów;

• Na początku lat ’70 OBOP stworzyła własną, profesjonalną sieć ankieterską, oraz bazę techniczną i informatyczną;

• Po 1974 roku badania audytoriów prowadzone są w sposób systematyczny – tzw. telemetria;• Obecnie raz w miesiącu OBOP organizuje omnibusy – całościowe badania odnośnie

preferencji medialnych; OBOP prowadzi także badania rynku, oraz badania po-wyborcze „exit poll”

CBOS• Powstał w stanie wojennym. Założył go płk. prof. Kwiatkowski.• Początkowo działał w oparciu o próby kwotowe, a jego wyniki okazywały się być odmienne od

badań socjologów akademickich; różnice wypływały ze złego doboru próby (wysoki udział ludzi z PZPR);

• Obecnie CBOS ma własną profesjonalną sieć ankieterską;• Przynajmniej raz w miesiącu przeprowadza się omnibus badający nastroje społeczne;• Zdecydowana większość badań, to badania opinii publicznej, badania rynkowe; duży dostęp do

wyników badań;

Sopocka Pracownia Badań Społecznych• Wykonuje prace na zlecenia „Rzeczpospolitej”;• Duża trafność badań przedwyborczych, posiada specyficzną sieć ankieterską – ośrodek ma bezpośredni kontakt z ankieterami – nauczycielami;

Pentor• Prowadzi głównie badania rynkowe, oraz badania opinii publicznej dla „Wprost”;• Badania wyborcze; nastroje społeczne;• Operuje na próbach losowych – 1000 osób;• Organizuje badania telefoniczne – CATI, CAPI (badania osobiste);

SMG/KRC• Specjalizuje się w badaniach rynkowych. Stworzona „na zamówienie” Balcerowicza. Potrzebna

do realizacji FGI.• Badanie oglądalności telewizji;• Posiada profesjonalną sieć ankieterską, oraz bardzo silny system kontroli ankieterów;

GFK Polonia• Część międzynarodowej sieci instytutów badawczych. Ma austriackie korzenie; funkcjonuje w

wielu krajach;• Prowadzi głównie badania rynkowe, oraz badania mediów;• Własna sieć ankieterska oraz silna kontrola ankieterów;

Polski Generalny Sondaż Społeczny• Realizowany przez UW od 1992 roku.

44

• Realizowany na reprezentatywnej próbie ogólnopolskiej liczącej 2000 osób;• Realizowany co rok, na przełomie maja i czerwca; realizowany przez profesjonalnych

ankieterów;• Zbiór danych z wywiadów nagrany jest na dyskietki w sposób, który może być poddany

opracowaniom SPSS;• Dane wraz z instrukcją są dostępne dla każdego;• Jest to program badawczy, którego celem jest dostarczenie informacji o polskim

społeczeństwie, oraz dający możliwość śledzenia zmian;• Jest on elementem badań porównawczych międzykrajowych;

69. Funkcja poznawcza sondaży opinii publicznej.

1. Sondaż (servey) to reprezentacyjne badanie opinii publicznej, przybył do Polski z Francji po 1956 roku; to inaczej badanie ankietowe, czy kwestionariuszowe.

2. Na przestrzeni lat zmieniły się funkcje jakie sondaże pełniły. W państwie monopartyjnym sondaże służyły władzy do wczesnego ostrzegania przed kryzysami oraz do konsultacji ze społeczeństwem. W latach 80 badania opinii publicznej wykorzystano w celach propagandowych, potem informacyjnych. Obecnie sondaże pełnią między innymi funkcje poznawcze, perswazyjne i praktyczne. Dzięki badaniom opinii publicznej poznajemy poglądy Polaków np.: na religijność, szacunek do prawa, wyobrażenia o sobie, akceptację dla demokracji, preferencje partyjne, zmiany wyborcze, zaufanie obywateli do instytucji państwowych.

3. Funkcja poznawcza polega na budowaniu poglądów, postaw, wiedzy, potrzeb, oczekiwań, preferencji, i zamiarów jednostek. Na podstawie badań opinii publicznej zarówno politycy, jak i obywatele tworzą sobie obrazy społeczeństwa, w którym żyją. Politycy dowiadują się z badań, co społeczeństwo myśli o różnych sprawach publicznych, o ich partii, polityce i o nich samych. Dzięki sondażom społeczeństwo poznaje swoją opinię i wyraża ją.

4. Badanie opinii publicznej to element porządku demokratycznego, zaspokaja nie tylko ogólną ciekawość spraw społecznych, ale jest też częścią naszej wolności. Dzięki badaniom opinii publicznej wiemy, że: społeczeństwo nie jest monolitem, dostrzegamy swoje zróżnicowanie wewnętrzne.

5. Badania sondażowe kształtują w społeczeństwie przekonanie, że opinia publiczna i postawy społeczne podlegają bezustannej zmianie.

6. Systematycznie podawane wyniki reprezentatywnych badań opinii budują uogólnione przekonanie, że w społeczeństwie dominują poglądy umiarkowane. Odpowiedzi „raczej tak” i „raczej nie” przeważają nad „zdecydowanie tak” i „ zdecydowanie nie”

7. Regularne ogłaszanie wyników badań opinii, oraz propaganda prowadzona przez media przyczyniły się do oswojenia ogółu społeczeństwa z tą metodą naukową.

Badanie opinii publicznej raczej rejestruje zmiany zachodzące w społeczeństwie niż czyni je zrozumiałymi.

70. Długoterminowe efekty badań sondażowych dla odbiorców.

1. Nikt dotychczas jak podkreśla to Antoni Sułek nie próbował zbadać w sposób systematyczny, co z wyników sondaży zostaje w umysłach Polaków. Zapewne sondażowe prawdy mają krótki żywot i podobnie jak większość gazetowych informacji łatwo ustępują w magazynie pamięci miejsca następnym informacją.

2. Przypuszczalnie jednak nie są one zapominane do końca. Okazuje się, że wyniki sondaży, publikowane przez dłuższy czas i powtarzane wielokroć przez publicystów i polityków współtworzą w

45

umysłach ludzi mapy poznawcze – listy partii, wyobrażenia o ich sile, ich szansach i popularności ich przywódców.

3. Ogłaszane przez kilka miesięcy wyniki sondaży mogą oswoić społeczeństwo z różnymi sprawami.Powoli sączące się do głów krople są właściwą metaforą wpływu sondaży – szczególnie wyborczych – na decyzje społeczeństwa i konstruują opinię publiczną.

4. Politycy którzy zaufali sondażom, z powodzeniem wykorzystali je dla swoich celów. Za ich pomocą rozpoznawali nastroje w społeczeństwie, definiowali krytyczne kwestie sporne, planowali kampanie wyborczą. Dzięki sondażom można reagować na problemy z wyprzedzeniem.

5. Sondaże pomogły w przekształceniu opinii publicznej z politycznie potężnej niszczycielskiej siły, w bardziej uległy, plebiscytarny fenomen. Sondaże stały się najbardziej rutynowym i cywilizowanym sposobem publicznej ekspresji.

6. W ustabilizowanych demokracjach nie rządzi się jednak ani wbrew, ani pod dyktando opinii publicznej, ale z jej udziałem, a sondaże służą nie tylko do śledzenia opinii, lecz także do szukania sposobów aby włączyć społeczeństwo w proces demokratyczny, zaangażować je w życie społeczne.

7. Wydaje mi się, że długoterminowym efektem tych badań jest fakt, że badania opinii publicznej są tak rozpowszechnione, że czasami społeczeństwo ma wątpliwości, co o nich sądzić. Badacze opinii są krytykowani przez tych, którzy nie sądzą, by sondaże mogły być trafne, np. kandydaci, którzy przegrywają w sondażach. Lecz sondaże są również krytykowane za to, że są zbyt trafne.

71. Funkcja perswazyjna sondaży opinii publicznej.

1. Perswazja to celowe urabianie przekonań i ocen za pomocą słów, obrazów i innych symboli, a sondaż jest badaniem rozkładu tych przekonań i ocen w społeczeństwie.

2. Publikując wyniki sondaży opinia publiczna poznaje swoje stanowisko ale i przez wyniki wpływa się na opinię publiczną. Szczególnie w polityce wyniki badań sondażowych mają wysoką wartość perswazyjną. W społeczeństwie demokratycznym argument woli powszechnej lub jej braku jest argumentem istotnym, a sondaż mierzy stopień, w jakim ta wola jest powszechna.

3. Za pomocą wyników sondaży szczególnie politycy chcą wpływać na umocnienie lub zmianę postaw w społeczeństwie – pokrzepiać serca lub zasiać zwątpienie.

4. Perswazja przy użyciu danych sondażowych zakłada wiarę, że wysoka popularność partii, niezależnie od jej programów i przywódców, przysparza jej dodatkowych głosów. Zatem wiedza sondażowa ma wpływ na warunki, w których ludzie dokonują swoich indywidualnych wyborów.

5. Wyniki badania opinii publicznej budują klimat opinii w interakcji z kontaktami społecznymi i przekazami medialnymi. Okazuje się, że opinia publiczna bez mediów nie może istnieć. W specyficznych kwestiach objętych badaniami ludzie rzadko mają ustalone postawy- zwykle mają tylko nie do końca spójne inklinacje. Opinię konstruują w sytuacji, w której przychodzi im ją wyrazić, a na to, które z inklinacji przeważą mają wpływ najświeższe informacje i przekazy medialne.

6. Wyniki sondaży publikowane długo przez gazety oswajają społeczeństwo z tymi informacjami i często kształtują wyobrażenia na prezentowany temat.Badania wydobywają z ludzi inklinacje, a media nagłaśniają je, utrwalają i wzmacniają. Ktoś musi ludziom pomóc w skrystalizowaniu ich inklinacji, tak by mogły kierować ich działaniem.

46

72. Rodzaje perswazji sondażowej spotykane w polskich gazetach.

1. Formy argumentacji sondażowej w mediach są bardzo zróżnicowane. Ich perswazyjny, a tym bardziej stronniczy charakter nie musi być zamierzony, ani nawet świadomy. Często jednak wyniki sondaży są środkami umyślnej perswazji. Przybiera ona wiele postaci, w skrajnym przypadku – formę manipulacji i perswazji nieuczciwej. Najważniejsze rodzaje perswazji sondażowej w polskich gazetach to :

a) Preferowanie wyników sondaży zgodnych z preferencjami politycznymi gazety i jej obrazem świata. Spośród wielu sondaży gazeta wybiera te, które są dla niej wygodne, a pomija niewygodne. Nagłaśnia zarazem wyniki niekorzystne dla oponentów. Gazety radykalne w sondażach politycznych nadmierną uwagę poświęcają partiom i osobą przez siebie faworyzowanym, jednocześnie ignorują inne istotne informacje.

b) Gazety za pomocą środków graficznych lub językowych podkreślają korzystne dla siebie wyniki sondaży i odwracają uwagę czytelnika od wyników niekorzystnych. Czyli na czołowych miejscach i wielką czcionką podają wyniki badań sondażowych zgodnych z ich życzeniami. Raporty sondażowe są złożonymi całościami, obejmują pozycję kandydatów, dystans między nimi, zmiany pozycji, często gazety wybierają tylko te informacje, które są dla nich ważne.

c) Wyniki sondaży mogą być podawane rzetelnie , ale wraz z informacjami zmniejszającymi ich wagę. Jest to tak zwane osłabienie wymowy wyników. Gazety robiąc to podkreślają, że wyniki sondaży, a zwłaszcza w wyborach są zmieniane i wadliwe i że do wyborów wiele może się zmienić. Ponadto gazety często podważają kompetencje ośrodków badawczych lub przypisują im polityczne powiązania i sugerują machinacje. Takie zarzuty pojawiają się wtedy, gdy wyniki sondaży są dla gazety niewygodne.

d) W gazetach często też przy prezentacji wyników pojawiają się wypowiedzi profesorów, socjologów, czy prestiżowych instytucji naukowych. Interpretując wyniki prestiż tych osób albo ma uwiarygodnić informacje sondażowe czasem je wzmocnić a czasem osłabić.

Perswazyjne wykorzystywanie sondaży w gazetach polega zatem na selekcji tematów, danych i ich interpretacji.

73. Funkcja kreacyjna rzeczywistości społecznej badań opinii publicznej.

1. Badania sondażowe wpływają na tworzenie rzeczywistości społ.zwykli ludzie maja inklinacje do określonych opinii w dość rozległych obszarach i często próbują te opinie zwerbalizować udzielając odpowiedzi podczas sondażu; publikacje wyników badań sondażowych dostarczają nam zatem opinii na temat nas samych.

2. Przykład mocy sprawczej sondaży:• kuriozalna decyzja sądu w sprawie Leppera oparta na wynikach badań sondażowych i decyzji

opinii publicznej.• wpływ publikowania sondaży na postawy wyborcze i kształtowanie opinii wśród wyborców• wyniki sondaży mogą zachęcać lub zniechęcać do wzięcia udziału w wyborach, mogą

mobilizować elektorat określonych ugrupowań lub osłabiać wolę glosowania na te ugrupowania, które w sondażach wypadają słabo

publikacja sondaży inspiruje i prowokuje wyborców do wymiany poglądów politycznych na

74. Funkcja praktyczna sondaży, sondaż narzędziem demokratyzacji polityki.

47

• Sondaże są związane z demokratyzacją życia społecznego. Politycy ucza się je respektować, uwzględniać ich wyniki przy podejmowaniu działań, choć nie zawsze przełożenie opinii publicznej na działania polityczne jest proste i koniecznie najlepsze. Stosunek polityków do sondaży zmienił się w stosunku do stos. z lat 90-tych, kiedy ignorowali ich wyniki.

• Gdyby politycy kierowali się sondażami w sposób bezrefleksyjny, mogłoby to mieć niekorzystne skutki.

• Dziś mówi się o sondażach jako o V władzy w państwie, bo wielu polityków podchodzi do nich nie jak do pomocy w podejmowaniu decyzji, ale jak do narzędzia zapewniającego pomyślność w wyborach.

• H. Gronkiewicz – Walz: „nie szukałam poparcia, ono przyszło do mnie w postaci wyników badań sondażowych”

• sondaże racjonalizują dyskurs polityczny i są środkami publicznej kontroli w polityce; wpływają na ograniczanie skrajnych działań polit.

• sondaż jest łagodną formą ujawnienia nawet skrajnych poglądów Polit, łagodną formą protestu społecznego i forma konsultacji władz ze społeczeństwem

• poznanie opinii własnego elektoratu i potencjalnych wyborców jest istotna przesłanką określonych działań Polit. ; dla rządzących istotne jest stałe monitorowanie i analiza reakcji społ. na skutki decyzji podejmowanych przez rząd czy władze lokalne

• zasadniczym celem sondażu jest zgromadzenie informacji, które pozwolą na podejmowanie trafniejszych decyzji i zmniejsza stopień niepewności decydenta przez poznanie opinii osób, których dotyczyć będą skutki ich decyzji

75. Zasady publikowania wyników badań sondażowych w środkach masowego przekazu. 1. Prasowej prezentacji wyników sondaży powinna zawsze towarzyszyć tzw. nota metodologiczna, zawierająca takie informacje, służące identyfikacji sondażu:

• nazwa instytucji badawczej przeprowadzającej sondaż oraz ewentualnego zleceniodawcy, w przypadku badań autorskich podać nazwiska autorów

• określenie badanej populacji (np. ludność kozanowa)• liczebność zrealizowanej próby i metoda jej doboru

przy próbie kwotowej podać cechy ze względu na które dokonano wyboru; przy próbie losowej podać stopień jej realizacji, zwłaszcza gdy w danym badaniu jest on szczególnie niski na tle innych badań tego typu

• termin zebrania danych; podać tym dokładniej, im bardziej aktualne sa sprawy, których dotyczą; zalecane jest odnoszenie terminu badania do wydarzeń istotnych dla wyników np. krach na giełdzie

• metoda zbierania danych, np. wywiad telefoniczny• dokładne sformułowanie pytania; powinno być jasne czy pyt. miało charakter otwarty czy zamknięty;

jeśli pytanie było w formie zamkniętej – przytoczyć odpowiedzi proponowane, zaznaczyć czy można było wybrać więcej niż jedna odp.

2. Oprócz tego trzeba pamiętać, że media publikując wyniki sondaży powinny w sposób profesjonalny i wiarygodny zaspokoić naszą potrzebę informacji i pomoc sformułować własną opinie na dany temat; Ponadto media mają obowiązek rzetelnego informowania społ., dlatego wyniki, które prezentują powinny być poprawne metodologicznie.3. Forma podawania powyższych informacji dostosowana być powinna do typu gazety, jej układu graficznego, rodzaju teksty, etc. Możliwa jest prezentacja wyników w tekście artykułu, lub, co bardziej polecane, w osobnej ramce czy przypisie4. Treść pytań i rozkłady odpowiedzi powinny być podawane w tekście, a pytania i odpowiedzi najważniejsze, także na osobnych wykresach5. W tekstach prezentujących w sposób syntetyczny wielu badań, niektóre z tych informacji można pominąć.

48

przykład: Sondaż Instytutu Opiniometrii dla „gazety wyborczej”, 2-3.02.2005, 1000-osobowa próba udziałowa reprezentacyjna dla całej polski; uwzględniono: wiek, płeć, wykształcenie, wielkość miejscowości zamieszkania.

76. Wywiad kwestionariuszowy – charakterystyka, typy.

1. Charakterystyka:• jest to narzędzie badawcze wykorzystywane przy wywiadzie kwestionariuszowym; ankieter

zadaje pytania i zapisuje odpowiedzi respondenta; Ankieter przeprowadza rozmowę z jednym respondentem (wywiad indywidualny); Zapisu wypowiedzi respondenta dokonuje ankieter

• Zapis wypowiedzi stanowi pierwotny materiał • Kontakt między respondentem a ankieterem jest naoczny. Może to prowadzić do tego, iż ich

wzajemne relacje mogą mieć wpływ na przebieg badania. Obserwacja reakcji respondenta może być dla badacza dodatkowym źródłem informacji

• Komunikacja odbywa się za pomocą standaryzowanego narzędzia, czyli kwestionariusza – jest to standaryzowany wzór pytań dla wszystkich respondentów, również standaryzowany jest sposób kodowania i sposób analizy.

• Stopień standaryzacji wywiadu kwestionariuszowego może być różny: są wywiady o większym i mniejszym stopniu standaryzacji

• Swoboda pozostawiona ankieterowi również ma wpływ na stopień standaryzacji jak też rodzaj pytań (otwarte, zamknięte)

• Zapis odpowiedzi jest rejestrujący lub kategoryzujący • W wywiadach wyróżniamy również pytania o fakty i pytania o opinie

składa się z:• kwestionariusza wywiadu• instrukcji dla ankietera• materiałów pomocniczych

2. kwestionariusz wywiadu składa się z części:• ewidencyjnej – przeznaczonej dla organizatora badań i ankietera• wprowadzenia do wywiadu• zasadniczej części z pytaniami kwestionariuszowymi• pytań metryczkowych

3. część ewidencyjna zawiera:• dane osoby przeprowadzającej wywiad• czas trwania wywiadu – forma kontroli ankietera bądź sprawdzanie czasu w pilotażu• kod- dla doboru losowego kolejny nr respondenta; - dla doboru kwotowego nr respondenta i

dodatkowe informacje na jego temat• podpis ankietera – osobiste poświadczenie, że przeprowadził wywiad, Am moc prawną• tytuł – bardzo ogólny, nazwa neutralna; czasem kwestionariusz dzieli się na działy, wtedy lepiej

zamiast podtytułów zdanie wstępne

4. wprowadzenie do wywiadu zawiera:• cel badań• zapewnienie o poufności• uzasadnienie wyboru respondenta do badań• apel o poważne traktowanie pytań i udzielanie szczerych odpowiedzi• podziękowanie

49

5. pytania metryczkowe:• właściwości respondentów jak: wiek, płeć, ilość dzieci itp. Są często w badaniach

zmiennymi niezależnymi. • Zamieszcza się je na końcu kwestionariusza, bo mogą naruszać sferę prywatną,

intymność respondenta, a przez to powodować zakłócenia komunikacyjne. Czasami jednak zamieszcza się je w innych miejscach, ponieważ spełniają one rolę pytań filtrujących

77. Wywiad kwestionariuszowy jako sytuacja społeczna.

Procesy wzajemnego komunikowania się obejmują wszystkie wypowiedzi ankietera i respondenta. Wypowiedzi, które pozostają poza ich ramami są ściśle z nimi związane i wywierają one na siebie wzajemny wpływ. Rozmowa ankietera z respondentem składa się z procesów komunikowania prowadzących do uzyskania informacji i wymiany wypowiedzi innego rodzaju. Wszelkie wypowiedzi partnerów w wywiadzie wchodzą w skład interakcji między nimi (ponadto obejmuje ona ich ruchy, gesty, mimikę, wygląd, jeśli tylko wpływają one na procesy psychiczne i zachowania partnera).

czynniki określające charakter interakcji:

1) pytania zadawane respondentowiPrzekaz ten wpływa na przekazy następne. Jest to wpływ zamierzony przez badacza. Ze względu na swoja treść, pytanie aktywizuje inne czynniki.Np. badanie dotyczące spraw rodzinnych, zadane w obecności członka rodziny, aktywizuje postawy, które respondent przejawia jako członek grupy rodzinnej i które, być może, nie ujawniłyby się, gdyby ów członek rodziny nie był obecny.Aktywizacja jakiejś postawy czy postaw może trwać dłużej i wpływać na następne procesy dotyczące innych spraw.

2) odpowiedzi respondenta

3) cechy partnerów interakcji (będące w znacznym zakresie rezultatem ich dotychczasowych doświadczeń i losów- mogą wpływać bezpośrednio lub pośrednio) - posiadana wiedza w różnych zakresach - umiejętności wysławiania się - wyobraźnia - różne dyspozycje psychiczne - stopień emocjonalności - ukształtowane poglądy (znaczna rolę pełnią zapatrywania na same badania) - postawy - cechy demograficzne i społeczno- kulturowe

4) zjawiska i przedmioty składające się na otoczenie wywiadu - przedmioty fizyczne, których widok w związku z treścią pytania może wywołać u respondenta skojarzenie nieobojętne dla jego odpowiedzi; - czy w otoczeniu jest cicho czy głośno. Hałas utrudnia porozumienie i pracę ankietera. - ciepło czy zimno; - wygodnie czy niewygodnie;Rodzaj otoczenia zależy od miejsca, w którym przeprowadza się wywiad (najczęściej jest to mieszkanie respondenta lub jego miejsce pracy). - osoby, poza ankieterem i respondentem, które mogą wpłynąć na przebieg komunikowania się;

5) czas - długość wywiadu;

50

- ilość wywiadów na dany temat przeprowadzonych przez danego ankietera; - charakter interakcji bywa inny na początku wywiadu, gdy respondent przyzwyczaja się dopiero do swojej roli, niż później. Gdy wywiad trwa długo ankieter i respondent ulegają zmęczeniu lub zniecierpliwieniu; - od jakiego czasu ankieter przeprowadza wywiady na dany temat, czy zdobywa jeszcze doświadczenie, czy wykorzystuje je, czy problematyka wywiadu zaczęła go nudzić, reakcje uległy stereotypizacji; 6) ogólna sytuacja wywiadów w danym badaniu (wpływ pośredni, przenoszą go i modyfikują inne czynniki) - aktualne wydarzenia polityczne i gospodarcze; - normy kulturowe, charakteryzujące dane społeczeństwo i grupy (istotne jest to w jakim stopniu są one zinternalizowane przez ankietera i respondenta); normy oddziałujące na odpowiedzi respondenta:

• norma prawdomówności• normy związane z ocenami moralnymi

- okoliczności, gdy w danych grupach społeczno- kulturowych, do których należą ankieter i respondent, wzory obyczajowe są jednakowe czy odmienne;

Wymienione czynniki w powiązaniu ze sobą wpływają na poszczególne fragmenty procesu wzajemnego komunikowania: - na zadawane pytania i wypowiedzi ankietera poza pytaniem; - na rozumienie pytań; - na procesy psychiczne; - odpowiedzi respondenta; - rozumienie odpowiedzi i ich zapis;

Wpływ jednych czynników może być modyfikowany lub niweczony przez inne. Oddziaływanie niektórych czynników na interakcje i procesy komunikowania jest pośrednie.Wpływ czynników nie zawsze jest szkodliwy, zawsze zaś prowadzi do uzyskania błędnych informacji.(?!)Np. oddziaływanie normy prawdomówności zawsze jest korzystne. Obecność osób trzecich oddziaływuje zniekształcająco lub pozytywnie. Respondent kierując się snobizmem kulturalnym oświadcza, że przeczytał w ostatnim miesiącu 10 książek, zamiast 5, ale po zaklasyfikowaniu się do kategorii „5 i więcej” informacja ta będzie prawdziwa.

Wpływ czynników, w których skład wchodzą zjawiska należące do badanych zjawisk, jest silny, waży na ostatecznym zaklasyfikowaniu, ale nie jest szkodliwy (np. poglądy, postawy respondentów).Aby ustalić czy miała miejsce deformacja trzeba ustalić rodzaj informacji, której poszukuje badacz.

78. Wpływ zewnętrznych cech ankietera na odpowiedzi respondenta.

1. Wygląd ankietera:a) Ankieterzy powinni być podobnie ubrani do ludzi, z którymi będą rozmawiać. Zamożnie

ubrany ankieter może mieć pewne problemy z przeprowadzeniem wywiadu z osobom ubogą i podobna sytuacja ma miejsce, kiedy biednie, skromnie ubrany ankieter rozmawia z osobom zamożną. Jeżeli już wygląd ankietera ma się różnić od wyglądu respondenta, należy pamiętać, że ubranie powinno być czyste, schludne, bowiem schludność i czystość są podstawową normą i będą akceptowane przez największą liczbę respondentów.

b) Ubranie i wygląd ankietera dużo świadczą o nim samym, Np. podarte dżinsy, kolorowe włosy i mnóstwo kolczyków w widocznych miejscach może zaświadczyć o dość radykalnych poglądach ankietera i mogą wywrzeć wpływ na odpowiedzi respondenta i samą jego chęć uczestnictwa w badaniach.

51

2. Zachowanie ankietera: a) Ankieterzy powinni być przynajmniej mili w rozmowie z respondentem, ponieważ będą

wkraczać w sferę prywatną życia, poglądów respondenta.

b) Muszą komunikować szczere zainteresowanie respondentem bez sprawiania wrażenia szpiegowania.

c) Muszą być odprężeni i przyjaźnie nastawieni, oczywiście bez zbytniej namolności i swobody.

79. Obecność osób „trzecich” w czasie wywiadu- realia polskie.

a) Procent wywiadów, w których uczestniczą osoby trzecie jest bardzo duży, około 46%. Nie spełniają one warunków nakładanych przez dyrektywy w podręcznikach metodologicznych i instrukcjach dla ankieterów. Osoby towarzyszyły respondentom najrzadziej w wielkim mieście, często na wsiach ( co drugi wywiad ) a najczęściej w małych miasteczkach.

b) Osoby trzecie nie tylko asystują respondentom podczas wywiadów ale także bardzo często włączają się do rozmowy, sugerując odpowiedzi, podpowiadając badanym.

c) Duże znaczenie ma także to, czy wywiad był przeprowadzony w dzień powszedni, czy w święto, w jakiej porze roku i dnia.

d) Bardzo istotne jest miejsce przeprowadzania wywiadu, gdyż przesądza ono o obecności osób trzecich ale i o tym, kim są osoby trzecie ( dom- rodzina, sklep- sąsiadka ).

e) Istotny jest także czas trwania rozmowy z respondentem, jeżeli rozmowa trwa dłużej niż 1,5 h, znacznie wzrasta procent uczestnictwa osób trzecich w wywiadach.

f) Bardzo małe znaczenie na to, czy osoba trzecie włączy się do wywiadu czy też nie, ma płeć, wiek respondenta i to czy on pracuje, czy nie.

g) Natomiast wykształcenie, środowisko społeczno-zawodowe i typ miejscowości ma zdecydowanie większe znaczenie. Zdecydowanie więcej trzecich osób uczestniczy w wywiadach z osobami o niższym wykształceniu, pracownikami fizycznymi, rolnikami, oraz mieszkańcami wsi i małych miasteczek niż w trakcie wywiadów z osobami o stosunkowo wysokim wykształceniu, mieszkańcami większych miast. Jest to związane faktem, że najczęściej osoby o wyższym wykształceniu mają lepsze warunki mieszkaniowe, mniejsze rodziny i dzięki temu łatwiej jest im odizolować na jakiś czas ( czas trwania wywiadu ) od reszty domowników. Inne są także tradycje i zwyczaje przyjmowanie obcego człowieka w domu u robotnika i osoby wykształconej.

h) W rozmowach z mężczyznami częściej asystują żony, niż przy rozmowach z żonami mężowie.

i) Respondentom na wsi częściej towarzyszą współmałżonkowie niż w większych miastach.

j) W rozmowach z osobami młodymi częściej osobami trzecimi są osoby spoza rodziny, niż w przypadku rozmowy z osobom starszą.

k) Wpływ osób trzecich na odpowiedzi respondentów nie jest zbyt duży. Ponieważ różnice miedzy odsetkami odpowiedzi w asyście osoby trzeciej a bez niej wynosi zaledwie 6%. Wpływ ten może nieco wrosnąć w zależności od cech społeczno- demograficznych respondenta, stosunków rodzinnych, stopnia znajomości z osobami trzecimi, oraz rodzaju poruszanej tematyki w pytaniu. Wpływ osób trzecich w różnych okolicznościach może dojść nawet do 20%. Np. przy pytaniu „ czy Polak i katolik to jedno i samo?”, stwierdzono, że nastąpiły duże różnice procentowe w odpowiedziach udzielanych przez respondentów bez asysty i w asyście. Odpowiedź najbardziej tradycyjną „ prawdziwy Polak i katolik to jedno i to samo” wybierano najczęściej przy rodzicach i dzieciach a najrzadziej przy osobach spoza rodziny. Np. obecność osób spoza rodziny oddziaływała na badanego w kierunku podwyższania przez niego czytelnictwa. Natomiast obecność, zwłaszcza dzieci, spełnia rolę czynnika kontrolującego w

52

badaniach, bowiem zdecydowanie trudniej w obecności rodziny jest mówić o sytuacjach niezgodnych z rzeczywistością- zdarzało się, że dzieci wtrącały się do rozmowy, poprawiając rodziców.

80. Wpływ osób „trzecich” na odpowiedzi respondenta.

a) OSOBA TRZECIA: osoba od lat 7. Wzwyż przebywająca z respondentem w jednym pomieszczeniu podczas trwania całego lub części wywiadu.

b) 3. Kategorie osób trzecich

• OSOBY, KTÓRE MOGĄ WPŁYWAĆ NA ODPOWIEDŹ RESPONDENTA, tylko dzięki temu, że badany widzi je, ponieważ są obecne w tym samym pokoju. Wpływ takich osób na respondenta jest minimalny, ponieważ nie liczy się on z tym, że jest poza ankieterem słyszany przez innych. ( dzieci poniżej 7 roku życia, głusi, chorzy itp. )

• OSOBY, KTÓRYCH WŁYW POLEGA NA TYM, że badany jest świadomy nie tylko ich obecności ale także zdaje sobie sprawę, iż jest przez nich obserwowany i słuchany. Jego wypowiedzi przez te osoby są rozumiane i mogą być oceniane. Oddziaływanie ich może być silne, mimo że nie wtrącają się do rozmowy.

• OSOBY OBECNE W TYM SAMYM POMIESZCZENIU I WTRĄCAJĄCE SIĘ do odpowiedzi badanego, podpowiadające, przerywające, które kłócą się i dyskutują z respondentem, robią różne uwagi na temat poruszany w wywiadzie i na tematy nie związane z nim. Te osoby mają największy wpływ na respondenta.

c) Kierunki oddziaływania osób trzecich na odpowiedzi respondentów:

• Przyjmowanie przez respondenta określonej roli ( sam widok danej osoby sprawia, że badany tak odpowiada, jak odpowiadać w określonej roli społecznej )

• Utrudnianie komunikowania się ankietera z respondentem. Przeszkadzanie respondentowi, np. nawoływanie go do jakiejś pracy, pytanie o różne sprawy, kręcenie się po pokoju.

• Oddziaływanie na postawy respondenta w stosunku do ankietera, wywiadu lub poszczególnie zadawanych badanemu pytań ( Np. uwagi dotyczące wyglądu ankietera, sensowności prowadzonych badań )

• Przyjmowanie roli respondenta ( podpowiadanie lub wręcz odpowiadanie za badanego )

81. Pytanie kwestionariuszowe jako element procesu komunikacyjnego między badaczem a badanym

Wywiad kwestionariuszowy z jednym respondentem trwa zwykle kilkadziesiąt minut. W czasie wywiadu ankieter kieruje do respondenta i odbiera od niego wiele przekazów. Zadaje mu wiele pytań i otrzymuje wiele odpowiedzi, które są źródłem wielu informacji. Proces wzajemnego komunikowania jest więc względnie długi i składa się z wielu mniejszych fragmentów.

a) Zasadniczą część przekazu stanowi pytanie. W olbrzymiej większości wypadków jest to jedno zdanie pytajne, tj. zakończone znakiem zapytania. Niekiedy pytanie w kwestionariuszu obejmuje kilka zdań pytajnych, w skład jego mogą wchodzić lub nawet stanowić je zdania innego rodzaju. Posługiwanie się w większości wypadków zdaniami pytajnymi uzasadnia fakt, że właśnie zdania tego rodzaju szczególnie pobudzają do wypowiedzi. Nie są one jednak bynajmniej jedynymi zdaniami, które wywołują reakcje słowne ze strony odbiorców.

53

b) Szczególna rola zdań pytajnych w wywiadzie wiąże się z ich rolą w rozwoju osobniczym, w nauczaniu i w życiu w ogóle. Pytanie w kwestionariuszu jest więc zwykle żądaniem informacji.

c) Ogólnie można o nim powiedzieć, że jest skierowanym do respondenta żądaniem wypowiedzi pewnego rodzaju, wyrażonym z reguły w formie prośby, przy czym rodzaj ten jest określony ze względu na treść w sposób mniej lub bardziej dokładny.

d) To szerokie określenie wyklucza jednak pytania będące żądaniem jakiejkolwiek wypowiedz ("Co mógłbyś mi powiedzieć o czymkolwiek?")

82. Logiczna i socjologiczna teoria pytania kwestionariuszowego

a) Najczęstsze w kwestionariuszach są takie zdania pytajne i równoważniki tych zdań, na które właściwe odpowiedzi (właściwe ze względu na treść pytania) są zdaniami w sensie logicznym, a więc są bądź prawdziwe, bądź fałszywe lub dają się łatwo sprowadzić do takich zdań.

b) Pytaniami tego rodzaju zajmuje się logiczna teoria pytań. W wielu pytaniach tego rodzaju wartościowe dla badacza, a więc istotne dla niego, są tylko odpowiedzi prawdziwe. Nasuwa się w związku z tym pogląd, że pytanie w kwestionariuszu jest zawsze skierowanym do respondenta za pośrednictwem ankietera żądaniem informacji, tj. żądaniem sformułowania wypowiedzi przenoszącej prawdziwą informację, którą posiada respondent i którą chce od niego uzyskać badacz, zmniejszając w ten sposób swoja niepewność co do stanu rzeczy opisanego w tej wypowiedzi.

c) Taka koncepcja pytania w kwestionariuszach jest nęcąca ze względu na to, iż logiczne teoria pytań stanowi opracowaną, gotową teorię, którą można by wykorzystać bez zmian w refleksji nad socjologicznymi technikami otrzymywania danych, opartymi procesie wzajemnego komunikowania. Niestety, koncepcja ta nie jest słuszna, jeśli ma ona zdawać sprawę z tego, jakie pytania są rzeczywiście formułowane w socjologicznych kwestionariuszach, jakich oczekuje się odpowiedzi i jaki robi się z nich użytek. Nie jest słuszna nawet wtedy, gdy przyjmiemy, że wypowiedź przenoszącą poszukiwaną przez badacza informację mógł respondent sformułować dopiero po zadaniu pytania, a przed tym mógł tej informacji nie znać, jak to się dzieje często, zwłaszcza w wypadku pytań o opinię.

83. Kategorie odpowiedzi istotnych i właściwych, nieistotnych i niewłaściwych na pytania kwestionariuszowe

a) Wyrażenie "odpowiedź na pytanie w wywiadzie kwestionariuszowym" należy rozumieć szeroko-jako reakcje na bodziec (pytanie). Reakcja ta składa się z jednej lub nawet kilku wypowiedzi, jest nią także milczenie. Ujmowana może być z różnych punktów widzenia-ze względu na jej stosunek do treści pytania lub ze względu na przydatność w rozwiązywaniu problemów badań. W pierwszym wypadku należy odróżnić odpowiedzi właściwe i niewłaściwe, w drugim-istotne i nieistotne.

b) Podział na odpowiedzi właściwe i niewłaściwe jest ważniejszy ze względu na cel badań, przy czym cenne dla badacza (i to nieraz cenne w różnym stopniu) są tylko odpowiedzi istotne. W wywiadzie kwestionariuszowym chodzi więc badaczowi nie o wszelkie reakcje na pytanie, lecz o reakcje kwalifikowane.

c) Podział odpowiedzi na właściwe- niewłaściwe krzyżuje się z podziałem na odpowiedzi istotne i nieistotne (istotne stanowią te różne rodzaje reakcji respondentów na zadane pytanie, które badacz może wykorzystać przy rozwiązywaniu problemów badania). Najczęściej jednak odpowiedzi istotne pokrywają się z właściwymi, także w sensie logicznym.

84. Pytania rozstrzygnięcia i dopełnienia

Z punktu widzenia sposobu prezentowania alternatyw ogół pytań zamkniętych, występujących w kwestionariuszach ankiet i wywiadów, dzieli się na pytania rozstrzygnięcia i pytania dopełnienia.

54

• Pytania rozstrzygnięcia to te, które rozpoczynają się na ogół od słowa "czy" i rozstrzygają, czy zaistniało jakieś zdarzenie czy nie. Mogą dotyczyć także (prócz zdarzeń i faktów) opinii, sugestii lub postulatów. Np. Czy jest Pan/Pani zatrudniona/y na stałe?

• Pytania dopełnienia najczęściej zaczynają się od słowa "który" i nakłaniają respondenta do wyboru jednej lub kilku wersji spośród wielu możliwych. przykład: Np. Który z wymienionych kolorów najbardziej kojarzy się Pani/Panu ze szczęściem? 1)zielony, 2)niebieski, 3)czerwony, 4)żółty.

85. Rodzaje pytań kwestionariuszowych- typologia L. Gruszczyński a) Pytania otwarte w sensie logicznym – to takie, które nie mają ani pośrednio, ani

bezpośrednio określonej listy istotnych na nie odpowiedzi z uwagi na to, że liczba ta jest znaczna i praktycznie nieograniczona i dlatego respondent powinien sam je sformułować. Np.:

Co stałoby sie z Polską, gdyby wszyscy ludzie przestali wierzyć w Boga? Zastanów się i napisz, jakie skutki spowodowałoby to. Postaraj się napisać o tym jak najobszerniej.

b) Pytania otwarte technicznie – jest to pytanie nie zawierające listy proponowanych do wyboru odpowiedzi, pozostawiające jej sformułowanie samemu respondentowi. Np.:

Prosimy o wypowiedź, czego oczekuje Pan(i) od nowo wybranej Rady Narodowej?

c) Pytania otwarte logicznie, ale zamknięte technicznie – występują bardzo często, choć towarzyszą im pewne niebezpieczeństwa. Badacz nie zawsze potrafi zamknąć w kafeterii te odpowiedzi, które będą najczęściej padały i o które mu przede wszystkim chodzi. Poza tym zamknięcie w kafeterii przy takim pytaniu kilku czy nawet kilkunastu typów odpowiedzi może być sugerowaniem respondentowi i uwalnianiem go od samodzielnego sformułowanie swojego stanowiska.

d) Pytania logicznie zamknięte, ale technicznie otwarte – zdarzają sie rzadko i to przede wszystkim jako pytania zadawane w wywiadach. Są wówczas zamkniętymi (najczęściej) technicznie dla ankietera, a technicznie otwartymi dla badanego. W zasadzie jednak takich pytań nie formułuje się często, a prawie nigdy w kwestionariuszach ankiety.

e) Pytania otwarte logicznie i technicznie – są często stosowane, jednak bardziej rozpowszechnione są w kwestionariuszach wywiadów.

f) Pytania otwarte (technicznie) – są to takie pytania, w których osobie badanej autor kwestionariusza pozostawia całkowitą swobodę w udzielaniu na nie odpowiedzi. Odpowiedzi te respondenci wpisują w przewidzianym i zaznaczonym przez badacza kropkami miejscu. Odpowiadający formułuje swoją wypowiedź własnymi słowami. Np.:

Jesteś uczniem i jednym z Twoich głównych zajęć jest nauka. Zastanów się i spróbuj napisać możliwie dokładnie, dlaczego sie uczysz?

Na jakie pytania z dziedziny światopoglądowej chciał(a)byś otrzymać odpowiedź?

Co Pana(i) zdaniem należałoby poprawić w warunkach życia pracowników PGR?

Tak przygotowane pytania otwarte są na ogół trudniejsze dla respondenta, wymagają od niego wysiłku intelektualnego większego niż wówczas, gdy badacz proponuje wzory gotowych odpowiedzi. Warunki zamieszczania w kwestionariuszach pytań otwartych:

55

• badacz nie ma pewności co do tego, czy respondenci dysponują jakąkolwiek wiedzą na dany temat i podejrzewa w związku z tym, że zaproponowanie wzorów gotowych odpowiedzi przyniesie efekt w postaci przypadkowego ich wyboru lub sugerowania dokonywanego wyboru;

• badacz nie ma dostatecznej pewności co do tego, czy jest w stanie sam sformułować wszystkie lub najczęściej pojawiające się i interesujące go alternatywy gotowych odpowiedzi;

• ze względu na realizowany cel badawczy i decyzje co do sposobu analizy zebranego materiału badaczowi zależy nie tylko na uchwyceniu sensu wypowiedzi badanego, ale także na dosłownym jej brzmieniu;

• badaczowi zależy na poznaniu układu odniesienia respondenta, w jakim ustosunkowuje sie on do poruszanego problemu.

Pytania otwarte, które częściej stosowane są w badaniach techniką wywiadu niż w technice ankiety, mają wiele zalet. Najważniejsze z nich to:

• Dzięki pytaniom tym badacz uzyskuje odpowiedzi swobodniejsze, autentyczniejsze i pełniejsze, co pozwala na uchwycenie tych informacji, których zdobycie nie byłoby możliwe przy innym rodzaju pytania.

• Pytanie otwarte w niewielkim tylko stopniu jest sugerujące (element sugestii występuje w każdym rodzaju pytania z wyjątkiem tych, które dotyczą faktów oczywistych), co wydaje się szczególnie ważne przy zadawaniu pytań o opinie i oceny.

• Pytanie otwarte przynosi informacje osadzone w kontekście aktualnej wiedzy respondenta, poziomu znajomości danego problemu, co częściowo zapobiega uzyskaniu odpowiedzi nieprawdziwych.

• Pytania takie pozwalają badaczowi na zorientowanie się, czy respondenci odpowiednio je zrozumieli.

• Znakomicie nadają się do prowadzenia głównie jakościowych analiz zebranego materiału.

Wady pytań otwartych:• Pytania otwarte często pozostają w ogóle bez odpowiedzi – dotyczy to w szczególności badań

wykorzystujących kwestionariusze ankiet – lub z odpowiedziami bardzo lakonicznymi i zdawkowymi.

• Zadający pytanie otwarte badacz musi się liczyć z tym, ze uzyska znaczną liczbę odpowiedzi nie dotyczących problematyki badawczej, nieistotnych.

• Pozwalając na uzyskanie odpowiedzi swobodnych, pytania otwarte mogą w konsekwencji przynieść wypowiedzi tematycznie różne, bardzo rozproszone.

• Duża liczba pytań otwartych, umieszczonych w kwestionariuszu, przedłuża czas jego realizacji, czas zbierania informacji.

• Wykorzystujący dużą liczbę pytań otwartych kwestionariusz wywiadu wymaga kwalifikowanych ankieterów prowadzących wywiady oraz kwalifikowanych koderów „porządkujących” materiał uzyskany z takich wywiadów (w mniejszym stopniu dotyczy to kwestionariuszy ankiet).

• Pytania otwarte szybciej męczą respondenta (ankietera też) niż pytania innego rodzaju.• Pytania otwarte przynoszą materiał empiryczny powodujący pewne trudności i dużą

pracochłonność w etapie opracowywania i analizy danych.

Pytania otwarte stosowane są zarówno w kwestionariuszach ankiety (gdzie zapisu swojej odpowiedzi dokonuje sam respondent, umieszczając ją w odpowiednim, przewidzianym przez badacza miejscu), jak i w kwestionariuszach wywiadu, w których zapisu odpowiedzi dokonuje nie sam respondent, lecz prowadzący z nim rozmowę ankieter. W związku z tym zapis odpowiedzi w ankiecie jest zawsze taki, jaki wyszedł spod ręki respondenta. Zgoła odmiennie wygląda to w przypadku wywiadu, w którym reguły zapisu odpowiedzi wymagają kilku uwag.( tego bym się nie uczyła, bo ona w zagadnieniach chciała typologię Gruszczyńskiego, więc na cholerę jeszcze Nowak )S. Nowak „Metody badań socjologicznych”

56

Pytanie otwarte – jest to pytanie, na które badany odpowiada własnymi słowami, budując odpowiedz w sposób według niego najodpowiedniejszy i mówiąc tak długo jak chce. Np.:Co Pan(i) sądzi o wspólnej pracy Murzynów i białych w tej fabryce?Pytanie otwarte ma wiele stron dodatnich wypływających z tego, że zachęca badanego do zbudowania odpowiedzi według własnej woli. Użycie pytań otwartych pozwala na zdobycie tych informacji, których nie można zdobyć w sposób należyty przy użyciu pytania zamkniętego. Ujawniają one np. układ odniesienia badanych. Możliwości, jakie dają pytania otwarte dla wykrycia motywacji, omówił P. Lazarsfeld. Jeszcze jedną korzyścią płynącą ze stosowania pytań otwartych jest zdobycie informacji z uwzględnieniem poziomu wiedzy badanego oraz stopnia znajomości danej sprawy.Względnie swobodna wymiana zdań między badanym a przeprowadzającym wywiad, charakterystyczna przy zadawaniu pytań otwartych, pozwala temu ostatniemu sprawdzić, czy badany dokładnie rozumie zadawane mu pytanie. Natomiast przy pytaniu zamkniętym, gdy badany już wybierze jedną z proponowanych kategorii, prowadzący wywiad może tylko założyć, że zrozumiał on pytanie i wybrał kategorię najbardziej zbliżoną do jego postawy.

86. Typy zapisów odpowiedzi respondenta

L.A. Gruszczyński „Kwestionariusze w socjologii”

Podstawą zapisu dokonywanego przez ankietera jest wypowiedź badanego. Zapis ten może być dokonywany w dwóch momentach:

1. Bezpośrednio po udzieleniu przez respondenta odpowiedzi lub nawet wcześniej, jeszcze podczas udzielania tej odpowiedzi.

2. W niektórych przypadkach ankieter jest zobowiązany zapisać odpowiedź swojego rozmówcy po zakończeniu całego wywiadu, a nawet po wyjściu od niego (z mieszkania, z miejsca pracy, a więc – ogólnie – po rozstaniu sie z badanym).

a) Ta druga sytuacja jest rzadsza przede wszystkim dlatego, że wymaga od ankietera zapamiętania sformułowań rozmówcy, co nie jest takie łatwe, zważywszy wielość różnych zadawanych pytań i udzielanych na nie odpowiedzi.

Bez względu jednak na to, kiedy ów zapis jest dokonywany, może on przybierać różne formy:

1. Zapis kategoryzujący – ankieter zadaje respondentowi pytanie w postaci otwartej, nie sugerującej żadnej z możliwych odpowiedzi, sam zaś w kwestionariuszu wywiadu ma umieszczone pod pytaniem różne typy odpowiedzi. Rola ankietera polega wówczas na tym, że usłyszaną od respondenta odpowiedź musi zakwalifikować do któregoś z występujących w kwestionariuszu typów odpowiedzi i zaznaczyć ją odpowiednim sposobem.Stosuje sie go zawsze wtedy, gdy badacz nie chce sugerować badanemu odpowiedzi, a jednocześnie dąży do tego, by nie wymagały one dalszego opracowywania przy analizie wyników (ułatwiając w ten sposób to opracowywanie). Ten rodzaj zapisu utrwala sens odpowiedzi, a nie jej dosłowną treść. Przewidziane przez badacze kategorie odpowiedzi nie muszą być wbudowane w kwestionariusz wywiadu tuż pod pytaniem (choć najczęściej tak właśnie się czyni), ale mogą być umieszczane w osobnej instrukcji dla ankietera.

2. Zapis rejestrujący – badacz chce, aby odpowiedź respondenta została zanotowana w dosłownym brzmieniu. Poleca on wówczas ankieterowi utrwalić kształt i sens wypowiedzi respondenta. Ten rodzaj zapisu jest odpowiedzią na umowne pytanie w brzmieniu:Jak dosłownie odpowiedział (zareagował) respondent (R) na pytanie (P)?Stosuje się go przede wszystkim wtedy, gdy badacz chce uchwycić np. charakterystyczne zwroty respondenta w pełnym ich brzmieniu, gdy chce dokładnie poznać układ odniesienia, w jakim usytuowana została dana wypowiedź.

3. Zapis relacjonujący – wiernie oddaje istotę odpowiedzi, jej sens, a nie kształt. Odpowiada na umowne pytanie: Jaki był sens odpowiedzi respondenta (R) na pytanie (P)?

57

Jest to chyba najczęściej stosowany typ zapisu wypowiedzi respondenta na pytania otwarte w badaniach przeprowadzonych techniką wywiadu.

Każdorazowa decyzja co do sposobu zapisywania odpowiedzi respondenta należy zawsze do autora kwestionariusza, do badacza, a nie do ankietera przeprowadzającego wywiad. Jego zadaniem jest ścisłe stosowanie się do otrzymanych dyrektyw. Badacz np. może polecić wykonywanie zapisu mieszanego, wykorzystującego różne elementy wymienionych wyżej trzech rodzajów zapisu.

87. Zasady klasyfikacji odpowiedzi respondenta. Rola kodera i statystyka w procesie poszukiwania odpowiedzi na pytania badacza.

S.Nowak „Metody badań socjologicznych”

Tam, gdzie badania wkraczają w nowe dziedziny zjawisk, naukowiec stoi wobec zbioru surowych danych, dla których nie ma gotowych kategorii teoretycznych. Warunkiem jakiejkolwiek analizy tych danych jest stworzenie jakichkolwiek zasad klasyfikacji materiału.

Wymagania stawiane porządnemu systemowi klasyfikacji odpowiedzi swobodnych na pytania otwarte kwestionariusza:

1. Wielostopniowość. Klasyfikacja powinna być wielostopniowa przechodząc stopniowo od klas bardziej ogólnych do bardziej szczegółowych, tak aby można było badać materiał zarówno przy uwzględnianiu kategorii węższych, jak też szerszych, zależnie od tego, co będzie odpowiedniejsze dla danego celu. Głównym celem klasyfikacji jest uproszczenie operowania wielką liczbą pojedynczych obserwacji przez połączenie ich w mniejszą ilość grup tak, aby w każdej z nich znalazły się przypadki mniej lub bardziej podobne z punktu widzenia danego problemu. Klasyfikacja wielostopniowa złożona jest z szeregu stopni począwszy od kilku ogólnych kategorii, które dalej rozbite są na coraz bardziej szczegółowe. W ten sposób tam, gdzie wystarczy kilka obszernych grup, tam można się posłużyć tylko prostym pierwszym stopniem; tam, gdzie wymagane jest dociekanie bardziej szczegółowe, można znaleźć subtelniejsze rozróżnienia zachowane w następnych stopniach systemu klasyfikacji.

2. Poprawność logiczna. W takim wielostopniowym systemie kategorii muszą one na każdym szczeblu być wyczerpujące oraz rozłączne. Kiedy przedmiot jest klasyfikowany jednocześnie ze względu na więcej niż jeden aspekt, każdy z tych aspektów musi mieć dla siebie odrębny układ kategorii. Klasyfikacja spełnia wymagania logiki, jeżeli na każdym stopniu zawiera kategorie wyczerpujące i rozłączne. Zasada rozłączności oznacza, że każdy indywidualny przypadek musi mieć w ramach systemu klasyfikacji jedno i tylko jedno miejsce. Naruszanie tej reguły wypływa z dwóch źródeł:

• z wprowadzenia na którymś stopniu takiej kategorii, która zawiera się w pełni w innych stopniach,• z pomieszania różnych aspektów przedmiotów w jednowymiarowym schemacie

klasyfikacyjnym.

3. Dostosowywanie do struktury sytuacji. Klasyfikacja musi być oparta na ogólnym schemacie danej sytuacji: schemat ten musi zawierać główne elementy i procesy, które trzeba wyodrębnić w danej sytuacji po to, aby móc ją zrozumieć, przewidywać jej przyszłe stany i podejmować związane z nią decyzje. Zadaniem tych kategorii jest zorganizowanie wielkiej liczby pojedynczych obserwacji w niewielką ilość klas, które pozwolą łatwiej zrozumieć badaną sytuację. Na dłuższą metę wymaga to ustalenia związków między kategoriami używanymi w sytuacjach szczegółowych a bardziej ogólnymi systemami pojęć dotyczących szerokiego zakresu ludzkich zachowań, tak aby można było formułować teorie społeczne, ułatwiające rozumienie i kontrolowanie każdej konkretnej sytuacji.Ogólny schemat postępowania:

58

Trzeba sobie najpierw uzmysłowić daną sytuację lub proces, po to, aby uzyskać układ odniesienia dla wypowiedzi i obserwacji zachowania, które mają zostać sklasyfikowane zgodnie z wymaganiami danego badania. Ta sytuacja lub proces zostaje następnie na podstawie doświadczenia osobistego oraz wskazówek teoretycznych podzielona na różnorodne „naturalne części składowe”. Dociekanie postępuje w dwu kierunkach: a) Z uzyskanych odpowiedzi buduje się uporządkowany model sytuacji oraz dzieli się ten

model na części składowe. Obie te tendencje spotykają się w końcu. Inaczej mówiąc postęp nie dokonuje się bezpośrednio od pojedynczych konkretnych danych do zbiorów, których elementami mogłyby zostać te dane, lecz raczej od konkretnych odpowiedzi do zawartej w nich ogólnej struktury, od której myśl zwraca się ku jej częściom składowym i tu dopiero znajduje adekwatne grupy klasyfikacyjne.

b) W procesie tym potrzebna jest zarówno gruntowna znajomość konkretnej sytuacji, jak i teorii, po to, aby skonstruować wstępny schemat strukturalny i aby doskonalić go w miarę prób przystosowania go do konkretnego materiału.

4. Dostosowanie do układu odniesienia respondenta. Klasyfikacja powinna możliwie najbardziej jasno przedstawiać sposób pojmowania danej sytuacji przez odpowiadającego, uwzględnić to, na czym skupia on uwagę, kategorie, jakimi myśli.

Ponieważ w podanej literaturze nie było nic o roli kodera i statystyka, piszę o kodowaniu i proponuję zajrzeć do wykładów.

5. Kodowanie danych

Kodowanie jest to czynność polegająca na podziale danych na pewną ilość klas, a następnie oznaczeniu symbolami lub cyframi poklasyfikowanych danych w ten sposób, iż każda jednostka zostaje oznaczona symbolem klasy, do której należy. W ten sposób, policzywszy symbole, znamy ogólną liczbę przypadków w każdej klasie. Podstawową czynnością jest tu oczywiście klasyfikacja.Korzystne kodowanie materiałów zależy głównie od trzech czynników:

a) liczby respondentów lub źródeł informacji w danym studium,b) liczby pytań,c) liczby i stopnia złożoności planowanych operacji statystycznych.

Jeżeli liczba przypadków badanych jest duża, trudno jest dokonać jakichkolwiek obliczeń bez zastosowania kodu. Zakodowanie materiałów pozwala uniknąć lub zmniejszyć do minimum konieczność ponownych obliczeń. Wszystkie powyższe uwagi stosują się również do badań o dużej liczbie pytań.Najważniejsze jest to, że nie istnieje łatwy sposób obliczania skomplikowanych zależności statystycznych bez wprowadzenia jakiegoś kodu. Każde obliczenie statystyczne wymaga operowania liczbami, które z kolei muszą reprezentować dane z ankiet lub wywiadów. Należy albo rozłożyć karty na wiele stosów dla każdego porównania czy analizy, albo też ponumerować odpowiedzi i zsumować oddzielnie na innych kartach. Przy zastosowaniu drugiego sposobu wszelkie obliczenia są o wiele łatwiejsze. Im bardziej złożone są zaplanowane obliczenia, tym bardziej potrzebna jest jakaś forma oznaczenia danych symbolami kodu.Kodować dane można w każdej fazie badań, począwszy od wywiadu do stadium bezpośrednio poprzedzającego obliczenia.

6. Kontrola czynności kodowania. Nawet w przypadku, gdy badacz sam oznacza symbolami materiały z własnych ankiet, należy napisać dokładną instrukcję i wykonać ja bez żadnych odstępstw. Więcej, instrukcję należy sprawdzić w ten sposób, że inni studenci kodują według tej instrukcji kilka spośród tych kwestionariuszy na próbę. Jeżeli symbole postawione przez innych różnią się od symboli autora instrukcji, świadczy to, że jest ona być może niejasna lub nie uwzględnia niektórych zagadnień nasuwanych przez dane. Zastosowanie tych środków

59

ostrożności może wykryć pewne trudności klasyfikacji, których prowadzący badania dostatecznie nie wyjaśnił. Ponieważ istnieje możliwość popełniania błędów nawet przy najprostszej klasyfikacji i kodowaniu, należy dokładnie skontrolować symbolizację ankiet i sprawdzić, czy nie ma wielu błędów w każdym entym kwestionariuszu.

7. Etapy postępowania stosowane zwykle przy kodowaniu pytań otwartych:

a) Należy ustalić, czego oczekuje sie od materiału. Przypuśćmy, że w badaniach próbnych dotyczących zmiany miejsca mieszkania użyto pytania: „Czy mógłby Pan powiedzieć szczegółowo, jak to się stało, że zdecydował się Pan wyprowadzić ze swojego ostatniego mieszkania?” Jeśli wywiady były prowadzone uważnie, powinny zawierać szereg uwag każdego respondenta. Przypuszczalnie odpowiedzi na to pytanie prezentują różne typy decyzji, sytuacji mieszkaniowej, typy rodzin lub nawet form uczestniczenia w życiu społeczności.

b) Należy uważnie przestudiować wypełnione kwestionariusze lub sprawozdania z wywiadów. Jest to nieodzowny drugi krok w badaniach. Czasem czynność ta przynosi rozczarowanie, gdyż odpowiedzi mogą wydać się mniej ciekawe w czasie czytania niż w czasie przeprowadzania wywiadu. Mimo to jednak właśnie na tych sprawozdaniach opierać się musi demonstracja faktów. Jeśli wywiad zawierał więcej materiału niż uwidacznia sprawozdanie czy wypełniony kwestionariusz, warto postarać się o ulepszenie sposobów zapisywania tych danych zanim się przejdzie do dalszego badania.

c) Należy opracować podział na klasy i wskazać wskaźnik dla poszczególnych klas. Po dokładnym przestudiowaniu danych prawdopodobnie wyłoni się z grubsza nakreślony obraz ich podziału na klasy. Oczywiście, w niektórych wypadkach podział ten miał badacz na myśli od samego początku. W innych będzie się on dopiero kształtował stopniowo. Jednakże, właśnie w tej fazie badań należy opracować wstępny, przybliżony obraz wskaźników, które będą wykorzystane przy klasyfikacji. Trzeba więc zarówno wydzielić same klasy, jak też i wskazać zwroty lub wyrażenia, które uznaje się za wskaźniki danych klas (opracowanie kodowej instrukcji zawierającej wskaźniki dla każdej klasy). Celem będzie więc opracowanie zbioru instrukcji, które umożliwiłyby innym poklasyfikowanie danych wypowiedzi na typy przydatne dla badania. Ponieważ zwykle nie można się spodziewać użycia tych samych słów, szuka się równoważnych znaczeń. Aby to osiągnąć, spisuje się zwroty, wyrażenia i „sygnały”, które niedwuznacznie wskazują na odpowiednią klasę, oraz wypróbowuje się je, sprawdzając, czy użycie ich zapewnia różnym pracownikom kategoryzujących dane dojście do tych samych wyników.

d) Należy dostosować klasyfikację do danych. Po wstępnym ustaleniu wskaźników należy rozpocząć stopniowe dostosowywanie klas do danych. Przede wszystkim można wtedy sprawdzić, czy instrukcje są jasne. Opracowywanie wstępnych wskaźników i stosowanie ich często umożliwia dodanie pewnych szczegółów do instrukcji, a także jaśniejsze zrozumienie charakteru poszczególnych klas. Na tym etapie szczególnie ważne jest zwrócenie uwagi na przypadki nie mieszczące się w ramach klasyfikacji. Choćby wstępne instrukcje były bardzo starannie opracowane, zawsze znajdą się odpowiedzi, które nigdzie nie pasują. Wskaźniki mogą się tu nadawać lub wydawać się niejasne. Takie przypadki trzeba rozpatrzyć szczegółowo, ponieważ mogą wymagać znalezienia nowych wskaźników lub wydzielenia nowych klas. Następnie jest bardzo prawdopodobne, że w wyniku kategoryzacji zostanie pewna niewielka grupa respondentów, których nie da się zaklasyfikować. Jeśli ta grupa jest duża, znaczy to że złe są albo instrukcje kategoryzacyjne, albo zasady klasyfikacji, albo same materiały. Jeżeli zaś grupa ta jest mała, nie wpłynie to na same wnioski w poważniejszym stopniu.

e) Należy zakodować wszystkie odpowiedzi. Po stopniowym przystosowaniu instrukcji do potrzebnych kategorii, należy postarać się o skategoryzowanie i oznaczenie symbolami

60

wszystkich odpowiedzi. W tym stadium znowu trzeba porównać symbolizację wykonaną przez jedną osobę lub grupę z symbolizacją wykonaną przez innych.

88. Klucz kodowy

L.A. Gruszczyński „Kwestionariusze w socjologii”

1. Grupowanie surowego materiału empirycznego musi przebiegać według ściśle sprecyzowanych reguł sformułowanych w postaci odpowiednich instrukcji. Instrukcje te winny uwzględniać przede wszystkim zasady budowania i wyróżniania klas. Zestaw takich reguł nazywamy:

kluczem kodowym, kluczem kategoryzacyjnym albo – najczęściej – instrukcją kodową.

2. Kodowanie jako wynik klasyfikacji i typologizacji jest zabiegiem koniecznym, by zebrany materiał empiryczny móc policzyć i poddać analizie ilościowej (przeważającej w przypadku badań surveyowych) i jakościowej. Polega ono na podziale zebranych danych na klasy i typy, a następnie przypisaniu tym klasom i typom przyjętych symboli (najczęściej cyfrowych), tak aby każda informacja o jednostce była oznaczona właściwym symbolem tej klasy czy typu, do której została zaliczona. W ten sposób każda informacja o jednostce reprezentowana jest w etapie opracowywania i analizowania przez właściwy symbol. Podstawowym zatem zagadnieniem kodowania jest ustalenie właściwych kryteriów, według których będzie prowadzona klasyfikacja, typologizacja i przypisywanie symboli.

3. Instrukcja kodowa, aby należycie spełniała swoje zadania, musi być poprawnie przygotowana. Poprawność tę należy rozpatrywać w czterech przynajmniej aspektach:

Poprawność pod względem logicznym – w płaszczyźnie tej chodzi o taką poprawność, która związana jest z przestrzeganiem trzech warunków klasyfikacji (rozłączność, wyczerpywalność i jednorodność). Oczywiście jeśli mamy do czynienia z typologizacją, to warunki te nie muszą być tak precyzyjnie przestrzegane, choć i w niej chodzi o to, aby każda jednostka była kodowana tylko w jednym typie (w jednej kategorii).

Poprawność pod względem teoretycznym – chodzi tu o dostosowanie klas i typów do problematyki badawczej, do wynikających z niej pojęć.

Poprawność pod względem merytorycznym – zdaniem autora instrukcji kodowej jest dostosowanie konstruowanych klas i typów do struktury uzyskanego i poddawanego kodowaniu materiału badawczego. Jest to bardzo ważne z uwagi na konieczność uchwycenia wszystkich rodzajów uzyskanych w badaniach odpowiedzi. W praktyce jednak badacz staje zawsze przed koniecznością pewnego kompromisu między bogactwem różnorodnych szczegółowych informacji a typologizacją czy klasyfikacją będącą niewątpliwym uogólnieniem, przy którym zanikają istotne często szczegóły.

Poprawność pod względem technicznym – związana jest ze sposobem obliczania zakodowanych danych. Inaczej należy kodować wtedy, gdy zliczanie odbywać się będzie „ręcznie”, inaczej, gdy będą wykorzystywane takie nośniki informacji, jak karty perforowane (stosowane głównie, choć nie tylko, w maszynach mechanicznych, np. sorterach i prostszych maszynach liczących mających zazwyczaj 80 kolumn po 10 (ewentualnie 12) możliwych informacji (do wyboru tylko jedna z nich), a jeszcze inaczej, gdy będą wykorzystywane maszyny o praktycznie nieograniczonej pojemności, pracujące w systemie pamięci dyskowej. Z tego też względu jest pożądane, by badacz zasięgał opinii ośrodka obliczeniowego dokonującego obliczeń.

61

4. Kodowanie pytań zamkniętych. Nie jest ono na ogół trudne i nie wymaga jakichś specjalnych przygotowań. Z reguły postępuje się tak, że sposób kodowania tych pytań przygotowany jest równolegle z ich budową. W tym celu każda zamieszczona pod pytaniem odpowiedź otrzymuje przypisany jej numer (np. tak – 1, nie – 2). Kodowanie jest zwykłym powtórzeniem, tzn. przepisaniem numeru odpowiedzi do odpowiedniej rubryki przeznaczonej na symbole kodowe. Mamy wówczas do czynienia z tzw. pytaniem samokodującym się. Jeżeli kwestionariusz nie został przygotowany w ten sposób, że wszystkie odpowiedzi na pytania zamknięte opatrzone zostały odpowiednimi numerami, to także kodowanie tych odpowiedzi nie sprawia większych problemów – odpowiednie symbole przypisuje się im na etapie opracowywania danych.

5. Kodowanie pytań otwartych. Bardziej pracochłonne jest kodowanie odpowiedzi na pytania otwarte, stwarzające niekiedy pewne problemy. Zasadnicza trudność polega na wyborze kryteriów grupowania udzielonych odpowiedzi i zawartych w nich informacji. Generalnie rzecz biorąc, kryteria te wynikają z przyjętej problematyki badawczej i zawartych i zawartej w niej pytań czy hipotez badawczych. Pomocnym i koniecznym zabiegiem poprzedzającym zbudowanie instrukcji kodowej do pytań otwartych jest jak najdokładniejsze zapoznanie się z odpowiedziami na te pytania. W związku z tym niezbędne jest przeczytanie tych odpowiedzi i wypisanie ich na oddzielnych kartkach (tzw. indeksowanie). Umożliwia to później dowolne operowanie tak przygotowanymi kartkami i grupowanie ich według różnych kryteriów. Z reguły postępuje się tak, że wypowiedzi te najpierw grupuje się według szczegółowych kryteriów na wiele dosyć wąskich zakresowo klas czy typów, następnie zaś te szczegółowe kategorie łączy się ze sobą, tworząc klasyfikacje i typologie składające się z mniejszej liczby kategorii, za to bardziej ogólnych. Jest to zatem proces stopniowego przechodzenia od kategorii bardziej szczegółowych do kategorii bardziej ogólnych. Równoprawne jest postępowanie odwrotne – przechodzenie od kategorii ogólniejszych do kategorii szczegółowych.

Podczas przygotowania instrukcji kodowej do pytań otwartych należy wykonać następujące czynności:

a) Zdecydować, czego sie oczekuje od zebranego materiału, jakich w nim poszukujemy informacji i na jakie pytania badawcze powinny one odpowiadać.

b) Dokładnie zapoznać się z zebranym materiałem, najlepiej przez wykonanie indeksowania.c) Przyjąć kryteria podziału na klasy lub typy i dobrać wskaźniki tych klas, najczęściej

wskaźnikami są pewne typowe wypowiedzi respondentów.d) Zdecydować się na odpowiedni typ procedury: od klas ogólnych do szczegółowych bądź

odwrotnie.e) Poszczególnym klasom czy typom informacji przypisać odpowiednie symbole kodowe

(oznaczenia liczbowe).Podobnie postępujemy z odpowiedziami udzielonymi w ramach kategorii: „inne” w pytaniach półotwartych.Instrukcja kodowa obejmuje kilka elementów, a uzależnione są one od tego, czy instrukcja dotyczy pytań zamkniętych, czy też otwartych. Elementy te ujmuje się w główce instrukcji przypominającej swą budową zwykłą tabelę.

a) Dla pytań zamkniętych główka instrukcji składa się z następujących pozycji (fragment jednej z instrukcji kwestionariusza ankiety):

Numerpytania Treść pytania Kategorie odpowiedzi Numer

kolumnySymbolkodu

62

9 Czy chciałbyś aby świat rozwijał się w kierunku socjalizmu?

- zdecydowanie tak - raczej tak - nie mam zdania - raczej nie - zdecydowanie nie

20 12345

Kolumna:• Treść pytania – jest bardzo pomocna w instrukcji kodowej, tym niemniej występuje nie we

wszystkich instrukcjach. Czasami poprzestaje się tylko na numerze pytania (oczywiście numery pytań w kwestionariuszu i w instrukcji muszą się pokrywać).

• Kategorie odpowiedzi – to przepisane odpowiedzi do wyboru, zamieszczone pod każdym pytaniem zamkniętym.

• Numer kolumny – (w niektórych instrukcjach Numer zmiennej) to kolejny numer informacji, jaką kodujemy.

b) Dla pytań otwartych główka instrukcji kodowej obejmuje następujące pozycje:

Numerpytania Treść pytania Kategorie

odpowiedziWskaźniki kategorii odpowiedzi

Numerkolumny

Symbolkodu

14 Jeśli tak, to na czym on polega?

- zmniejszenie inwestycji- poprawa sytuacji rynkowej, zaopatrzenia

- nareszcie budują mniej fabryk- coraz więcej można w sklepach kupić

17 1

2

Kolumna:• Kategorie odpowiedzi (lub Nazwa klasy, Typ odpowiedzi itp.) – obejmuje nazwy klas,

typów, do których kodujący będzie zaliczał wypowiedzi respondenta.• Wskaźniki kategorii odpowiedzi (lub np. Przykładowe odpowiedzi) – ma pomóc

kodującemu w zaliczeniu konkretnej wypowiedzi do którejś z poprzednio wymienionych kategorii. Podaje się w niej przykładowe wypowiedzi badanych (w ich dosłownym brzmieniu), ułatwiające identyfikację kodowanej właśnie odpowiedzi respondenta. Jak widać, instrukcje kodowe do pytań otwartych i zamkniętych nieco się różnią i dlatego wygodniejsze jest posługiwanie się dwiema odpowiednimi instrukcjami.

Tylko dobrze sporządzona instrukcja kodowa zapewnia jednolitą, pozbawioną usterek klasyfikację materiału i późniejszą jego analizę. Nawet w przypadku, gdy badacz sam oznacza symbolami materiały z własnych ankiet należy napisać dokładną instrukcję i wykonać ją bez żadnych odstępstw. Co więcej, zanim przystąpi się do kodowania, instrukcję należy zweryfikować, sprawdzić oraz dokonać jej pilotażu. Pilotażu takiego może dokonać jedna osoba (np. sam badacz), ale lepiej jest, gdy zaangażuje się w to kilka osób kodujących niezależnie od siebie te same kwestionariusze pochodzące ze zrealizowanych badań. Porównanie kodowania przeprowadzonego przez kilka osób umożliwia dokładne sprawdzenie pod kątem jednoznaczności zaproponowanych kategorii, wskaźników wypowiedzi i symboli kodu.

6. Celem pilotażu instrukcji kodowej jest przede wszystkim:

a) dostosowanie kategorii klasyfikacyjnych do struktury materiału badawczego;b) poznanie stopnia jednorodności kategorii klasyfikacyjnych;c) analiza jednoznaczności przyjętych wskaźników;

63

d) analiza wypowiedzi pojawiających się w kategorii „inne” w pytaniach półotwartych.

S.Nowak „Metody badań socjologicznych”

1. Układ instrukcji kodowej dla pytań otwartych jest nieco inny i bardziej skomplikowany niż dla pytań zamkniętych. W porównaniu z instrukcją kodową pytań zamkniętych w instrukcji do kodowania pytań otwartych przybywa nam jeszcze jedna rubryka, a mianowicie zestaw wskaźników, po których poznajemy, iż należy daną odpowiedź zaliczyć do tej czy innej kategorii klasyfikacyjnej.

2. Przeprowadzamy kodowanie osobno dla pytań zamkniętych a osobno dla pytań otwartych. Ponadto w przypadku dłuższych ankiet również i pytania zamknięte dzielimy na kilka grup. Najlepiej jest kodować łącznie pytania wydrukowane na jednej stronie ankiety, jeśli ich nie jest zbyt wiele, tak, aby można było po zakodowaniu pewnej niewielkiej liczby pytań z instrukcją w ręku zapamiętać następnie symbole kodu dla całego zespołu kodowanych w danej chwili pytań i posługiwać sie nimi bez zaglądania do instrukcji – co bardzo przyśpiesza czynności kodowania. Po zakończeniu jednej grupy pytań zamkniętych przechodzimy do następnej itd.

3. W przypadku kodowania pytań otwartych, zwłaszcza o bogatszej treści, należy kodować jedno tylko pytanie przez wszystkie ankiety, a potem dopiero brać sie do następnego (bądź też należy rozdzielić kodowanie różnych pytań pomiędzy różne osoby).

4. Mimo, iż instrukcja kodowa pytania otwartego zawiera zarówno schemat klasyfikacyjny (kategorie odpowiedzi), jak też jego operacjonalizację (wskaźniki poszczególnych kategorii), z reguły w przypadku pytań o bogatszej treści – przygotowując instrukcję kodową – nie jesteśmy w stanie ani umieścić wśród wskaźników wszystkich odpowiedzi możliwych, ani też wyeliminować sytuacji niejednoznacznych. Dlatego też przed przystąpieniem do kodowania całości materiału przeprowadzamy kontrolę instrukcji kodowej pytań otwartych. Polega ona na tym, iż te same ankiety (nie wszystkie, wystarczy np. 100 losowo wybranych) dajemy do zakodowania dwóm, lub trzem osobom kolejno (symbole kodu stawiają one wówczas, rzecz jasna nie na ankiecie, ale na osobnych kartkach), a następnie porównujemy rezultaty trzech niezależnych zakodowań. W przypadku kiedy dostrzeżemy spore rozbieżności w wynikach uzyskanych przez niezależnie od siebie kodujących, instrukcję trzeba poprawić bądź przez uzupełnienie jej odpowiednimi wskaźnikami, bądź też nawet przez wyraźniejsze sprecyzowanie zasad klasyfikacyjnych. Jeśli rozbieżności jest względnie niewiele (90% przypadków zbieżnych w kodowaniu kontrolnym można na ogół uznać za wynik zadowalający), przystępujemy do kodowania całości materiału – odkładając do osobnej decyzji przypadki wątpliwe.

89. Narzędzia badawcze stosowane w wywiadzie kwestionariuszowym

Krystyna Latyńska: na „narzędzie badawcze” w wywiadzie kwestionariuszowym składają się z:a) kwestionariusz do wywiadub) instrukcja dla ankieterac) materiały pomocnicze:

• służą aranżacji wywiadu (np. listy zapowiednie, wprowadzenie)• stanowią pomoc dla respondenta w czasie wywiadu (karty respondenta, rysunki)• kontrolują prace ankieterów• służą do zbierania dodatkowych informacji (np. ankiety do ankietera, protokoły odmów,

testy psychologiczne sprawdzające inteligencje respondentów lub ankieterów, część ewidencyjno-porządkowa, przez wielu umieszczana jest w kwestionariuszu, ale K.L. radzi zaliczyć ja do materiałów. pomocniczych, bo skierowana jest do ankietera)

• Niezbędne są: kwestionariusz, instrukcja dla ankietera, wprowadzenie do wywiadu i część ewidencyjno-porządkowa, reszta w zależności od zapotrzebowania autora.

90. Struktura kwestionariusza wywiadu

64

1. Układ: a) zwykle autorzy proponują następującą kolejność:

• część ewidencyjna (wypełniają organizatorzy badań i ankieterzy), • wprowadzenie do wywiadu , • zasadnicza część z pytaniami kwestionariuszowymi , • metryczka (niekiedy pyt. metryczkowe przeplatają się z pyt. dotyczącymi

tematyki badań – dobre rozwiązanie, gdy jest szczegółowa i rozbudowana)

b) Tytuł kwestionariusza: musi być starannie przemyślany (nie może być słów niezrozumiałych dla respondentów) ogólne, krótkie, brzmiące interesująco i zrozumiale zwroty, np. „Jak żyjemy”, „Polacy ‘81”

c) Tytuły poszczególnych części (segmentów) kwestionariusza nie są konieczne, a jeśli taka potrzeba j/w

d) Powiązania („A teraz chciałem się dowiedzieć…”, „Interesuje mnie również…”) nie mogą być zbyt długie i skomplikowane

e) Kolejność pytań wyznaczana jest wg Leszka Gruszczyńskiego przez: problematykę badawczą, cechy zbiorowości, w ramach której realizowane będą badania, wymogi techniki badawczej, dla której zostanie przygotowany kwestionariusz, organizacyjne, techniczne i ekonomiczne warunki podejmowanych badań (ogólna zasada: układ taki, by wywiad nie był dla respondenta zbyt nużący i męczący)

• nie zaczynać od pytań drażliwych

• nie umieszczać po sobie pytań bardzo trudnych

• nie zadawać np. najpierw tylko pytań o opinie, a potem tylko o fakty

• pytania skale, tabele, z historyjkami nie powinny przeważać nad zwykłymi

• oddzielać wyraźnie identyczne treściowo pytania o fakty typu „jak jest” od pytań o opinie „jak powinno być”

• rozpoczynać kilkoma pytaniami wstępnymi, które wzbudzą zainteresowanie respondenta

• zadawane pytania powinny logicznie wynikać jedno z drugiego

• zadawać pytania od najbardziej ogólnych do najbardziej szczegółowych (zapobiega to zjawisku tzw. „promieniowania” pytań, tj. absorbowaniu uwagi respondenta przez pytanie, na które już odpowiedział)

2. Szata graficzna:a) Wyraźnie oddzielić poszczególne pytania kwestionariuszab) Dobra czytelność drukuc) Brak błędówd) Zostawić dużo wolnego miejsca na zapisywanie odpowiedzi na pytania otwartee) Tabele nie mogą być zbyt gęsto kartkowanef) Pytanie wraz z kafeterią lub miejscem na zapisanie odpowiedzi powinno znajdować się

na jednej i tej samej stronie kwestionariuszag) Starannie pod względem graficznym przygotowany kwestionariusz pozwala na

uniknięcie bezsensownych błędów

3. Redakcja i standaryzacja pytańNależy zachować:

65

a) porządek i konsekwencję w używaniu terminów (nie zmieniać terminu ze względów stylistycznych jeśli cały czas ma się na myśli to samo znaczenie)

b) jednolite formy gramatyczne (np. w kafeterii – wszystkie odpowiedzi w tym samym czasie i osobie

c) jednolity styl redagowania pytań (pamiętać o formie pytania; używać zwrotów w 1. os. liczby pojedynczej, tj. „Proszę…”, „Chciał(a)bym…”, tak, by wywiad przypominał naturalną rozmowę; 1. os. l. mnogiej można stosować w przypadku ankiety do samodzielnego wypełnienia; unikać form grzecznościowych, np. „Czy mógłby mi Pan powiedzieć…”, bo może skończyć się to na odpowiedzi: „Mógłbym”; pytanie musi stanowić całość, a nie mieć postać, np. „Jakimi?”, mimo iż może to logicznie wynikać z poprzednio zadanego pytania)

4. Numerowanie pytań i reguły przejśća) Zachować kolejność numerowaniab) Numeracja musi być jednolita, tzn. np. tylko liczby arabskie (ułatwia kodowanie)c) Poszczególne pytania w boczku tabeli również powinny posiadać własne numeryd) Reguły przejścia stosowane są po pytaniach filtrujących, pytań następujących po

filtrach nie zaczynamy od „Jeśli…”; muszą:• być jednolite (np. strzałki)• po prostu być (bo ich brak powoduje wiele pomyłek ankieterów, a respondentów może denerwować)

5. Długość trwania wywiadua) Jakość wywiadów jest odwrotnie proporcjonalna do przedłużającego się czasu trwania

wywiadub) Długość kwestionariusza musi być dostosowana do tematyki badania (jeżeli przypuszczamy,

że może być drażliwa lub mało interesująca, należy kwestionariusz skrócić) i poziomu intelektualnego respondentów

91. Pytania metryczkowe – funkcje

a) L. Gruszczyński zalicza metryczkę do grupy pytań wyróżnionych ze względu na pełnione przez nie w kwestionariuszu funkcjeb) pytania metryczkowe (dotyczące respondenta) służą do zbierania informacji dotyczących cech społeczno-demograficznych badanej populacji, które pełnią na ogół funkcję zmiennych niezależnychc) znajdują się przeważnie na końcu kwestionariusza, ale czasem przeplatają się z pyt. dotyczącymi tematyki badań; nie mogą być umieszczane na początku, bo ze względu na osobisty charakter mogą zniechęcić, odstraszyć respondenta, chyba że umieszczenie pyt. metryczkowego na początku podyktowane jest tematyką badań lub konstrukcją formularzad) odnoszą się do informacji z zakresu:

• społ.-demograficznej charakterystyki (płeć, wiek, stan cywilny, posiadane dzieci, pochodzenie społ., stosunek do pracy, aktywność społ. w organizacjach, instytucjach itp.)

• poziom wykształcenia i kwalifikacji zawodowych (posiadane świadectwa ukończonych szkół, kursy zawodowe, aktualny stosunek do podnoszenia kwalifikacji zawodowych)

• sytuacji pracy (zawód, rodzaj i charakter pracy, miejsce w strukturze organizacyjnej zakładu pracy, staż pracy, ruchliwość międzyzakładowa)

• położenia materialnego (zarobki, dochody, prace dodatkowe i dochody z nich, warunki mieszkaniowe – zagęszczenie, zaludnienie mieszkania, jego standard techniczny i wyposażenie, liczba wspólnie zamieszkujących osób, posiadane nieruchomości)

66

e) tak jak każde pytanie kwestionariusza powinny mieć formę pytaniaf) jeśli chodzi o inne kryteria podziału pytań kwestionariusza, to pytania metryczkowe ze względu

na ich budowę są pytaniami:• fakty,

•przeważnie logicznie otwartymi,

•przeważnie technicznie zamkniętymi,

•przeważnie z zewnętrznymi możliwościami odpowiedzi,

•w formie alternatywy jest pytanie np. o płeć,

•a reszta przeważnie z wieloczłonową alternatywą,

•przeważnie dysjunktywnymi,

• szczegółowymi,

•bezpośrednimi.

92. Typy pytań pustych i ich rola

1. Wyróżnione przez L. Gruszczyńskiego ze względu na pełnione w kwestionariuszu funkcje.

a) Pytania puste to takie, które kryją pewne fikcje, są sugerujące, niezbyt trudne, zamknięte technicznie, na ogół w postaci pytań rozstrzygnięcia; stosuje się je, aby zanalizować sposób udzielania odpowiedzi i wnioskować na tej podstawie o wiarygodności respondenta.

• Można je podzielić na: wprowadzające fikcje językowe (zawierające „rzekome alternatywy” lub zawierające „sprzeczne

definicje”)

wprowadzające fikcje pozajęzykowe (zawierające „fikcyjne nazwy” lub zawierające „rzekome fakty”)

Pytanie puste jest jednym z rodzajów pytań podchwytliwych

pytania podchwytliwe stosowane są wtedy, gdy chce się uzyskać odpowiedzi niemożliwe do uzyskania przy pytaniu wprost; celem jest uchwycenie charakterystycznych dla respondenta predyspozycji do sposobu odpowiadania na zadawane mu pytania

2. P. Daniłowicz wyróżnia 3 rodzaje pytań pustych:

a) Pytania o nie istniejące fakty lub opinie o nie istniejących faktachb) Pytania o pozorne różnicec) Pytania o wszystkich fałszywych wariantach odpowiedzi

93. Pytania otwarte i zamknięte: metodologiczne i kulturowe przyczyny różnic w dostarczaniu informacji

Ograniczenie zróżnicowania odpowiedzi badacz może osiągnąć za pomocą pytań określających bardzo dokładnie rodzaj odpowiedzi.

67

1.PRZYCZYNY METODOLOGICZNE: Badacz odpowiednio formułując pytanie określa dokładnie postać zdań nadających się na odpowiedzi – może w ten sposób ograniczyć ilość rodzajów odpowiedzi (pytania zamknięte: rozstrzygnięcia „czy?”, dopełnienia „który?”). Dąży tym samym do zmniejszenia zakresu swobody respondenta w kształtowaniu odpowiedzi i jednocześnie do ograniczenia ich różnorodności. Gdy pytanie wymaga dłuższej, wielozdaniowej odpowiedzi, narracji (pytania otwarte), wówczas można oczekiwać, że odpowiedzi udzielone przez różnych respondentów będą bardziej różnorodne, w przeciwieństwie do reakcji na pytanie, na które odpowiedź da się zamknąć w jednym zdaniu. Pytanie zamknięte sugeruje respondentowi określone odpowiedzi, spośród których jedną lub więcej ma on uznać za własne. W pytaniach otwartych nie są dokładnie określone odpowiedzi właściwe.

Pytania zamknięte są odpowiednie gdy: a) istnieje tylko jeden układ odniesienia, z którego badany może zaczerpnąć odpowiedź,

b) w ramach tego układu istnieje znany zespół możliwych odpowiedzi,

c) odpowiedzi te reprezentują wyraźnie określone stanowiska, które dokładnie odzwierciedlają pogląd każdego badanego.

Pytanie otwarte zachęca badanego do zbudowania odpowiedzi według własnej woli. Użycie pytań otwartych pozwala na zdobycie tych informacji, których nie można zdobyć w sposób należyty przy użyciu pytania zamkniętego oraz pozwala na zdobyciu informacji z uwzględnieniem poziomu wiedzy i stopnia znajomości danej sprawy.

3.PRZYCZYNY KULTUROWE: Znana jest tendencja do „zawyżania” konsumpcji kulturalnej przez respondentów. Jest ona następstwem przejęcia rozpowszechnionego modelu „człowieka kulturalnego”. Model ten w różnych środowiskach charakteryzować się może nieco odmiennymi cechami, lecz posiada pewien stały zespół właściwości. Należy do nich czytanie książek i prasy, oglądanie filmów, programów TV, bywanie w teatrze, słuchanie audycji radiowych. Zespół podstawowych cech modelu to wartości najpowszechniej dostępne w wyniku polityki kulturalnej państwa. Wzrost poziomu wykształcenia ogółu ludności, rozwinięcie sieci instytucji kulturalno-oświatowych i równoczesny silny nacisk położony na pozytywne wartości płynące z uczestnictwa w kulturze spowodowały wzrost aspiracji kulturalnych społeczeństwa, które nie zawsze są realizowane. Nastąpiło zaakceptowanie modelu nie zawsze realizowanego w rzeczywistości. Nie spełnianie cech modelu „człowieka kulturalnego” traktowane jest jako rzecz wstydliwa.

Interesujące badacza informacje, dotyczące konsumpcji kulturalnej, na ogół można uzyskać stosując w wywiadzie kwestionariuszowym:

a) pytania otwarte – nie sugerujące żadnej odpowiedzi,

b) pytania prekategoryzowane – zawierające szereg możliwych odpowiedzi, z których respondent wybiera określoną liczbę najbardziej mu odpowiadających.

W 1969r. w Piotrkowie Trybunalskim przeprowadzono dwuetapowe badania kwestionariuszem wywiadu dotyczące konsumpcji kulturalnej. W pierwszym badaniu większość pytań była prekategoryzowanych, co miało ułatwić i zwiększyć szybkość opracowania wyników. Aby rozstrzygnąć czy problem badawczy był właściwie „przełożony” na „język pytań”, po 2 tygodniach powtórzono badanie inaczej formułując pytania. Wyniki: przy pytaniach o czytelnictwo prasy – zastąpienie pytań prekategoryzowanych pytaniem otwartym, nie podsuwającym ukierunkowanych jednoznacznie sugestii, dało bardziej prawdziwy i urozmaicony obraz rzeczywistych opinii respondentów (lub ich braku). Zastosowanie pytania otwartego, pozostawienie możliwości swobodnego ustosunkowania się do zagadnienia, a przede wszystkim orientowanie się, czy respondent rozumie terminologię zawartą w pytaniu, pozwala uniknąć zafałszowań wypływających z wstydliwie sformułowanego pytania prekategoryzowanego. Kategorie, które tworzy badacz nie zawsze są wyczerpujące i nie zawsze muszą odpowiadać kategoriom, w których myśli badany. Zachodzi niebezpieczeństwo, że respondent może podać inną treść pod

68

poszczególne kategorie, wreszcie może w ogóle nie myśleć kategoriami ogólnymi. Respondent, odpowiadając na pytanie otwarte „Które rubryki Gazety Ziemi Piotrkowskiej czyta Pan(i) najchętniej?”, wymienia kategorie tematyki rzeczywiście najchętniej i najczęściej przez siebie czytywanej, w przeciwieństwie do sytuacji, gdzie odpowiedzi są z góry narzucone w postaci kafeterii.Jeśli chce się uzyskać dane dotyczące autentycznie silnych upodobań respondenta co do określonego zagadnienia, należy wówczas stosować pytania otwarte. Pytanie o czytelnictwo książek powinno dotyczyć krótszego (niż 2 miesiące) okresu czasu i zawierać w sobie elementy pobudzające pamięć respondenta. Przy pytaniach dotyczących oglądalności poszczególnych programów telewizyjnych, czy też częstości słuchania audycji radiowych, respondent odpowiadając na pytanie otwarte może zapomnieć o niektórych programach (audycjach), które nawet bardzo lubi i ogląda (słucha).

94. Pytania otwarte i zamknięte: psychologiczne uwarunkowania indywidualnych procesów pamięci i zapominania

1. UWARUNKOWANIA PSYCHOLOGICZNE: Cechy indywidualne respondenta mają wpływ na udzielane odpowiedzi. Wpływ na odpowiedź mają: intelektualne zdolności, zdolność do koncentracji, pamięć. Pytania odwołujące się do zdarzeń z przeszłości są łatwiejsze dla osób mających lepszą pamięć.

** PAMIĘĆ: proces, który zachodzi w układzie nerwowym; składa się z: zapamiętywania, przechowywania informacji, procesów przypominania.

a) Pytanie otwarte zmusza do odtworzenia w pamięci (rekonstrukcji) wydarzeń, natomiast

b) pytanie zamknięte – do odróżniania (rozpoznania) czy dany fakt miał w ogóle miejsce.

c) Procesy odtwarzania są trudniejsze od rozpoznawania, dlatego częściej stosuje się pytania zamknięte.

2. TRZY FORMY ZAPOMINANIA:

a) przeoczenie (nie przypominamy sobie zdarzeń, które miały miejsce),

b) przybliżenie (zdarzenie zaszło o wiele dawniej niż nam się zdaje),

c) kreacje (wspominamy zdarzenia, które nie zaszły).

Jedną z podstawowych cech ludzkiej pamięci jest jej silna zależność od czasu: a) im dawniej coś się wydarzyło, tym bardziej prawdopodobne jest to, że fakt ten zostanie

zapomniany lub też pamiętany w sposób zniekształcony.

b) Zjawiskiem związanym z ludzką pamięcią jest „efekt teleskopowy” polegający na tym, że wydarzenie jest pamiętane , lecz bez dokładnego umiejscowienia w czasie – wydaje się nam, że miało ono miejsce wcześniej lub później niż w rzeczywistości.

c) Wydarzenia istotne dla danej osoby są przez nią lepiej zapamiętywane. Jeśli zdarzenie jest błahe, to zostanie szybko zapomniane.

d) Inne zjawisko związane z łatwością przypominania sobie przeszłości związane jest z regularnością zachowań. Zdarzenia, które są nieregularne, są trudniejsze do zapamiętania.

3. TRZY FAZY REAGOWANIA NA KAŻDY OTRZYMANY PRZEKAZ:

a) dekodowanie przekazu – odebranie zmysłowe przekazu i jego zrozumienie,

b) interpretacja przekazu – polega na wyborze jednej z możliwych reakcji, zdeterminowane przez doświadczenie,

69

c) zakodowanie nowego przekazu – ujęcie wyniku wyboru w wypowiedź ustną lub pisemną.

Wiele pytań zamkniętych, np. „W którym roku Pan(i) się urodził(a)?”, wywołuje natychmiastową reakcję, będącą powtórzeniem wielu reakcji na podobne pytanie. Wybór odpowiedzi następuje, ale jest to wybór tylko z punktu widzenia badacza, który dostrzega różne alternatywne odpowiedzi, np. 1975r., 1984r., 1995r., itd. Pytanie stanowi bodziec, który stwarza dla zapytanego sytuację problematyczną i wywołuje w nim pewne napięcie. Rozwiązanie, połączone z usunięciem napięcia, przynosi odpowiedź. Procesy psychiczne sprzyjające odpowiedzi: pewne napięcie, wywołane przez pytanie i wywiad, zainteresowanie jego treścią, skupianie się, psychiczny wysiłek związany ze zrozumieniem pytania i udzielaniem odpowiedzi, zadowolenie z siebie i możliwości „wygadania się”...

95. Instrukcja dla ankietera. 1. Instrukcja stanowi pomoc dla ankieterów w prawidłowym zrealizowaniu badań. Jeśli instrukcja jest przemyślana i dokładna – ankieterzy pracują lepiej, jeśli jest niedopracowana – ankieterzy popełniają błędy. Instrukcje można podzielić na dwa rodzaje:

a) Instrukcja do ankiety: przygotowuje się ją na użytek ankiet wypełnianych pod nadzorem oraz ankiet socjometrycznych. Instrukcja powinna składać się z 3 części:

omówienie celów badań, sposobu doboru próby badawczej i realizowanej techniki;

opis czynności organizacyjnych, jakie należy wykonać w celu zrealizowania badań

wyjaśnienia dotyczące samego kwestionariusza i przebiegu badań.

W instrukcji mogą być także zamieszczone specjalne zalecenia do ankieterów na temat tego, jak postępować z zebranymi wypełnionymi kwestionariuszami

b) Instrukcja do wywiadu: są na ogół obszerniejsze i bardziej szczegółowe niż instrukcje do ankiet, ale struktura ich jest podobna:

uwagi o celu badań, sposobie ich przeprowadzania, doborze próby;

sposoby nawiązania kontaktu z respondentem, sposoby posługiwania się narzędziem badawczym;

obejmuje uwagi dotyczące poszczególnych pytań – jak zadawać pytania, jak klasyfikować i zapisywać odpowiedzi...

Właściwie przygotowana instrukcja do przeprowadzenia wywiadu powinna ujmować wszystkie pytania kwestionariusza bez względu na ich rodzaj. W uwagach dotyczących tych pytań powinny być zawarte także wskazówki dotyczące zachowania się ankietera wówczas, gdy nie otrzymał odpowiedzi po pierwszym przeczytaniu pytania. Instrukcja powinna się kończyć wskazówkami dotyczącymi sposobu postępowania z wypełnionymi kwestionariuszami. Instrukcję pisemną można przekazać ankieterom zarówno w samym kwestionariuszu do wywiadu, jak też w odrębnej, osobno wydrukowanej instrukcji. Wskazówki dla ankieterów w kwestionariuszu powinny być pisane inną czcionką. Instrukcje dla ankieterów w kwestionariuszu powinny być krótkie i jasne. Instrukcje najlepiej redagować w trybie rozkazującym w bezokoliczniku.

96. Materiały pomocnicze Stanowiące pomoc dla respondentów:

70

a) Karty respondenta: stosowane są jako pomoc przy kwestionariuszu wywiadu – gdy występują pytania wieloalternatywne, z długimi kafeteriami. Zadaniem ich jest ułatwienie badanemu percepcji pytania i odpowiedzi. Spotyka się dwa rodzaje kart respondenta: 1) wzór jest powtórzeniem treści pytania i przygotowanych odpowiedzi; 2) karta, na której nie drukuje się pytań, lecz same odpowiedzi. Umieszczone na karcie odpowiedzi muszą być przedstawione w taki sposób, by nie sugerować wyboru którejkolwiek z nich. Na karcie nie wypisuje się odpowiedzi takich jak: „trudno powiedzieć”, „nie wiem”, itp. Każdorazowe stosowanie kart respondenta przy wywiadzie wymaga, by było to wyraźnie zaznaczone w instrukcji dla ankietera. Kartę po zakończeniu udzielania odpowiedzi na dane pytanie ankieter powinien respondentowi odebrać i przejść do kolejnego pytania.

• służące aranżacji wywiadu - wprowadzenie, ma stanowić zachętę dla respondenta do wzięcia udziału w badaniu, ankieter uczy się jej na pamięć; składa się na nie przedstawienie ankietera z imienia i nazwiska jako przedstawiciela konkretnej instytucji, prośba o uczestnictwo w badaniu, podziękowanie z góry za udział. Odwołujemy się tu do wartości takich jak prawda, nauka, jakość (w przyp. badań komercyjnych). Jest też informacja ogólna o doborze próby, o anonimowości, poufności badania.

! Anonimowość-gdy nie wiemy do kogo trafi ankieta, np. pocztowa. Gdy z góry wiadomo do jakiej konkretnie osoby się udajemy to gwarantujemy poufność - nie anonimowość.

• listy zapowiednie - wszędzie gdzie operujemy próbą imienną i znamy respondentów z imienia i nazwiska posługujemy się listami zapowiednimi; umieszczamy w nich motywy badań, proponowane godziny przeprowadzenia wywiadu, telefony kontaktowe. Jest to istotne dla respondentów, którzy boją się wpuścić ankietera do domu. Pozwala sprawnie przeprowadzić wywiad, bo respondent już sporo wie na temat badań.

• pomoc dla respondenta: karta respondenta- jeśli pytaniom zamkniętym towarzyszy wiele klas odpowiedzi(5 i więcej) umieszcza się proponowane odpowiedzi na twardych kartkach, dużą czcionką, aby respondent mógł się z nimi zapoznać i zastanowić. W innym wypadku odpowiada często to, co zapamiętał. Odpowiedzi nie mogą być numerowane, bo numery mogą być sugerujące. Karty respondenta często zawierają skale. Mogą to też być np. karteczki z nazwami zawodów i respondent ma zadanie ułożyć je wg ważności, zdjęcia i znaki firmowe.

• kontrolujące pracę ankietera: w kwestionariuszu, np. zapis czasu wywiadu, daty i miejscowości; złożenie podpisu

(ma konsekwencje prawne) pozwala stwierdzić czy ankieter rzeczywiście przeprowadził wywiad)

dodatkowa karta o nieprzeprowadzeniu wywiadu: zawiera informacje ile razy ankieter nie zastał respondenta, w jakich godzinach go odwiedzał; powinni być trzy razy;

ankiety do respondentów z zapytaniem czy ankieter był pod wskazanym adresem, pyta się w niej także o czas trwania wywiadu, płeć ankietera, prosi się o ogólny opis tematu rozmowy, pyta się też o rok urodzenia respondenta (pozwala to sprawdzić czy ankieta skierowana była do właściwej osoby);

• ankieta do ankietera - kontrola oraz informacja o doświadczeniach ankietera związanych z badaniem; są to pytania o klimat wywiadów, czynniki utrudniające wywiad, najtrudniejsze i najłatwiejsze pytania. Mogą to być też tzw. uwagi do ankietera w ankiecie.

97. Materiały kontrolujące pracę ankietera.

Służą one temu, by sprawdzić, czy ankieter rzeczywiście przeprowadził wywiad, czy sam wypełnił ankietę.

• Miejsce na uwagi ankietera w kwestionariuszu dotyczące przebiegu wywiadu itp.• Osobisty podpis pod kwestionariuszem (ponoszenie odpowiedzialności prawnej)

71

• Czas przeprowadzenia badania się podaje • Rozsyła się do respondentów karty kontrolne• Dzwoni się do respondentów • Ankieta do ankietera• Uwagi ankietera (swój komentarz do badania)

Rodzaj materiałów pomocniczych zależy od sformułowanych przez badacza poszukiwanych informacji i celów przyszłych analiz.Rodzaje materiałów pomocniczych:

1. Służące aranżacji wywiadu:

a) wprowadzenie do wywiadu: ankieterzy muszą się wprowadzenia na pamięć i wygłaszać je na wstępie rozmowy z każdym respondentem. Powinno być w nim zawarte: w jaki sposób ankieter ma się przedstawiać respondentom, tematyka badań, nazwa instytucji, która prowadzi badania, cel badań, informacja o anonimowości badania, prośba skierowana do respondenta o udzielanie szczerych odpowiedzi

b) listy zapowiednie: powinny być wysłane do respondentów 2-3 tygodnie przed rozpoczęciem badań. Listy zapowiednie znacznie ułatwiają ankieterom ich pierwsze kontakty z badanymi. Ankieter nie musi już wygłaszać całego wprowadzenia, gdyż wszystkie powyższe informacje powinny być zawarte w liście. Pozytywną rolę może odegrać podpis osoby znanej i cieszącej się szacunkiem badanej zbiorowości.

2. Stanowiące pomoc dla respondentów:

b) Karty respondenta: stosowane są jako pomoc przy kwestionariuszu wywiadu – gdy występują pytania wieloalternatywne, z długimi kafeteriami. Zadaniem ich jest ułatwienie badanemu percepcji pytania i odpowiedzi. Spotyka się dwa rodzaje kart respondenta: 1) wzór jest powtórzeniem treści pytania i przygotowanych odpowiedzi; 2) karta, na której nie drukuje się pytań, lecz same odpowiedzi. Umieszczone na karcie odpowiedzi muszą być przedstawione w taki sposób, by nie sugerować wyboru którejkolwiek z nich. Na karcie nie wypisuje się odpowiedzi takich jak: „trudno powiedzieć”, „nie wiem”, itp. Każdorazowe stosowanie kart respondenta przy wywiadzie wymaga, by było to wyraźnie zaznaczone w instrukcji dla ankietera. Kartę po zakończeniu udzielania odpowiedzi na dane pytanie ankieter powinien respondentowi odebrać i przejść do kolejnego pytania.

3. Kontrolujące pracę ankieterów i służące do zbierania dodatkowych informacji: a) Podpisywanie wywiadów, oświadczenia ankieterów i karta informacyjna: na końcu każdego

kwestionariusza powinny się znaleźć informacje dotyczące numeru kwestionariusza, nazwisko ankietera, godzina rozpoczęcia i zakończenia wywiadu, data i nazwa miejscowości, w której odbywał się wywiad. Ankieter powinien podpisać każdy przeprowadzony wywiad (bądź podać przyczyny nieprzeprowadzenia wywiadu).

b) Ankieta do ankietera: jej celem jest uzyskanie informacji o sytuacji wywiadu, sposobu odbioru pytań przez respondenta, jego zachowania, wypowiedzi i komentarzy, warunków realizacji wywiadu, a także kontrola przebiegu procesu badawczego oraz uzyskanie dodatkowych informacji typu jakościowego. Obowiązkiem ankietera jest wypełnienie tej ankiety bezpośrednio po zrealizowaniu wywiadu i rozstaniu się z rozmówcą.

98. Struktura pytania kwestionariuszowego.

Pytanie jako narzędzie badawcze ma złożoną strukturę, w skład której wchodzą:1. Pytanie zawarte w tekście kwestionariusza;

72

2. Pytanie, jakie zadaje sobie koder (tzn. do jakiej klasy badanego zjawiska należy reakcja respondenta na dalsze pytania, przy czym klasy te wyróżniają się, biorąc pod uwagę rodzaj odpowiedzi ad. 3)

3. Jednostkowe pytanie badacza:• Odpowiedź na 3 mówi nam o tym, do jakiej klasy badanego zjawiska należy badana

jednostka, inaczej - jaki stan rzeczy, jaka wartość zmiennej, czy jaka odmiana cechy występuje w jej przypadku;

• Rozstrzygnięcie jednostkowego pytania badacza przynosi jednostkową poszukiwaną informację (musi ona być określona przed przystąpieniem do badania);

• Precyzyjne zdefiniowanie poszukiwanej informacji – tzn. takie, by można było wyróżnić różne jego warianty; inaczej mówiąc – stany rzeczy, wartości zmiennej, odmiany cech;

• Przejście do zakodowanych odpowiedzi na pytanie w kwestionariuszu do odpowiedzi na jednostkowe pytanie badacza wymaga spełnienia szeregu założeń – niektóre z tych założeń mają charakter definicji, a niektóre twierdzeń empirycznych – i twierdzenia te dotyczą:

Przebiegu procesu komunikowania się – np. że pytanie przeczytano właściwemu R i dokładnie zanotowano odpowiedź; że była to odpowiedź R, a nie osoby trzeciej; że odpowiedź została prawidłowo zakodowana przez kodera; Procesów psychicznych zachodzących u respondenta – np. że R zrozumiał pytanie zgodnie z intencją badacza, że dokonał wszelkich zabiegów, jakie są wymagane do sformułowania stanowiska w danej sprawie, że to stanowisko zostało zgodnie z prawdą zwerbalizowane w wywiadzie; Stosunku sytuacji problemowej wywołanej przez pytanie do sytuacji występującej poza wywiadem – a więc w życiu respondenta na przykład; chodzi o to, czy R przedstawia trwałą opinię, którą wygłasza również w innych sytuacjach życiowych; Prawidłowości i związków występujących pomiędzy badanymi zjawiskami, związków występujących w rzeczywistości

Te twierdzenia i definicje łącznie składają się na model pytania jako narzędzia badawczego. Lutyński postuluje, aby badacze podejmowali próbę konstruowania takich modeli, zanim skonstruują właściwe pytania.

• Jeśli badacz nie jest w stanie skonstruować takiego modelu danego pytania, to należy z tego pytania zrezygnować, gdyż nie ma szans, aby było ono dobrym narzędziem badawczym;• Jeśli badacz skonstruuje taki model pytania, to następnie musi rozważyć, czy wśród składających się na ten model tez nie ma, nie ma twierdzeń ewidentnie fałszywych;

↓Pytania, które przejdą taką selekcję, można uznać za poprawne;

99. Wady strukturalne pytań kwestionariuszowych.

• pytania niejasne – często zdarzają się takie pytania, w których nie wiadomo o co badacz pyta, np.:

„Co się zmieniło u Pana w ostatnich latach na tle zmian w kraju i na świecie?”„Co Pan robi sam w domu nieodpłatnie?”

• nieporządne sformułowanie pytań - stosowanie haseł wywoławczych zamiast pytań (zdań pytających) – prowadzi to do niejednorodności gramatycznej; konieczna jest jednorodność kafeterii

• niepoprawność pod względem logicznym – alternatywy użyte w kafeterii muszą być rozłączne i wyczerpujące

• pytanie o kilka informacji w jednym pytaniu,np.:„Czy jesteś za zakazem małżeństw gejowskich i adopcji dzieci?”

73

„Czy oglądała pani film i jaka jest pani opinia o nim?”• błędy związane ze skalami - zbytnia czułość skali lub jednokierunkowość, w związku z tym

respondent ma trudność z umiejscowieniem się w skali lub np. przy badaniu stereotypów gdy podajemy 20-ścia negatywnych i 10-sięć pozytywnych, sugerujemy

• używanie w jednej alternatywie odpowiedzi na pytanie dwóch określeń „Czy pracownika powinna charakteryzować rozsądek i rozwaga?”

• błąd multiplikacji – zwracanie się do respondenta w l. mn. lub stosowanie liczby mnogiej w stosunku do przedmiotu pytania, np.:

„Co sądzą Państwo o....”„Czy gazety w kraju dobrze informują o...”„Czy twoi krewni żyją w zgodzie?”„Czy podobają się Panu książki przeczytane w tym roku?”)

1. Tzw. błąd multiplikacji – polega na tym, że pytanie odnosi się do więcej, niż jednego zagadnienia. Błąd ten jest zawarty jest najczęściej w pytaniach, w których badacz pyta o sprawy tylko pozornie tożsame.

2. W wyniku nieuwagi pojawiają się czasami w kwestionariuszach błędy w językowym zapisie pytań (np. błędy ortograficzne). Pojawiają się w wyniku braku korekty.

3. Brak pytań filtrujących tam, gdzie wydają się one niezbędne. Prowadzi to do sytuacji, w której zadawane pytanie staje się sugerującym przez samo swoje sformułowanie.

4. Zbyt trudne sformułowanie pytań, niepotrzebne komplikowanie ich treści, stosowanie niezrozumiałych dla wszystkich terminów i skrótów. Może to wynikać z chęci drobiazgowego wytłumaczenia respondentowi tego, o co w pytaniu chodzi.

5. Błąd polegający na tzw. fałszywym założeniu znawstwa. Polega to na pytaniu respondenta o fakty, zjawiska, które – zdaniem badacza – powinien znać, podczas, gdy w rzeczywistości może tak nie być.

6. Złe skalowanie. Wyraża się ono w przemieszczeniu pozycji na skali, nierównomiernie rozłożonych stron skali (np. więcej ocen pozytywnych, niż negatywnych) lub braku układu odniesienie, według którego należy oceniać.

7. Błąd polegający na jednoczesnym pytaniu o fakty i opinie o nich. Występuje przede wszystkim przy konstruowaniu tabel.

8. Zbyt skomplikowane tabele. Są one wygodną formą zadawania pytań, bywa jednak, że są nadużywane. Dotyczy to zarówno liczby tabel jak i stopnia ich komplikacji oraz wielkości.

9. Błędy dotyczące pytań zamkniętych z alternatywnymi odpowiedziami. Zdarza się, że pytanie zmusza respondenta do wyboru jednej z zaproponowanych mu odpowiedzi, wówczas, gdy możliwa jest także odpowiedź innego rodzaju. Występuje to najczęściej w pytaniach alternatywnych, gdzie proponuje się odpowiedzi typu tak – nie, wtedy, gdy możliwa i zupełnie logiczna jest odpowiedź nie wiem.

10. Poważnym błędem jest także taka sytuacja, gdy treści pytania nie odpowiadają zaproponowane w kafeterii odpowiedzi.

11. Na koniec należy przytoczyć pytanie, które jest przykładem dosyć rzadko spotykanej wady, dającej się określić jako przypisywanie respondentowi postawy przez niego nie prezentowanej. Błędy tego rodzaju można przypisać raczej nieuwadze, niestaranności w przygotowaniu pytań kwestionariuszowych:

Jeżeli nie należysz do żadnej z tych trzech partii politycznych, to podaj, jakie główne powody sprawiają, że rezygnujesz z możliwości wstąpienia w ich szeregi?

100. Wady pytań związane z niedostosowaniem pytania do informacyjnego zapotrzebowania badacza.

1. Zbyt wygórowane oczekiwania wobec respondenta – spodziewamy się informacji od respondentów, którzy nie są w stanie nam tej informacji udzielić, np.:

• „W którym roku urodziła się Pana żona?” → „Jestem kawalerem”

74

• „Ile Pan zarabia?” → „Jestem bezrobotny”↓

Najczęściej jest to spowodowane brakiem pytania filtrującego. Pytania, na które respondent nie jest w stanie udzielić odpowiedzi powodują zdenerwowanie i frustrację.

2. Zadawanie pytań specjalistycznych – nie zadaje się taki pytań osobom, które nie mają wiedzy specjalistycznej, np.: nie wszystkim można zadawać pytanie:

• „Czy w Pana życiu większą rolę odgrywają wartości z nauk humanistycznych czy przyrodniczych?”

101. Pytania trudne.

Zwracając się do respondenta z listą pytań składających się na kwestionariusz, badacz stawia go w niecodziennej i trudnej sytuacji społecznej i psychicznej. Spowodowane jest to koniecznością ujawnienia obcej osobie pewnych faktów z własnego życia, swoich poglądów i opinii, skrywanych być może nawet przed najbliższymi. Przyczyny trudności poszczególnych pytań kwestionariuszowych wywodzą się z dwóch źródeł. Pierwszym są cechy osób udzielających odpowiedzi i na ten czynnik badacz nie ma wpływu. Źródło drugie to cechy samego pytania, na które badacz ma decydujący wpływ. Rezultatem zbyt dużej trudności pytań jest pojawienie się wśród odpowiedzi dużego odsetka odpowiedzi nietrafnych lub nieistotnych, co obniża wartość uzyskanego materiału empirycznego.

102. Pytania drażliwe

Kwestia jest drażliwa, jeśli niektórzy respondenci czują się zakłopotani pytaniem i wolą na nie nie odpowiedzieć. Może tak być z rozmaitych powodów:

• gdy domaga się informacji nieakceptowanych zachowaniach społecznie nieakceptowanych (np. zdrada małżeńska)

• gdy pytanie dotyczy tematów tabu (np. kazirodztwo) • gdy pytanie dotyczy samooskarżenia (np. narkomania) • kiedy dotyczy spraw traktowanych przez respondenta jako wysoko osobiste lub prywatne• gdy odpowiedź stawiałaby go w złym świetle

Należy wspomnieć, że pytania mogą budzić zażenowanie raczej ankieterów, niż respondentów. Istnieje ryzyko, że niektórzy ankieterzy w obawie przed wrogą reakcją respondenta sami będą czuli się winni i będą się tłumaczyć, zamiast explicite zdawać pytania.

103. Pytania sugerujące

Pytania sugerujące (obciążone): Sugerują odpowiedzi, wpływają na odpowiedzi, podsuwają odpowiedzi, ułatwiają udzielania

odpowiedzi kosztem innych Pytania zamknięte, kafeteria zawiera więcej możliwości „za” niż „przeciw” (brak

symetryczności) Pytania zamknięte z brakującą częścią alternatywy, równoważącą pierwszą część alternatywy

(„czy jesteś za wprowadzeniem kary śmierci?” -> nie ma przeciw, nie zawiera części alternatywy)

Umieszcza się sondy, terminy, które podpowiadają odpowiedź („każdemu wiadomo, że danie klapsa dziecku jest dobrą metodą wychowawczą. Czy ty też stosujesz tę metodę?”)

Badacz celowa zadaje pytanie sugerujące, bada skrajne (pozytywne/negatywne) oponie, postawy itp.

104. Typologia respondentów w oparciu o analizę kodów językowych w procesie komunikacji między badaczem a badanym.

75

Badania powinny być tak organizowane, żeby został nawiązany kontakt między badaczem a respondentem. Istotne jest tak zwane porozumienie lingwistyczne. W tym celu badane są kody językowe, z analizy kodu można odczytać obraz świata danego respondenta, ponad to odzwierciedlają one dystanse społeczne. Anna Giza na podstawie koncepcji kodów językowych Bernsteina przeprowadziła badanie dotyczące respondentów, analizując kwestionariusze wyodrębniła typy respondentów. Zmienną była umiejętność wyrażania poglądów i myśli.

Analiza dotyczyła:- języka,- sposobu opisywania świata, perspektywy poznawczej,- stereotypizacji wypowiedzi,- stosunku do sytuacji badania.

Zostały wyodrębnione 3 TYPY RESPONDENTÓW: TYP ANALITYCZNY

o posiada język poprawny i bogaty,o znaczenia, którymi się posługuje wypowiedziane explicite,o potrafi kontrolować, porządkować swoją wypowiedź,o ma duże poczucie konsekwencji wypowiedzi,o jego świat jest spójny, uporządkowany,o sytuacja wywiadu jest dla niego łatwa, nie stresująca,o układ między badanym a respondentem jest układem partnerskim, respondent czuje się podmiotem badania,o kontroluje sytuację wywiadu,o dopasowuje się do perspektywy badawczej chociaż może mieć inną niż badacz,o może być miły, grzeczny, kompletny ale nieszczery,

Anna Giza wyróżnia jeden podtyp- RESPONDENT HIPERANALITYCZNY - odpowiedzi przez niego udzielane są beztreściowe, odpowiada na poziomie metajęzykowym; nie wyraża własnego zdania tylko odwołuje się do dyskursu filozoficznego, odtwarza koncepcje,

TYP SYNTETYCZNYo posiada język prosty, ubogi, niepoprawny gramatycznie i leksykalnie,o znaczenia podawane implicite,o wypowiedzi o niskim stopniu indywidualizacji, często emocjonalnie nacechowane, niespójne, chaotyczne,o obraz świata niezrozumiały, o respondent wchodzi w sytuację badania z pozycji podporządkowanego; relacja między respondentem a ankieterem nie jest relacją partnerską; ankieter jako osoba mądrzejsza, bardziej doświadczona,o respondent nie rozumie pojęć, treści pytań, często prosi o wyjaśnienie,o często wybiera odpowiedź typu „trudno powiedzieć”,o jego odpowiedzi nie dają się interpretować w języku badacza,

Anna Giza wyróżnia jeden podtyp- UDOSKONALONY TYP SYNTETYCZNY jest to typ pośredni między typem sloganowym a typem analitycznym, posiada język ubogi ale poprawny lub język bogaty ale niezręcznie wykorzystywany, niska indywidualizacja wypowiedzi, częsty charakter emocjonalny wypowiedzi, opisywany świat jest dość uporządkowany ale uproszczony, często posiadają tak zwaną strategię wypowiedzi, znajdują jakiś „klucz” do odnalezienia się w sytuacji wywiadu np. ciągle powracają do tematu w którym dobrze się czują,

TYP SLOGANOWYo posiada język ubogi ale dość poprawny,o niska indywidualizacja wypowiedzi,o zdystansowany do własnych wypowiedzi,o obraz świata niespójny i chaotyczny dla badacza ale jasny i oczywisty dla respondenta,

76

o język wyuczony, to język propagandy, odzwierciedlający wiarę w świat, którego przekazywany jest przez ośrodki propagandowe np. seriale, TV itp.,o nie jest wstanie wyrazić myśli w narzuconych przez badacza ramach kwestionariusza,o jest szczery,

Badacz może mieć skłonność do etykietowania respondentów, dzielenia na „łatwych” i „trudnych”, przez co może marginalizować odpowiedzi respondentów „trudnych”, nie starając się, aby je rozszyfrować. Respondenci typu syntetycznego i sloganowego łatwo poddają się manipulacji, np. wpływowi ankietera.

105. Typologia respondentów w oparciu o analizę modelu wewnętrznej reakcji respondenta na pytanie.

Najistotniejsze w badaniu jest to, żeby respondent udzielał odpowiedzi trafnych i właściwych.Anna Kubiak zastanawiała się nad tym, jak respondent zrozumiał pytania, o czy myślał udzielając odpowiedzi, z czym porównywał pytanie, do czego się odwoływał, czy udzielał odpowiedzi z namysłem, jakie emocje budziły dane pytania, jak one wpływały na respondenta.

Typologia respondentów Anny Kubiak: RESPONDENT BEZRADNY

- odpowiada lakonicznie, często udziela odpowiedzi typu „nie wiem”,- często przyznaje się do tego, ze czegoś nie rozumie,- ma problemy z tworzeniem definicji,- sytuację wywiadu traktuje jako egzamin, jest to dla niego stresująca, trudna sytuacja,- często odwołuje się do doświadczeń, przykładów z własnego środowiska,

- często stosuje, odwołuje się do stereotypów Wyróżniona TRZY PODGRUPY, trzy różne typy radzenia sobie z trudną sytuacją wywiadu:

o Milczący- odpowiada krótko, lakonicznie, milczy, często używa odpowiedzi typu „nie wiem”, mówi bez sensu, bo uważa, że lepiej mówić cokolwiek niż w ogóle nic nie mówić, a chce jakoś tam wypaść, odwołuje się do stereotypów

o Aktywny - mówi dużo, jest nadaktywny, stara się ukryć swoją bezradność, mówi często o czymś co bardzo luźno jest związane z pytaniem

o Monotematyczny- odwołuje się ciągle do jednego tematu, w ten sposób radzi sobie ze stresującą sytuacją, ma poczucie dobrze spełnionego obowiązku

RESPONDENT INDYWIDUALISTA- wypowiedzi bogate, spójne, zindywidualizowane,- bez problemu dopasowuje się do zaproponowanych kategorii, - często wybierają kategorie „inne”- ma skłonność do ignorowania wszelkich standaryzacji, zwłaszcza kafeterii, nie lubi pytań

zamkniętych,Wyróżnia DWA PODTYPY

o Indywidualista zawodowy - traktuje wywiad jak zadanie które należy jak najlepiej wykonać

o Indywidualista ekspresyjny - traktuje wywiad jak okazję do ekspresji, przedstawienia własnych poglądów, wypowiedzi jego są rozbudowane, pełne zaangażowania, próbuje przekonać ankietera/ badacza do swojej wizji świata

RESPONDENT PRAGMATYCZNY- traktuje wywiad jak zadanie które trzeba sumiennie wykonać,- jest to liczna kategoria respondentów (równa kategorii bezradnych),- respondent często wchodzi w role eksperta od czegoś,- potrafi zrekonstruować zamysł badacza,- potrafi uargumentować swoje zdanieWyróżnia DWA PODTYPY

77

o Pragmatyczny respondent krytyczny - bardzo sumiennie odpowiada na pytania, jest krytyczni co do np. kształtu pytań, pytań kontrolnych, logiki pytań, konstrukcji kwestionariusza,o Pragmatyczny respondent perfekcjonista - wyczerpująco uzasadnia swoje odpowiedzi, nawet wtedy, gdy nie prosi się go o uzasadnienie, stanowią mniejszość,

Gdy w badaniach dominują respondenci bezradni, należy zastanowić się nad metodą. Nie radzą sobie nie respondenci, ale badacze. Ważny w takich sytuacjach jest pilotaż, który pozwala rozeznać się w środowisku badanych. Czasami można zrezygnować ze standaryzowanych metod badań, jeżeli badania pilotażowe pokazały, że tego wymaga grupa respondentów. Warto budować swoje własne kategorie, typologie; wcześniej wyodrębnić reakcje respondentów.Na respondentów mają również wpływ CZYNNIKI MAKRO (warunki polityczne i społeczne)Bracia Szabińscy przeprowadzili badania nad respondentami pod kątem makro.Respondenci lat 70/80 uwikłani byli w system polityczny. - byli grzeczni, - ulegli, - nie odmawiali odpowiedzi,- badania niewiele mówiły o respondentach. W latach ’80, dzięki działalności „Solidarności” respondenci odzyskali podmiotowość.- ludzie nabrali odwagi, - buntowali się, - nastąpiły częste odmowy udziału w badaniu, - problemem stał się także nabór ankieterów, którzy podobnie jak respondenci, obawiali się

inwigilacji,- braki odpowiedzi zaczęły być brane pod uwagęDzisiaj uległa zmianie wiedza na temat badań społecznych, socjologicznych. Fakt, że media publikują sondaże budzi w ludziach ciekawość. Obecnie ankieter musi zachęcać respondentów do badań, dużą rolę odgrywają listy zapowiednie. Problemem stał się powszechny lęk przed obcymi, ludzi obawiają się obcych, nie chcą z nimi rozmawiać.

106. Ankieterzy- pożądane cechy i predyspozycje

Preferowany wiek- od dwudziestu kilku do sześćdziesięciu lat. Młodsi ankieterzy mogą w mniejszym stopniu wzbudzać zaufanie respondentów, starsi mogą mieć problemy z dotarciem do ciężko dostępnych miejsc. Wykształcenie powinno być co najmniej średnie, gdyż istnieje wiele nieprzewidywalnych sytuacji, w których ankieterzy muszą dać sobie radę. Preferowane są zawody o nienormowanym czasie pracy, ponieważ wymaga się stałej dyspozycyjności. Osoby wykonujące zawody, które charakteryzują się szerokimi kontaktami z ludźmi mogą być ankieterami, ale nie na swoim terenie. Cechy osobowościowe i predyspozycje mają bezpośredni wpływ na efektywność pracy ankietera. Ponieważ realizacja wywiadu wiąże się z kontaktami z obcymi ludźmi ważne są predyspozycje w tym zakresie. Ankieter powinien być osobą ekstrawertyczną, otwartą, nie może odczuwać lęku przed kontaktem z innymi. Musi być także pomysłowy i samodzielny, bo często to do niego należy wyszukanie respondentów. Ważna jest umiejętność szybkiej oceny sytuacji i elastycznego reagowania na zachowanie respondenta (np. kiedy odmawia udziału). Powinien być przyjazny, życzliwy, ale jednocześnie umieć zapanować nad sytuacją. Sprzyja temu poczucie wiary w siebie. Ankietera obowiązuje obiektywizm i neutralność badacza. Musi być opanowany i nie może kierować się swoimi uprzedzeniami, musi umieć słuchać. Ankieter musi być też sumienny i skrupulatny, ma ściśle przestrzegać zasad zadawania pytań i założonej procedury. Ponadto winien być systematyczny, rzetelny, terminowy i bezwzględnie uczciwy. Instytut nie może pozwolić na fałszerstwa, gdy np. miejscowość, w której ma być przeprowadzony wywiad jest odległa o kilkanaście kilometrów i ankieter sam wypełni kwestionariusz. Niezwykle istotną umiejętnością jest odporność na stresy i niepowodzenia. Niektórzy respondenci mogą być agresywni bądź aroganccy. Ankieter nie może

78

okazywać respondentom swojego rozdrażnienia. Musi tez posiadać umiejętność szybkiego, wiernego i czytelnego zapisu odpowiedzi. Jest to niezbędne, aby nie było zniekształceń i własnych interpretacji.

107. Wpływ i efekt ankieterski

Ankieter jest jednym z istotnych czynników odkształcania danych z badań jest ankieter. Efekt ankieterski- to różnice w wynikach wywiadów przeprowadzanych przez rozmaitych ankieterów. Jest to zatem różnica między liczebnościami braków jednostkowych informacji lub liczebności błędnych informacji otrzymywanych przez różnych ankieterów. Jest on zawsze negatywny. W badaniach nad efektem zaobserwowano, że występuje on, gdy bierze się pod uwagę cechy osobowościowe ankieterów, ich doświadczenia terenowe, wykształcenie. Natomiast rzadziej występuje, gdy bierze się po uwagę: płeć, zawód ojca, czy poglądy ankieterów. Efekt był minimalny, kiedy badano stosunek do muzyki młodzieżowej, stratyfikację społeczną. Bardzo silny efekt wywołany poglądami ankieterów zaobserwowano kiedy badano stosunek do kary śmierci. Wpływ ankieterski to pozytywne bądź negatywne, pośrednie lub bezpośrednie oddziaływanie ankietera, jego cech i zachowań na odpowiedzi respondenta lub na zapis odpowiedzi. Wpływ pozytywny- zwiększenie odpowiedzi istotnych, lub odpowiedzi trafnych, tj. przynoszących informacje prawdziwe. Wpływ negatywny- uzyskanie większej liczby odpowiedzi nietrafnych, nieistotnych. Miarą wpływu negatywnego jest ilość nieuzyskanych jednostkowych odpowiedzi oraz ilość uzyskanych jednostkowych odpowiedzi błędnych.

108. Źródła błędów ankieterskich

W literaturze wymienia się trzy bezpośrednie źródła błędów ankieterskich: 1. Cechy ankieterów- osobowościowe, społeczno-demograficzne, kulturowe itd. Są to np. wiek, płeć, kolor skór, wygląd zewnętrzny, a także sposób bycia, czy cechy charakteru- projekcja, dominacja, obawy, empatia, ubiór, styl prowadzenia rozmowy. Mogą one u respondentów osłabiać lub nasilić pewne reakcje, np.badany może chcieć wypaść jak najlepiej w oczach obcego. Ważne tu są uprzedzenia, tendencja do sądzenia innych wg siebie itp. 2. Poglądy ankieterów- często jeśli ankieterzy przed badaniami deklarują określoną opinię (np. to z jaką partią sympatyzują), to również wśród ich późniejszych respondentów będą przeważały te wybory. 3. Oczekiwania ankieterów co do rozkładów odpowiedzi respondentów. Ważne koncepcje stereotypów i samospełniającego się proroctwa. Istnieje tendencja do tworzenia stereotypów swoich rozmówców i ich zachowań, np. kobiety na tematy ogólniejsze będą mówić mniej niż mężczyźni. Są trzy rodzaje oczekiwań wynikających z:a) zakładanych związków między postawami respondentów,b) spodziewanej roli w której mogą wystąpić badani,c) możliwości rozkładów odpowiedzi badanej zbiorowości.Ten wpływ może się nasilać wraz z długością stażu pracy ankietera. Rozwija się „słyszenie selektywne”- tego, czego się oczekuje. Mówi się też o czwartym źródle- stosunku ankieterów do narzędzia badawczegoWpływ ankieterski wywołany źródłami drugim i trzecim jest zawsze negatywny, natomiast wynikający ze źródła pierwszego i czwartego może być pozytywny i negatywny ( np. grzeczny, sympatyczny ankieter otrzyma więcej trafnych i istotnych odpowiedzi oraz np. jeśli ankieter ceni badacza, to będzie pracował lepiej).Dwa badania- Łódź o opiece zdrowotnej i Włocławek o zmianach i życiu w tym mieście. Na przełomie lat 60/70. Wyniki- Np. ankieterzy pochodzenia inteligenckiego częściej częstowani kawą niż ci z rodzin robotniczych i chłopskich, małe różnice ze względu na płeć, spore ze względu na oczekiwania i poglądy.

109. Badania ankietowe: cechy ankiety i typy ankiet

Ankieta jest to zespół pytań do respondenta, wypełnianych przez respondenta bez pośrednictwa ankietera. Pozytywne cechy ankiety: brak wpływu ankietera – eliminacja oddziaływania przez cechy

79

wewnętrzne i zewnętrzne; straty wynikające z zastosowania ankiety: nie wiemy ostatecznie kto wypełniał ankietę (ankieter mógłby sprawdzić wiarygodność respondenta), brak odpowiedzi na pytanie dlaczego respondent nie wziął udziału w badaniu. Badacz, wybierając technikę badawczą, musi rozważyć czy zależy mu na kontroli badania przez ankietera. Największą zaletą ankiety jest jej anonimowość. Zapewnia się ją umieszczając napis: „Nie podpisuj się!”

Mamy wiele typów ankiet. Możemy też wyznaczyć kilka rodzajów ich klasyfikacji. Przede wszystkim podzielić należy ten rodzaj badań na:

• bezpośrednie o ankietą wypełnianą samodzielnie o ankieta, którą wypełnia ankieter po uzyskaniu odpowiedzi od respondenta (np. badania

audytoryjne – czyli przeprowadzona na wielu osobach na raz, zgromadzonych w jednym miejscu).

• bez bezpośredniego kontaktu z respondentem.o ankiety pocztowe o ankiety telefoniczne (CATI).

Niezależnie jednak od rodzaju ankiety, wszystkie one mają pewne cechy wspólne. Dobre i złe strony, których znajomość jest istotna przy wyborze tej techniki.Ankieta jest dobrym narzędziem do badania dużych populacji, wszelkiego rodzaju badania jakościowe przekroczyłyby parokrotnie budżet. Dlatego przy dużych grupach ankieta jest narzędziem proporcjonalnie tanim i skutecznym.

Ankieta jest narzędziem służącym do badań ilościowych. Co może być tak wadą jak i zaletą. Na pewno uniemożliwia to pogłębianie, dokładniejsze wnikanie w motywacje i opinie. Wyrywa odpowiedzi z kontekstu społecznego i kontekstu odpowiedzi. Praktycznie też nie daje dojść do głosu intuicji badawczej, która przy badaniach jakościowych pozwala na ujawnienie wielu głęboko ukrytych problemów. Ta sztuczność sytuacji i sztywne ramy, w jakich osadzona jest ankieta stwarzają też niebezpieczeństwo wytworzenia artefaktów, wniosków spójnych logicznie, ale niezgodnych z rzeczywistością. Jednocześnie ta cecha ankieta sprawia, że łatwiej bada się duże ilości ludzi i łatwo porównuje się ze sobą odpowiedzi. Wysoki poziom standaryzacji sprawia, że ankieta jest intersubiektywnie sprawdzalna, co jest istotnym w badaniach społecznych elementem.

Ogólnie rzecz ujmując, słabą stroną ankiety jest trafność (często można popełnić błąd, szczególnie przy kiepskiej reprezentatywności, tworzy artefakty i nie ma wglądu w głębokie motywacje), mocną zaś rzetelność (łatwość porównania danych sprawia, że są one technicznie doskonalsze i sprawdzalne).

110. Ankietowanie pocztowe, specyfika procesu komunikacji .

Ankieta pocztowa jest dość specyficzną metodą badań. Polega ona na rozesłaniu (lub dołączeniu do pisma, gazety itp.) ankiet z prośbą o ich odesłanie do badacza. ). Ankieta musi być tak skonstruowana, by zwracała uwagę: określona forma, temat, estetyka. Tematyka powinna być wyeksponowana tak, by ludzie czuli się współodpowiedzialni za udział w badaniu (odwołanie do ważnych wartości: wyeksponowanie instytucji o charakterze naukowym). Kwestionariusz powinien być krótki, z większością pytań zamkniętych, krótkich

Specyfika tego procesu komunikacji polega na tym, że:• zadajemy jednorazowo pytania, po czym uzyskujemy jednorazowo wszystkie odpowiedzi, nie ma

tutaj standardowego dialogu, a raczej dwa, uzupełniające się, monologi• respondent jest postawiony z ankietą sam na sam, czyli musi być to dla niego narzędzie w pełni

zrozumiałe, nikt bowiem nie może mu pomóc czy wytłumaczyć.• respondent nie jest zobowiązany do udzielenia odpowiedzi, co jest normalne w przypadku

zwyczajnej rozmowy, zgodnie z reguła wzajemności. Musi również włożyć sporo własnego wysiłku (własnoręcznie uzupełnić ankietę, pójść na pocztę i odesłać ją), czyli posiadać musi sporą motywację.

80

Dlatego też choć jest to technika dość tania (nie wymaga bowiem wynajmowania ankieterów), to ciężko uzyskać z niej reprezentatywne próby. Ponieważ grupy odsyłające ankietę i nie odsyłające mogą różnić się między sobą w znacznym stopniu, technikę taką uznajemy za ważną dopiero w przypadku otrzymania ponad 65% ankiet (najlepiej jeśli jest to 70%-80%). Aby ankietowanie pocztowe przyniosło skutek trzeba zastosować szereg technik podwyższających procent zwrotów. - Problem zwrotów: raport Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (prof. E.Tarkowska) z badań, w którym badano socjologów ankietą pocztową pt. „Nasz czas czyli socjologu przebadaj się sam” wykazał, że tylko 13,7% (SOCJOLOGÓW) odesłało ankiety.- Ankieta pocztowa pozwala na szybkie uzyskanie informacji. Komercyjne ośrodki badawcze korzystają często ze stałego operatu tzw. stałych respondentów (za opłatą).

111. Metody nakłaniające respondentów do odpowiedzi na ankietę pocztową.

Aby uzyskać duży procent odpowiedzi na ankietę pocztową należy postępować według kroków:

Do ankiety dołączyć należy list przewodni (wyjaśniający), który powinien być w miarę krótki (do jednej strony), profesjonalnie wyglądający, z wszelkimi wyjaśnieniami (jak odesłać ankietę, kto przeprowadza badanie, na jaki temat, wyjaśnienie, jak skontaktować się z badaczem, skąd ma się adres respondenta). Powinien zawierać informacje, że badanie jest anonimowe (lub poufne) i dobrowolne, oraz dlaczego jest tak istotne, aby dana osoba wzięła w nim udział. W pierwszym zdaniu trzeba umieścić coś, co przykuje uwagę respondenta i sprawie, że będzie miał ochotę na przeczytanie listu do końca.

Dołączyć należy kopertę zwrotną. Z przyklejonym znaczkiem i wypełnionym adresem zwrotnym, lub, co polecane, bez znaczka, opłaconą przy pomocy umowy z pocztą (odpada klejenie znaczków i płaci się wtedy tylko za wysłane listy).

Poufność i anonimowość. Ankiety powinny być przetrzymywane pod kluczem i nie powinno się ujawniać ich zawartości (chyba że w postaci statystyki). Poufność to posiadanie danych osobowych, ale nie ujawnianie ich. Przy anonimowości nie wiemy, kto wypełnił jaką ankietę.

Listy przypominające. Bez takiego listu otrzymamy około 40% zwrotnych odpowiedzi, czyli zdecydowanie za mało. Listy wysyła się tak, aby dotarły do respondentów około 14. dnia od otrzymania ankiety. Najlepiej (aby uzyskać 75% zwrotów) wysłać trzy partie takich listów przypominających. Każdy powinien trafić do respondentów około 14-tego dnia od otrzymania poprzedniego (do drugiego dołączamy ponownie ankietę, która mogła zostać zapodziana czy źle wypełniona). Każdy list przypominający powinien być dostosowany do czasu od wysłania pierwszego. Powinno się w nich zaznaczyć raz jeszcze ważność odpowiedzi respondenta dla badań. Jeżeli badania były anonimowe, musimy wysłać listy przypominające do wszystkich, w takim wypadku umieśćmy w nagłówku powód wysłania i podziękujmy za ewentualne, wcześniejsze wysłanie ankiety. Ludzie odsyłają ankiety po upomnieniu, ponieważ mają przekonanie, że ośrodkom badawczym zależy na badaniu. Do drugiego i trzeciego kwestionariusza można dla zachęty dodać nagrodę pieniężną lub rzeczową. Należy zachęcić tych co nie odesłali jeszcze ankiet i przeprosić tych, którzy już to zrobili

Długość ankiety. Choć długość ankiety nie jest ściśle powiązana z ilością nadesłanych odpowiedzi, warto, żeby narzędzie nie było zbyt długie (ale też nie jednostronicowe, aby nie sprawić wrażenia braku profesjonalności!) i nie zawierało pytań luźno związanych z tematem czy nieistotnych.

Zrozumiałość instrukcji zawartych w ankiecie. Ponieważ respondent stoi sam na sam z ankietą, wszystkie czynności i słowa musza być precyzyjne i w razie wątpliwości wyjaśniane respondentowi, aby nie miał problemów z wypełnieniem.

Atrakcyjność ankiety. Ankieta powinna interesować respondenta, powinna go dotyczyć, powinna być dla niego ciekawa podczas wypełniania.

112. Ankiety telefoniczne

81

Ankieta telefoniczna: jest to forma bardzo rozpowszechniona w badaniu opinii publicznej, ponieważ w krótkim czasie można uzyskać wiele informacji. Jest to forma pośrednia między wywiadem kwestionariuszowym, a ankietą (rozmowa ankietera z respondentem). Ośrodki badawcze są wyposażone w system CATI (ankieter przeprowadza wywiad + wprowadza dane do komputera, które komputer od razu koduje i wylicza). Przebieg wywiadu jest stosunkowo prosty (reguły przejść wpisane w program).Ankieter powinien odznaczać się: łatwością nawiązywania kontaktów, „uprzejmym” głosem, dobrą dykcją, umiejętnością dostosowania języka do rozmówcy, odpornością na stres, sprawną obsługą komputera.CATI nieustannie kontroluje pracę ankietera – superwizorzy przeprowadzają analizę pracy ankietera, zwracają uwagę na błędy i udzielają wskazówek ankieterom.

113. Ankiety z wykorzystaniem komputerów

Ankieta internetowa: wygodna forma rozpowszechniania kwestionariuszy. Ograniczenia: jesteśmy w stanie nawiązać kontakt tylko z tymi którzy posiadają internet, a to powoduje, że respondentami są osoby o specyficznych cechach społeczno-demograficznych Moim zdaniem do „ankiet z wykorzystaniem komputerów” należą też ankiety telefoniczne, wykonywane w tych ośrodkach badawczych, które wyposażone są w system CATI.

114. Etyczny aspekt badań socjologicznych realizowanych za pomocą wywiadu kwestionariuszowego.

Przeprowadzając wywiad musimy być świadomi towarzyszących temu zagrożeń. Zagrożeń dla respondenta. Aby więc uniknąć moralnych rozterek należy postępować zgodnie z szeroko pojętą etyką, tak ogólnoludzką jak i profesjonalną. Dlatego też należy zadbać o to, aby respondent był świadomy jakiego rodzaju jest to wywiad, aby udzielił na niego świadomej zgody, aby jego dane nie zostały powierzone osobom bez uprawnień (poufne lub anonimowe, nie stojące w sprzeczności z ustawą o danych osobowych). Należy przestrzegać kodeksu pracy, przedstawiać wyniki jak najuczciwiej i jak najrzetelniej. W przypadku kwestii spornych (czy należy informować respondenta o nagrywaniu rozmowy w przypadku, gdy wiemy, że nie udzieli on na takie nagrywanie zgody), należy kierować się ogólnie pojętą zasadą nie szkodzenia oraz doniosłością badań (ale ważność badań nigdy nie może nam przesłonić aspektu ludzkiego, po pierwsze – nie szkodzić!).

115. Normy moralne zagrożone w wywiadzie ?????????????

Na ten temat wiem tylko tyle: W przypadku jeśli badacz chce nagrać wywiad na dyktafon, a wie że wtedy respondent nie będzie chciał udzielić tego wywiadu istnieje możliwość zatajenia tego faktu przed respondentem, wtedy złamana jest norma dotycząca wyrażenia na to zgody. Mogą to być też różnego rodzaje manipulacje i prowokacje zastosowane w celu uzyskania informacji- w takich sytuacjach też są zagrożone normy moralne (poszukam jeszcze czegoś na ten temat)

116. Lękogenność badań socjologicznych

Kiedyś (w latach ’80-tych) badania socjologiczne traktowane były jako rodzaj donosu na obywateli, był to sposób na znalezienie jednostek niesubordynowanych, rodzaj kontroli społecznej, praktykowany przez władze. Wyniki takich badań nie były więc publikowane.

Przykre doświadczenia z tamtych czasów sprawiają, że respondenci boja się badań socjologicznych. Lęk wywołuje u nich mówienie o swoim życiu prywatnym. Jest to drażliwe. Szczególnie sprawy dotyczące swoich zarobków czy poglądów politycznych wzbudzają obawy. Dlatego badacz musi w sposób subtelny i przemyślany konstruować pytania.

117. Kodeksy postępowania moralnego w nauce, w socjologii, w badaniach opinii publicznej

Dostęp do wiedzy mają zarówno demokraci jak i tyrani, dlatego socjolog powinien być neutralny. Tylko badać , nie wartościować, a także przestrzegać reguł etycznych zawartych w

82

kodeksach etycznych. Socjolog powinien przyczyniać się do demokratycznego życia społecznego, do szerzenia ideałów o charakterze demokratycznym, a także etycznym. Być swego rodzaju działaczem społecznym. Zaradzać problemom społecznym poprzez znajdowanie ich i opisywanie.

Aby tak się dział, aby badacz działał etycznie i dla dobra społeczeństwa, powstały kodeksy postępowania moralnego. Wśród kodeksów etycznych dla badań w naukach społecznych wyróżnić można kodeks Paula Reynoldsa- oto niektóre z jego założeń w przestępnej formie:♦Badacz jest odpowiedzialny za decyzje swoje i swoich współpracowników♦Każde badanie musi dotyczyć istotnie intelektualnie problemów.♦Badania nie mogą mieć negatywnych skutków dla osób badanych.♦Badania to przedsięwzięcie obiektywne i naukowe, powinno być prowadzone kompetentnie.♦Respondent musi wyrazić zgodę na udział w badaniach.♦Cele badań powinny być jasno wyjaśnione.♦Nazwiska i adresy osób prowadzących badania powinny być ujawnione respondentom.♦Wyniki badać powinny być opublikowane.♦W przypadku materiału filmowego respondenci powinni najpierw wyrazić zgodę na jego publikowanie.♦Można odmówić udziału w badaniach. (DOBROWOLNOŚĆ).♦Zebrane dane są POUFNE i TAJNE♦Gwarantuje się badanym osobom ANONIMOWOŚĆ♦Osoby badane powinny otrzymać należyte zadośćuczynienie za swoje usługi (tą korzyścią jest też zwiększenie wiedzy o sobie)♦Badacze powinni poznać i szanować badaną kulturę. (SZACUNEK)♦Wyniki badać powinny być dokumentami publicznymi (JAWNOŚĆ)

Najważniejsze więc z reguł etycznych, których musi przestrzegać socjolog prowadząc badania to przestrzeganie zasad dobrowolności badań, ich tajności, anonimowości i poufności, a także ich jawności. Respondent powinien być traktowany z należytym mu szacunkiem i rewanżem za swoje „usługi”.Kodeksy takie określają co jest wymagane i co jest zakazane. Uwrażliwiają one badacza na obowiązki jakie przed nim stoją, ale nie zastępują zasad jakimi kieruje się indywidualny badacz.

Źródłem problemów etycznych może być :sam problem badawczy (np. inżynieria genetyczna, determinanty inteligencji, itd.),otoczenie, w jakim odbywa się badanie (szpitale, więzienia czy agenda rządu),procedury wymagane w programie badawczym (zastosowanie manipulacji, która może mieć niekorzystny wpływ na uczestników badań),metody zbierania danych (obserwacja uczestnicząca),osoby będące uczestnikami badań (biedni, dzieci, osoby chore na AIDS, politycy)rodzaj zebranych danych (dane osobiste)

Oszukiwanie nawet dla dobra badań jest naruszeniem praw osobistych respondentów. Dlatego badacz zawsze musi robić bilans zysków strat , by respondent nie był poszkodowany. Kompensatą za jego udział w badaniach jest odpowiednia suma pieniędzy, satysfakcja płynąca z przysłużenia się rozwojowi nauki, lepsze zrozumienie badań naukowych.

Przykłady kontrowersyjnych badań:♦badanie posłuszeństwa wobec autorytetu, Miligrama♦badanie zachowania policji♦badanie postaw studentów college’u

118. Praktyka badawcza dotycząca ochrony danych osobowych

Badacz musi:♦zapewnić respondentom poufność, anonimowość oraz tajność badań;

83

♦poinformować, że badania są dobrowolne i uzyskać zgodę respondenta albo opiekuna respondenta (jeśli ten jest niepełnoletni) na udział w badaniach;♦poinformować, że respondent może w każdej chwili odmówić udziału w badaniachudzielić wyjaśnień dotyczących zastosowanej w badaniach procedury i celu jakim badania mają służyć;♦opisać mogące się pojawić niedogodności oraz rozmiary przewidywanego ryzyka,opisać też przewidywane korzyści z udziału w badaniachujawnić właściwości procedur alternatywnych badań , w których respondent może wziąć udział;♦udzielić odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczące procedury badawczej;♦badać tylko osoby w pełni władz umysłowych, w pełni świadome swej decyzji o udziale w badaniach

119. Obowiązki instytutu badawczego i ankietera wynikające z ustawy o ochronie danych osobowych

Zapewnienie anonimowości :♦nie pytanie o nazwisko i inne dane mogące identyfikować dana osobę;♦poproszenie respondenta o samodzielne zaszyfrowanie swoich odpowiedzi lub zakodowanie ich w jakiś łatwo dający się mu zapamiętać sposób;♦dane osobowe badacz może powiązać z odpowiedziami za pomocą specjalnego kodu;♦zapewnienie ochrony danych przed ich kopiowaniem;♦wprowadzenie kodu dostępu do danych;♦automatyczne monitorowanie sposobu korzystania z danych;

Zapewnienie poufności czyli nie upublicznianie informacji identyfikujących badane osoby (chyba, że nakaz sądowy zadecyduje o ich ujawnieniu);

Techniki zapewniające poufność danych:♦Usunięcie danych identyfikacyjnych (nazwisk, adresów, itd.)♦Wprowadzenie szerokich kategorii dla danych (np. posługiwanie się województwem zamiast miastem)♦Grupowanie danych (budowanie na podstawie danych obrazy „osoby przeciętnej” i udostępnianie tych danych zamiast danych surowych)♦Rozmyślne wprowadzenie błędu do danych indywidualnych (a dane pogrupowane bez zmian)

Badacz nie może także publikować bez zgody respondentów materiałów filmowych czy dźwiękowych z ich udziałem.

120. Monograficzne badania terenowe.

W literaturze socjologicznej obserwuje się spadek zainteresowania metodą monograficznych badań układów społecznych. Powodem tego jest fałszywe utożsamianie tej metody z zastosowaniem mniej rzetelnych metod badawczych. Uchodzi ona za podejście o charakterze intuicyjnym. polegające min. na obserwacji uczestniczącej oraz posługujące się różnymi dokumentami osobistymi, a także nie stosujące właściwych metod doboru próby, nie kontrolujące zniekształceń spowodowanych subiektywizmem widzenia rzeczywistości społecznej przez informatorów badacza. Jest to jednak nie uzasadnione, pomija się zasadniczą różnicę między podejściem monograficznym a specyficznymi technikami badawczymi, które towarzyszyły rej metodzie w minionej generacji.

MONOGRAFICZNE BADANIA TERENOWE

Różnice między monograficznymi badaniami terenowymi a sondażem:

84

1. Sondaż zawsze dąży do uzyskania wyników reprezentatywnych dla jakiejś znanej zbiorowości. W badaniu terenowym ów nacisk może, ale nie musi występować, w badaniu terenowym bardziej interesujemy się uchwyceniem dokładnego obrazu badanych procesów niż ich typowością dla szerszej zbiorowości. W sondażu interesuje nas częstość względna występowania bądź rozkład pewnych zm. społecznych lub osobowościowych, która jest obiektem naszego badania.

2. W badaniu terenowym przystępujemy do badania pojedynczej społeczności lub pojedynczej grupy w kategoriach jej społecznej struktury, tj. biorąc pod uwagę wzajemne zależności elementów tej struktury i zachodzące w niej społeczne oddziaływania. W badaniach sondażowych wnioski o zależnościach i wzajemnych oddziaływaniach formułujemy na podstawie obserwacji efektów końcowych tych zależności i procesów, czyli na podstawie uzyskanych rezultatów statystycznych. W badaniach terenowych obserwuje się i mierzy zachodzące procesy w sposób bardziej bezpośredni, dlatego dają bardziej szczegółowy i naturalny obraz stosunków społecznych w grupie.

MONOGRAFIE - badania socjologiczne dla których charakterystyczny jest całościowy punkt widzenia, dążenie do ujęcia możliwie wielu aspektów i cech danego obiektu. Obiekt ten stanowi podstawową jednostkę badania i traktowany jest jako jedna całość, którą chce się przedstawić i zrozumieć. Badacz musi zapoznać się ze społecznością, którą bada, jej kulturą, w tym celu musi przebywać dłuższy czas w badanej społeczności.

W badaniach tych mogą być wykorzystywane wszystkie techniki badawcze i dokumenty wszelkiego rodzaju, min. dokumenty osobiste, obserwacja kontrolowana, wywiad kwestionariuszowy, ankieta, testy, eksperymenty, dane statystyczne (metody jakościowe i ilościowe).

Monograficzne badania terenowe mogą mieć różny zakres, można dążyć do uwzględnienia wszystkich zjawisk i stron życia, lub skoncentrować się na jednym lub kilku aspektach życia danej społeczności. Zajmują się życiem społecznym, obyczajami, zwyczajami, różnymi aspektami kultury.Dziedzina zjawisk, aspekt, czy problem, wybrany do badania, może dotyczyć samej społeczności jako zbiorowości określonego typu, jej struktury itp., może też być luźniej związany z kwestia typu społeczności i jej struktury, wtedy społeczność taka stanowi jedynie podstawową ramę odniesienia, kontekst do badania zjawisk o szerszym zasięgu występowania.

Koncepcja Chałasińs

kiego- koncepcja monografii, w której za punkt wyjścia bierze się problem istotny dla całej społeczności lub przeżywany jako taki. Ta koncepcja pozwala badać całokształt życia i spraw danej społeczności, problem taki jest bodźcem dla pojawienia się określonych postaw, stanowi przedmiot przemyśleń i refleksji, w związku z nim ludzie zachowują się w określony sposób.

POSZCZEGÓLNE ETAPY PRZY PRZEPROWADZANIU BADANIA TERENOWEGO

1. wstępne planowanie- wstępne zapoznanie się ze zbiorowością, którą zamierza się badać, zakres badań, cele badania, rozkład poszczególnych etapów badania w czasie;

2. zwiad badawczy- okres niesformalizowanego, względnie swobodnego badania, w czasie którego badacz poznaje daną społeczność; żyje w niej lub często ją odwiedza; ma na celu stwierdzenie jakie zm. odgrywają istotną rolę w sytuacji badanej i jaki typ narzędzi można by wykorzystać do ich zbadania;

3. wybór schematu badania- wybór między badaniami eksploracyjnymi bądź nastawionymi na sprawdzanie hipotez;

4. kontrola narzędzi i procedur badawczych;5. przeprowadzenie badań terenowych na pełną skalę;6. analiza materiału;

85

Badacz, który zapoznał się dokładnie z kulturą jakiejś społeczności, żył w niej, obserwował jej członków, toczył z nimi długie rozmowy, studiował jej historie i zapoznał się z wszystkimi dostępnymi materiałami, może dać obraz funkcjonowania grupy jako całości, wnikliwą interpretację zachodzących w niej procesów społecznych. Z drugiej strony owe bogate interpretacje są nie poparte przez naukowo ustalone zależności. Wnioski opierają się na tym, co badacz uważa za swoje główne obserwacje bądź mają charakter całościowych sądów. Mało jest prób określenia, jaki rodzaj danych jest potrzebny do pomiaru określonych danych, dlatego bardzo trudne jest zweryfikowanie tych zależności przez innego badacz.

121. Badania eksperymentalne w socjologii

WARIANTY SCHEMATU EKSPERYMENTALNEGO

PROSTY EKSPERYMENT STATYSTYCZNY.Stosuje się w nim tylko jedną, dwuwartościową zmienną niezależną (czynnik warunkujący), zaś zm. zależna mierzona jest tylko jeden raz.

EKSPERYMENT Z UDZIAŁEM WIELOWARTOŚCIOWYCH ZM. NIEZALEŻNYCH.

W eksperymencie tym nie ma grupy kontrolnej. Każda z grup jest raz grupą eksperymentalną (wtedy pozostałe są jej grupami kontrolnymi) a raz kontrolną (dla którejś z pozostałych grup, która tym razem jest grupą eksperymentalną). Grupy te muszą być jednakowe. Za pomocą testu istotności trzeba sprawdzić, czy różnice między zmiennymi są „rzeczywiste”.

EKSPERYMENT Z DWIEMA LUB WIĘCEJ ZMIENNYMI NIEZALEŻNYMI.Chcąc zbadać wpływ większej liczby czynników na zm. zależną nie przeprowadzając dla każdej z nich osobnego eksperymentu, można je zastosować w jednym eksperymencie jednocześnie (nie powinno ich być więcej niż 4).

EKSPERYMENT Z UWZGLĘDNIENIEM ZMIENNEJ CZASU.Zm. zależna jest mierzona dwukrotnie (układ before- after). Jednostki w obu grupach (kontrolnej i badawczej) mogą podlegać określonym procesom (zmianom zachodzącym w czasie, których przyczyn eksperyment nie uwzględnia) lub wpływom otoczenia w czasie trwania eksperymentu. Wariant ten ujawnia przyczyny zmiany dokonującej się w sposób naturalny. Osoby badane są dwukrotnie w krótkim czasie za pomocą tego samego narzędzia eksperymentalnego. Może to mieć wpływ na wynik uzyskany w drugim badaniu. Czy ten wpływ miał miejsce można sprawdzić stosując następujący wariant eksperymentalny:obejmuje on, dodatkowo jeszcze dwie grupy porównawcze, w których nie przeprowadzona pomiaru pierwszego. Owe dwie grupy porównawcze stwarzają sytuację analogiczną do prostego eksperymentu statystycznego.

EKSPERYMENT LABORATORYJNY

Daje możliwość swobodnego operowania bodźcem eksperymentalnym oraz kontrolowania wszystkich pozostałych czynników. Kontrola w eksperymencie nie może polegać wyłącznie na zapewnieniu jednakowości grup pod względem indywidualnych cech osób badanych, których zmiany nie wchodzą w zakres eksperymentu.

Relacje społeczne w ograniczonym stopniu można zrekonstruować w laboratorium. Przedmiotem badań mogą być małe grupy ad hoc, lub jednostki, zm. zależnymi ograniczona liczba indywidualnych sposobów zachowań oraz określone własności grup. Najwięcej eksperymentów laboratoryjnych w dziedzinie nauk społecznych dotyczy zagadnień psychologii społecznej i badań nad małymi grupami. Sztuczność sytuacji laboratoryjnej , świadomość osób badanych, że uczestniczą w eksperymencie, charakter bodźca eksperymentalnego, który często „imituje” bodźce rzeczywiste, owocują sztucznymi wynikami.

EKSPERYMENT TERENOWY (EKSPERYMENT W WARUNKACH NATURALNYCH

86

Eksperymenty w warunkach naturalnych nie są obciążone tymi problemami, co eksperymenty laboratoryjne, nie stwarzają też ograniczeń tematów. Badacz rzadko może operować bodźcem eksperymentalnym. Niekiedy jest to możliwe, kiedy terenem są określone struktury organizacyjne, np. zakłady pracy.Jeżeli badacz nie może operować bodźcem eksperymentalnym, to szuka takich sytuacji, w których uruchamia go naturalny bieg wydarzeń (np. w badaniach struktur organizacyjnych, w których przeprowadza się zmiany sposobu kierowania organizacjami). Rzadko występuje w nim grupa kontrolna, która pod względem wszystkich nie będących przedmiotem eksperymentu zm. byłaby podobna do grupy badawczej. Możliwość wyciągania rzetelnych wniosków na temat występowania związków przyczynowych jest ograniczona. EKSPERYMENT SYMULOWANYJest próbą połączenia zalet eksperymentu laboratoryjnego i naturalnego. Przeprowadza się je w warunkach laboratoryjnych, ale osoby badane nie zdają sobie sprawy, że uczestniczą w eksperymencie. Do eksperymentu symulowanego zalicza się również sytuację, w której odtwarza się lub stwarza w sposób sztuczny sytuacje naturalne nie poddające się bezpośrednio badaniu, przy czym osoby badane zdają sobie sprawę, ze uczestniczą w eksperymencie, ale ich uwagę celowo kieruje się na sprawy nie będące przedmiotem badań. EKSPERYMENT POST FACTUM ORAZ QUASI- EKSPERYMENTBadacz mierzy zm. zależną raz, po tym jak bodziec eksperymentalny już zadziałał w naturalnym toku wydarzeń. Konieczne jest porównanie dwóch grup, różniących się między sobą tym, ze w jednej zm. niezależna reprezentowała inną wartość niż w drugiej bądź tym, że jedna z nich była poddana działaniu zm. niezależnej. Eksperyment ten nie pozwala na operowanie domniemanym czynnikiem warunkującym.Przy Quasi- eksperymencie brak kontroli czynników ma etapie poprzedzającym wystąpienie skutków zm. niezależnych można do pewnego stopnia zrekompensować kontrolą symboliczną ex post. Podejście quasi- eksperymentalne znajduje zastosowanie w badaniach ankietowych.

122. Typy zależności przyczynowych

W zależnościach przyczynowych z określenia zmiennych zależnych i niezależnych określamy, że jedna jest przyczyną drugiej; A jest przyczyną B -> A ma wpływ na B, A jest funkcją zjawiska B, A jest warunkiem koniecznym i wystarczającym zajścia B. Żeby zaszły owe zależności muszą wystąpić jakieś bodźce, czyli zmiany uruchamiające pewne procesy przyczynowe, natomiast dyspozycje są stałą własnością tego układu.

Modele przyczynowości:- A jest warunkiem wystarczającym B- nie potrzeba innych zjawisk by zaszło B (silniejsza moc

sprawcza)- A jest warunkiem koniecznym B- bez A nie zajdzie B, ale z nim zachodzi warunek

wystarczający.

1. Zależność przyczynowa- bezwarunkowaA jest dla B warunkiem wystarczającym i koniecznym

2. Zależność przyczynowa- warunkowaA jest dla B warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym, ale czynnikiem dopełniającym A do warunku koniecznego i wystarczającego B jest zjawisko C3. A jest dla B warunkiem wystarczającym, ale nie koniecznym, zaś alternatywną przyczyną zjawiska B jest C

4. A jest warunkiem sprzyjającym zajściu B (B ma kilka przyczyn, przy tym nie są one sobie równe)

123. Główne schematy dowodów logicznych

87

Eksperyment pozwala dochodzić uwarunkowań przyczynowych, jest to podejście badawcze, a nie technika gromadzenia danych. Jego realizacja wymaga jednak użycia technik w rodzaju obserwacji czy wywiadu socjologicznego dla ustalenia, jakie zmiany dokonały się pod wpływem zastosowanego bodźca.

Przyczynowość - definicja pragmatyczna:dwie lub więcej zmiennych łączy związek przyczynowy, jeżeli ich wzajemny stosunek ma charakter empirycznie nieodwracalny, niesymetryczny. X wywołuje Y (X-> Y), ale nie odwrotnie. X jest tu zmienną niezależną, Y zmienną zależną.

Aby móc rozpocząć badania eksperymentalne należy: zakończyć opisową fazę badań, bądź zdobyć jakąś wiedzę o badanej populacji z innych źródeł, posiadać jakąś znajomość jednostek badawczych i zmiennych, oraz przynajmniej wstępne

założenia co do zależności między nimi.

Często wcześniej stwierdzona jest już empirycznie korelacja i eksperyment ma ukazać, czy związek ma charakter przyczynowy i jak się on konkretnie kształtuje

Aby ustalić związek przyczynowy, badacz musi:1. operować zmienną niezależną w określonej sytuacji;2. obserwować skutki operacji.3. sprawować kontrolę nad pozostałymi czynnikami oddziaływującymi na daną sytuację ( aby

mieć pewność, ze to zmienna niezależna wywołała zaobserwowany skutek).W badaniach społecznych dwa czynniki: kontrola czynników i swobodne operowanie zmienną niezależną- często okazują się niemożliwe do spełnienia.

SCHEMAT EKSPERYMENTU BADAWCZEGO

Podstawową kwestią w badaniach eksperymentalnych jest pytanie: jak wykazać, że dana zmienna jest zm. niezależną oraz jak się powinna względem niej zachowywać przypuszczalna zm. zależna, aby móc ją za taką uznać.

Pierwszy udzielił odpowiedzi na to pytanie JOHN STUART MILL.

MILLA KANONY INDUKCJI

Przypuśćmy, że A, B, C, X, Y są zm. dwuwartościowymi, jako cechy występują albo nie występują.Mill opracował dwie metody indukcji przez eliminację:1. Kanon jedynej zgodności: Jeżeli występują zm. X, A, B i C, to występuje także Y, której

przyczynę należy ustalić. Która z czterech zm. jest czynnikiem sprawczym? Jeżeli występuje tylko X, nie występują A, B, C, to występuje Y. Z tego wynika, że X jest przyczyną Y.

X, A, B, C YX, nie A, nie B, nie C Y2. Kanon jednej różnicy: Jeżeli występują zm. X, A, B i C, to występuje także Y. Jeżeli

nie występuje X, występują natomiast A, B, C, to nie występuje Y. Przyczyną Y jest X.

X, A, B, C Ynie X, A, B, C nie Y

X jest konieczną i wystarczającą przyczyną Y, tzn. X musi wystąpić, aby wystąpiło Y oraz sam X może spowodować wystąpienie Y.Kanony te można ze sobą połączyć i otrzymuje się wtedy następujący ciąg zdań:

X, A, B, C YX, nie A, nie B, nie C Y

nie X, A, B, C nie Y

88

KRYTYKA MILLA KANONÓW INDUKCJI1. Kanony Milla mają zastosowanie tylko przy zm. dwuwartościowych.2. Przewidywany wynik sprawczy X uwikłany jest w określone „środowisko”. Nie można

wyeliminować całego „środowiska”. liczba i rodzaj czynników, które się na nie skłądają i przypuszczałnie oddziałują na Y nie jest znana.

124. Współczesne eksperymenty stochastyczne (Mayntz ss. 216-221)

l.30 XX w. R.A. Fischer zasady nowoczesnego eksperymentu stochastycznego (nieobarczony żadnym z mankamentów exp. deterministycznego)

np. celem eksperymentu jest ustalenie czy obejrzenie określonego filmu ma wpływ na siłę uprzedzeń; 2 grupy studentów; wobec grupy G1 zastosowano bodziec eksperymentalny deterministycznego: pokazano film pozytywnie przedstawiający rozwój Izraela i zmierzono za pomocą ilościowej skali intensywności uprzedzenia do Żydów wartość uprzedzeń Y1; grupie G2 nie pokazano żadnego filmu, tylko zmierzono wartość uprzedzeń Y2

1. jednakowość badanych grup (wtedy możliwe jest porównywanie wyników uzyskanych w poszczególnych grupach między sobą; spełniony jest wówczas warunek kontrolowania nie znanych czynników sprawczych, tzn. wykluczenie wpływu innych zmiennych, np. płeć, wiek, wykształcenie)Jednakowość uzyskuje się za pomocą:

a) doboru losowegob) doboru parami (gdy zbiorowość generalna jest zbyt mała, aby wyciągnąć z niej 2 grupy:

dzielimy populację na grupy wg cech, które mogą mieć wpływ, np. płeć, wiek; każdą z podgrup dzielimy na 2 grupy w ten sposób każda osoba w jednej grupie ma „bliźniaka” pod względem wybranych cech w drugiej grupie)

c) wyrównywania parametrów rozkładów istotnych zmiennych (osoby badane dzieli się z punktu domniemanych cech, np. wiek na 2 grupy, aby każda reprezentowała tę samą wartość średnią i ewentualnie takie samo rozproszenie wokół średnich; ale przydział do grup nie przebiega losowo /tak jak w b)/, więc inne nie znane czynniki pozostają poza kontrolą)

2. bodziec eksperymentalny grupa experymentalna to ta, w której stosuje się bodziecgrupa kontrolna – ta, w której nie stosuje się bodźca- badacz sam operuje bodźcem, decydując gdzie go zastosować- jest warunkiem sine qua non rzeczywistego experymentu

3. zmiany zmiennej zależnej- po zastosowaniu bodźca porównuje się wartości Y, jeśli różnią się między sobą, to trzeba ustalić czy różnią się istotnie (bo istnieje możliwość, że różnią się przypadkowo), sprawdza się to za pomocą testu, np. testu t

4. interpretacja wyników- można mówić, że zmienna X współokreśla zmienną Y

zależność rośnie lub maleje

zmienia się proporcjonalnie lub wykładniczo

zmienna Y zależy między innymi od X (bo mogą oddziaływać inne czynniki)

wyniki można uogólniać ceteris paribus (czyli przy zachowaniu tych samych warunków), warunki te obowiązują w odniesieniu do zbiorowości, z których wyciągnięto porównywane grupy)

89

125. Problemy z eksperymentowaniem w naukach społecznych: wykonalność, dopuszczalność, sensowność.

90