ЩИКМЯТ - baku.icro.ir 12 1_114288.pdf · Щя ÊÈÌ ÊÈ, ÞÇ яяя ÀÉÐÛ ÄÖØÄÖ, Й Ñя ÎËÑÀ ÄÀ ÑяÈÇÄÈÐ) Дедийимиз кими, ешг инсанын

ЩИКМЯТ

№ 12, 2008

* * *

ИИР-нын Азярбайъандакы Сяфирлийинин Мядяниййят

Мяркязи

* * *

РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ:

С.Яли Якбяр Оъагнежад

Ялибала Щаъызадя

Щямид Сяфяри

Шащин Фазил

Мяъид Камрани

Нцшабя Ялизадя

Нясиб Эюйцшов

* * *

МЦНДЯРИЪАТ

ЯДЯБИЙЙАТШЦНАСЛЫГ

Мящяммяд Яли Ислами Нядушян. Мясняви Иранын Исламдан сонракы епосуду ........ 3

Нясиб Эюйцшов. Мювлананын дцшцнъя карваны .. 9

Musarza Heydərzadə. Əhli-beyt maarifi,

təqiyyə və Mövlana Cəlaləddin Rumi ................ 22

Səidə Məmmədova. Mövlana Cəlaləddin

Ruminin yaradıcılığının tədqiqatı barədə ......... 32

ФЯЛСЯФЯ

Аьайар Шцкцров. Молла Сядра ........................ 40

Щцсейн Мясуди. Ислам сивилизасийасында расионализм .................................................... 47

ТАРИХ

Mяcid Kamrani. Vəhdət - din alimlərinin

islahatçılıq təfəkkürlərinin inikası .................... 53

ДИНШЦНАСЛЫГ

Абуталыб Мяммядов . Ислам ибадяти кими

Щяъъин фязилятляри .............................................. 59

Samir Pənahov. İmam Hüseyn (ə)

qiyamının səbəb və nəticələri ............................ 63

ИРАНШЦНАСЛЫГ

Афят Рцстямова. Urmiya şairləri ..................... 69

МЯДЯНИЙЙЯТ ВЯ ИНЪЯСЯНЯТ

Seyyid Əliəkbər Ocaqnejad. "Nəhcül-bəlağə" Ayətullahül-üzma Seyyid

Əli Xamneyinin baxışlarında .......................... 81

Рювшян Фятишоьлу. Рущуллащ ял-Мусяви Хомейни дцнйа мцтяфяккирляри вя сийасятчиляринин бахышларында ............................ 88

ТЯРЪЦМЯЛЯР

Шащин Фазил. Сяфир Микеле Мембре щюкмдар Шащ Тящмасиб Сяфявинин сарайында ................ 97

Нцшабя Ялизадя. Тяръцмядя форма-мязмун уйьунлуьу ...................................................... 119

Ъялаляддин Руминин гязялляри ........................ 125

ЭЮРКЯМЛИ СИМАЛАР

Əliəkbər Meşkini .......................................... 137

Ustad Məhəmmədtəqi Cəfəri ..................... 140

Şair Qeysər Əminpurun nəzərində

şeir nədir? ..................................................... 143

ЕЛМИ ЙЫЬЫНЪАГЛАР

Иранда Ъялаляддин Руминин 800 иллик йубилейиня щяср олунмуш

бейнялхалг конфранс ...................................... 144

Мювлананин 800 иллийи АМЕА Шяргшцнаслыг

Институтунда гейд едилди................................. 148

Мящяммядщцсейн Шящрийарын 100 иллийиня щяср олунмуш бейнялхалг

елми симпозиум кечирилди ............................... 150

Йахын вя Орта Шярг: дцняни, бу эцнц, сабащы ............................................. 152

ЙЕНИ КИТАБЛАР

Мювлана Ъялаляддин Руми. "Мянявиййат мяснявиляри" ............................ 155

Ясмятханым Мяммядова. "Фарс дилиндя вурьу" ................................... 155

Аидя Гасымова. "Ъащиллиййят ярябляринин ягли-мяняви дуруму" .................................. 156

Аидя Гасымова. "Орта ясрляр яряб щийляэярлик новелласы" .................................. 156

Щаъыдадаш Гаиб. "Сюзцм йашадар мяни" .... 157

Ъавидя Мяммядли. Щцсейн Ъавидин «Афят» фаъияси .............................................. 157

"İmam Əli (ə) və Nəhcül-bəlağə" ............... 157

Мягалялярин фарс дилиндя хцласяси ................ 160

ЩИКМЯТ

№ 12, 2008

* * *

Редаксийа щейяти дахил олан

материаллары лазым билдийи

шякилдя редактя вя ихтисар

етмяк щцгугуна маликдир

Дяръ олунан йазылар мцяллифлярин

мювгейини якс етдирир

Ялйазмалар эери гайтарылмыр

* * *

Цнван:

Ялибяй Щцсейнзадя, 42

Тел: 498 2345

* * *

Йыьылмаьа верилиб: 09.01-2008

Чапа имзаланыб: 25.02-2008

Форматы: 70х90 1/16

Сайы: 750

* * *

“Щикмят” 2008

“Нафта-Пресс” няшриййатында щазыр

диапозитивлярдян чап олунуб

* * *

Ядябиййатшцнаслыг 3

Ядябиййатшцнаслыг

Мящяммяд Яли Ислами Нядушян

"Мясняви" Иранын Исламдан сонракы епосудур

Бу мягаляни Мювлана Ъялаляддин Руминин ашаьыдакы бейти иля башлайырам:

«Инди йени сюз де ки, щяр ики дцнйа тязяляшсин. Ъащан юз щяддиндян чыхараг щядсиз вя юлчцсцз олсун». Дащи шаир тювсийя едир ки, тязя сюз дейяк. Нечя ил бундан яввял

мян беля бир фикир сюйлямишдим ки, Мювлана "Мясняви"си Иранын Исламлашмадан сонракы дюврцнцн тарихидир. Яэяр «Шащнамя» Ис-ламдан яввялки епосдурса, «Мясняви» дя Исламын гябулундан сонракы епос кими йарадылмышдыр. Беляликля, демяк лазымдыр ки, «Мясняви» Иранын икинъи епосудур. Епос одур ки, бир фярд вя йа миллят юзцнцн сон баъарыг вя ирадясини топлайараг, инандыьы бир ишин иърасы цчцн сярф етсин.

Епос инсан гцдрятинин ишя салынмасынын сон щяддинин эюстяриъисидир. "Аряш" яфсанясиндя дейилдийи кими: О, уъа бир йердя дурду вя Иранын сярщядлярини мцяййян едян охуну атды. Оху атдыгдан сонра йыхылды вя юлдц. Бу иши етмяк цчцн о, ахырынъы эцъцнц топламыш-ды. Юз щяйатынын сон ещтийатларыны ишя салмышды.

Яслиндя, демяк олар ки, бу, бир миллятин епос нцмунясидир. «Шащ-намя» йахшылыг иля пислик арасындакы мцбаризядян бящс едир. Чцнки «Шащнамя»дяки мцщарибя йахшылыг иля пислик арасындакы мцщарибядир.

Бу, Исламдан яввялки вя юз хцсусиййятляриня малик олан Ирана аиддир. Исламдан сонракы дюврдя, йяни тяхминян 200 илдян сонра Мюв-лана Иранын йени епосуну йаратды. Фяргляр нядя иди? Ики дювран вя ики ъяряйан арасындакы фяргляр иди. Йяни иранлы 200 илдя о гядяр дяйишмишди ки, йени бир епоса мющтаъ иди. Фярг бунда иди ки, «Шащнамя» Иранын ифтихарлы, гцдрятли дюврцнц тяряннцм едирди, «Мясняви» ися башга бир дюврдян данышырды.

4 Щикмят

Ютцб кечмиш вя Мювлявийя чатмыш бу дюврдя монголларын

тяъавцзц баш вермишди. Ондан яввял ися Сялъуг вя Харязмшащ тцркляринин ишьаллары олмушду. Бунлардан да яввял Гязнявиляр щцъум етмишдиляр. Иран парчаланмыш вя мцхтялиф щюкмдарлар щюкмранлыг етмишдиляр. Бу дювр ярзиндя бир нюв пяришанлыг вя мяйуслуг йаранмышды. Иранын йени бир епосунун йаранмасына ещтийаъ вар иди. Мювлявинин демяк истядийи фярди бир епосун йаранмасына ещтийаъ дуйулурду. Йяни щяр кяс юзцнц щяйат цчцн щазыр вя ислащ етмялийди. Яслиндя, бир нюв инсан юз камиллийиня йетишмяли иди. О, «Мясняви»нин яввялиндя дейир ки, йалныз ешгя архаланмагла бу иш баш веряъякдир.

Икинъиси, няфси, инсан няфсини юлдцрмякля. Башга сюзля, Исламдан яввялки няфси-яммаря дейилян шейи, йяни юзцн юзлцйцнц вя мянин мянлийини ашаьылайан горхунъ гцввяни мящв етмякля.

Мювлявидян яввялки тарих эюстярир ки, бцтцн чятинликлярин йаранмасынын башында няфс дурур. Йяни юлкяляри парчалайан дахили гаршыдурмалар монголларын щцъум етмяси цчцн щазыр бир щяддя чатмышды. Яэяр дахили зяифлик олмасайды, азсайлы халгын гядим тарихя вя эениш имканлара малик бир юлкянин цзяриня щцъум етмяси мцмкцн дейилди.

Беляликля, Мювлявинин йаратдыьы епос инсанын фярди епосудур. Онун ясас гайяси фярдин ислащ олунмасыдыр. Мцтяфяккирин нязяринъя, фярдляр юзлярини ислащ етсяляр, ъямиййят дя дцзэцн бир шякля дцшяр. Бундан башга, «Шащнамя» вя Исламдан яввялки дювр инсанын юзцня архаланырды. Чцнки билдийиниз кими, атяшпярястлийин ясас шцары Ащурямязданын Ящримян иля мцбаризяси иди. Инсанын юзц бцтцн ишляря шярик иди. Зярдцштилик бцтцн инсанлары Ящримян цзяриндя гялябя чала билмяк цчцн йахшылыг йолунда чалышмаьа вязифяли билмишди. Йяни баш веря биляъяк сонунъу гялябя цчцн онлары сяфярбяр етмишди.

Беляликля, бу дцнйанын адамлары сяма ишляринин дя иърасында шярик идиляр. Бцтцнлцкдя, йахшылыьы пислик цзяриндя галиб етмяк цчцн инсанларын цзяриня йердя бир ющдялик дцшмцшдц вя онлар бу йолда чалышмалы идиляр. Лакин дювран юз низамыны ялдян вердикдя, йяни, бир цмуми гцввядян азад олдугда артыг инсанлардан щеч ня эюзлямяк лазым дейилди. Бу сябябдян эюйляря цз тутурлар. Буна эюрядир ки, щиъри-гямяри тарихи иля 5-ъи ясрдя бир шаираня ирфан йаранды. Башга сюзля, шаираня ирфан Сянаи иля башлады, сонра Яттар, сонра ися Мювляви иля давам етди.

Ирфанын Иран халгы арасында эениш йайыла билмясинин сябябляриндян бири инсанларын йер цзцндяки цмидсизлийи вя эюйляря цз тутмасыдыр. Онлар цмид едирдиляр ки, бялкя эюйлярдян кюмяк эялсин вя мцшкцллярин ачылмасына йардым етсин. «Иранын Исламдан сонракы епосу Мювлявинин


«Мясняви»синдя йерляшмишдир» дейимимин мащиййяти будур ки, сяма алямляриня цз тутмаг вя эюйлярдян чаря истямяк Мювлананин юз тювсийяляридир. Инсан бу ишляри щяйата кечиряркян няйя архаланыр? Ешгя. Билдийимиз кими, "Мясняви"нин, еляъя дя мцяййян дяряъядя Щафизин йарадыъылыьынын, Яттарын, Сянаинин вя Иранын башга бюйцк арифляринин йарадыъылыгларынын ясасы ешгдир. Бяс барясиндя бу гядяр сюз дейилян ешг нядир?

Билирсиниз ки, «Мясняви» ешг иля башлайыр. Щафиз дя диваныны ешг иля гялямя алыр. Щяр ики китабын ады фарс дилиндя ешг иля синоним тяшкил едир. Бунлардакы ешг щяйат гцввясидир. Каинаты айаг цстя сахлайан бюйцк бир щяйат гцввясидир. Йяни дцнйаны щярякятя эятирян гцввя ешгдир. Бу ешг бцтцн гцввятлярдян гцввятлидир вя каинатын фырланмасы ешгин кюмяйи иля баш верир. Вя ахыра кими дя беля олаъагдыр.

«Мясняви»нин мцгяддимяси ней иля башлайыр: «Бешноу яз ней чун щекайят миконяд, Яз чодайища шекайят миконяд» (Нейи динля, чцнки щекайя данышыр вя айрылыглардан шикайят едир). Яслиндя, бу ней инсанын юзцдцр, юз яслиндян айры дцшмцш инсандыр. "Щяр кяси ке, дур манд яз ясле хиш, Баз ъуйяд рузгар вясле хиш". (Юз яслиндян айры дцшмцш щяр бир кяс Бир эцн эяляъяк она говушмаг истяйяъяк). Бу «ясл» юз «кцлл»цня, ясас эцъцня, бцтцн каината гайытмагдыр.

Щямин айрылыг бяшяр вцъудунда нюгсан кими бцрцз едир вя инсан щяйатында бцтцн чятинликлярин йаранмасына сябяб олур. Инсанын гоъалыьы вар, щиъраны вар вя айрылыьы вар. Бунлар да щяйатын нюгсанларындан сайылыр. Садалананларын олмамасы цчцн юз яслиня гайыдыш арзусу вардыр. Беля тясяввцр едирям ки, «Мясняви»нин мцгяддимясиндяки яслиня гайыдыш Адямин говулдуьу, вяд олунмуш бещиштя гайыдышдыр. О, йер цзцня эялди вя нятиъядя ондан тюрянянляр цчцн нюгсанлы бир йашайыш йаранды. Инди ися юз инсанлыг камиллийиня гайытмаг истяйир. Ялбяття, бу мцмкцн дейилдир. Лакин Мювляви тювсийя едир ки, инсан юзцнц ешг иля тярбийяляндирмякля, юз няфсини вя шящвятини тапдаламагла инсан камиллийинин астанасына йахынлаша биляр. Йяни ахтардыьын шейи юз ичиндя ахтар, байырда ислащ олунмаьа цмид йохдур. Мювлананын тювсийяси одур ки, инсан юз ичиня пянащ апармалыдыр, йяни няфсани камиллийини юзцндян щасил етмялидир вя бу,

6 Щикмят

ешг васитяси иля баш тутаъаг. Инсан юз варлыг гцввясини вя дахили эцъцнц щярякятя эятирмяк цчцн ону ахтармалыдыр вя ишя сала билмялидир. Няфсин юлдцрцлмясинин бу гядяр чох тювсийя едилмясинин, шяхсин мянлийинин тапдаланмасынын сябяби ъащанын пис олмасыдыр. Чцнки эюрцрдцляр ки, бир мягам вя вязифядя, о ъцмлядян, дювлят вязифясиндя дуранлар, дцнйайа малик олмаг вя щяддиндян артыг сярвят топламаг истяйиндяки тамащкар адамлар щарда олурларса-олсунлар, дцнйанын писляшмясиня баисдирляр. Яслиндя, яксяриййяти язаб вя ещтийаъ ичиндя сахлайан мящз беля адамлардыр. Буна эюря дя няфсаны камиллик тювсийя олунур. Йяни фярдлярин ислащ едилмяси иля ъямиййятин ислащ едилмясиня наил олмаг. Дедийимиз кими, бунун ешг васитяси иля щяйата кечяъяйи тювсийя едилир. Лакин яввялъя Мювлананын юз китабыны башладыьы гамышын гамышлыгдан айры дцшмясиня бир даща мцраъият едяк.

"Щяр кяси ке, дур манд яз ясле хиш, Баз ъуйяд рузэары вясле хиш. Щяр ке, яз щямзябани шод чода, Бинява шод, эярче даряд сяд нява." (Юз яслиндян айры дцшмцш щяр бир кяс Бир эцн эяляъяк она говушмаг истяйяъяк. Щяр ким ки, юз щямсющбятиндян айры дцшдц, Йцз сяси олса да сяссиздир) Дедийимиз кими, ешг инсанын ябяди ниъатына сябяб ола биляъяк бир

мящвярдир. Чцнки ешг инсанын худбинлийини мящв етмяйя баис олур. Инсан юзцнц эюрмяйяндя бирбаша олараг цмуми яслиня говушур. Еля бир ясля ки, бцтцн каинаты ящатя едир. Артыг сизин шяхсиниз мящвяр дейил вя бцтцн мясяляляр сизин обйекти олмадыьыныз мясяляляр цзяриндя тямяркцзляшир. Йяни бцтцн ъямиййят мцзакиря мювзусуна чеврилир. Бу сябябдяндир ки, Мювлявинин дцнйаэюрцшц бцтцн дцнйайа аид олан бир дцнйаэюрцшцдцр.

Мцасир дюврдя техники васитялярля дцнйа щюкумятиндян вя йа глобаллашмадан данышылыр. Лакин Мювляви бу мясяляни даща уъа, мяняви бир сявиййядя тяклиф етмишдир. Бир нюв дил, тайфа, миллят, дин фяргляри олмайан ващид бяшяриййят, бир-бириня гаршы щамынын щюрмятля, бярабяр йашадыьы бяшяриййят. Онун ясас тяклифи будур. Вя бцтцн чятинликлярин милли вя дини тяфригялярдян доьдуьуну билдирир. О, мцхтялиф дини мцщарибялярин шащиди олмуш, бязян ганлы гаршы-дурмаларла гуртармыш ягидя ихтилафларыны да мцшащидя етмишдир. Буна эюря, кцллц нязярдя тутур. Мювлананын дцнйаэюрцшц бцтцн бяшяр


инсанларынын бирлийи вя цмумдцнйа топлулугда олмасы цчцн щярякят едир, бцтцн тяфригялярин арадан галхмасы цчцн чалышыр.

«Шащнамя» епосунун вя Мювляви епосунун адларыны гейд етдик. «Шащнамя»нин ясас гящряманы Рцстямдир. Рцстямин реал варлыьы йохдур, о бир яндишянин вя арзунун тяъяссцмцдцр. Мювлананын ясас гящряманы ися Шямс Тябризидир. Нийя? Мювляви щяйатынын бу ъящяти айдынлашмалыдыр ки, Шямс ким иди? Неъя иди? Мювлявинин щяйатына нийя бу гядяр тясир етмишди ки, о, бюйцк гязял диваныны онун ады иля йазыр. Вя «Мясняви»нин юзцндя дяфялярля гярибя бир баьлылыгла ону йад едир? Ня баш вермишди вя онун барясиндя щансы фикирляр ола биляр?

Яслиндя, Шямс реал шяхсиййят олмушдур. Тябриздян чыхмыш, сонра бир гядяр дцнйаны эязмиш, Щяляб вя Шамда олмуш, ахырда Конйайа эяляряк Мювляви иля растлашмышдыр. Лакин Мювлявинин барясиндя сющбят ачдыьы фярдин реал варлыьы ола билмязди. О, бир хяйали тяъяссцм вя арзу едилян фярд иди. Чцнки Мювляви онун еля хцсусиййятляриндян сющбят ачыр ки, беля инсанын йер цзцндя мювъуд олмасы мцмкцн дейилдир. Бу, Исламдан сонракы епосун ясас гящряманыдыр.

Мювляви иля Шямс арасында беля бир баьлылыьын йаранмасынын сябяби ня иди? Сябяби о иди ки, Мювляви бцтцн арзуларыны вя щяйат мягсядлярини бу шяхсин вцъудунда ъанландырмышды. Бир чох мцлащизяляря ясасян, юзцнцн тутдуьу мювгейя эюря дейя билмядийи шейляри Шямсин дилиндян ешидирди. Мялумат цчцн билдиряк ки, о заман ики бюйцк фикир ъяряйаны вар иди. Мювлявинин тяряфдары вя Шямсин гящряманы олдуьу ирфани фикир ъяряйаны вя алимлярин тяблиь вя тяшвиг етдикляри фикир ъяряйаны. Ялбяття, икинъиси еля ъяряйан иди ки, Мювляви ону гябул едя билмязди. Чцнки щямин фикир ъяряйаны юзцня гапылырды вя бясит иди. Мювляви вя Шямс ачыг ъямиййят истяйирляр. Цмумиййятля, ирфан тяряфдарлары ачыг ъямиййят истяйирляр. Йяни бяшяриййятин мюъцзялярини бу ачыглыгда эюрцрляр. Буна эюря дя, Мювлявинин бир хяйали фярд олараг Шямся баьлылыьы онун бу мяктябин сюзчцсц олмасы иля ялагядар иди. Кяскин бир дили вар иди вя Мювляви мцхалифляриня гаршы ондан бир сипяр кими истифадя едирди.

Беляликля, эюрцрсцнцз ки, ъямиййятдяки дурум еля бир щала чатмышды ки, ъисмани вя психоложи гцдрятя малик олан «Шащнамя» гящряманы Рцстям, Шямс кими сярэярдан бир гяляндяр дярвишя чеврилмишди вя Мювлявинин гящряманы олмушду. Яслиндя, о, «пире-Муьан»ын Щафизин йанында малик олдуьу мювгейя маликдир. Ялбяття ки, бир хяйали фярддир, инсанын бцтцн фярзанялийинин бу «пире-Муьан»ын вцъудунда топлашдыьы бяшяри мцдриклийин нцмайяндясидир. Бу сябябдяндир ки, Щафиз щямишя ондан тялимат алдыьыны, «мяни дцшцнъялярдян» азад етдийини сюйляйир. Беля бир мювге Мювлананын йанында Шямс Тябризидя юзцнц эюстярир. Яслиндя, демяк лазымдыр ки, цмумиййятля ешг

8 Щикмят

Мювлявинин бцтцн юмрц бойу тювсийя етдийи вя баьландыьы бир нюв хцсуси узагэюрянлийидир. Онун васитяси иля инсанларын бирлийи ялдя едилмялидир.

Бу бахыш онун интуитив бахышларындан доьур. Ики нюв фикир тярзи мювъуддур; бунлардан бири аьыл васитяси иля инсана дахил олур, икинъиси ися гыьылъымлар, импулслар шяклиндя. Йяни щисси, сычрайышлы, габагъадан щесабланмамыш фикирляр васитяси иля. Бу, Мювлявинин дцнйа - эюрцшц иля баьлы олан бир шейдир. Аьыл нийя мящкум олмалыдыр? «Мясняви»дя дяфялярля дейилир ки, аьыла диггят йетирмяйин. Онун гаршысында дуран интуитив тяфяккцрдцр. Сябяб будур ки, о фикри мящкум щесаб едир. Йяни Иранын вя Мювлявинин ирфанлары аьылы мящкум щесаб едирляр. Мясяля бундадыр.

Фарс дилиндян тяръцмя етди:

Салещ Достялийев


Нясиб Эюйцшов

Мювлананын дцшцнъя карваны

"Гардашым, сян бцсбцтцн яндишясян, Йохса ки, бир сцмцк вя бир ришясян." (Руми)

Тякъя мцсялман Шярг халгларынын дейил, бялкя цмумбяшяр мядяниййятинин танынмыш сималарындан бири олан Мювлана Ъялаляддин Руминин (1207-1273) зянэин мирасы ичярисиндя ики ясяри – «Мясняви» вя «Диван» диггяти ъялб едир. Сонунъу китаб «Дивани-Кябир» (бюйцк диван) вя йа юз мцршиди Шямс Тябризинин шяряфиня «Дивани-Шямс» ад-ланыр. Онун бцтцн дцшцнъя карваныны, щагг вя щягигят севэисини, ешг вя мярифят дцнйасыны истигамятляндирян рущи тялатцмляри вя бядии-ес-тетик тяхяййцлц бу ики юлмяз сюз абидясиндя ифадя олунмушдур. Дц-шцнъя чеврясинин эенишлийини, ягли-мяняви ахтарышларынын дяринлийини вя енсиклопедик зякасынын зянэинлийини нязяря алараг бир сыра арашдырыъылар Румини философ адландырырлар, лакин онун чохшахяли тяфяккцр вя хяйал цфцгляри дар фялсяфя чярчивясиня сыьмыр. Цмумиййятля, Ислам сивилизасийа мяканында елмлярин тяснифатында щикмят мяфщуму фялсяфядян даща эениш вя юнямли олмагла, бцтцн ягли фяалиййят сащялярини ящатя едир. Башга йандан, Мювлана тясяввцф вя ирфан дцнйасынын парлаг шяхсиййятляриндян олуб ариф сяняткар кими диггяти ъялб едир. О, щямишя философлара тяня иля йанашмышдыр (1). Мювлананын язямяти вя дцщасы барядя тякъя ону хатырламаг кифайят едяр ки, Шяргдя вя Гярбдя кимсянин ясярляриня бу гядяр шярщляр вя тяфсирляр йазылмайыб, кимсянин ирси щаггында бу гядяр елми арашдырмалар апарылмайыб. Тякъя Доктор Садиг Гоущярин онун ишлятдийи ясас лцьят тяркиби барядя 9 ъилд, тясяввцф истилащлары щаггында 10 ъилдлик китаб йазыб няшр етдирмишдир. Ялламя Мящяммяд Тяги Ъяфяри 15 ъилдлик тяфсир вя тящлил, инэилис алими Николсон 8 ъилдлик ясяр (лцьят, тядгигат иши вя тяръцмя) щяср етмишдир. Онун дцшцнъя вя тяхяййцл карваны сюнмяз Гуран нуру вя Ислам маарифиндян, тцкянмяз елм хязиняси вя щикмят мцърисиндян, сонсуз ирфан дярйасы вя мярифят дцнйасындан файдаланмагла йцксяк зювг чешмяси вя интящасыз тяхяййцл шюляси иля бцллурлашыр вя айдынлашыр, бяшяри эерчяклийин тязадлы вя сярт сынаг мярщяляляриндян кечирмякля онун няфсини мадди щявяслярин сапынмаларындан горуйараг мютядил йюнцмя

10 Щикмят

салыр, гялбини сафлашдырараг щаггын пак айнасына чевирир, рущуну ися ъилалайараг щагг вя щягигят йолуна – мялякут вя гейб аляминин сей-риня йюнялдир.

Руминин дцшцнъя вя рущи карванынын ясас истигамятлярини бу шякилдя цмумиляшдирмяк олар:

1. Руминин дцшцнъя карванынын ясас гайнаьы Гуран маарифи вя Пейьямбяр сцнняти (щядисляр) иля ъилаланан ирфандыр (2). Онун бядии ирси тясяввцфцн ишыглы вадиси сайылан мярифят тялиминин ифадясиня щяср едилиб. Мювлявинин ады иля тяригят дя йараныб, лакин онун тялатцмлц рущу щеч вахт тяригят чярчивясиня сыьмайыб. О, шярият вя Ислам маарифиня юз йолуну ишыгландырмаг цчцн бир елм кими сюйкяниб, тяригятин сынаг мярщяляляриндян кечяряк няфсини вя гялбини паклашдырыб, сонда ися батини мярифятя вя щягигят дярйасына говушан камил ариф кими таныныб. Мяшщур ариф Шямс Тябризи иля эюрцшдян сонра Руминин рущи тялатцмц башлайыр вя бу ъошгун дальалар юмрцнцн сонунадяк онунла галыр (3). Тясяввцф зющд вя шяриятля башласа да Руми щеч вахт бу мярщялядя мящдудлашмайыб, онун защири габыьында илишиб галан защид, абид, фягищ, мцтякяллими рядд едиб. Бу зцмряйя гаршы етиразын ясас сябяби ися онларын защиря уймаьы вя рийакарлыьы иди. Руми демишкян, защидин пишийи юзцнц йухулуьа вурур ки, хам овуну алдадыб тутсун. Арифлярин ян юнямли йашам дцстуру ямялдя сямимилик вя ихласдан ибарятдир. Ир-фан вя мярифят няфси тякамцл йолу иля батини ишыгланма вя интуитив ан-лам тапмагдыр. Мютядил тясяввцф щинд, йящуди, хачпярястлик вя башга мистик тялимлярдя олан тяркидцнйалыьы гябул етмир. Гуран вя пей-ьямбяр сцннятиня уйьун олараг дцнйадан инсан кими файдаланмаьы юня чякир. Руми дя Ябу Щамид Гязали кими няфси тамам юлдцрмяйи дейил, ону тярбийя едяряк камала йетирмяйи тювсийя едир (4). Онун нязяриндя няфс су кимидир, эяминин алтында ону сахлайыр вя батмаьа гоймур, анъаг эяминин ичиня долараг аьырлыг ется ону батырар. Демяли, щяр шейдя илащи ядалят – таразлыг принсипини эюзлямяк лазымдыр.

2. Ирфанда ешг вя мярифят юнямли йер тутур. Руми юз арифаня бахышларыны ешг щикмяти ясасында тянзимляйир. Бу щикмятя ясасян каинат вя бцтцн варлыг алями ешг сайясиндя йараныр вя тякамцля уьрайыр. Дярйалары ъошдуран, даьлары гум тяк овхалайан ешгдир. Хилгятин йаранышы вя йашамы да ешг илядир:

"Морде бодям, зянде шодям, эерйе бодям, хянде шодям, Доуляте-ешг амяд-о-мян доуляте-пайяндя шодям." (Юлмцш идим, дирилдим, аьлар идим, эцлдцм, Ешг дювляти эялди вя мян ябяди дювлят олдум).


Бу бахыша биз Низамидя дя раст эялирик. Йарадылышын сирри ешгдядир. Ешг мяъази вя щягиги олмагла ики гисимдир. Мяъази ешг сурят вя защирдян башлайыр, лакин бурада мящдудлашмыр вя рущлар аляминя вя щягигятя доьру йюнялир. Ешг щяйат вя рущдур, рущ вя щяйат олмайан йердя ешг йохдур (5). Ян башлыъасы ися ешг инсанын батинини сафлашдырыр, ону ъисмани алямин гаранлыьындан рущлар дцнйасынын ишыглы цфцгляриня доьру йцксялдир. Ешгин уъа мягамы щагг севэисидир вя Гурана эюря бу илащи яманят йалныз инсана баьышланыб. Инсаны бцтцн башга варлыглардан фяргляндирян вя цстцн едян аьыл, ешг вя мярифятдир. Арифин ешги пак вя сямимидир, защид, фягищ вя бу кими зцмря саваб, гисмят вя йа ахирятдя ъяннят хатириня ибадят едир. Румийя эюря, инсан камала йетишмяк цчцн защири елмдян, рущлар цчцн зиндан сайылан ъисим аляминдян кянара чыхмалыдыр. О, Шищабяддин Сющрявярди кими ъисим алямини «гярибя гцрбят» адландырыр. Ешг нуруна сюйкянян Мювлана философ, фягищ, мцтякяллим, мцняъъим вя рийазиййатчыйа тяня вурур, онларын идрак тялиминдя ясасландыьы дялил, бящс, тяглид вя мянтиг дцстурларыны йарымчыг сайыр. Арифя эюря, бу васитяляр йалныз дцнйанын защири ъящятлярини вя щисси алями дярк етмяйя йарайыр. Аьыл, бящс вя мянтиг метафизик алямин сирлярини анламаьа гадир дейил. Она эюря о, Гцтбяддин Ширазини «гейлц-гал» ящли адландырараг билдирир ки, бизим йолумуз юлцм вя фяна йолудур, йяни няфсдян гуртармасан, щаггы гялб айнасында эюря билмязсян (6). Батини ишыгланма вя рущи айыглыг тапмадан тякъя защири алямля мящдудлашан аьыл корун ялиндяки ясайа бянзядилир. Руми Шяргин бцтцн мцтяфяккирляри иля йанашы аьылы бяшярин ян бюйцк фязиляти щесаб едир, лакин Низами, Гязали, Сющрявярди, Ибн Яряби вя Шямс Тябризи кими, билдирир ки, аьыл вя елм виъдандан гопарылараг няфсин истякляриня табе етдирилярся, бяшяр юз дцшцнъясини дцзэцн йола йюнялдя вя щягигяти таныйа билмяз. Ягли вя мянтиги дялил иля йанашы, батини – интуитив ишыгланма вя пак виъдан айнасы да эярякдир. Елм ися ики гисимдир: чалышма йолу иля газанылан билэи; верэи, илщам вя вящй кими щагг тяряфиндян баьышланан батини эюрцм вя истедад (7). Бунлардан бири – кясб, бящс, дялил вя защир елми, икинъиси – ишраг, кяшф, шцщуд вя батин елми адланыр. Икинъи билэи гялб васитясиля бялли олур вя даща цстцн сайылыр, она эюря арифляр юз елмини гялб мярифяти адландырырлар. Перипатетик философлар арифляри мящз аьыл вя мянтигин гцсурларыны тянгид етдикляриня эюря севмямишляр. Арифлярин ъавабы будур ки, аьыл вя мянтигин ганунлары бцтцн бяшяр цчцн ейни олдуьу щалда, ъямиййятляр вя халглар арасында бц гядяр ихтилафлар, ганлы савашлар нийя баш верир? Бцтцн фикирляр, щай-кцйлц шцарлар, мцлащизяляр вя идеоложи ъяряйанлар бу мцяммалары щялл едя билмир. Чцнки аьыл вя мянтиг тякяббцр аляти кими няфсин щюкмцня табе етдирилмишдир. Аьыл вя

12 Щикмят

мянтиг йалныз виъдан, яхлаг вя пак иманла говушдугда бяшяр цчцн мцсбят ишляр эюря биляр.

3. Мювлананын дцшцнъя карваны вя мярифят йолу Ислам дцнйасынын танынмыш щикмят сащибляриндян олан Мцщйиддин Ибн Ярябинин вящдяти-вцъуд тялиминдян йетяринъя бящрялянмишдир. Истяр Гярбин вя истярся дя Шяргин бир сыра арашдырыъылары бу тялими йанлыш олараг, пантеизм кими гялямя верирляр, лакин щяр ики бюлэянин мяшщур Исламшцнаслары конкрет дялиллярля сцбут етмишляр ки, бу тялим Авропада о гядяр дя эениш йайылмамыш пантеизмдян йетяринъя фярглянир вя бурада «Аллащ щяр шейдир, щяр шей Аллащдыр» тезиси йохдур (8). Ибн Яряби вя онун давамчыларына эюря, варлыг бирдир, бу да щаггын йеэаня вя дяркедилмяз субстансийасындан ибарятдир. Бу, затын ящядиййят вя цлущиййят мяртябяси адланыр. Щаггын субстансийасы адлар, сифятляр (атрибутлар) васитясиля тяъялли едяряк варлыг аляминин йаранмасына сябяб олур. Она эюря эерчякликдя олан зярряъиклярдян тутмуш кящкяшанларадяк щяр бир шейдя щаггын камал, ъялал вя ъамал сифятляринин, Аллащын елм, щикмят вя гцдрятинин нишаняляри вардыр. Бцтцн мювъуд алям бир щягигятя баьлыдыр, цмуми бир низамын фярманы алтында йараныр, щярякят вя инкишаф едир, тякамцл тапыр вя йа мящв олур. Анъаг щаггын субстансийасы ябяди галандыр. Бурада инъя бир диалектика вардыр вя алман философу Щеэел юз тялимини ясасландыраркян Румидян бящряляндийини етираф етмишдир. Чешидли варлыг тязащцрляриня бахдыгда, мащиййятъя онларын щяр бириндя щаггын камал, гцдрят вя щикмят нишанялярини эюрцрсян вя она эюря бунлары щагг билирсян. Анъаг башга йандан, физики юлчцйя, заман вя мякана малик олан бу алям щагла бярабяр тутула билмяз (9). Варлыг алями бир йандан бахдыгда щагладыр, лакин башга йандан бахдыгда щагг дейил. Щаггын тяъялли рущу щяр шейдя вя щяр йердя вардыр, лакин щяр шей щагг дейил.

"Асеманща вя зямин йек сиб дан, Кяз деряхте-годряте-щягг шод яйан." (Эюйляри вя йери бир алма кими бил, О щаггын гцдрят аьаъындан яйан олду.) "Бад-о-хак-о-аб-о-атяш бяндеянд Ба мян-о-то морде, ба щягг зендеянд". (Щава вя торпаг вя су вя од бяндядир, Мян вя сянинля юлц, щагг иля диридир.)

Цмумиййятля, вящдяти-вцъуд тялиминин мютядил йюнцмц Исламын

ясас сцтуну сайылан тювщид мяфщуму иля узлашан бир бахышдыр, башга


сюзля десяк, тякаллащлылыг принсипинин арифаня шярщи вя дяркиндян ибарятдир.

4. Руминин дцшцнъя карваны щямин вящдяти-вцъуд тялими иля узлашан юзцнямяхсус дцнйа дцзяни, космоложи вя космогоник бахыш системи иля сяъиййялянир. Бу дцзяня эюря, дцнйа ики гцтбдян ибарятдир: щисслярля бялли олмайан, аьыл иля дярк едилмяйян, гейри-мадди вя эизли алям, бунун мцгабилиндя щисслярля бялли олан, аьыл иля дярк едилян, мадди вя ашкар алям. Биринъиси Гейб алями, икинъиси Шящадят алями адланыр. Гейб алями юзцндя цч алями бирляшдирир – зат, сифят вя мялякут. Шящадят алями ися ики алямдян ибарятдир – мцлк вя насут (инсан). Зат – субстансийа, лащут вя йа цлущиййят адланан ян уъа илащи мягам вя щягигят дцнйасыдыр. Сифят ися Гейбля Шящадят, мялякутла мцлк арасында васитя (бярзях вя ващидиййят мяртябяси) сайылыр. Буна Ъябярут вя мисал алями дейилир. Мялякут рущлар, ямр, рцбуййят вя батини алямдир. Мцлк ися защир, щисси хялг алямидир. Насут ися хилгятин ян камил нцмуняси сайылан инсан алямидир (10). Ирфанда щямишя Гейб иля Шящадят, вящдят иля кясрят, батин иля защир, мяна иля сурят гаршылашдырылыр. Инсан ися бу дцзяндя бюйцк алямин мцгабилиндя кичик алям адланыр. Онун аьлы, рущу вя гялби мялякут аляминя, бядяни вя ъисмани варлыьы мцлк аляминя аиддир. Инсанын бцтцн варлыг аляминдян цстцнлцйц онун аьыл вя рущу иля юлчцлцр. Няфс ися бядянля рущ арасында бир васитядир. Няфс пакланарса вя камилляшярся, инсаны рущлар аляминя йцксялдяр, дцнйяви щявяслярля мящдудлашарса, ону башга ъанлылардан фярглянмяйян щейвани няфсин ясарятиндя сахлайар. Она эюря Ислам пейьямбяри няфсля мцъадиляни бюйцк ъищад адландырмышдыр вя Руми дя башга эюркямли шейхляр кими, няфсин пилля-пилля паклашараг тякамцлцнц арифлярин сейр вя сцлук мянзилляринин башлыъа щядяфи кими сечмишдир. Варлыьын бцтцн тябягя вя мяртябяляри арасында баьлылыг вя ялагя вардыр. Щаггын субстансийасы вя лащут бцтцн варлыг мяртябялярини ящатя едир. Вящдят бахымындан каинатда щармоник бир дцзян вардыр. Бюйцк алям адланан каинатла кичик алям сайылан инсан арасында да баьлылыг вя щармонийа вардыр. Бюйцк алямдя еля бир хцсусиййят йохдур ки, о кичик алямдя юз мцхтясяр ифадясини тапмамыш олсун.

Цмумиййятля, Руминин дцшцнъя тярзиндя икили дцзян вя тязадлы гаршылашма чевик вя диалектик шякилдя верилир. Нур вя зцлмят, иман вя кцфр, лцтф вя гящр, мярифят вя ъящл, вящдят вя кясрят, батин вя защир, мяна вя сурят, мяъаз вя щягигят. Анъаг бунларын щамысынын кюкцндя бир варлыг дайаныр.

"Гятре то-и, бящр то-и, лотф то-и, гящр то-и, Гянд то-и, зящр то-и, биш няйазар мяра."

14 Щикмят

(Гятря сянсян, бящр сянсян, лцтф сянсян, гящр сянсян, Гянд сянсян, зящр сянсян, даща чох инъитмя мяни.) "Гящряш щяме рящмят шод, зящряш щяме шярбят шод," (Гящри тамам рящмят олду, зящри тамам шярбят олду)

Щямин икили вя тязадлы дцзян Йунус Имря вя Фцзули сянятиндя

диггяти ъялб едир. 5. Руминин мярифят тялиминдя ясас йерлярдян бирини камил инсан

мясяляси тутур ки, бунун кюкляри Ибн Ярябинин тялиминдян гайнагланыр. Бу бахыша эюря, щаггын субстансийасынын илкин тяъяллисиндян кцлли ягл вя йа илкин ягл йараныр. Арифляр буна Мящяммядин нуру дейирляр ки, бу да метафизик бир анламдыр. Аллащын адларынын цмуми тимсалы камил инсанда йекунлашыб. Щягигят бирдир – батини лащут (илащи), защири ися насут (инсан) щесаб едилир. Варлыьын башланьыъы (мябдя) Аллащ, сону ися инсандыр. Гуран да Аллащын ады иля башлайыр вя инсанла (нас) битир. Инсан варлыьын ян мцкяммял нцсхя-сидир, щям щагдыр, щям дя хялг (хилгят). Инсан бюйцк алямин мцхтясяр вя камил нцсхясидир. Бцтцн щягигятлярин топлусу, Аллащын ад вя сифятляринин тимсалы инсанда ифадя олунуб (11). Гурана эюря, инсан Аллащын йер цзяриндяки хялифясидир. Дцнйанын йаранмасында мягсяд камил инсандыр вя щягигятляр онун васитясиля защир олур. О, Аллащын алямляря бюйцк рящмяти, щаггын мярифятинин дялилидир. Аллащын язямятли ады камил инсан, онун тямсилчиси ися Мящяммядин (с) нурудур. Мящяммяд (с) щягигяти бцтцн пейьямбяр вя ювлийаларын рущу вя гцтблярин гцтбц сайылыр. Ади торпагдан йаранан инсан юз рущи камалы иля фяляклярдян вя мяляклярдян цстцн олмагла щаггын уъа дярэащына йахынлашыр:

"Ход зе фяляк бяртярим, вяз мяляк яфзунтярим, Зин до чера нягзярим, мянзиле-ма кебрийаст. Гоущяри-пак яз коъа? Алями-хак яз коъа? Бяр че форуд амядид? Бар конид, ин че ъаст? Бяхте-ъяван йаре-ма! Дадяне-ъан кар-е ма. Гафеле саларе-ма, фяхре-ъящан мостяфаст". (Биз фялякдян уъайыг, мялякдян дя юнъяйик, Икисиндян кечялим, кибрийа мянзилимиз. Бу пак эювщяр щарадан, ол гуру хак щарадан, Нийя ашаьы ендик, йцклянсин гафилямиз. Ъаван бяхтдир йарымыз, ъан вермякдир карымыз, Дцнйа фяхри-Мустафа гафилясаларымыз.)


Камиллийя йетишмяйин ясас йолу фянадыр, инсан ъаныны вя няфсини фяда етмякля бу мягама йетишир вя ябядиййят газаныр. Фяна физики юлцм дейил, няфсани вя ъисмани сифятин фянасыдыр. Ариф цчцн бундан сонра бяга – ябядиййят мярщяляси башлайыр: фянафиллащдан бягабиллаща йетишмяк (12). Бяшярин ики щяйаты вар: ъисмани вя йа мадди йашам, мяняви вя рущани йашам. Камиллик мяняви-рущани йашамла тямин едилир. Бунун цчцн няфсдян гуртулараг бцсбцтцн ъан вя рущ олмаг эярякдир:

"Байяд ке, ъомле ъан шяви, та лайиге-ъанан шяви." (Эяряк ъцмля ъан оласан, лайиги-ъанан оласан.)

6. Мювлананын дцшцнъя карваныны эюзялляшдирян вя цряйяйатымлы

бичимя салан, онун инъя бядии зювгц вя шеириййят истедадыдыр. Бу дащи сяняткар ирфан, щикмят, яхлаг вя шеириййят арасында гырылмаз пейвянд йаратмышдыр. Онун рущунда олан ащянэдар дцзян вя мусигилик сюз вя мяна, щцняр иля гялиб арасында таразлыг йарадыр. О юз говьа долу ру-щундакы чырпынтылары юзцндян хябярсиз, илащи вяъд вя ъазибя щалында ба-щар лейсаны кими ахыдыр. Руминин арифаня тяхяййцлц чямянин йашыллаш-масыны щаггын рящмят фейзиндя эюрцр. Лалянин ортасында олан гаралты да щаггын язяли цзцнцн нурундандыр. Онун дилиндя щикмят вя тясяв-ВЦфцн нязяри мцддяалары да шур вя щяйяъан долу шаираня бир тярздя бяйан едилир. Руминин бядии ирси башдан-баша чохгатлы рямзи йозум-ларла, эизли ейщам вя ишарялярля, инъя кинайяли дейимлярля вя йцксяк бядии зювгля ъилаланмыш тяхяййцл лювщяляри иля долу бир дцнйадыр.

Шямсин гязялляри цряк дюйцнтцляринин, ешг вя рущи тялатцмлярин, шур вя щяйяъанын садиг тямсилчиляридир. Бу, эцълц вя тябии ахын вя бурульандыр, юз йолунда ня варса бир-бириня гатыб апарыр. Бир ариф кими, онун бядии тяхяййцлцндя ян садя тябият вя щяйат щадисяляринин рущу вя ешги вардыр. Щямин рущун ъазибяси вя тялатцмц йени дюврцн паслы вя кирли гатларында уймуш прагматик ьафалар цчцн анлашылмаздыр. Бяшяр елмдя, сярвятдя, шан-шющрятдя ня гядяр уъалса да, юлцм мцяммасы гаршысында цмидсиз вя чарясиз галыр, кичиклийини вя аъизлийини анлайыр. Беля бир аъы мягамда онун рущунун сещрли дальалары лянэяр вура-вура бу аъылыьа ширинлик гатыр, она цмид вя тясялли верир. Инсан рущунун камалы гаршысында юлцмдян горху щисси чякилиб эедир.

"Яз мярэ че яндиши, чон ъане-бяга дари, Дяр эур коъа эянъи, чон нуре-хода дари." (Юлцмдян нийя яндишялянирсян, ахы ябяди рущун вар, Эора неъя сыьарсан, ахы сяндя Аллащ нуру вар.)

16 Щикмят

Щямин дуйьунун башга бир тярздя ифадяси Низамидя мцшащидя

едилир:

"Эяр мярэ рясяд чера щярасям, Кан ращ бе тост мишенасям". (Юлцм йетишся нийя горхум, Чцнки билирям, бу йол Сяня доьрудур.)

Йунис Имря ися: «Ат юлцм яндишясин, ъанлар юляси дейил» –

сюйлямишдир. Мцхтялиф ягидя вя тяяссцбляр, айрысечкилик, кин-кцдурят, пахыллыг вя

щярислик, дарэюзлцк вя шан-шющрят няфсдян доьур. Бунлардан ися йалныз рущи ишыгланма вя мяняви мераъа йцксялиш сайясиндя хилас олмаг мцмкцндцр. Щягиги инсанын ешг вя ирфан нуру иля долу рущу бцтцн хырдалыглары йох едир:

"Ня ябрям мян, ня бяргям мян, ня мащям мян, ня чярхям мян, Щяме ешгям, щяме яглям, щяме ъаням, бе ъан-е то." (Ня булудам, ня илдырым, ня айам, ня дя чярх, Тамам ешгям, тамам яглям, тамам ъанам, ъанын цчцн.) Рущу бу гядяр щалдан-щала дцшян, дальаланан, чевик, щяссас вя

тябии дуйьуларла тясирляня билян шаир аз тапылар. О, башдан-баша ешг, аьыл вя рущдан ибарятдир. Бцтцн идеоложи ъяряйанлар, фялсяфи мяктябляр, ягидя вя тясяввцрляр мцяййян бир гялиб вя систем щалында олмагла, конкрет йюнцмя маликдир, мцяййян бир хятт цзря щярякят едир. Тяк-тяк эютцрцлдцкдя бунларын щеч бириндя бцтюв вя щяртяряфли дуйум йохдур. Щятта аьыл да бу тязадлы вя долашыг бахышлар арасында бир узлашма вя щармонийа йарада билмир. Руминин рущу вя хяйалы дцнйанын бош щай-кцйцндян, говьа вя кешмякеш долу ниэаранчылыьындан узаглашараг эцндялик йашам гайьылары иля сярэярдан галан ади инсанлар цчцн эюзя эюрцнмяйян сещрли рюйалар аляминя доьру сейр едир. Онун рущи мераъы вя мяняви йцксялишинин сону йохдур. Мювланада о гядяр щяйат ешги вя цмид вар иди ки, йенидян дириляъяйинин шювгц иля тез айаьа галха биляъяк шякилдя дяфн едилмясини юз вясиййятиндя билдирмишди.

Бир сюзля, Мювлананын дцшцнъя карваны рущ, ешг, дуйьу вя тяхяййцл иля ъилаланараг ащянэдар бир тярздя щямишя щярякятдя вя йцксялишдядир. Бурада ара-сыра мцшащидя едилян сцкунят щаллары ютяридир, илащи ешг олан йердя дурьунлуьа йер йохдур. Онун «Диван»ы башдан-баша щяйат, ешг вя шювг иля долудур. Шаирин гязялляри онун пак


щяйяъан вя цряк дюйцнтцлярини сюзля бяйан едян мусигили тяхяййцл лювщяляриндян ибарятдир ки, бунлары фикирляшмядян рущани вяъд щалында сюйлямишдир. Башга дилляря тяръцмядя бу мусигили дцзян позулур. Бязи нцмуняляря мцраъият едяк (13).

"Новбяте-вясл-о-лигаст, новбяте-щяшр-о-бягаст, Новбяте-лотф-о-ятаст, бящре-сяфа дяр сяфаст." (Вяслц лига нювбятидир, щяшрц бяга нювбятидир, Лцтфц ята нювбятидир, бящри-сяфа сяфадядир).

"Ей нуре-ма, ей суре-ма, ей доуляте-мянсуре-ма, Ъуши бенящ дяр шуре-ма, та мей шявяд янгуре-ма." (Ей нурумуз, ей сурумуз, ей дювляти-Мянсурумуз, Ъошгунлуг вер шурумуза, гой мей олсун цзцмцмцз).

"Ей делбяр-о-мягсуде-ма, ей гебле-во-мябуде-ма, Атяш зяди дяр уде-ма, няззаре кон дяр дуде-ма." (Ей дилбярц мягсудумуз, ей гиблявц мябудумуз, Атяшя дюндц удумуз, тамаша ейля дудумуза). "Щийлят ряща кон, ашега! Диване шоу, диваня шоу, Вяндяр деле-атяш дяра, пярване шоу, пярване шоу. Щям хиш ра бигане кон, щям хане ра виране кон, Ванэящ бийа, ба ашеган щямхане шоу, щямхане шоу. Чон ъане-то шод дяр щява, зяфсанейе-ширине-ма, Фани шоу-во-чон ашеган яфсане шоу, яфсане шоу." (Щийляни бурах, ей ашиг, диваня ол, диваня ол, Атяшин гялбиня йетиш, пярваня ол, пярваня ол. Щям юзцнц биэаня ет, щям ханяни вираня ет, Сонра эялиб ашиглярля щямханя ол, щямханя ол. Сянин ъанын щаваланыб, бизим ширин яфсанядян, Фани ол ашигляр кими, яфсаня ол, яфсаня ол). "Яндяк-яндяк ъяме-мястан мирясянд, Яндяк-яндяк мейпярястан мирясянд. Яндяк-яндяк зин ъящане-щяст-о-нист, Нистан ряфтянд-о-щястан мирясянд." (Бала-бала ъями мястляр йетишир, Бала-бала мейпярястляр йетишир. Бала-бала бу вар-йох дцнйасында Йохлар эетди, вар билянляр йетишир).

18 Щикмят

Руминин батини мярифяти вя Щагга йюнялян мцнаъаты бир сыра

щалларда Низамидян тясирлянир ки, бу бахымдан онун бир гязяли диггяти ъялб едир.

Низами:

"Бенямай рох ке, дидяне-голзарям арезуст, Дяр мян неэяр ке, нярэесе-хунхарям арезуст." (Цзцн эюстяр ки, эцлзар эюрмякдир аризум, Мяня бах ки, нярэиси-хунхардыр аризум).

Мювлана:

"Бенямай рох ке, баь-о-голестаням арезуст, Бегошай ляб ке, гянде-фяраваням арезуст. Вяллащ ке, шящр би то мяра щябс мишявяд, Авареэи-во-кущ-о-бийабаням арезуст. Ъаням мялул эяшт зе Ферон-о-золме-у Ан нуре-руйе-Мусайе-Емраням арезуст." (Цзцн эюстяр ки, баьц эцлцстандыр аризум, Додаг ач ки, гянди-фиравандыр аризум. Валлащ ки, шящяр сянсиз мяня зиндандыр, Аваря тяк кущу бийабандыр аризум. Фиронун зцлмцндян ъан мялул олду, Нури-руйи-Мусейи-Имрандыр аризум).

Фцзулидя бу руща уйьун бир гязял вардыр:

"Бцлбцли-дил эцлшяни-рцхсарын ейляр аризу, Тутийи-ъан ляли-шяккярбарын ейляр аризу."

Мювлана бир ариф кими щямишя щаггын ъамалынын сораьында олан

бир ашигдир:

"Чо то пенщан шяви яз мян, щяме тарики-во-кофрям, Чо то пейда шяви бяр мян, мосялманям бе ъане-то." (Мяндян эизлин олсан, гаранлыг вя кцфрям, Мяня пейда олсан, ъанын цчцн, мцсялман оларам).

Онун аляминдя щяр шей, эюйляр вя ай Щагга сяъдя едир, Она

баьлыдыр:


"Сяд чярх тяваф аряд бяр эерде-зямине-то, Сяд бядр сцъуд аряд дяр пише-щелале-то." (Йцз чярх торпаьын ятрафында фырланар, Йцз бядр (ай) гашын гаршысында сяъдя едяр.) "Пай тои, дяст тои, щястийе-щяр щяст тои, Болболе-сярмяст тои, ъанебе-голзар бийа. Ей зе нязяр эяште нещан, ей щяме ра ъан-о-ъящан Баре-деэяр рягсконан би дел-о-дястар бийа." (Айаг сянсян, ял сянсян, варлыг цчцн вар сянсян, Сярмяст бцлбцл сянсян, эцлзара тяряф эял, сян. Ей нязярдян олан нищан, ей щамыйа ъанц-ъащан, Бир даща да рягс едяряк гялбсиз-дястарсыз эял.)

Мювланада олан мястлик ади шярабдан дейил, мярифят ъамындандыр:

"Мян яэяр мяст-о-хярабям, ня чо то мясте-шярабям, Ня зе хакям, ня зе абям, ня яз ин ящли-зяманям." (Мян яэяр мястц хярабям, ня сян тяк мясти-шярабям, Ня торпаг, ня дя суданам, ня дя бу ящли-заманам).

Инсаны мадди дцнйайа баьлайан вя ону ъисмани алямин

гаранлыьында сахлайан бяшяри сифят фянайа уьрайарса, онда илащи сифятляр ашкар олар:

"Щяме ъоурща вяфа шод, щяме тиреэи сяфа шод, Сефяте-бяшяр фяна шод, сефяте-хода дяр амяд." (Бцтцн ъюврляр вяфа олду, бцтцн гаранлыг сяфа олду, Бяшяри сифят фяна олду, илащи сифят ашкар олду.)

Мювлана бир ней кими юз яслиндян айры дцшмяйин дярдини

йашайараг она говушмаьын шювгц иля наля едян щагг ашигидир, сирри бу налядян узаг дейил, она эюря бу бюйцк арифин бцтцн сирлярини онун батини аляминдян сораглашмаг эярякдир ки, ади эюз вя гулаг буну эюрмяк вя ешитмяк нурундан мящрумдур:

"Щяр кяс яз зянне-ход шод йаре-мян, Яз дяруне-мян няъост ясраре-мян. Серре-мян яз налейе-мян дур нист, Лейк чешм-о-гуш ра ан нур нист."

20 Щикмят

(Щяр кяс юз зяннийля мяня олду йар, Сормады ичимдян нядир бу ясрар. Мяним сиррим налямдян дейил узаг, Мящрум галыб бу нурдан эюзля гулаг.)

Руминин рущуну щямишя тялатцмдя сахлайан вя сону битмяйян бу

наля ешгдян доьур. Низамидя олдуьу кими, Мювланада ешг варлыьын ясасы, каинатын мещвяридир, нейин ичиндян гопан фярйад ешг атяшиндяндир, ешг дярйаны газан кими гайнадар, даьлары тоза чевиряр. Ъащаншцмул ешг ъазибясиня кюклянян щямин дцшцнъя тярзи Мянсур Щяллаъ, Низами, Ейнцлгцззат Щямяданидян тутмуш Нясими, Щафиз, Фцзули кими бцтцн ариф сяняткарларын ясас щяйат дцстуру олмуш, онларын дини етигады да бу пак илащи севэи цзяриндя гурулмушдур. Илащи ешг олан йердя рущ диридир вя Мювлана рущун туфанында сейр едян Нущун эямисидир:

"Бемирид, бемирид, дяр ин ешг бемирид. Дяр ин ешг чо мордид, щяме рущпязирид." (Юлцнцз, юлцнцз, бу ешгдя юлцнцз, Бу ешгдя юлсяниз, рущ иля дирисиз.)

Бяшяринн Аллащла эюрцшц Кябядя дейил, юз гялбиндядир.

"Ей говме-бе Щяъъ ряфте коъайид, коъайид, Мяшуг щямин ъаст, бийайид, бийайид." (Ей Щяъъя эедян гювм, щардасыз, щардасыз, Мяшуг бурдадыр, эялиниз, эялиниз.)

Бу йыьъам мягаляни ашаьыдакы цмумиляшмяляр иля битирмяк олар: 1. Руминин «Диван» вя «Мясняви»си онун ешг, щяйат вя мярифят

долу гялбинин вя рущунун тязадлы дцнйасыдыр: бири ъошгун тялатцмляр, щямишя щярякятдя олан вя туфан гопаран дярйа, о бириси ися Гуран вя ирфан маарифини мютядил йюндя якс етдирян сакит бир дярйа.

2. Мювлананын бу ики ясяри Гуран вя Ислам маарифинин фарс дилиндя инъя зювгля ъилаланмыш бядии-арифаня шярщи вя рямзи йозуму кими дяйярляндирилир.

3. Руми бир йандан Мянсур Щяллаъ, Байязид Бистами, Ейнцлгцззат Щямядани кими вяъд, шур вя щяйяъан долу щагг ашиги, башга йандан ися мютядил тясяввцф мяктябинин давамчысыдыр вя бу йюндя Ъцнейд Баьдади, Ябцлгасым Гцшейри, Юмяр Сющрявярди вя Ябу Щамид Гязалинин дцшцнъялярини пайлашыр.


4. Онун бахышларында Мцщйиддин Ибн Ярябинин вя Шямс Тябризинин тялими, о сырадан, вящдяти-вцъуд, щагг севэиси вя батини мярифят, Мящяммядин (с) нуру вя камил инсан мясяляляри юнямли йер тутур. Бурада Платонизм, неоплатонизм, гностисизм вя башга ъяряйанларын якс-сядасыны да ешитмяк олар, анъаг Руминин тяхяййцлцндя щяр бир тясяввцр вя бахыш онун ешг вя мярифят дцнйасынын рущуна уйьун бир бичимя салыныр.

5. Руминин бядии ирсиндя щям Низами Эянъявийя хас щикмят вя яхлаг тялими, щям дя Сянаи вя Яттара хас олан мюизя, арифаня гиссяляр вя дидактик мятлябляр юз ифадясини тапыр.

Онун арифаня рущунун вя бядии тяхяййцлцнцн тясирини, Нясими, Щафиз, Хятаи, Ъами, Шащ Гасым Январ, Шейх Мащмуд Шябцстяри, Фцзули, Саиб Тябризи вя башга классиклярин ирсиндя мцшащидя етмяк олар. ЯДЯБИЙЙАТ: 1. Сирри-ней. Доктор Ябдцлщцсейн Зярринкуб. Тещран, 1378. ъ. 1, с. 458-460. 2. Айати-Мяснявийе-мяняви. Низамяддин Нури Кутянаи. Тещран. 1380. с. 5-8. 3. Сейри дяр-Диване-Шямс. Яли Дяшти. Тещран. 1372. с. 8-11. 4. Ещйа улум вяд-дин. Ябу Щамид Гязали. Мисир чапы. ъ. 3. с. 55-56; ъ. 4, с. 412-418. 5. Сирри-ней. с. 496. 6. Мисбащцл-щидайя вя мифтащцл-кифайя. Иззяддин Мащмуд Кашини. Тещран. 1372. с.

426-428. 7. Яварифцл-мяариф. Шищабяддин Юмяр Сцщрявярди. Мисир. 3-ъц баб. 285. 8. А.Д.Книш. Учение Ибн Араби в поздней мусульманской традиции. Суфизм в

контексте мусульманской культуры. М. 1989. с. 12. 9. Ибн Яряби-чещрейи-бяръястейи-ирфани-Ислами. Доктор Мощсин Ъащанэири. Тещран.

1378. с. 153. 10. Мяфатищцл-иъаз фи шярщи-Эцлшяни-раз. Шямсяддин Мящяммяд Лащиъи. Тещран.

1371. с. 114. 11. Фцтущатцл-мяккиййя. Мцщйиддин Ибн Яряби. Гащиря. 1392. ъ. 2. с. 218. 12. Мянагибцл-арифин. Шямсяддин Ящмяд Яфлаки. Тещран. 1378 (Анкара чапы

ясасында). ъ. 1, с. 216. 13. Гозидейе-гязяллийате-Шямс. Доктор Рза Шяфии Кядкяни. Тещран. 1382.

14. Мювлана Ъялаляддин Мящяммяд Бялхи (Руми). Мяснявийе-Мяняви. Николсонун

дцзялиш етдийи мятн. Тещран-1384.

22 Щикмят

Musarza Heydərzadə

Əhli-beyt maarifi, təqiyyə və

Mövlana Cəlaləddin Rumi

Sufi əqidəsində “Mövlana” (“ağamız”) nisbəsi ənənəvi olaraq

Peyğəmbərin (s) vəsisi, canişini və elm şəhərinin qapısı Əli ibn Əbitalibə

aiddir. Amma həqiqət də öz varlığını tarixi reallığın qanunları əsasında

yaşatmaq zorundadır.

İmam Məhəmməd Baqir (ə) buyurur: “Rəsulullahın (s)

buyurduğuna görə: “Bizdən (Əhli-beyt İmamlarından) xüruc (qiyam)

edən və sakit olan hər bir şəxs elm və agahlıq üzündən sakit

olmuşdur.”(3,184). Tarix rasixi elm sahibi olan Əhli-beyt imamlarının hikmət və

əxlaqının bərəkəti ilə çoxlarının, o cümlədən, Kərbəlada İmam Hüseynə

(ə) qarşı duran Əməvi sərkərdəsi Hürr Dilavərin və Abbasilərin felilə

imam kimi məşhur edilmiş Hənəfi, Maliki, Şafei və Hənbəlinin İmam

Cəfər Sadiqlə (ə) görüşdən sonra məzhəblərindən dönərək, şiə

övlüyalarına çevrilməsi barədə XII əsrin təzkirəçi sufi şairi Şeyx Əttarın

“Təzkirətül-övlüya” əsərində(4,13) qeyd olunmuş məlumatlar şahidlik

edir. Abbasilərin hakimiyyəti dövrlərində VI şiə İmamı Cəfər Sadiqin (ə)

və məzhəbi ardıcıllarının da “rafizi” və “sapqın şiələr” kimi tarixi

gerçəklik olan təqiblərindən sonra (4,14-30; 6,80-106). VII şiə İmamı

Musayi Kazımın (ə): “Təqiyyə etməyən bizdən deyil!”-deyə, Abbasilərin

sünnə dövlətində vəzirlik edən xüsusi nayibi Əli İbn Yəqti təqiyyə

etməklə şəriətin əsaslarını qorumağa vəzifələndirməsi sufi

mənaqiblərində ifadəsini tapmışdır. VIII şiə İmamı Əli ibn Musa ər-

Rzaya görə: “Şiə odur ki, ayaq izləri bizim ayaq izlərimizin üstünə

düşə!”

Abbasi xilafəti dövründə təqiyyə və sufizm əsasında Əhli-beyt

imamlarının ardıcılları sırasında “Uyun əl-əxbar”, “Adab əl-katib”,

“Kitab əş-şe`r və şüəra” əsərlərinin müəllifi, Azərbaycan şairləri

haqqında da məlumat verən Əbu Məhəmməd Abdullah ibn Müslüm ibn

Qüteybə əl-Mərvəzi əd-Dinəvəri (828-889), İbn Kuleveyhi Qumi, Şeyx

Səduq, İbn Vəlid Qumi, Əbu Qalib Zirari, İbn Cüneyd İskafi, Əbu Əli

Süli Bəsri, Əbu Abdullah Səfvani, şiə dünyasının parlaq simalarından


olan, “Müqni”, “Fəraizüs-Şeyriyyə” və “Vücuhu icazil-Quran”

əsərlərinin müəllifi, Cəfəri məzhəbin mərceyi-təqlidi, Seyyid Mürtəzanın

ustadı, IX şiə İmamı Məhəmməd Təqinin (ə) hərəminin ayaq tərəfində

dəfn edilmiş, “İbn Müəllim” kimi məşhur olmuş Bağdadlı Şeyx Müfid

Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Nöman (336h.q.=967m) və b. göstərmək

olar. İflasa uğramaqda olan son Abbasi xəlifələrinin sufi Şeyxi

Məhəmməd Həmid Qəzalini ələ alıb, ona “sufi imamlığı” ilhaq etməklə

“ortodoksal islam” nəzəriyyəsi əsasında “dini vəhdət” adı altında

sufizmi batil bir yola ürcah etmək istəklərinin Əhli-beytin xəlvəti təriqət

məktəbi tərəfindən boşa çıxarıldığı erkən orta əsrlərin mürəkkəb fəlsəfi

çəkişmələrini təhqiq edənlərə məlumdur.

Orta Asiya türk tayfalarının Amudəryadan İran körfəzinə və

Əfqanıstandan Aralıq dənizinədək əraziləri işğal etməklə hüzur tapan

dövlətçiliyi ilə müxtəlif cərəyanlara bölünmüş ərəb və Qərb xaçpərəst

dövlətlərinin çarpışması ilə müşaiyyət olunan orta əsrlərdə xəlvəti

təqiyyə məktəbinin yetişdirmələri olaraq “Nəhcül Bəlağə” mətnini yığıb

kitab halına salan Seyyid Mürtəza Ələmül-hüda və Seyyid Rəzi

qardaşları kimi yeni məktəb baniləri, astronomik cədvəllərə dəqiq düzəliş

verən, Günəşin və ayın azimut cədvəllərni tərtibə salan İbn Yunis Əli ibn

Əbdürrəhman (950-1009) kimi ədəbiyyatla da məşğul olmuş Qahirə

astronomu, Tusdan Nəcəfə köçmüş və 1067-ci ildə vəfat etmiş Əbu

Cəfər Nəsirəddin Məhəmməd bin Məhəmməd bin Həsən Əbi Bəkr kimi

fiqh və üsul alimləri, Əbul Fətih Kəraciki, Əbu Yalə Cəfər kimi zəmanə

filosofları, İmam Əlinin beynəlmiləlçilik prinsipləri əsasında “Kitab ət-

təcatib əl-uməm” kitabının müəllifi, filosof Əbu Əli Əhməd ibn

Misqəveyh (?-1030), “Üsuli Kafi” müəllifi Şeyx Kuleyni, Şeyx Səduq,

Əllam əl-Məclisi, Fərabinin yetişdirməsi, Bəhmənyarın isə müəllimi

məşhur Əbu Əli Hüseyn ibn Abdullah İbn Sina (980-1037) kimi

çoxsahəli biliklərə malik alimlər Əhli-beyt maarifinin

dünyəviləşməsində böyük xidmət göstərmişlər.

Bu zaman Xəlvəti Sufizmin “Əd-də`vət əl-cədid”(“yeni çağırış”)

təlimi ilə batilə yuvarlanmış İsmaililərin Fatimi xəlifəsi Müstənsirin

(1036-1094) böyük oğlu Nizarin Misir şiələri tərəfindən dəstəklənən

Nizarilər 1090-cı ildə İranın Elbrus dağ silsiləsində yerləşən Ələmut

qalasını ələ keçirən Həsən ibn əs-Səbbahın təsis etdiyi cənnət vəd edən

şəhidliklə “mənən xumarlanmış” fədai dərvişlərin “Həşşaşiyun”

cəmiyyətində birləşdilər.

Qəzalinin dini-mistik dünyagörüşünə qarşı çıxdığı üçün Xilafət

ruhaniləri tərəfindən zəhərləndirilən və əsərləri yandırılan İbn Bəcca

24 Щикмят

Əbu Bəkr Məhəmməd İbn Yəhya (Avenpas) (1070-1139) kimi

filosoflarla yanaşı, Qəznəvilərin sarayında xidmət edən, “Ağıl eşq

diyarında kordur... İblis ağlına görə dərgahdan qovulmuşdur.”-deyən və

Xaqani kimi əvvəl İbn Sinanı “ağılsız” sayan, sonra isə xəlvəti şiə

maarifi ilə Xaqani kimi islah olunub Xorasana köçmüş Nişaburlu fars-

tacik sufi şairi Əbdülməcid Məcdud bin Adəm Sənai (1070-1140) də

bu zamanların mürəkkəb ideoloji dartışmalara məruz qalanlarındandır.

Səlib yürüşləri edən Qərbi Avropalılar Cəbəl Ənsariyyədə Məsiyaf

dağ silsiləsindəki qalaları və Ələmut qalasını alan, onları və Şərq

feodallarını dəhşətə gətirən həşşaşi başçılarını “dağlar başçısı”

adlandıraraq, səlcuq işğallarından fasilə təmin edən amil kimi onlara

rəğbətli idilər.(4,79).

Tezliklə Hələb şəhərində öz “Təbliğat evi”ni yaradan və fədai

dərvişləri vasitəsiylə yerli hökmdarı, onun bir neçə qvardiya başçısını,

sonra da Dəməşqdəki Səlcuq hərbi rəisini öldürən “həşşaşilər 1114-cü

ildə Səbbahın xüsusi nümayəndəsi kimi Hələbdəki başçısı, iranlı zərgəri,

köməkçiləri və bu təşkilatın 200-ə qədər üzvünü ölümə məhkum etdilər.

Bu iş həşşaşilərin Suriyanın başqa məntəqələrinə və hətta deyilənlərə

görə, firənglərin, yəni avropalı səlibçilərin malikanələrində özlərinə

sığınacaq tapması ilə nəticələndi” (4,78)

Beləliklə, Əhli-beytin Cəfəri məzhəbinin şiə maarifi ərəb

xilafətinin Rum-İran- Azərbaycan-Şirvan-Qafqaz sərhədlərini

aşaraq xəlvəti əsaslarla Orta Asiyanın Monqol-Çingiz xanlıqlarına,

Mavəraünnəhr və Xarəzm əmirliklərinə və Şərqin başqa ölkələrinə

yayıldığı kimi, tədricən Avropa ölkələrində də intişar tapmağa

başladı.

Böyük mənəvi və təriqəti əqidəyə malik ilk üç Ələmut Fatimi

xəlifələri 12-ci “gizli imam”ın nümayəndəsi və iradəsinin icraçısı kimi

tanındığı halda, 1162-1166-cı illərdə Ələmutda xəlifəlik edən Şeyx II

Həsən ibn Məhəmməd özünü “Allah tərəfindən təyin edilən” hökmdar

elan etdi. 1164-cü ildə təriqətin əqidə sərhədlərini bidətçiliklə pozaraq,

“dünyanın axıra çatmasını” və “ölülərin dirilməsini” e`lan etdiyi üçün

il yarım sonra bir nəfər şiə feodal hakimi tərəfindən qətlə yetirildi. (4,71-

81).

Amma həşşaşilərin “neoislamizm” yayan və 12 İmamiyyəni qəbul

etməyən, yalnız 7 imamlığa mötəqid, yenidən fəallaşdığı sonrakı

İsmailiyyə təriqətinin batil dövlətçiliyinin süqutu üçün xəlvətiliyin

gərgin əmək sərf edən nümayəndələri kimi “Nüzhət əl-əlba fi təbəqat əl-

üdəba” əsərinin müəllifi, Bağdad “Nizamiyyə”sinin müdərrisi Xətib


Təbrizi, Kəmal əd-din Əbu-l-Bərəkət Əbd ər-Rəhman ibn əl-Ənbari

(1119-1181), “Əl-fütühat əl-Məkkiyə”, “Füsus əl-hikəm”, “Muhazarat əl-

əbrar və müsamərat əl-əxyar” və “Təfsir əl-Quran” əsərlərinin müəllifi,

ərəb şairi və sufi filosofu İbn əl-Ərəbi Mühiyyəddin Məhəmməd ibn

Əli (28.7.1165-1240), Mosul Əmiri Zeynəddin mədrəsəsinin müəllimi,

öz atası Yunis ibn Məhəmməddən təhsil almış Mosullu filosof-

riyaziyyatçı Əbhəri Əsirəddin, Şeyx Şihabəddin Məqtul, Siracəddin

Urməvi, İbn Yunis Kəmaləddin Musa (3.3.1156-17.2.1242), İbn

Yünisin tələbəsi Xacə Nəsirəddin Tusi (1201-1274) və s kimi çoxsahəli

biliyə malik filosoflar şiə maarifinin qaynaqlarına əsaslanaraq böyük

ictihad göstərmişlər. Xəlvətiliyin Orta Asiyada Çingizxan dövlətində

gizli təbliğatına rəğmən, İsmaililərin Ələmut qalasında həbs etdiyi

Nəsirəddin Tusinin Hülakü xan tərəfindən azad edilərək hökümətində

vəzir kimi fəaliyyət göstərməsi, əcəm-türk dövlətlərində Nizamülmülk,

Şərufəddin və s dövlət xadimlərinin himayəsi şiə maarifinin xəlvətdən

zahirə çıxmasına şərait yaratdı. Xəlvəti şeyx və sufi xəlifələrin Orta

Asiya, Xarəzm və Azərbaycanda tədrici “atabəy” liyi ilə şiə meyilli

dövlətlərin yaranması ənənəsinə başlandı.

Təqiyyənin ekstremal şəraitdə fəaliyyət göstərən cərəyanlarından

biri də “Mövləvilik”dir desək, yanılmarıq. Bu məqsədlə “Mövlaviyə”

təriqətinin spesifikliyini araşdırmaq üçün indiyə qədər qeyd olunmuş

arayış məzmunlu məlumatların bəzi cəhətlərini incəliklərinə qədər

nəzərdən keçirtməklə məsələyə bir qədər aydınlıq gətirmək istərdik.

Belə ki, bu təriqətin məşhurluğu XIII əsrin əvvəllərində

Əfqanıstanın Bəlx şəhərində dünyaya gəlmiş, “Mövlana” ləqəbli

Cəlaləddin Məhəmməd Ruminin (06/Rəbiüləvvəl-604/h=30.09-1207/m)

atası “Mövlayi Bozorg” (Əslində “Böyük ağa” mənasına gələn bu nisbə

ata və ana tərəfdən şəcərəsi Peyğəmbərin(s) qızı Fatimənin(s.ə) və İmam

Əlinin (ə) İmam övladı İmam Hüseynə (ə) yetişən təba-təba (nur-ələn-

nur) seyyidlərə şamildir-M.H.)) Şeyx Bəhaəddin Vələd ibn Hüseynin adı

ilə bağlıdır. Öz zamanında bəzi cəhətlərinə görə sünnə məzhəb şeyx kimi

tanınmasını bir çox cəhətlərinə görə təqiyyə, ya da təqiyyə qaydası ilə

islah halı hesab etmək olar. Amma istənilən halda Mövlana Ruminin

həqiqətən təqiyyədən keçən böyük bir Əhli-beyt şeyxi və şairi olması

mübaliğəsizdir.

Zəmanəsində “Sultanül-üləma” (“Alimlərin Sultanı”) kimi şöhrət

tapmış məşhur alim və arif Bəhaəddin Məhəmməd Vələd ibn Hüseynin

ata tərəfindən nəsəbnaməsinin hz.Əbubəkrə (r.a) yetişməsi barədə bir çox

əsərlərdə məlumat verilirsə də, bu nəsəbə oğlu Ruminin əsərlərində və

26 Щикмят

onun da mənəvi irsinin layiqli davamçısı olan oğlu Sultan Vələdin 1291-

ci ildə qələmə aldığı “İbtidanamə” əsərində işarə olunmur. (2,12-13).

Ruminin nəsəbnaməsini ana tərəfdən zikr etməyə daha çox üstünlük

verənlərin yazdığına görə: “Mövlananın ana tərəfdən nənəsi Hənəfi

fəqihlərinin tanınmışlarından olan Şəmsül-əimmə (şiə əqidəsinə görə

“İmamət günəşi” -M.H) Məhəmməd Seraxsiyə (?-1097), ata nənəsi isə

Xarəzmşahlara mənsubdur.”(2,13).

Prof.Dr. Adnan Karaismailoğlunun yazdığına görə, Mövlayi-

Bozorg ləqəbi ilə məşhur Bəhaəddin Vələd ibn Hüseynin atasının adı

mənbələrdə zikr olunmayan” (bəlkə də seyyidə olduğu üçün-M.H)

xanımı Mömünə Xatundan iki oğlu və bir qızı dünyaya gəlmişdir. Böyük

oğlunun adı Əlaəddin Məhəmməd, kiçiyinin adı Cəlaləddin Məhəmməd

(Rumi), qızının adı isə Fatimə (Bu ad Peyğəmbərin(s) pak nəslinin anası

olan yeganə qızının adı kimi şiə və sufi aləmində xüsusi ikram

olunandır-M.H) olmuşdur.”(2,13).

Ruminin vəfat etdiyi 1353-cü ildə “Mənaqibül-arifin” əsərini

tamamlayan müridi Əhməd Əflakinin yazdığına görə: “Bəziləri, “Rumi

uşaq ikən atasının Seyyidi-Sirdan (Sirli Seyyid-M.H.) ləqəbli Şeyx

Bürhanəddin Mühəqqiqi-Tirmizini ona tərbiyyəçi-ata tutmasını və

Seyyidin də xudavəndigarı (Rumini-M.H) lələ və ya atabəy kimi

çiynində daşıdığını və gəzdirdiyini söylərlər”(2,17).

Ruminin doğulduğu, uşaqlıq və ilk gəncliyini yaşadığı “Bəlxin

1198-ci ildə Gurluların, 1206-cı ildə isə Monqol təhlükəsinə məruz

qaldığı və Xarəzmşahların əlinə keçməsi ərəfəsində atası Bəhaəddin

Vələdin ailəsi ilə birlikdə buralardan köçməsi... Bəlxdən ayrılarkən qızı

Fatimənin evli olduğu üçün orada qalması” aşkar qeyd olunsa da; “bu

köçün səbəbləri (Əhli-beyt maarifinin fədakar davamçısı,məşhur

alim)Fəxrəddin Razini (?-1209) tənqid etdiyi və Xarəzmşah

Məhəmmədin (?-1220) isə onun fikirlərini dəstəklədiyini öz “Maarif”

əsərində qeyd etdiyinə və müxalif mövqeyinə rəğmən Xarəzmşahın

qəzəbinə düçar olması ilə mənəvi, maddi və fiziki təsirlərə tuş

gəlməsindən ehtiyatlandığına nisbət verilə bilər.”(2,15) kimi qeyd

olunur.

Həccə getmək niyyəti ilə Bəlxi tərk edən Bəhaəddinin yol boyu

xəlvəti şiə özəklərinin yerləşdiyi Nişabur və Bağdad şəhərlərinə baş

çəkməsi, Həcc ziyarətindən dönərkən Şamdan adlayıb, Əhməd Əflakiyə

görə “4 il qaldıqları Ərzincana, oradan 7-il qaldıqları Qaramana, orada 17

yaşlı Mövlananı karvan üzvlərindən olan Səmərqəndli Lələ Şərəfəddinin

qızı Gövhər xanımla evləndirməsi (bu izdivacdan 1226-da Sultan Vələd


ləqəbli Bəhaəddin Məhəmməd və 1227-də Sultan Çələbi ləqəbli Əlaəddin

Məhəmməd adlı iki oğlu olmuşdur. Gövhər xanımın vəfatından sonra

evləndiyi Konyalı Kimiya xatundan da Müzafərəddin Əmir Alim adlı bir

oğlu və Məleykə xatun adlı bir qızı olmuşdur), Əhməd oğlu Firudin

Sipehsalara görə isə Səlcuq Sultanı Əlaəddinin təkidi (çox ehtimal ki,

ərazidə geniş yayılmış və hesablaşılması lazım gələn siyasi duruma

çevrilən dərviş hərəkatını “İmam Qəzalinin “ortodoksal islam”

nəzəriyyəsi misalında nəzarətdə saxlamaq üçün-M.H), dəvəti ilə

Ərzincan yaxınlıqdakı Ağşəhərə gəlib qışı orada qaldıqdan sonra Səlcuq

paytaxtı Konyaya getməsi” (2,15-16) düşündürücü hadisələrdəndir.

Rum ölkəsinin Anadolu civarının Konya şəhərində məskunlaşaraq

sünni şeyxi kimi təkyə və ya səma yaratdığı mənbələrdə bəyan edilən

Bəhaəddin Vələdin 1231-ci ildə ölümündən sonra “24 yaşlı Ruminin

atasının təkyəsində Şeyx seçilməsindən 1 il keçmiş, uşaqlıq atabəyi

Seyyid-Sirdan Şeyxin Konyada peyda olması ilə ona mürşid kimi 9 ilə

qədər bağlanması, həmçinin, məsləhəti əsasında həşşaşi-şiə maarifinin

özəkləri olan Şam və Hələbə gedib “Hələbiyyə mədrəsəsi”ndə Mövlana

Kəmaləddin bin Adim (?-1262) kimi sufiyanə təriqət şeyxlərindən lüğət,

ərəbiyyat, fiqh, təfsir, hədis, mədulat (təqdir, deyilməmiş sözə dəlalət

edən məna, gizlin, batini əsrar) və mənqulat (deyilmiş, zahiri məntiq)

elmlərini 4 və ya 7 il təhsil alıb, qayıdarkən Qeysəriyyədə olan

mürşidini təkrar ziyarət edərək, nəzarətində çillə doldurması və 1241-

ci ildə vəfat edən ustadını ziyarətə getməsi”(2,17-18) onun bir şiə Şeyxi

kimi güclü təqiyyə etdiyinə dəlalət edir

Deməli, Sirli-Seyyid vasitəsiylə xəlvəti təqiyyə mərkəzi və ya

Məhəmməd Xarəzmşah arasında əlaqə saxlayan Ruminin arif bir şeyx

olan atasının da təriqət sirrinin faş olmaması və dübarə təqiyyə ilə rəqib

dövlətlər arasında kəşfiyyat məqsədli sığınacaq tapa bilməsi üçün Bəlxi

“qorxudan tərk etməsi”nin də təqiyyə olması mümkündür.

Bu olaylar arasında C.Ruminin dövrünün Əhli-beyt maarifinin

böyük hamisi və batil sufi cərəyanlarının islahçısı olan məşhur xəlvətiyyə

şeyxi Şəms Təbrizi ilə görüşündən sonra qal (söz-söhbət) aləmindən hal

(ruhaniyyət) aləminə inziva etməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Xəlvəti və ya təqiyyəvi sufizmdəki ənənəyə rəğmən:

"Hər kera əsrari-həqq amuxtənd,

Möhr kərdəndü dəhanəş duxtənd".

(“Həqq sirrini kimə ki, öyrədərlər,

Möhürləyib də, ağzını da tikərlər”)(7,37)-

28 Щикмят

məntiqi nəzərə alınarsa, böyük ariflik məqamı olan Ruminin həyat

hekayəsində 26-cəmadüəl-axır-642= 29-noyabr-1244 cü il tarixdə

Konyada birinci dəfə peyda olan Mövlana Şəms-əd-Din Məhəmməd

Şəms (Günəş) Təbrizinin məxsusi bir yeri vardır. Mövlana Ruminin oğlu

Sultan Vələdin sözləri ilə deyilərsə:

“Gözlənilmədən Şəmsəddin gəlib ona çatdı; nurunun işığında da

kölgə yox olub getdi;... Bir zaman bərabər qaldılar; bir müddət rahat

və hüzura daldılar;... Eşq dünyasının ardından dəfsiz, sazsız eşq səsi

ərişdi. Məşuq hallarını anlatdı ona; beləcə də sirri ucalardan da

ucalara çatdı. Dedi ki: “Sən batinə (görünməyən Tanrıya) əsir

olmusan. Amma bunu bil ki, mən, batinin də batiniyəm!” Mövlananın

tələbə və müridlərində qısqanclıq yarandı: “Bu adam kimdi ki,

Şeyximizi, çayın bir saman çöpünü qırıb apardığı kimi, qırıb bizdən

apardı.” Arzuları əvvəlki şəraitə dönməkdi: “Şəms buradan getsəydi,

padişahımız yalnızca bizə qalardı. Əvvəllər olduğu kimi, ehsanına

çatardıq, dodaqsız, damaqsız şəkərlərini yeyərdik.”(2,18-19).

Bu gileylənmələr səbəbiylə Şəms 21 şəvval 643/h= 10 mart

1246/m-da Konyadan ayrılır. Bu ayrılıq Mövlanaya son dərəcə pis təsir

edir. Himayə gözləyən müridlər gördükləri işdən peşiman olub, fəryad

edirlər: “Lütf et! Bilgisizliklə günah işlətdik, amma tövbələrimizi qəbul

et”...Şeyx bu vəziyyətlərini görüncə, aralarını düzəltdi; o inciklikdən əl

çəkdi” (2,20).

Mövlana oğlu Sultan Vələdi Şəmsi tapıb gətirmək üçün Şama

göndərir. 15 aydan sonra-1246-cı ildə geri dönürlər. Əflakiyə görə,

Mövlananın xanımı “Kimiya xatunun ölümündən 7 gün sonra, şaban-

644\h =dekabr-1246/m-cı ildə Şəms təkrar Şama gedir.” Əflakinin

məlumatından anlaşıldığına görə, görünür, Şəms yenidən geri dönmüş,

lakin bu bərabərlik uzun çəkməmişdir: “İkinci səfərində tam 6 ay

mədrəsənin hücrəsində Mövlana ilə söhbət etdilər... Şəmsəddinin qeyb

olub gizləndiyi tarix 645/1247-ci ilin cümə axşamı (?!)

günüdür.”(2,20).

Mənbələrdə Mövlananın oğlu Əlaəddin də qatıldığı və çox ehtimal

ki, Əhli-beyt maarifinin intişarından ehtiyatlanan Səlcuqi hakimiyyətin

himayə etdiyi bir qrupun Şəmsi öldürdüyü tərəddüdlə rəvayət olunsa da,

qeybə çəkilmə ərəfəsində Şəmsin Mövlananın həmin vaxt 22 yaşlarında

olan digər oğlu Sultan Vələdə belə söylədiyi qeyd olunur: “Bu səfər elə

getmək istəyirəm ki, heç kimsə məndən bir nişan belə tapmayacaq;

Beləcə, bir çox illər keçəcək də, yenə kimsə izimin tozunu belə

görməyəcək...”(2,20-21).


Konyadakıların könüllərindəki kədər keçib getsin deyə, Şəms

beləcə, hamının gözündən itib getdi. Arxasıyca da onu tapmaq eşqiylə

Mövlana da Şama gedir və boş qayıdır. Bir neçə ildən sonra yenə Şəmsin

eşqiylə Şama üz çevirən Mövlana onu bir ildən artıq arasa da,

axtarışlardan üzüntülü qayıdır və Konyalı Zərgər Şeyx Səlahəddini özünə

naib və xəlifə seçir.

Mövlana Səlahəddinin dediyinə görə: “Şeyxin coşqunluğu onunla

(Şəmsin qeybi ilə) yatışdı; bütün o zəhmət, dedi-qodu fərəhliyə

çevrildi.”(2,21) Mövlana ömrünün son 10 ilini “Məsnəvi”nin də yazılmasına səbəb

olan Çələbi Hüsaməddinlə və naib seçdiyi Şeyx Səlahəddinlə bir yerdə

söhbətlə keçirdir. Bu müddətdə oğlu Şultan Vələdi Şeyx Səlahəddinin

qızı Fatimə ilə evləndirir və 5 cəmadüəlaxir-672/h=17/XII-1253/m

tarixində 66 yaşında vəfat edir. Oğlu Sultan Vələd isə atasının mənəvi

irsinin layiqli davamçısı kimi 1312-ci ildə dünyadan köçmüşdür. (2,21).

Mövlananın ruhiyyəsinə əsər qoyan “mədlul”un (gizli sirr)

mahiyyətini dərk etmək ariflərə və eşq əhlinə məxsus bir nemətdir.

Amma onun “Çobannamə” və ya “Neynamə”si ilə tanış olanlar əsrarının

“məqal”ını (zahiri mənasını) dərk etməkdə çətinlik çəkməzlər.

Belə ki,“Kullu sirrun cavəzül isneyni şa” (Hər bir sirr ikinci bir

həmraz istəyir) (5,289)-deyən Rumi, yadigar qoyduğu “Neynamə”sində

İmam Əlinin (ə) “Cəlal”, “Cəmal” və “Kəmal” adlı üç əsrarlı təfsir

kitablarını “təlvin donu geyindirilmiş füsusun ayəsi” adlandırmaqla

özünün və Mövlası Şəms Təbrizinin təqiyyə ilə “möhürlənmiş

ağzı”nın sirrini zəmanəsindən sonrakı məna qəvvasları üçün faş

etmişdir. AMEA M.Füzuli adına ƏYİ TƏŞ-nin müdiri f.e.d. professor

Azadə Musayevanın gərgin tədqiqatlarının nəticəsi olan “Dədə Ömər

Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar” kitabının Rumi

“Neynamə”sindən tərcümə kimi təqdimat tapan bölməsində oxuyuruq:

“Bulupdur çoxlar anınla Həqqə yol,

Ki, “beş yüz əlli toqquz bab” olur ol.

Anın “bir cild edərlər altı babın”

Nə dənlü cild olur bir gör kitabın?!

Edən üç vəch ilə Qur`anı təfsir,

Olan təfsir ilə hər qəlbə təf sir....

Dedi əvvəlki tə`vilə “Cəlal” ol,

Deyib ikinci tə`vilə “Cəmal” ol.

Təmam edüb “Cəlal” ilə “Cəmal”i,

30 Щикмят

Dedi üçüncü tə`vilə “Kəmal”i...

“Vilayət məndə xətm oldu!”-deyəndür,

Nəbatü qənd ilə şəkkər yeyəndür!” (5,321).

“Vilayət məndə xətm olundu!”-kəlamının Peyğəmbərin (s)

vəsiyyətinə əsasən öz canişinliyinə işarə edən müttəqilərin Əmiri İmam

Əliyə (ə) aidliyi məlum ikən “Mövlayi Bozorg”un oğlu Mövlayi Ruminin

başçılıq etdiyi “Mövləviyyə” dərviş ordeninin zəmanənin tələbi ilə

təqiyyə əsasında təmamən Əhli-beyt maarifinin xəlvəti tədris bazası kimi

çıxış etdiyi qənaəti hasil olur.

Ruminin atasının “Hənəfi məzhəb şeyx”liyi isə tarixdə sünnü

hakimiyyətinin gizlətməsinə baxmayaraq, Şeyx Əttarın qeyd etdiyi kimi,

Hənəfinin ömrünün sonlarında peşiman olub şiəliyi qəbul etməklə şiə

övlüyalığına ehtiram əlaməti kimi də qəbul oluna bilər.

“Mollayi-Rumi” “Mövlana” və ya “Həzrəti-Pir” kimi

məşhurlaşmış C.Ruminin “Mövlana xanəgahı”nda (2,14)

Petruşevskiyə görə:“Hündür papaq (“külah”) qoymaq, musiqi sədaları

altında oynayaraq ucadan (cəhri) zikr etmək mövləvi dərvişləri üçün

xarakterik idi. Mövləvilər xristian və yəhudi dinindən olan şəxslərə

yaxşı münasibət bəsləyirdilər” (ASE,VII,79). Halbuki klassik sünnə

fiqhinin ehkamına görə İslamda musiqi və rəqsi hərəkət qadağan və

haramdır. Amma tarix təqiyyəyə əsaslanan sufi-dərviş adabından

qaynaqlanan “Mövləviliyi” zahiri əlamətlərinə rəğmən “sünni təriqətli

dərviş ordeni” kimi təqdim etmişdir.(ASE, VII,79). Təbii ki, ciddi

təqiyyə əsasında Avropaya, əcəmə, xüsusən də Orta Asiyaya yeridilmiş

sufi xəlifələrinin İslama qədərki monoteist dinlərin təsiri altında olan

əhali arasında maariflənmənin əlaqələndirici məntəqələrindən biri kimi

çıxış edən “Mövlana xanəgahı”nda Petruşevskinin təsvir etdiyi kimi,

müvafiq “beynəlmiləl” əhval-ruhiyyəli məclislərin tə`sis olunması

həmin zamanlarda fövqəldövlət titulu uğrunda mübarizə aparan Səlcuq

Sultanlığı üçün də məqbul idi. Amma hər hansı bir gizli və ya aşkar

cərəyan kimi Əhli-beyt maarifinin təlim bazası üçün nəzərdə tutulmuş

“Mövləvi məclisləri”nin də müəyyən müddətdən sonra hakim zümrə

tərəfindən “təhlükəli amil” kimi qiymətləndirilməsi və ya bir sıra

ideoloji təsirlərə məruz qalmaqla təqiyyə əhəmiyyətini itirməsi və ya

yanlış bir cərəyan xarakteri alması da təbiidir. Bu mürəkkəb ictimai-

siyasi-ideoloji çarpışmalar əhatəsində mövcud olmuş “Mövləvi

məclisləri”nin batini əsrarını və mahiyyətini tarixi gerçəkliyin siyasi

rənglərindən və təqiyyədən təsəvvürü olmayan ümumi (mühəqqiq və


tədqiqatçı olmayan) kütləyə aşılamaq isə əlbəttə, asan başa gələn iş

deyil.

Belə ki, Mövlananın Konyadakı məqbərəsi yanındakı “Mövlana

xanəgahı”nda sonralar ciddi ictihad edərək Əflaki, Sultan Vələd və b.

kimi bir çox şair və musiqiçilər yetişmişdir (ASE, VII,79). Əhli-beyt

maarifi ilə Şərqin mənəvi-əxlaqi bazasında mühüm bir cərəyan kimi çıxış

etsə də, XIV-XV əsrlərdə Azərbaycan ərazisində yoxsullar və

sənətkarlar arasında daha geniş yayılmaqda olan Mövləvilik Osmanlı

hökumətinin və Qərb dövlətlərinin xəfiyyə orqanlarının təsiri ilə “ifrat

panteist dünyagörüş xarakteri aldığı üçün” Mövləvi dərvişləri Səfəvi

hökmdarı I Təhmasib tərəfindən ölkədən qovulmuşdur (ASE, VII,79).

Amma lkin məqsəd və əsil təqiyyə məzmunlu mahiyyətinə görə

“Mövlana təkyəsi” və ya “Mövlana məclisləri” kimi tarixə düşmüş bu

irfan məktəbinin məşhur şeyxi Mövlana Rumi və

“Rumi xanəgahı” bəşəriyyətin həyatında oynadığı rol və kəsb

etdiyi müqəddəs əhəmiyyət müqabilində İslam dini, ərəb, fars və türk

dilli ədəbiyyatlar var olduqca var olacaq, məşhurluğunu saxlayacaq və

bəşəri öz humanizmi ilə mərifətləndirəcəkdir.

ƏDƏBIYYAT:

1.Seyyid Cəfər Şəhidi, İslam tarixi və təhlillər, Tərcüməçi: Arif Əliyev,İSBN 964-

92642-4-8, Məhdiyyə nəşriyyat., 2000,s.305.

2. Mevlana Cəlaləddin-i Rumi, Konya Valiliyi, II Kültür və Turizm Müdürlüyü Yayın-

ları, Yayın N 139, 2006, s.64.

3. Əlizadə M, Əhli-beytin matəmində, Bahar, 2001, s.236.

4. Y.A.Belyayev,Müsəlman təriqətləri, Bakı,1991, s 102.

5. Musayeva A., “Dədə Ömər Rövşəni əlyazmaları üzərində araşdırmalar”, Bakı, 2003,

s-475.

6. İbrahimov.A, Müsəlman hüququnda dövlət məsələləri, Bakı,1998, s-120.

7. Ustad Şəhid Mürtəza Mütəhhəri, Məsum imamların həyatına bir baxış, Qum, 1995.

32 Щикмят

Səidə Məmmədova

Mövlana Cəlaləddin Ruminin

yaradıcılığının tədqiqatı barədə

Şərqin təsəvvüf tarixində öz əsərləri və irfani həyatı ilə böyük

maraq doğurmuş şairlərdən biri olan Mövlana Cəlaləddin Rumi h.604-cü

il, rəbiül-əvvəl ayının 6-da (=m.1207-ci ilin 30 sentyabrı) indiki

Əfqanıstanın Bəlx şəhərində dünyaya göz açmışdır.

Mövlana Cəlaləddin Ruminin atası Məhəmməd İbn Hüseyn əl

Xatibi Əl-Bəlxi (1148-1231) daha çox Bəhaəddin Vələd kimi

tanınmışdır. Dövrünün müsəlman ilahiyyətçiləri içərisində ən

tanınmışlarından biri olan və müsəlman mistiklərinin nümayəndələrinə,

sufilərə rəğbət bəslədiyini heç vaxt gizlətməyən Bəhaəddin Vələd özünü

məşhur sufi mütəfəkkiri Əhməd Əl-Qəzalinin mənəvi ardıcılı hesab

edirdi.

Həmin dövrdə səltənət Xarəzmşah Məhəmmədin əlində idi və

Xarəzmşah Məhəmmədlə yaxşı münasibətlərdə olmayan Bəhaəddin

Vələd ailəsi ilə birgə müqəddəs Məkkəni ziyarət etmək məqsədi ilə

618/1221-cü ildə (bəzi mənbələrdə 610/1213) Bəlxi tərk edir. Səfər

zamanı Bəhaəddin Vələd Nişaburda məşhur sufi şairi Şeyx Fəridəddin

Əttar ilə görüşür. Şeyx Əttar o zaman 6 (və ya 14) yaşında olan

Mövlananın zehninə, istedadına heyran qalaraq, onun çox yaxın zamanda

kimliyini sübut edəcəyindən əmin olduğunu bildirir və öz “Əsrarnamə”

(Sirlər kitabı) məsnəvisinin bir nüsxəsini kiçik Cəlaləddinə bağışlayır.

Məkkədən qayıdan Bəhaəddin Vələd öz yolunu Kiçik Asiya və

Rum ölkəsindən salır. Həmin dövrdə burada Səlcuq Sultanı Əlaəddin

Keyqubad hökmranlıq edirdi. O, Bəhaəddin Vələdi və ailəsini çox böyük

hörmətlə qarşılayır, onların orda yaşaması üçün hər cür şərait yaradır.

Həmin vaxtlar isə Bəlx şəhəri, Xarəzm və o cümlədən, onun

ətrafı, İranın böyük bir hissəsi monqollar tərəfindən işğal edilmiş və

dağıdılmışdı. Bu səbəbdən də Bəhaəddin Vələd vətəninə qayıda bilmir,

bir qədər Larəndada yaşayır, sonra isə Konyaya köçür.

Mövlana Cəlaləddin atasından, müxtəlif şeyx və ustadlardan elm

və bilik alaraq, dövrünün bir çox elmlərinə yiyələnmiş, ədəbiyyat,

fəlsəfə, İslam tarixi, fiqh, hədis və Quranın təfsirində böyük bilik


nümayiş etdirmişdir. Bu dahi sufi mütəfəkkirin poetik yaradıcılığı və

fəlsəfi-dini baxışları Yaxın və Orta Şərqin ədəbi baxışları sistemində

dərin iz buraxmışdır.

Hələ yaşadığı dövrdə canlı əfsanəyə çevrilən, müqəddəslərdən

biri elan edilən Mövlana Cəlaləddin ömrünün xeyli hissəsini Rum

adlanan Kiçik Asiyada keçirmişdir. Bu səbəbdən də onun ədəbi

təxəllüslərindən biri də “Rumi”dir.

Mövlana Cəlaləddin Malanya, Sivas, Ağ şəhər, Larenda və s.

şəhərlərdə olmuşdur. Bəhaəddin Vələd vəfat etdikdən sonra o, mədrəsədə

atasının yerini tutur və bununla da yerli dini simaların sırasına daxil olur.

24 yaşlı Cəlaləddinin nüfuzu sürətlə artmağa başlayır və çox keçmir ki,

öz elmi və biliyi ilə şöhrət qazanır.

Mövlananın həyatı sufi şairi Şəmsəddin Təbrizi ilə tanışlıqdan

sonra tamamilə dəyişir. O, Şəmsəddin Təbrizini mənəvi müəllimi, özünü

isə onun dinləyicisi və şagirdi elan edir.

A.Şükürov və R.Eminlinin “Mövlana Cəlaləddin Rumi.

Mənəviyyat məsnəviləri” adlı kitabından aldığımız məlumata görə, 1244-

cü ilin 26 noyabrında şair Şəmsəddin Təbrizi Dəməşqdən Konyaya gəlir

və şəhər alverçilərinin qaldığı karvansarada qalmalı olur. Müəyyən vaxt

keçdikdən sonra o, küçəyə çıxaraq darvazanın qarşısında əyləşir. Bu

zaman şəhərin qazisi Mövlana Cəlaləddin oradan keçirmiş. Müridləri və

şagirdləri tərəfindən müşaiyət olunan Mövlana Şəmsəddin Təbriziyə

çatarkən o ayağa qalxır və soruşur: “Mənə de! Allahın qullarından kim, -

Məhəmməd peyğəmbər (ə.s.) yaxud da Bistamdan olan Bəyazid

böyükdür?” Cavabında eşidir ki, “əlbəttə ki, Hz. Məhəmməd (ə.s.)

böyükdür. Çünki Qurani–Kərimdə Məhəmmədin (ə.s.) sonuncu

peyğəmbər olması haqqında fikirlər vardır”. Bu cavabın müqabilində

Şəmsəddin Təbrizi yenidən belə bir sualla müraciət edir: “Bəs o zaman

peyğəmbərlərin bu sözünü necə başa düşək ki, buyurmuşlar: “Ey

Allahım! Biz sənin haqqında biləcəyimiz qədər bilmirik”. Bəyazid isə

belə demişdir: “Mən məşhuram, mən məşhuram! Gör mən nə qədər

qüdrətliyəm!”. Bu sözlərdən sarsılan Mövlana bu qeyri-adi insanı öz

evinə dəvət edir və həmin vaxtdan başlayaraq onun xarici aləm ilə əlaqəsi

kəsilir. 16 ay Şəmslə söhbətlər aparır, səbrli dinləyici kimi onun

dediklərinə qulaq kəsilir. Şəms Təbrizi onun üçün məhəbbət

mücəssəməsi, odlu-alovlu dostluq, mənəvi yaxınlıq rəmzi idi. (4, 5)

Mövlana Şəmsəddin Təbrizi ilə tanışlıqdan sonra mədrəsədə

məşğələləri buraxır, şagirdləri və ailə üzvləri ilə çox nadir hallarda

görüşür və bu da olduqca böyük narazılıqlara səbəb olurdu. Konyada bu

34 Щикмят

hadisə böyüklər və alimlər tərəfindən yaxşı qarşılanmadı. Əvvəlcə sakit

pıçıltılar, sonra isə Şəmsəddin Təbrizinin əleyhinə açıq-aşkar hədələr

başlandı. Müridlərin sakitləşməyəcəyini hiss edən Şəmsəddin Təbrizi 11

mart 1246-cı ildə gizlicə Konyadan çıxaraq Dəməşqə gedir. Əhvalı

pozulmuş Cəlaləddin yeganə inandığı oğlu Sultan Vələdi Şəmsəddin

Təbrizinin arxasınca Dəməşqə göndərir və ona məktub yazaraq acizanə

surətdə geri qayıtmasını xahiş edir. Sultan Vələd Şəmsəddin Təbrizini

tapır və onlar birgə Konyaya qayıdırlar. Mövlana Cəlaləddin Şəmsəddin

Təbrizinin geri qayıtmasına çox sevinməsinə baxmayaraq, şagirdlərin

onu düşməncəsinə qarşılaması və fiziki hədələrin davam etməsi

birdəfəlik yox olmasına səbəb olur. Bu hadisə 1247-ci ilin dekabrında baş

vermişdir. Mənbələrə görə, Mövlana bir neçə dəfə Şama (bəzi mənbələrə

görə Dəməşqə) getsə də orada onu tapa bilmir.

Ümumiyyətlə, Şəmsəddin Təbrizinin şəxsiyyəti ətrafında çoxlu

sirlər dolaşır. Bir çox tədqiqatçılar onun Cəlaləddinin həyatında böyük

dəyişikliklər yaradan insan olduğunu nəzərə alaraq, bu yoxolmanı

maraqlı əfsanə səviyyəsinə qaldırmışlar. O, hər bir insanı ritual və kult

prinsiplərinə, mənəvi saflığa çağırmış, xalqla ünsiyyəti zəruri hesab

etmişdir. Sufi Şəms teologiyanın və sxolostik fəlsəfənin üzərinə amansız

hücuma keçmiş, dini fərqləri qəbul etməmiş, müxtəlif dinə etiqad

edənləri sülhə çağırmış və belə hesab etmişdir ki, hər bir dinin mahiyyəti

ritualların keçirilməsində deyil, dinə inanmaqdadır. (5, 4)

Şəmsəddin Təbrizi Mövlana Cəlaləddin üçün yeni bir aləmin

qapısını açır. Onunla görüşdən sonra Mövlananın daxili və mənəvi

aləmində böyük bir dönüş və inqilab baş verir. Şəmsəddin Təbrizinin

müəmmalı şəkildə yoxa çıxması onun halsızlığı və məyusluğunu günü-

gündən artırır. Hətta bir sıra rəvayətə görə, Mövlananın vəziyyəti elə

ağırlaşır ki, ailəsi onun tezliklə dəli olacağını düşünür. O, divanə bir

aşiqə çevrilir, saf insani hisslərlə mistik mövzuda şerlər yazmağa

başlayır.

Mövlana Cəlaləddin Ruminin istedadının ayrılmaz cizgilərindən

biri onun musiqi qabiliyyəti, ritmi qeyri-adi şəkildə duyma bacarığı

olmuşdur. Şəmsəddin Təbrizi qeyb olduqdan sonra Mövlana tez-tez

yığıncaqlar keçirir, yazdığı qəzəlləri musiqi sədaları altında ritual

səviyyəsində oxunmasını, rəqslər edilməsini təşkil edirdi. O, 672-ci il,

Cəmadi-ül-əvvəl ayının 5-də (=1273-cü il, 17 dekabr) dünyasını

dəyişmiş, vəsiyyətinə görə, Konyada atası ilə bir məqbərədə dəfn

edilmişdir.


Mövlana Cəlaləddin Rumi özündən əvvəlki sufizm cərəyanlarını,

böyük sufi mütəfəkkirlərini yaxşı öyrənmiş və onların yaradıcılığından

bəhrələnmişdir. O, Sənai və Əttarın, Əl-Mütənəbbi və Əl-Həllacın,

Bəyazid Bistaminin, Əl-Qəzalinin əsərlərini və mistik görüşlərini

dərindən bilirdi.

Mövlana şeirlərinin birində, iki beytlə Sənai və Əttarın

yaradıcılığını nə dərəcədə yüksək qiymətləndirdiyini belə ifadə edir:

فت ػز ػؼك را ػطبر گؼت هب س اسر ذن یک کچ این

ػطبر رذ ثز طبػی ز چؼن ا هب اس پی طبػی ػطبر آهسین(Əttar eşqin yeddi şəhərini gəzdi. Biz hələ bir küçənin döngəsində

qalmışıq; Əttar ruh idi, Sənai onun iki gözü. Biz Sənai və Əttarın ardınca

gəlmişik). (2, 83) Mövlana öz yaradıcılığında dünyəvi və ideal, real və mistik

cəhətləri birləşdirməyə çalışmış və özünün xüsusi fəlsəfi baxışlar

sistemini yaratmışdır. O eyni zamanda müxtəlif xalqların folkloruna

müraciət etmişdir və əsərlərində dialektik janra üstünlük vermişdir.

Mövlananın əsərlərindəki təmsil və hekayələrin əksəriyyətinin mənbəyi

şərq ədəbiyyatının qiymətsiz nümunələridir. Amma ən çox o, Şeyx

Fəridəddin Əttarın yaradıcılığına müraciət eymiş, öz “Məsnəvi-ye

Mənəvi”sində Şeyx Əttarın “Əsrarnamə” və “Müsibətnamə”

əsərlərindəki hekayətlərdən bəhrələnmişdir.

Mövlananın qəzəlləri həm forma, həm də məzmun etibarıilə

özündən qabaqkı sufiyanə qəzəllərdən fərqlənir, oynaqlığı, sadəliyi,

dəlicəsinə eşqin ehtiraslılığı, şövqü, həvəsi, fəryadları və nalələri ilə

seçilir.

“Divani-Kəbir” təsəvvüf qəzəlləri və rübailəri birləşdirən böyük

mənzum əsərdir. Mənbələrdə bu kitabdakı qəzəllərdə Şəmsəddin

Təbrizinin adını tez-tez çəkdiyinə görə həmin əsəri “Divani Şəmsi

Təbrizi” və ya “Qəzəliyyat-e Şəmsi Təbrizi” adlandırırlar. Y.Rüstəmovun

“Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi” kitabındakı qeyddə

bildirilir ki, “Divani Kəbir”də beytlərin sayı 44834-dür, həmin saya 1765

rübaini, yəni 3530 beyt də əlavə edilsə, beytlərin ümumi sayı 48364 olur.

Ümumiyyətlə, əsərdəki beytlərin ümumi sayı müxtəlif cür göstərilir.

Mövlananın Şəmslə başladığı söhbətlərdən sonra coşğun duyğularla öz

ruhi halətlərini bəyan etdiyi, qəzəl, qəsidə, tərcibənd, müstəzad, rübailəri

və divan ədəbiyyatının digər nəzm ilə söylənmiş mənzumələri yığılaraq

bir divan şəklinə salınmışdır və ilk dəfə əsər Ə.Gölpınarlı tərəfindən

tərcümə edilmişdir.

36 Щикмят

“Fihi-ma fihi” (Onun içindəki içindəkidir) Mövlananın xüsusi ev

məclislərində, mədrəsədə, təkkədə və digər yerlərdə etdiyi söhbətlərin və

oxuduğu moizələrin birbaşa oğlu Sultan Vələd və ya başqa yaxın

müridlər tərəfindən toplanılaraq kitab halına salınan bir əsərdir ki, yalnız

Cəlaləddinin vəfatından sonra tərtib edilmişdir. Əsərin əsas mövzusunu

təşkil edən hissələrin yanında, fəsillər verilmişdir və bu fəsillərdə dahi

sufi şairinin ətrafına yığışan insanların verdiyi suallar və mütəffəkkirlərin

cavabları yer tutur.

“Fihi-ma fihi” əsərinin bəzi hissələri Mövlananın yaxın dostu,

Səlcuqilər dövlətinin vəziri və sonra başçısı, elm və maarifə böyük maraq

göstərən Müinəddin Süleyman Pərvanəyə xitabən söylənmişdir. Türk

dilinə isə Ə. Gölpınarlı və M.Ambarçıoğlu tərəfindən tərcümə edilmişdir.

(4, 59)

“Məcalesi-Səbəə” əsəri Cəlaləddin Ruminin etdiyi vəzlərdən

yeddisində söylədiyi sözlərin bir tələbə və ya müridi tərəfindən yazılması

nəticəsində meydana gəlmişdir. Burada dini-əxlaqi, xüsusən sufi

mövzular əsas yer tutur. Tanrının qüdrəti, ululuğu tərif edilir, Qurandan

ayələr, hədislərdən misallar gətirilir və bəzi hekayələr, şerlər söylənilir.

“Fihi-ma fihi” əsəri kimi, bu əsər də Cəlaləddin Ruminin vəfatından

sonra tərtib edilmiş, müxtəlif dillərə tərcümə olunmuşdur.

“Məktubat” əsəri Cəlaləddin Rumin yaşadığı dövrdə Səlcuq

dövlətinin rəhbərlərinə, başda sultan olmaqla vəzirlərə, əmirlərə,

dostlarına hər hansı mövzu ətrafında, müxtəlif şəxslərə yazdığı 145

məktubdan ibarətdir ki, şairin vəfatından sonra müxtəlif mənbələr və

qaynaqlar arasından seçilib toplanmışdır. Burada ayələr, hədislər, öyüd-

nəsihətlər verilir.

Cəlaləddin Rumi son şah əsəri olan “Məsnəvi-ye mənəvi”ni 1285-

1270-ci illərdə yazmış, ömrünün 12 ilini bu əsərin yaradılmasına həsr

etmişdir. Altı cilddən, iki misralı eyni qafiyəli beytlərdən ibarət olan bu

əsər Hüsaməddin Çələbinin dövründə yazılmış, Şərqin böyük şairi

Əbdürrəhman Cami onu “Fars dilində Quran” adlandırmışdır. Mövlana

bu əsərdə özünün dini-fəlsəfi görüşlərinin şərhini vermiş, bütün

zəmanələr və dövrlər üçün qəbul edilən bir əsər ortaya çıxarmışdır. O bu

əsərdə Şərq əfsanə, təmsil və rəvayətlərindən geniş istifadə etmişdir.

Məsnəvilərin əksəriyyəti dini rəvayətlərdir və bu rəvayətlər “Qurani-

Kərim” dən götürülmüşdür.

Məlumata görə, Cəlaləddin Bəlxi “Məsnəvi-ye mənəvi”nin ilk on

səkkiz beytini özü yazmış, qalan hissələrini Hüsaməddin Çələbiyə

söyləyərək yazdırmışdır. Mənbələrə əsasən, birinci cild təqribən 656-cı


ildə yazılmışdır, ikinci cildə isə 662-ci ilin rəcəb ayının 15-də başlandığı

bildirilir. Y.Rüstəmovun “Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi”

adlı kitabında verilən məlumata görə, bu əsər tamamlanmamış və yalnız

orijinalın dilində 500-dən çox əlyazma bizim vaxta qədər gəlib çatmışdır.

O, əsərinə Şərq ədəbiyyatında bir janr olan “Məsnəvi” adını

vermiş və bütün cildlərdə bunu yeri gəldikcə qeyd etmişdir. Cəlaləddin

Ruminin əsərindən əvvəl və sonra onlarla “Məsnəvi” yazılmışdır, ancaq

heç biri bu əsər kimi geniş yayılmamışdır. Ümumiyyətlə, “Məsnəvi-ye

mənəvi” əsəri yazıldığı tarixdən etibarən böyük bir şöhrət qazanmış,

başda Mövləvilər olmaqla, bütün təsəvvüf və ədəbiyyat aşiqləri

tərəfindən sevilmişdir. Bir sözlə, bu əsər sufi poeziyasının zirvəsi hesab

olunur.

Mövlana Cəlaləddin Rumi və onun əsərləri haqqında müxtəlif

tədqiqatçılar çoxsaylı şərhlər yazmışlar, “Məsnəvi-ye mənəvi” əsərini

müxtəlif dillərə tərcümə etmişlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Şərq

ölkələrində Mövlana hamının tanıdığı və sevdiyi sufi şairidir. Pakistan

şairi Məhəmməd İqbal (1873-1938) Cəlaləddin Rumini öz müəllimi

hesab etmişdir. Qərb dünyası XIX yüzilliyin əvvələrindən Mövlana

Cəlaləddini tanımağa başlamışdır. A.Y.Arberri, Y.Burgel, E.Meyeroviç,

A.Şimmel kimi tədqiqatçılar Mövlana yaradıcılığını araşdırmışlar.

Avsrtiyada tarixçi Yozef fon Hammer Mövlananın bəzi şerlərini

almancaya çevirmişdir. Fridrix Pikkert “Divani Kəbir”dən seçmələri

mənzum olaraq, Q.Rozen “Məsnəvi-ye mənəvi”ni yenə mənzum şəkildə

almancaya tərcümə etmişdir. İngilis şərqşünası R.Nikolson “Məsnəvi-ye

mənəvi”ni ingilis dilinə tərcümə etmiş, A.Arberri isə davam etdirmişdir.

İngilis şərqşünası R.Nikolson göstərir ki, Rumi şair və mistikdir,

o, filosof deyil, onun sistemi yoxdur, “lakin elə estetik atmosfer yaradır

ki, analiz ondan qaçır”. Əlbəttə, R.Nikolsonun bu fikri ilə axıra qədər

razılaşmaq olmaz. Doğrudur, Cəlaləddin Ruminin öz fəlsəfi sistemi

yoxdur. Lakin təsəvvüf fəlsəfəsi var və Mövlana da həmin fəlsəfənin

böyük təmsilçisidir. Dahi şair və mütəffəkkir kimi, onun fikir dünyası

təhlil edilməlidir. (4, 6)

Türkiyədə F.Göprülü, H.Yücel, Ə.Atəş, A.Karaxan,

G.Evliyaoğlu, Z.Yılgen, A.Kabaklı, M.Öndər, A.Gölpınarlı, Ə.Yeniterz,

gürcü alimi E.Cavelidze, tacik alimi H.Adilov və İranda Bədiüzzaman

Füruzanfər, Əbdülhüseyn Zərrinkub, Azərbaycanda isə M.F.Axundov,

R.Sultanov, H.Məmmədzadə, A.Şükürov, R. Eminli, Y.Rüstəmov və

başqaları Mövlana haqqında müxtəlif tədqiqatlar aparmışlar.

38 Щикмят

Rusiyada da Cəlaləddin Bəlxi haqqında bir çox tədqiqatlar

aparılmışdır. A.Krımski, İ.P.Petruşevski, U.E.Bertels, V.A.Qordlevski,

R.Fiş, O.F. Akimuşkin, İ.Selvinski, E.Dunaevski, A.Starikov,

L.Yakovlev, U.K.Çittik, N.Qrebnev, D.Samoylov, və başqaları.

V.Derjavinin “Руми. Притчи” (“Rumi. Hekayələr”) adlı kitabı 1957-ci

ildə nəşr edilib. Bu kitabın müqəddiməsində N.Osmanov yazır: Sənai,

Əttar, Bəlxi kimi böyük sufilərin, şairlərin ədəbiyyat tarixindəki rolunu

yalnız sufizm ilə məhdudlaşdırmaq lazım deyil. Onlar öz şerlərində

hökmdarların zülm və qəddarlığını ehtirasla tənqid edir, zəngin insanların

acgözlüyünı, tamahkarlığını, dini riyakarlığı və ikiüzlülüyü pisləyir,

insanları dostluğa və qardaşlığa çağırırlar.

V.Derjavinin “Руми. Притчи” (“Rumi. Hekayələr”) adlı

kitabında qeyd olunur ki, fars dilində əvəzlik və fel qrammatik nöqteyi-

nəzərdən bir-birindən fərqlənmədiyi üçün, Mövlananın bir çox qəzəlində

onun Allaha və ya öz sevgilisinə müraciət etdiyini müəyyən etmək çox

çətindir. Ancaq yeganə bir qəzəlində onun Allaha müraciət etdiyi açıq-

aydın görsənir ki, bu da qəzələ ərəb dilində əlavə edilmiş qrammatik

baxımdan fərqlənən bir beytdir.

Kiçik Asiyada müxtəlif millətlərdən və dindən olan insanlar sülh

şəraitində yaşayırdılar, bu isə Cəlaləddin Ruminin yaradıcılığına böyük

təsir göstərmişdir. Onun əsərlərində dini ziddiyət mövzusu nəzərə

çarpmır, əksinə, o bütün dinlərə böyük hörmətlə yanaşır. Mövlana

“Məsnəvi-ye mənəvi”dəki hekayətlərin mənbəyini farsların, taciklərin,

türklərin, ərəblərin, yunanların, məşhur hind məcmuəsi olan “Kəlilə və

Dimnə” və bir çox xalqların folklorundan götürmüşdür. Onun yaradıcılıq

fantaziyasının təfərrüatı fabulalarla məhdudlaşır. “Yolçu və ayı”, “Aslan,

canavar və tülkü” adlı təmsillərin süjeti rus oxucularına Lafontenin və

Krılovun yaradıcılığından tanışdır. Cəlaləddin Ruminin hekayə və

təmsillərinin bir çoxunda monqolların hücumundan sonrakı ağır vəziyyət

təsvir olunmuşdur. Məsələn, “Джуха и мальчик” hekayəsində atası vəfat

etmiş oğlanı ağlayaraq məzarı bu cür təsvir edir. (7, 11)

هی ثزست ذب تگ سحیز ی زر ا لبلی زر ی حصیز

ی چزاغی زر ػت رس بى ی زر ا ثی طؼبم ؼبى

ی زرع هؼور ی زر ثبم را ی یکی وظبی کب ثبػس پب

Там никогда не светит белый свет,

Там ни ковра и ни подстилки нет!

Там не кипит похлебка над огнем,


Ни лампы ночью там, ни хлеба днем!

Там ни двора, ни кровли, ни дверей,

Там ни соседей добрых, ни друзей!

(Tərc. V.Derjavinindir)

Mövlananin rus dilinə ən yaxşı tərcümə olunmuş əsərləri orijina-

lın dilini bilməyən insanlar tərəfindən tərcümə edilmişdir. Məsələn,

Naum Qrebnev və David Samoylov tərəfindən edilmiş tərcümə. Ameri-

kalı şair Kolman Barksın “The Essential Rumi” kitabını Sergey Seçiv rus

dilinə tərcümə etmiş və “Суть Руми” adlandırmışdır. Sergey Seçiv Det-

roydda yaşayan amerkalı rusdur. O, 6 ilini bu işə həsr edərək iri həcmli

ədəbi əsər ortaya çıxarmış və nəticədə Mövlananin bütün bədii irsinin

zənginliyindən və müxtəlifliliyindən məlumat verən bu kitabda rus

oxucuları ilk dəfə olaraq son dərəcə dolğun bir antologiyaya sahib

olmuşlar.

ƏDƏBİYYAT:

1. Azadə R. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Bakı, 2005.

2. Məmmədzadə H. Mirzə Fətəli Axundov və Şərq. Bakı, 1971.

3. Rüstəmov Y. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi. Bakı, 2002 .

4. Rüstəmov Y. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Sufilik fəlsəfəsi. Bakı, 2006 .

5. Şükürov A, Eminli R. Mövlana Cəlaləddin Rumi. Mənəviyyat məsnəviləri (I kitab).

Bakı, 2002.

6. Бертельс Е.Э. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. Москва,

1965.

7. Державин В. Руми. Притчи. Москва, 1957.

8. Державин В. Руми. Притчи. Москва, 1969.

9. Фиш Р. Джалаледдин Руми. Москва, 1972.

10. Фиш Р. Джалаледдин Руми. Москва, 1985. الؼیي رالل هضوؼ هالب. هؼی هخی .11 .

40 Щикмят

Фялсяфя

Аьайар Шцкцров

Молла Сядра (Сядряддин Ширази, 1571 - 1641)

Молла Сядра (Сядряддин Ширази) варлы иранлы аилясиндя анадан

олмушдур. Онун дюврц I шащ Аббасын щакимиййяти илляриня тясадцф едир. Щямин дюврдя шиялик щакимиййяти шярият ганунларынын нуфузу, дини фялсяфя вя теолоэийанын популйарлыьы юз апоэейиня чатмышды. Молла Сядра юзцнц интеллектуал фянляри, о ъцмлядян, Ибн Синанын, яс-Сцщрявярдинин, неоплатониклярин, хцсусиля Ибн ял-Ярябинин фялсяфясини юйрянмяйя щяср етмишдир. Онун фялсяфяйя олан эцълц мараьы бязи ортодоксал ящвал-рущиййяли гцдрятли сийаси щакимиййятя малик вя фялсяфяни тяригятчи мяшьяля щесаб едян фягищляри гыъыгландырырды. Дцшмянчилик едян бязи ортодокслара эюря, бу сащядяки наилиййятлярини (о, няинки фялсяфяни юйрянирди, щям дя уьурла тядрис едирди) бурахыб елмля мяшьул олдуьу Исфащаны тярк едяряк, Гум шящяри йахынлыьындакы кяндлярин бириня кючмяли олур. Бурада Молла Сядра 12 ил йашамыш, дцшцнъяляря далмыш, аскет практикасыны дадмышдыр. Бу ися юз нювбясиндя онун интеллектуал интуисийасынын кяскинляшмясиня эятириб чыхармышдыр.

Молла Сядра бир сыра сябябляря эюря Ислам фялсяфяси тарихиндя мцщцм йер тутур. Биринъиси, онун ясярляри буну сюйлямяйя бизя имкан верир. Хцсусиля, башлыъа чохъилдлик ясяри – «Аьылын дюрд сяйащяти» бир нюв Ислам фялсяфясинин енсиклопедийасыдыр. Юз сяляфляринин идейаларыны олдугъа ятрафлы ифадя едян Молла Сядра ейни заманда онларын фялсяфи идейаларынын дярин тянгиди тящлилини вермишдир. Икинъиси, Молла Сядра мцяллими Мир Мящяммяд Бакир Дамад тяряфиндян ясасы гойулмуш Исфащан фялсяфи мяктябини даща да эцъляндирмишдир. Бу фялсяфи мяктябин мейдана чыхмасы Иран Ислам фялсяфясинин тарихиндя дюнцш олмушдур. Ислам дцнйасына бир сыра нящянэ философлар бяхш етмишдир. Ян истедадлы адамлар, о ъцмлядян, Молла Сядра кими философ тяряфиндян камиллийя чатдырылан Исфащан фялсяфи яняняляри «трансендент мудриклик» ады иля мяшщурлашмышдыр. О, дискурсив дцшцнъянин интуитив

Fəlsəfə 41

нурланманын вя практики мцдриклийин йахынлашмасынын нцмуняси кими юзцнц эюстярмишдир.

Молла Сядра цч дягиг фярглянян мцхтялиф типли ясярлярин мцяллифидир. Бунлар Гурана вя щядисляря йазылан шярщляр, полемик ишляр вя фялсяфи трактатлардыр. Гуранын бир сыра айяляриня, хцсусиля ишыьа щяср олунмуш айяляря шярщляри мцгяддяс китабын Молла Сядра тяряфиндян езотерик охунмасындан хябяр верир. Ейни заманда шия имамларынын фикирляриня шярщляр – монументал ясярляр йазараг онлардакы езотерик мянаны айдынлашдырмышдыр. Онун полемикасы суфи антиномистляря, онларын дини ганунлары позмасына гаршы чеврилмишдир. Нящайят, цчцнъцсц, Молла Сядранын еля ясярляри дя вардыр ки, онларын яксяриййяти интеллектуал елита вя ерудисийалы алим–билиъиляр цчцн нязярдя тутулмушдур.

Цмумиййятля, щямин ясярляр ясаслы шякилдя яняняви Ислам фялсяфяси мювзусунда щазырланмышдыр. Молла Сядра юз дцнйаэюрцшцндя схоластик теолоэийанын диспут идейаларыны Ибн Синанын метафизикасыны вя Ибн ял- Ярябинин мистик дцшцнъялярини синтезляшдирмишдир. Нятиъядя мцдриклик яняняляри тязащцр етмишдир ки, о да юз кюкцнц щяр йердя – теолоэийанын яняняви перипетийаларында, философларын дискурсив дцшцнъяляриндя вя билаваситя суфилярин тяърцбясиндя тапа билмишдир. Молла Сядра ики бюйцк философун тясири алтында олмушдур. Бу философлар Ибн Сина вя ишыг фялсяфяси, «Шярг нуру» (Ял-ишрак) мяктябинин баниси яс-Сцщрявярдидир. Молла Сядра Ибн-Синанын фялсяфясини яс-Сцщрявярдинин мювгейиндян шярщ едир. О, ейни заманда яс-Сцщрявярдинин онтолоэийасыны фундаментал сурятдя нязярдян кечирмишдир.

Молла Сядранын йашадыьы дюврдя теолоэийа йахшы инкишаф етмиш елм иди вя фялсяфянин истифадя етдийи лцьятдян теолоэийа да истифадя едирди. Молла Сядра техники терминлярин вя фялсяфя иля теолоэийанын методолоэийасынын идентиклийиня диггят йетирмишдир. Молла Сядранын чыхардыьы нятиъя ондан ибарятдир ки, Ислам фялсяфяси диэяр интеллектуал елмляр кими, мцстягил елми фянн шяклиндя инкишаф етмямишдир, яксиня, башлыъа шярият мясяляляринин щялли иля ялагядар инкишаф едян фянн олумушдур.

Ял-Кялама мцнасибятя эялдикдя ися Молла Сядра икили мювге тутур, бир тяряфдян, теоложи методолоэийайа гаршы чыхыр, диэяр тяряфдян, теолоэийанын предмет обйектинин щягигилийини етираф едир. Молла Сядра теологларын аргументлярини сцбут едя билмямясинин сябяблярини эюстярмяйя ъящд едир, диэяр тяряфдян, о, ещтийатлыдыр вя теоложи инамла баьлы дяйярлярин шцбщя обйекти олмасыны истямир. Заманда йарадылышла баьлы ябядиййят вя юлцляр дцнйасындан гайытма (дирилмя) мясялялярини шярщ едян ясяриндя Молла Сядра фялсяфя вя теолоэийанын бир-бириня уйьун эялмяйян бязи мювгелярини йахынлашдырмаьа чалышыр. Молла

42 Щикмят

Сядра Ибн Сина фялсяфясинин ясас мцддяаларыны, о ъцмлядян, зярури мювъуд оланын ишыг вермяси, зярури мювъуд оланын варлыьы мцддяаларыны сахлайырды. Лакин о юзц цчцн ютяри олмайан фялсяфи принсиплярин ачыгланмасына апаран шяхси интуисийасыны ортайа чыхарараг Ибн Синадан ял чякирди. Ибн Сина принсипляринин мянбяйи дискурсив фялсяфядя вя онун мянтигиндядир. Бу мянтиг фялсяфи категорийаларын расионаллашмасына ясасланыр. Молла Сядранын «трансендентал мянтиги» онун шяхси вя абстракт интуисийасы сайясиндя йараныр. Молла Сядра бу принсипляри «Шярг фялсяфясинин принсипляри» вя «трансендент принсипляри» адландырыр. Молла Сядра Ислам мистикасынын эцълц тясирини – суфизмин щям нязяри, щям дя практики тяърцбясинин тясирини эюрмцшдцр. Нязяри планда она Яндялус мистики Ибн ял-Ярябинин дцнйаэюрцшц эцълц тясир эюстярмишдир. Яслиндя, Молла Сядранын истифадя етдийи чохсайлы терминляр Ибн ял-Ярябинин Ислам гносиси мювзусунда йаздыьы шярщляриндян эютцрцлмцшдцр. Молла Сядра Аллащын мащиййятинин инсан тяряфиндян баша дцшцлмясини вя диэяр мясялялярин шярщини Ибн ял-Ярябидя тапыр. Суфи йолунун практики аспектиня эялдикдя ися Молла Сядра аскези идрак йолунун зярури щиссяси кими эюрцр вя практиканын антиномик вя ифратчылыьыны рядд едир. Идрак йолларынын сырасына эялдикдя ися Молла Сядра билийи ики типя бюлцр: щисси гаврайышын вя йа эюстяришлярин кюмяйи иля ялдя едилянляр вя интиутив ишыгланманын васитясиля (медитасийасынын олмасы модели) ялдя едилянляр. Щисси гаврайышын вя эюстяришлярин ясасында йаранан билийи дя яняняви тяснифатдан истифадя едяряк бюлмяйя мяъбур олур (буну перипатетикляр дя едирдиляр). Бу бюлэцдя ики щисся-нязяри вя практики щисся мцщцм йер тутур. Нязяри елмляря мянтиг, рийазиййат, натурфялсяфя вя метафизика, практики елмляря ися, етика, сийасят вя игтисадиййат дахилдир.

Елмлярин тяснифаты просесиндя Молла Сядра универсал билик системини тяртиб етмяк истяйир. Онун сащяляринин чохсайлы олмасына бахмайараг, Молла Сядранын бцтцн фялсяфясинин гялби Вящдятин дярк едилмясиня доьру апарыр. Билийя бу ъцр йанашма, практики мцдриклийи дя дахил етсяк, идракын мцхтялиф моделлярини юзцндя бирляшдирир. Молла Сядра цчцн билик тякъя информатив функсийа иля дейил, щям дя трансформатив функсийайа маликдир.

Молла Сядранын мювъудиййят, дяйишиклик вя идрак нязяриййяляри сащясиндя дя мараглы фикирляри олмушдур. Молла Сядра енсиклопедик билийя малик олдуьундан юзцндян яввял йашайыб йаратмыш мцтяфяккирлярин идейа, нязяриййя, фикир вя консепсийаларынын дярин вя дягиг тящлилини веря, бунун сайясиндя дя Ислам фялсяфясини нязяря чарпаъаг дяряъядя зянэинляшдиря билмишдир. Молла Сядранын Ислам фялсяфясиня вердикляри: 1) Варлыг проблемляриня даир шярщляр, бунун да

Fəlsəfə 43

сайясиндя Варлыьын бирлийи тялимини йаратмышдыр; 2) щярякятдя нисби дяйишикликлярин йаранмасынын тядгиги (бу «субстансиал щярякят» ады иля мяшщурдур), даща дягиг десяк, Аллащы чыхмаг шяртиля тябиятдя вя дцнйада даими щярякят нязяриййяси, 3) Идракын, дярк едилян вя дярк едянин бирлийи консепсийасы.

«Шярг нурлары» (ишрагиййя) мяктябинин ясасыны гойан яс-Сцщрявярдинин вя юз мцяллими Мир Дамадын терминолоэийасындан истифадя едяряк, Молла Сядра мащиййятин мювъудлуьу цзяриндя цстцнлцйцня ясасланан йухарыда адларыны чякдийимиз мцтяфяккирлярин варлыг схемлярини дцзэцн баша дцшцр вя юзцнцн нурларын метафизикасы кими шяхси версийасыны формуля едир. О тясдиг едир ки, мювъудиййят мювъуд олан шейлярин ясас принсипиал аспектидир вя о Варлыьын аксиденисийасы кими чыхыш едир. Бундан башга мювъудиййят вя йахуд варлыг (яксяр Ислам философлары, о ъцмлядян, Молла Сядра цчцн онлар ейни шейдир) мцстягил мювъуддур, лакин яслиндя, Варлыгдан асылыдыр вя юзц хцсуси реаллыгдан мящрумдур. Мювъудиййятин классик бюлэцсцнц нязярдян кечирян Молла Сядра зярури, мцмкцн вя мцмкцн олмайан бюлэцсцнц гябул едир. Буну Ибн Сина да гябул етмишдир. Молла Сядра копулйатив1 мювъудиййят вя гейри-копулйатив мювъудиййят аспектлярини ишляйиб щазырлайыр. Копулйатив Варлыг субйекти предикатла ялагяляндирир. Ашаьыдакы фикря нязяр йетиряк: «Сократ философдур» кимдир, нядир суалынын ъавабы ялагяляндириъи функсийа философла Сократы ялагяляндирир. Философун варлыьы Сократла ялагялянир, икинъи щалда ися екзистенсиал функсийаны, даща дягиг десяк, мювъуд олан шейлярин мювъудиййяти иряли сцрцлцр. Бизим нцмунядя Сократын философ кими мювъудлуьу дедикляримизя сцбут ола биляр. Молла Сядра «Малик олмаг» вя «олмаг» фелинин ишлянмясиня хцсуси диггят йетирир. Икинъи щалда тясдиг едир ки, «олмаг» мадди дцнйада Аллащы чыхмаг шяртиля, копулйативдир, чцнки Аллащ саф категорийа кими мащиййятдян кянардадыр.

Молла Сядра Платонун «нювлярин щакими» кими архетипляр щаггында консепсийасыны гябул едир. Молла Сядранын фикринъя, мадди дцнйа варлыьын сявиййясидир вя юз характеристикасыны архетип дцнйадан эютцрцр. Мадди дцнйанын архетипликдян айрылмасы «йцксякдя олмаг имканы» принсипиля (Каида имкан ал-Ашраф) апарылыр. Щямин принсип Молла Сядранын танынмасында щялледиъи рол ойнамышдыр. Бу принсип ашаьыдакы мцддяалары ящатя едир: мадди дцнйада щяр шей гейри-мцкяммялликдян камиллийя доьру щярякят едир, щямин щярякят гейри- мадди дцнйада синхрон космик дубла маликдир.

1 Копулйасийа (лат. Copuklatiio) – бирляшмя сюзцндяндир.

44 Щикмят

Молла Сядранын илйуминистляри «Шярг нурлары» (ишрагиййя) тялиминин

тяряфдарларыны тянгид етмишдир. Онларын мцбащисяси мювъудиййятин мащиййяти цзяриндя цстцнлцйц вя принсипиаллыьы щаггында мцбащисядян кянара чыхыр вя «щилеморфизм»1 нязяриййясини дя юзцня дахил едир. Беляликля, обйектляр дцнйасы материйанын ян ашаьы сявиййясиня мцнъяр олунур, рущ материйанын ян йцксяк сявиййясиня уйьун эялир. Бу фасилясиз вя йцксялян просес интеллиэибел дцнйада – мювъудлуьун материйадан тамамиля азад олундуьу шяраитдя юзцнцн кулминасийа нюгтясиня чата билир. Молла Сядранын фялсяфяси Ислам фялсяфяси тарихиндя уникал щадисядир, чцнки о щярякятя субстансийада мювъуд олмаг имканы верир. Бу, Ибн Сина мювгеляриндян кянара чыхмаг демяк иди. Чцнки Ибн Сина субстансийада щярякятя даими дяйишикликляря вя иткиляря апарыб чыхаран кими бахырды. Итки ися шейлярин идентиклийини тяшкил едирди. Молла Сядра тябиятдя даими щярякят нязяриййясини ясасландырмагдан ютяри бир сыра аргументлярдян истифадя едир. Алма йетишян заман тякъя аксиденисйасы дейил, ейни заманда щямин алманын тябияти дя дяйишмялидир. Мащиййятъя, потенсийа актуаллашан заман Молла Сядранын фикринъя, щям аксиденсийаларда, щям дя тябиятдя дяйишиклийи эюстярир. Молла Сядра елан едир ки, аксиденсийада йаранан щяр бир дяйишиклик цчцн тябиятдя мцвафиг дяйишикликляр баш вермялидир. Чцнки аксиденсийалар юз хассяляриня эюря тябиятдян асылыдыр. Беляликля, алмада ямяля эялян дяйишикликляр бир йарадылыш нцмуняси кими ашаьыдакылары ифадя едир: Биринъиси, дцнйа чайа бянзяйир, даим ахыр, дяйишир; икинъиси, дяйишиклик зярурятдян йараныр. Чцнки Аллащдан башга щеч ня даими вя дяйишилмяз ола билмяз; цчцнъцсц, дцнйадакы бу дяйишиклик аксиденсийа дейил, онун юз тябиятинин бир щиссясидир.

Молла Сядранын дцнйаэюрцшцня эюря, бу дяйишикликляр каинаты щярякятя эятирян гцввя кими чыхыш едир. Щярякят садяъя мювъуд олмур, дцнйада йеэаня реаллыг олдуьуну бир даща сцбут едир. Анъаг дяйишиклик вя тябиятин йеэаня мцщцм хассяси даими щярякятдир.

Молла Сядра субстансионал щярякят щаггында тялимдян истифадя едяряк заман консепсийасына ишыг салмаг истяйир. Щям Аристотеля эюря, щям дя Молла Сядрайа эюря, заман щярякятин кямиййятидир. Лакин фярг ондадыр ки, Молла Сядрайа эюря, кямиййятдя дяйишиклик тябиятдяки дяйишиклийин кямиййятидир. Замана тякъя кямиййят дейил, щям дя онтоложи аспектдя бахмаг лазымдыр. Тябиятдя щярякят щям камиллийин юлчцсцдцр, щям дя мягсяд вя истигамятя маликдир вя ону зярурят фактору мцшаийят едир.

1 Щилеморфизм– XIX ясрин сонунда йарадылмыш терминдир. Аристотелин варлыьын ясас принсипляри кими форма вя материйа щаггында тялиминя эедиб чыхыр.

Fəlsəfə 45

Щяр шейин щярякятдя олмасы вя щярякятдя аз камилликдян мцкяммяллийя доьру эетмяси факты Молла Сядра цчцн ону ифадя едир ки, бцтцн дцнйа мцтляг Али Камиллийя, Аллаща доьру ъан атыр. Бу мцддяадан чыхан ясас нятиъя будур ки, дцнйа бязи анламларда юзцнцн варлыьынын вязиййятини дярк едир вя юзцнцн мянбяйи иля бирляшмяйя доьру щярякят едир. Тябиятдяки щярякят ону ифадя едир ки, обйектин идентиклийи щямишя дяйишир. Молла Сядра фикрини беля йекунлашдырыр ки, щярякятин бу типи щяр бир мягамда йарадылыш типини дашыйыр. Башга сюзля десяк, Аллащ тябиятдя щярякят васитясиля щяр мягамда бир ан ичиндя дцнйа йарадыр. Аллащын реаллыьы онун йаратдыьы иля юзцнц эюстярир. Молла Сядра дцнйаны ябяди щесаб едян перипатетикляри дцнйанын щеч нядян йарадылмасыны иряли сцрян илащиййатчыларла йахынлашдырмаг истяйир. Молла Сядрайа эюря, дцнйа Аллащын «давамы» кими ябяди мювъуд олмушдур. Бир щалда ки, о заманда йаранмышса, мювъудлуьа малик олмадан тязядян йарадылыр. Дярк едянин, дярк едилянин вя идракын вящдяти Молла Сядранын фялсяфясиндя дярин кюк салмышдыр. Бир щалда ки, Аллащын мащиййяти вя варлыг ейни шейдирся, бцтцн шейляр ондан йаранырса, о ейни заманда дярк едяндир, дярк едиляндир вя Билийин юзцдцр.

Дейилянлярдян беля чыхыр ки, йухарыда гейд етдийимиз билийи газанмагдан ютяри мцтляг Аллащла вящдятя наил олмаг лазымдыр. Якс истигамятдя дя бу мянтиги нятиъя йенидян ишляйир, кимся вящдятин дярк едилмясиня чатыбса, юз мащиййятиня эюря, дярк едян, дярк едилян вя билик олур. Биликля вящдятдя инсан универсал олур. Бу сябябдян Молла Сядра юзцнцн чохъилдлик «Яглин дюрд сяйащяти» ясяриндя яглин «мяняви сяфяриндян» данышыр. Онун Аллащдан «айрылмасындан» башлайараг «Аллащла» вящдятя наил олмасына гядяр бу гябилдяндир1. Молла Сядра тякъя мцряккяб фялсяфи аргументляри ъялб етмир, ейни заманда Аллащын мащиййятинин эюрцндцйц гностик образла мянзярядян дя истифадя едир. Бурада Аллащ бцтцн шейлярин мащиййятини дярк едир. Молла Сядра щеч вахт бирбаша елан етмямишдир ки, Аллащла бирляшмя идракын зярури

1 Биринъи сяйащят дцнйада башланыр вя Аллащда гуртарыр. Бурада шейлярин, материйанын вя форманын гурулушу проблемляри щаггында данышылыр, сяйащятин йолу зийарятчилярин илащи реаллыьын фювгялщисси дцнйасына чатмагдыр. Икинъи сяфяр «Аллащла Аллащда» баша чатыр. Бурада мягсяд аьыл васитясиля илащи биликлярин Аллащын атрибут вя адларынын ялдя едилмясидир. Цчцнъц сяфяр Аллащын мяхлцгат дцнйсына гайыдышыдыр. Лакин бу гайыдыш артыг «Аллащла» гайыдышдыр, илащи ишыгдан фювгялщисси дцнйанын дяркидир. Дюрдцнъц сяйащят «Аллащла бирликдя мяхлуг дцнйасына олан сяфярдир. Аьыл юз рущуну, есхатолоэийаны, сонсуз дцнйанын перспективини, щцдудлары архасында йер щяйатыны дярк едир.

46 Щикмят

шяртидир. Онун бцтцн фялсяфясинин ясас мащиййяти ондан ибарятдир ки, бу щал юз- юзцня баш верир.

Молла Сядранын тялими Ислам фялсяфясиндя чеврилиш етмишдир. Онун мцяллим кими фяалиййяти дя бюйцк файда вермишдир. Бюйцк мцтяфяккирин шаэирдляриндян бязиляри юзляри эюркямли философ олмушлар. Щям дя онлар юз мцяллимляринин эцълц тяблиьатчылары кими дя фяалиййят эюстярмишляр.

Молла Сядранын фялсяфясинин популйарлыьы тяняззцлцн ня олдуьуну билмямишдир. Онун фялсяфяси XVIII–XIX ясрлярдя Иранда йенидян эцълц сурятдя ъанландырылмышдыр.

Мцасир дюврдя Иранда вя Ислам дцнйасынын шярг реэионларында фялсяфя щяля дя Молла Сядранын вя онун шаэирдляринин тялимляринин тясири алтындадыр.

Молла Сядранын ясас идейаларындан бири Варлыьын вящдятинин

мювъудлуьу идейасыдыр. Варлыг юзцнцн хцсуси, мцстягил

мювъудлуьуна маликдир, варлыгдан асылы олан мащиййятляр юз шяхси реаллыгларына малик дейилдир. Тябиятдя щярякят мювъуддур. Ейниййят аз

камил оландан даща мцкяммял олана доьру мяняви (рущани)

сяйащятдир. Молла Сядра даща сонра гейд едирди ки, Аллащ-мцтляг, сон камилликдир. Ейни заманда эюркямли философ дярк едилянин, дярк

едянин вя билийин вящдятинин мювъудлуьуну хцсуси вурьулайырды.

Fəlsəfə 47

Щцсейн Мясуди

Ислам сивилизасийасында расионализм

Мювляви дили щягигятин кюлэяси щесаб едир. Юзц бу фикри бяйан едян заман санки дилин гейри-мцяййянликляриня вя гаранлыг ъящятляриня диггят йетирмишдир.

Цмумиййятля, о, дили сирли вя ейни заманда щягигятлярин цзяриндяки пярдяляри ачан адландырыр. Лакин бязян бу дил щягигятлярин цзяриня пярдя юртцр вя щягигятя чатмаьын щиъабина чеврилир. Инсанлар диля мющтаъдырлар. Чцнки дил фязайа маликдир, фикир вя мягсядлярин ялдя едилмясини тямин едир. Лакин бу фяза гаранлыглара вя кцлякляря бцрцняндя фикирляр артыг юз щядяфляриня чатмырлар. Мцбадиляляря, мцъадиляляря чеврилирляр. Дилдя ясас ролу дашыйан вя мяналарын юз йериндя йерляшмясинин сябябкары олан сюзляр бязян мянанын анлашылмасында чохлу чятинликляр вя яйинтиляр йарадырлар. Хцсусян, фикирляри алдатмаьы даща чох баъаран вя бунун цчцн истедада малик олан ейни мяналы синоним сюзляр. Алдатмаьы баъаран беля сюзлярдян бири дя ягл сюзцдцр. Фикир тарихиндя бу гядяр чох истифадя едилиб ишляня билян «ягл» кими аз сюз тапылар. Мин иллярдир ки, инсан юзцнц «ягл» кялмяси иля мяналандырмышдыр. Инсанын данышыьы вя данышыьын расионаллыьы щямишя малик олдуьу няфс анлайышына даща чох бянзяйир. Бир чох фикир ъяряйанларында «ягл» щям инсан тярифиня, щям дя «ъащан» тярифиня мяна вермишдир. О, щям щягигятин нярдиваны, щям щягигятин щакими, щям дя щягигятин юзц олмушдур. Бязи фикир ъяряйанларында ону ъащанын рущу адландырмышлар. Бязян ися ону илащиляшдирмишляр. Мцасир дцнйайа нязяр салсаг эюряъяйик ки, яглин йеэанялийи, аргументлийи вя мцтляг етибарлылыьы цчцн даща чох инад эюстярирляр. Бцтцн тярязиляри ягл тярязиси иля таразлашдырырлар вя бцтцн проблемляри яглин эцъц иля щялл етмяк истяйирляр.

Тарихи тящлиллярдя дя ягл бцтцн сивилизасийаларын ясас нцвяси сайылмышдыр. Беля дейилир ки, сивилизасийалар идракчылыьын орбитиндя йаранырлар вя онларын мящв олмасы иля арадан чыхырлар. Эюрясян бу белядирми?

48 Щикмят

Ягл бизим динимиздя дя уъа вя сечилмиш бир мювгейя маликдир.

Йараданын илк йаратдыьыдыр. Онун васитяси иля рящман олан Аллаща пярястиш едилир, онун кюмяйи иля бещишт ялдя едилир.

Бяли, сюзляр алдадыъыдырлар! Хцсусян, адайа охшайан сюзляр. Бу аданын щяр бир ъящяти бир мяна цфугцня доьру ачылыр вя онларын ъоьрафи мювгейи фикир сящнясиндя Шярг, Гярб, Шимал вя Ъянуб мядяниййятляринин кясишдийи йеря бянзяйир. Щамы бу сюзляря сюйкянир. Лакин мцхтялиф истяк вя мягсяд иряли сцрцрляр. Бу ъящятдян конструктивист философларын вя мцасир дилчилярин «сюзляри аид олдуглары структур вя дцзцмляриндя мяналандырмалы» фикирляри дцзэцн дейилдирми? Йяни онларын мядяни вя иътимаи кюкляриня уйьун шякилдя, синоним вя ейни мяналы сюзлярин мцхтялиф мядяни гурулушларда мцхтялиф мяналар ифадя етдиклярини гябул етмяк олмазмы? Сюзлярин «сярэяштя» вя аидиййятсиз олмадыглары дцздцр. Лакин йадда сахламаг лазымдыр ки, биз щямишя онлары бир хцсуси мядяни фязада тяляффцз етмишик вя о мядяниййятин эюрцнмязлийи яламятлярини онларын мяна сябябляриндя излямишик.

Бяли, сюзляр алдадыъыдырлар! Бизим ясримиздя щамы дилдян вя сюзлярдян бящс едир. Аналитик

философлар бир ъцр, екзистенсиалистляр бир ъцр, постмодернистляр бир ъцр, щармонистляр бир ъцр, конструктивистляр бир ъцр, дилчиляр ися башга ъцр. Бцтцн бу дейимлярин мцштяряк мяхряъи одур ки, дил мювзусу бизим бир чох фикир проблемляримизин щялл едилмясинин ачарыдыр. Фикир чадырыны дил юлкясиндя гурмаг эярякдир вя фикри дилин эюрцшцня эюндярмяк лазымдыр. Дилин инъяликлярини юйрянмяли, дил вя сюз дящлизляриндя ися щягигяти ахтармалыйыг. Дилин гаранлыгларындакы дяринликляр бизя фикир айдынлыгларына доьру йол эюстярир. Ола билсин ки, ъцмлянин бу шякилдя гябул едилмяси фялсяфи бящслярдян узаг оланлар цчцн чятиндир. Лакин фикир тарихини изляйянляр цчцн бу айдын мясялядир. Щяр щалда, дил бящсляринин анализи вя тящлили мядяниййятлярин тящлил едилмясини вя юйрянилмясини истяйир. Мядяниййятляр ися фикирлярин цзя чыхмасынын ясасыны тяшкил едир.

Дили мядяниййятлярля бир йердя юйрянирик ки, бизим арашдырмаларымыздан фикирляр цзя чыхсын.

Йени тярздя фикирляшянлярин яксяриййяти вя дини зийалылыьын нцмайяндяляри дя дини щяйатын йениляшдирилмяси мягсяди вя бу мювзулар цзяриндя тякид етмишляр: тарихин щяр бир дюврцндя дини дил вя данышыглара мцраъият етмякля дини мяфщумларын ачылмасы, Ислам сивилизасийасынын йарадылмасы вя инкишафы. Ислам сивилизасйиасы аспектиндя яглин талейини бу ясас цзяриндя изляйяк. Ягл вя ягланиййят (идракчылыг) дини фикря аид йазыларда таныш мяфщумлардыр. Лакин бунлар

Fəlsəfə 49

еля танышлардыр ки, яслиндя нязярлярдян узагда йерляширляр. Биз анъаг онларын сораьыны ешидирик, цзляриндяки нигабы ися галдыра билмямишик.

Ислами мятнлярдя вя йазыларда ягл вя идрак иля дяфялярля растлашырыг. Бу ягли дини, йахуд Ислами ягл адландырмаг олар. Чцнки нязяря чарпаъаг хцсусиййятляря маликдир. Биз щямчинин, инсанларын щяйатдакы ади яглляри иля дя растлашырыг вя бу ягл фярди вя йа иътимаи ишлярин тядбирлярини тюкцр. Бу ягл ола билсин ки, дини йюнцмлц олмасын вя щятта дин ялейщиня йюнялсин. Ясасян, баъарыглы вя чятинликляри щялл едян цнсцрдцр. Вя юзцнцн фяал вя ритмик структуру чярчивясиндя ямял едир. Юзлцйцндя гиймятли бир цнсцр дейилдир вя мцяййян гиймятли хцсусиййятляря дя малик дейилдир. Бязиляри бу ягли «мааш ягли» адландырырлар ки, дцзэцн вя анлашыглы ифадя дейилдир.

Бу шякилдя фикир вя фялсяфя тарихи бойунъа башга яглляри дя таныйырыг. Бу ягллярин щяр бири мцхтялиф фикир ъяряйанларынын эюстяриъиси олмушлар:

- Аристотел вя Платон ягли; - Декарт ягли; - Кант ягли; - Щеэел ягли; - Ибн Сина вя Ибн Рцшди ягли; - Яшраги ягли; - Сядрайи ягли (ялбяття, эцман етмирик ки, бцтцн бу ъяряйанларда

яглин ейни мяналары олмушдур). Бунларын щамысынын мцштяряк хцсусиййяти ондан ибарятдир ки,

онлар талейя фялсяфи вя нятиъяси олан бир мцнасибят ясасында реалдырлар. Онлар формал мянтигдян файдаланырлар, фикир маддялярини тяртиб едилмиш бир низама салырлар вя еля эцман едирляр ки, ола билсин бу структурдан нятиъядя щягигят эювщяри ялдя етсинляр. Бу мягсядля эащ рийазиййаты юзляриня ясас мейар эютцрцрдцляр (Декарт кими, о рийази ягли вя математизми даща цстцн гиймятляндирирди), эащ Евклид щяндясясини (Спиноза кими), эащ физиканы (Кант кими) вя эащ да халис мянтиги (орта яср философлары вя онларын мцсялман давамчылары кими). Лакин бцтцн бу нятиъяли ягллярин щяр бири юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдирляр вя яслиндя, яглин вя йа ягл апаратынын онлардан айрылмасы бязян даща чох дил аналоэийасына охшайыр. Бу ягл плцрализмини гейд етмякля ян азы бир мятляб юзцнц даща шяффаф эюстярир. Мятляб ондан ибарятдир ки, сюзляри даща чох ъилаламаг лазымдыр, онларын дашыдыглары мяна вя мяфщумларын шяффафлашмасына даща чох ъящд эюстярилмялидир.

Йухарыда гейд етдийим дини идракчылыьымыз дини щяйатымызын тарихи бойу чохлу дяйишилмя вя чеврилмяляря мяруз галмышдыр. Гейд етдийимиз башга ягллярля полемикайа отурмуш, онларла гаршылыглы

50 Щикмят

ямякдашлыг етмяк цчцн йени сурятляр кясб едяряк «йени палтарлар» эейинмишдир. Мцтякяллимляр, фягищляр, мцфяссирляр, цсулчулар бир тяряфдян вя философлар, зийалылар, модернистляр диэяр тяряфдян – щяр бири бу ягли дяйишилмя вя чеврилмялярдя мцхтялиф роллар ойнамышлар. Онларын ялдя етдиклярини гиймятляндиряндян сонра бир шей юзцнц даща дцзэцн эюстярир: дини идракчылыьын йени ягли тязащцрляри иля онларын илк тязащцрляри арасында бюйцк фасиля вя фяргляр эюрцнмякдядир. Гуранда вя дини мятнлярдя идрак анлайышы щеч вахт Аристотел идракы, йахуд рийази идрак кими ишлянмямишдир. Гуран идракчылыьы щятта цсулчуларын вя фягищлярин анлашылан идракчылыьы иля дя фяргляря маликдир. Гуран идракынын црякля дярин бир баьлылыьы вардыр, онда хейир вя шяри айырд етмяк гцввяси вардыр. Онда щейсиййятин гиймяти вардыр вя ондан яхлаги ниййят вя ямял тюрянир. Даща чох ямяли идрака охшайыр вя субйектляри айырд етмяйин садя вя дяйярли хцсусиййятиня биэаня вя етинасыз гала билмир. Щеч бир шцбщя йохдур ки, диндарлыг давраныш цсулларынын бир нювцдцр вя диндарлыьын реаллашмасы цчцн бир нюв давраныш идракчылыьына ещтийаъ вардыр. Гуранын, сцннялярин вя динля баьлы бцтцн йазыларын юйрянилмяси щягигятдя беля бир идракчылыгдыр. Лакин диндарлар арасында, хцсусян, дини мцтяфяккирляр арасында щягигятя чевриляряк реаллашан шей тяркиб идракчылыьыдыр. О идракчылыг ки, ямяли хцсусиййятлярдян даща чох нязяри хцсусиййятляря маликдир. Даща чох оланлары юйрянир, ондан даща аз давраныш вя метод тюрянир. Дини анлайышы долашыг шякилляря салыр. Бир дястянин ишини мящдудлашдырыр, юзц конфликт, рягабят вя фикир айрылыглары йарадыр. Йени фиргяляр ямяля эятирир, мцнагишя вя мцбащисяляря ряваъ верир. Беля бир расионализм, бязиляринин иддиа етдикляри дини щямфикирлиликдян сапмалар дейилми? Бу, диндарлары халис дини идракчылыьа эятирмирми? Диэяр тяряфдян, идеал вя халис дини идракчылыьын башда идракчылыгларла ямякдашлыгдан, мцбадилялярдян вя онларла тяркиб йаратмагдан башга бир сечими вармы? Бу идаркчылыг башга идракчылыгларла гоншулугда олуб, тякликдя гала вя гоншуларла щеч бир ялагядя олмайа билярми? Бу гябилдян олан суаллар бизим дини фикир вя ямялляримиз цчцн талейцклц суаллардыр. Дини иътимаиййят вя онун фикир сащибляри щямишя динин дцзэцн анлашылмасына вя она дцзэцн йанашылмасына тякид етмишляр. Лакин бу анлайыш щеч вахт бош йердя йаранмамышдыр. Яксиня, о щямишя дини иътимаиййятдя мцхтялиф мядяни ирсляр зямининдя мейдана эялмишдир. Ислам иътимаиййяти тясис олундуьу андан индийя кими мцхтялиф мярщяляляри баша вурмуш вя мцхтялиф мядяни пилляляри кечмишдир. Щяр бир пиллядя хариъи мядяниййятлярля мцбадиляляря эирмиш вя бу мцбадилялярин наилиййятляри кими дини мядяниййят вя дини расионализм (идракчылыг) цчцн йени характер вя сурятляр пейда олмушдур. Щесаблама техникасы

Fəlsəfə 51

мядяниййяти ъямиййятин бцтцн щярякатларына чеврилдийиндян, расионализм щяр бир ъямиййятдя цмуми вя характерик бир шей олдуьундан, бцтцн мядяниййятлярин юзцлц сайылмаьа башламышдыр вя беля нязяря чарпыр ки, щяр бир ъямиййяти танымаг вя йенидян гурмаг цчцн онун ягли вя мядяни тямяллярини ахтармаг лазымдыр. Ислам ъямиййяти Ислам пейьямбяринин (с) щяйаты заманы ясил мядяниййяти вя расионилзми вящй чешмясиндян вя пейьямбярин биликляриндян бирбаша гайнагланмыш хцсуси форма вя гайдайа малик иди. Бу ъямиййят йарымаданын (Ярябистан йарымадасы – мцяллиф) сярщядлярини кечдикдян вя башга мядяниййятлярля тоггушдугдан сонра ишьал едилмиш юлкяляр вя онларын халглары цчцн йени тяърцбяляр йаратды вя юзц дя цмуми фикир вя ямял щювзяляриндя йени тяърцбяляри юйрянмяйя башлады. Халгларын вя миллятлярин мядяниййятляри иля гарышды вя инсан ъямиййяти щяйатынын вя фикирляринин йени формаларыны йаратды. Бу эцн Ислам ъямиййятинин дцшцнъя сащибляри вя онун тяряфдарлары дини ъямиййяти йенидян гурмаг вя тикмяк цчцн Ислам ъямиййятинин мядяни кюкляринин дяринликлярини, дини идракчылыьын инъяликлярини, хцсусиййятлярини, нятиъялярини вя онларын мцхтялиф дюврлярдяки файдаларыны юйрянмяйя ещтийаъ дуйурлар.

Ислам сивилизасийасында идракчылыьы тянгид етмяк лайищяси ялбяття, йени лайищя дейилдир. Бюйцк фикир сащибляринин щяр бири, о ъцмлядян, Гязали, Ибн Сина, Мола Сядра вя щямчинин, бир чох фягищляр, шярият сащибляри, арифляр вя башгалары – щяр бири юз яняняви ролларыны бу лайищядя ойнамышлар. Лакин Ислам мядяниййятинин Гярб мядяниййяти иля эюрцшмяси, сцннят вя модернизм мясялясиндя дини мцтяфяккирляр арасында йаранмыш бюйцк мцбащися бу лайищянин йенидян ъанландырылмасыны вя она ъидди йанашылмасыны зярури етмишдир. Мящяммяд Абид Ялъабири, Мящяммяд Аркун вя онларын диэяр йени дини дцшцнъяли ардыъыллары бу мяна истигамятиндя Ислам сивилизасийасында яглин, онун инкишаф вя чеврилмялярини юз арашдырма-ларынын обйекти етмишляр. Онлар бу инамдадырлар ки, Ислам тарихинин мцхтялиф дюврляриндяки (хцсусян мцасир дюврдя) идракчы (расионалист) зийалылыгла Ислам ъямиййятини йенидян гурмаг олар, ону бяшяри сивилизасийанын йени шяраити иля уйьунлашдырмаг олар. Фикримизъя, бу ъцр сюзляр вя етигадлар мцяййян дяряъядя бизим йени йаранмагда олан Ислам ъямиййятиндяки мцбащисяляри бир гядяр бязяйир. Бир дини гурулушун тясис едилмяси, илк мярщялядя беля суала сюйкянир ки, бу ъямиййятин дини юзэцнлцйц щансы амиллярля баьлыдыр?

Дини юзэцнлцйцн варлыьындан хябярдарлыг онун зати вя сабит цнсцрляринин нядян ибарят олмасыны вя бу юзэцнлцйцн ня дяряъядя уйьунлашмаг габилиййятиня маликлийини билмяк бу гурумун тясис едилмясиня тясир едян ян щялледиъи мясялялярдяндир. Бизимля пейьямбяр

52 Щикмят

сялаватуллащын зцщур етдийи вя йашадыьы мядяниййят арасындакы тарихи фасиля, бизимля о дювр арасында чохлу мядяни гатларын йаранмасы вя бу арада мядяниййят, сивилизасийа вя Ислам идракчылыьында баш вермиш мцряккяб чеврилмяляр – бцтцн бунларын щамысы дини вя имани юзэцнлцйцн варлыьыны юйрянмяйимиз цзяриндя бир щиъаб ролуну ойнайыр. Щягигятдя, бизим вязиййятимиз о азмыш шяхслярин вязиййятиня бянзяйир ки, йол ахтаран заман юзлярини хатырлайырлар, лакин онларын ясил юзэцнлцк сурятини бцрцмцш бюйцк щиъабларла цзбяцз дурмушлар. Дини идрак вя идракчылыьы, онун илк вя сонракы формаларыны, ямякдашлыг вя мцбадиляляр цчцн дартышмаларын вя имканларын юлчцсцнц вя онларын дяйишилмяк габилиййятини билмяк еля бир лайищядир ки, юзцмцзц танымагда, йаддашларымызы йениляшдирмякдя вя юз варлыьымызы йенидян гурмаьымызда бизя йардым едяъякдир. Ялбяття, ады чякилян бу лайищянин гаршысында узун бир йол вардыр вя бу ишдя ямякдашлыг вя иштирак цчцн истедадлар вя зяка сащибляр тяляб едир. Ислам ъямиййятинин идрак мирасынын юйрянилмяси, бу ирсин чохалдылмасы, щямин мирасын йарадылмасында чохлу хидмяти оланларын цзя чыхардылмасыны, диггятли арашдырмалар апарылмасыны вя ялдя едилмиш нятиъялярдян дини идракчылыьын хоша эялян тясвиринин йарадылмасында лайигинъя истифадя едилмясини тяляб едир. Бу иши даща кичик лайищяляри щазырлайыб щяйата кеирмякля башламаг олар. Фялсяфи ъяряйанларын вя Ислам ъямиййятиндя онлардан галмыш мирасын мащиййятляринин ачылмасы бу кичик лайищялярдян сайыла биляр.

Сонракы аддымлары бу лайищядян алынмыш нятиъяляр ясасында эяляъяйя даща ятрафлы вя даща узаг бахмагла атмаг олар. Бцтцн чатышмамазлыгларына бахмайараг, бурада тягдим едилянляр яслиндя, бу истигамятдя атылан кичик аддымлардыр вя цмидварыг ки, тякмилляшдир-мякля онун инкишафыны вя йцксялмясини тямин етмяк мцмкцн олаъагдыр.



Tarix 53

Tarix

Məcid Kamrani

Vəhdət - din alimlərinin

islahatçılıq

təfəkkürlərinin inikası Bu məqalədə vəhdət və İslami birlik mövzusu onun müasir dövrdə

zəruriliyi nəzərə alınaraq təhlil olunacaq. Müsəlmanların birliyi məsələsi

hələ İslamın meydana gəlməsinin ilk illərindən bəri din rəhbərlərinin və

alimlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Məsum imamlar (ə) və Əhli-

Beyt (ə) məzhəbindən olan alimlər tarix boyu Qurani-Kərim, hədis,

sünnə və əqldən (Allahın insana verdiyi ən üstün nemət) bəhrələnərək

məzhəb və məsləkindən asılı olmayaraq, bütün müsəlmanların Allahın

ipindən yapışıb bir-birinin yanında yaşamaları üçün çalışmışlar. Onlar bu

məsələyə bir şüar kimi yanaşmamış, həm də əməli şəkildə sübuta

yetirmişlər. Bəzi şiə alimlərinin tarix boyu bu yolda olan səylərinə qısa

şəkildə toxunacaq, Əhli-Beyt (ə) alimlərinin vəhdət mövzusuna qəlbi və

əməli etiqadlarını sübut etməyə çalışacağıq.

Əsas mövzuya keçməzdən öncə yaxşı olar ki, həmin alimlərin tarix

boyu bu yolda çəkdikləri əzab-əziyyətə və qarşılaşdıqları problemlərə

qısaca nəzər salaq. Din alimləri, islahatçıları və ziyalıları həmişə böyük

çətinliklərlə üzləşmişlər.

Dardüşüncəlilik və quru müqəddəslik

Tarix boyu dardüşüncəli və quru müqəddəs insanlar həssas

məqamlarda özlərinin cahillikləri ilə düşmən dəyirmanına su tökmüşlər.

Din düşmənləri də bu fürsətdən istifadə edərək onların dini mövzulara

səthi yanaşmalarını din alimlərinin və islahatçılarının islahatçı

təfəkkürlərinə qarşı yönəltmişlər. Dinə bu cür səthi yanaşmalar hələ

İslam Peyğəmbərinin (s) vəfatından sonra başlamış və bu gün də özünü

müasir forma və şəkillərdə göstərməkdədir. Həzrət Əlinin (ə) mübarək və

bərəkətli xilafəti dövründə bu növ insanlar xəvaric adı ilə tanınmışlar.

Onlar dini qorumaq adı ilə dünyanın ən kamil, şücaətli, təqvalı, ədalətli

54 Щикмят

və mömin insanı olan İmam Əliyə (ə) qarşı çıxdılar. Xəvariclər özlərinin

dardüşüncəli və zülmət dolu təfəkkürləri ilə Bəni-Üməyyə sülaləsinin

hakimiyyəti üçün zəmin yaratdılar və əllərini İmam Əlinin (ə) qanına

buladılar.

Dardüşüncəlilik, quru müqəddəslik, məsələlərə birtərəfli yanaşma

və durğunluq İslam dininin yenilik və islahatçı təfəkkürünün

bəlalarındandır. İslamın nurani təlimlərinin dardüşüncəliliyə, durğunluğa

və geriliyə gətirib çıxaran bu bəlaların kökünü aşağıdakı kimi sadalamaq

olar:

Nəfsani istəklər və kin-küdurət.

Özgə və yad mədəniyyətlərə vurğunluq.

Siyasi rəqabətlər.

İslam dininin doğru-düzgün öyrənilməməsi.

Dini mövzularda dərin araşdırmaların aparılmaması.

Quranın ayələrinə, hədislərə və şəriət hökmlərinə səthi və

zahiri yanaşma.

Dinin şəxsi mənafe üçün istifadəsi.

Məsələlərə birtərəfli yanaşma.

İnsanın dardüşüncəlilik və durğunluq toruna düşməsi üçün bu

bəlalardan birinə giriftar olması kifayət edər və giriftar olduqda özü öz

dardüşüncəliliyini təbliğ edəcəkdir. Bu proses o qədər cəlbedicidir ki,

insan heç bir vəchlə ondan ayrıla bilmir və ömrünün sonuna qədər bu

yolu getməyə, namübarək yükü daşımağa məcbur olur.

Hakimiyyəti ələ keçirmək

Din alimləri və islahatçıları tarix boyu bir məsələ haqqında

danışdıqda hakimlər tərəfindən hakimiyyəti ələ keçirməkdə ittiham

olunurdular. Onlar bu vasitə ilə din alimlərinin və islahatçıların

təfəkkürlərini boykot edib, özlərinin hakimiyyətə gəlmələrini və ya

hakimiyyətdə qalmalarını təmin etmişlər. Bu metod digər metodlar kimi,

İslam dininin zühurundan indiyə qədər dardüşüncəli insanlar və din

düşmənləri tərəfindən dəfələrlə istifadə olunmuşdur.

Həzrət Əlinin (ə) xilafəti dövründə, o həzrət dəfələrlə bu cür

insanlar tərəfindən hakimiyyət ələ gətirməkdə ittiham olunmuşdu.

Müasir dövrdə İmam Xomeyni Rza şah rejiminə qarşı mübarizə

apardıqda dəfələrlə rejim mollaları, quru müqəddəs və dardüşüncəli

insanlar tərəfindən bu ittihamlarla üzləşirdi.

Din alimləri və islahatçıları tarix boyu çəkdikləri əzab-əziyyətə və

çətinliklərə rəğmən mübarizəyə qalxmış, azad düşüncəlilik, yenilik və

Tarix 55

islahatçılıq carçısı olan İslam dininin müqəddəs təlimlərini yaymışlar. Bu

islahatçı təfəkkürlərdən biri də İslami birlik və vəhdət məsələsidir.

Şiə alimləri İslami birlik məsələsinin banilərindən hesab olunurlar.

Onlar İslam dininin məzhəbləri arasında barışığın və birliyin

yaranmasında əllərindən gələni etmişlər. Şiə alimlərinin sünnilərlə

birlikdə yaşadıqları sülhsevər və iftixarlı həyatları həmin həqiqəti sübut

edir. İndi isə bəzi tarixi faktlar əsasında bu barədə olan nümunələrə nəzər

salaq.

Hamının təsdiqlədiyi kimi, İslam Peyğəmbəri (s) özündən sonra

Həzrət Əlini (ə) xəlifəliyə seçmişdi. Lakin məlum hadisələrdən sonra

İmam Əli (ə) İslamın və müsəlmanların birliyi xətrinə hər üç xəlifənin

xilafətinə dözdü və səbr etdi. Bir rəvayətə əsasən, üçüncü xəlifə Osman

Həzrət Əlidən (ə) qorxduğu üçün onu Mədinədən ixrac edir. Lakin sonra

yenidən qaytarır. Bir müddətdən sonra yenə də onu şəhərdən xaric edir

və yenə də qaytarır. İmam Əli (ə) bu məsələdə müsəlmanların birliyi

naminə səbr edir və buyurur: "And olsun Allaha, qorxuram bu cür

davranmağıma və oxşar məsələlərdə Ömərlə mülayim rəftarıma görə

günaha batım və Allah məni bağışlamasın". Əhli-Beyt (ə) məzhəbinin

rəhbərinin İslami birlik məsələsinə yanaşması bu cür idi.

Dünyada Əhli-Beyt (ə) məktəbinin və mədəniyyətinin geniş şəkildə

yayılması bu məktəbin əqli və əməli yenilikləri və mötədilliyi sayəsində

olmuşdur. Bu məktəb gəldiyi hər yerə və millətə inkişaf və asayiş

ərməğan etməklə bərabər, daima digər məzhəblərin hüquqlarına hörmət

etmiş və İslam qardaşlığı və vəhdətini əsas şüar bilmişdir. Bu, xüsusilə

onların hakimiyyətdə və iqtidarda olduqları zaman açıqcasına hiss edilir.

Əhli-Beyt (ə) davamçıları daima öz müxalifləri ilə münasibətdə söz və

əqidə azadlığı prinsiplərinə riayət etmişlər. Həmin məktəbin geniş

yayılmasının və davamlılığının sirri də məhz bu məsələdə gizlənmişdir.

Tarixdən məlum olduğu kimi, bir çox şiə alimləri sünni ustadlarının

yanında şagirdlik etmiş və əksinə, şiə ustadlarının çoxlu sünni tələbələri

olmuşdur.

Hicri-qəməri tarixinin 4-cü və 5-ci əsrlərində Bağdadda

hənbəlilərin şiələrə divan tutmalarına rəğmən, şiə alimləri onlara qarşı

mötədil və insaflı olmuşlar. Əzdud-dövlə Deyləminin müşaviri, böyük

şiə alimlərindən olan Şeyx Müfidin, həmçinin Fəxr əd-Dövlə Deyləminin

vəziri, şiə alimi Sahib bin İmadın sünnilərə və bütün İslam alimlərinə

qarşı rəftarları və hörmətləri, həmçinin, Rey şəhərinin şiələrin elmi

mərkəzinə, eyni zamanda sünni-şiə dialoqu mərkəzinə çevrilməsi şiə

alimlərinin İslam qardaşlığı və birliyi məsələsinə baxışlarının bir

56 Щикмят

nümunəsidir. Bu tərz-təfəkkür digər şiə məmləkətlərində də hakim idi.

Qazi Nəman adlı böyük şiə alimi tərəfindən idarə olunan Misirdəki

Fatimilər höküməti də bütün İslam məzhəbləri və firqələri üçün bərabər

şəkildə fəaliyyət aparmaq üçün geniş imkanlar açmışdı. Fatimi hakimlər

müxtəlif məzhəblərdən olan alimləri Misirə dəvət edərək onlara tədris

etmək, fitva vermək və qazilik etmək üçün şərait yaratmışdılar. Buraya

Əhli-Beyt (ə) məktəbinin barışmaz müxaliflərindən olan Qəzzali də

böyük ehtiramla dəvət olunmuşdu. Təbii ki, bu rəftar Misir Fatimi

hakimlərinin Əhli-Beyt (ə) bulağından sirab olmalarından irəli gəlirdi.

Burada qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Al-Buye və Suriyanın şimalında

yerləşən Al-Həmdan höküməti də digər məzhəblərə qarşı eyni cür rəftar

edirdi. Bu gün Misirin ən böyük elmi mərkəzi olan Əl-Əzhər Universiteti

Fatimilər höküməti dövründə Əhli-Beyt (ə) ardıcıllarının islahatçı

təfəkkürünün mirasıdır ki, bir İslam ölkəsində cilvələnib. O zaman bu

elmi mərkəzdə bir şeyx Fatimi məzhəbini, digəri Maliki, üçüncüsü

Hənəfi və dödüncüsü Şafii məzhəbini tədris edirdi. Təqribən belə

əməkdaşlıq, vəhdət və fikir azadlığı hətta günü bu gün də müəyyən bir

elmi mərkəzdə qeyri-mümkündür, hakimiyyət və ya ictimai təhlükəsizlik

də buna şərait yaratmış olsa belə. Bu təhlükəsizlik o dövrkü cəmiyyətdə

Fatimi hakimlərinin vahid İslam ümmətinə və digər məzhəblərə

hörmətindən qaynaqlanırdı.

Hicri-qəməri tarixinin yeddinci əsrində yaşamış Əhli-Beyt (ə)

məktəbinin əvəzsiz alimi Əllamə Hilli adı ilə tanınan Cəmaləddin bin

Mutəhhər İslamın və ümmətin şərəfini qorumaq məqsədilə çox dəyərli

addımlar atmışdır. Belə ki, o, əsl Əhli-Beyt (ə) maarifindən və

təlimlərindən istifadə edərək, Sultan Məhəmməd Xudabəndənin

dövründə İslam dini şiddətli böhranla üzləşdikdə məzhəblər arasında

yaranan ixtilafları asanlıqla aradan qaldırmış və nurlu İslam dininin öz

həyatını davam etdirməsinə səbəb olmuşdur. Bu ixtilaflar o yerə çatmışdı

ki, məzhəb böyükləri və tərəfdarları digər məzhəbi rədd və özünün

doğruluğunu sübut etmək üçün hətta Qurani-Kərim kimi müştərək və

danılmaz əsasları belə inkar edirdilər. Bu məsələ yenicə İslam dinini

qəbul edənlərin (monqolların) dindən uzaqlaşmasına səbəb olurdu. Məhz

belə bir böhranlı dövrdə Əllamə Hillinin bu problemlərin həllində

oynadığı tarixi və mühüm rol heç kimə gizli deyil. Sultan Məhəmməd

Xudabəndənin Əllamə Hilli ilə tanışlığı sayəsində İslamı qəbul etməsi bu

böyük alimin uzaqgörən və müdrik rəftarının bir nümunəsi idi. Bu dövrdə

çoxlu sünni və şiə alimləri Əllamə Hillinin meydana gətirdiyi sağlam

mühit sayəsində yenidən özlərinin dini fəaliyyətlərini davam etdirdilər.

Tarix 57

Səfəvilər dövrünün bütün alimləri, o cümlədən, Mühəqqiq Kurki,

Şeyx Bəha, Molla Sədra, Əllamə Məclisi və Xansari kimi alimlər digər

İslam firqələrinin başçıları ilə sağlam və elmi dialoqların aparılmasını

vurğulayır və bunu ən düzgün yol hesab edirdilər. Onlar Səfəvi dövlətinə

qarşı düşmənçilik ideologiyasına görə Kiçik Asiya və Diyarbəkrdə

minlərlə Əhli-Beyt (ə) tərəfdarlarını öz qanına qəltan etmiş Osmanlı

dövlətinin o dövrdəki başçısı İkinci Sultan Səlimin cinayətləri

müqabilində müsəlmanlar arasında qardaş qırğınına yol vermədilər. Bu

da din alimlərinin İslam məzhəbləri arasında birliyin qorunmasını vacib

sayan islahatçılıq ideyalarının və öz xalqına və millətinə üz vermiş zülm

və təzyiqlərə baxmayaraq İslami vəhdət məsələsinə önəm vermələrinin

bariz nümunəsidir.

Müasir dövrdə də şiə alimləri İslami birliyi və məzhəblər arasında

yaxınlaşmanı özlərinin əsas prinsiplərindən hesab edirlər. Ayətullah

Burucerdi, Ayətullah Kaşani, Ayətullah Hayeri, Ayətullah İmam

Xomeyni, Ayətullah Xamneyi, Ayətullah Sistani və digər alimlər və

təqlid mərcələri bütün dünyada İslami birliyin bayraqdarlarıdır. İran xalqı

və dövlətinin məzlum Fələstin xalqını sünni olmasına baxmayaraq,

hərtərəfli dəstəkləməsi, İran İslam Cümhuriyyətinin dahi rəhbəri Həzrət

İmam Xomeyni tərəfindən mübarək Ramazan ayının axırıncı cümə

gününün Ümumdünya Qüds günü elan edilməsi, həmçinin, İranın dini

lideri Ayətullah Xamneyi tərəfindən 2007-ci ilin İslami birlik ili elan

edilməsi şiə alimlərinin vəhdət, sülh şəraitində birgəyaşayış və İslami

vəhdət məsələsinə qəlbən olan etiqadlarının göstəricisidir.

Bu islahatçılıq və yenilik baxışları dövrü problemlərin və

məsələlərin düzgün dərk edilməsindən irəli gəlir və yalnız İranlı din

alimlərinə aid deyil. İraqda, Livanda və digər İslami ölkələrdə olan Əhli-

Beyt (ə) tərəfdarları və alimləri də vəhdət və İslami birlik məsələsinə

tamamilə eyni mövqedən yanaşırlar. Seyid Həsən Nəsrullah və digər

Livan alimlərinin rəhbərliyi ilə Cənubi Livanda yaşayan müsəlmanların

sülhsevərlik və humanist rəftarları, həmçinin, Ayətullah Sistaninin İraqı

işğal edən qüvvələr və terroristlər müqabilində tədbirli rəftarlarını da bu

baxımdan araşdırmaq olar. Belə ki, İslam düşmənləri İraqın Samira

şəhərindəki və digər şəhərlərdəki müqəddəs ziyarətgahları hücuma məruz

qoymaqla və İslam məzhəbləri arasında təfriqə salmaqla özlərinin şeytani

məqsədlərinə çatmaq istəyirdilər. Lakin Ayətullah Sistaninin müdrik

tədbirləri və fətvaları sayəsində baş verə biləcək fitnənin qarşısı alındı.

Eyni zamanda bu şiə alimi bütün sağlam və dindar qüvvələrin birləşib

istismarçılara və sionistlərə qarşı mübarizə aparmağına icazə verərək

58 Щикмят

Əhli-Beyt (ə) tərəfdarlarını səbrə və dözümə dəvət etdi. Böyük İslam

aliminin bu uzaqgörən və müdrik hərəkəti təkcə müsəlman ziyalıları,

alimləri və insan hüquqları tərəfdarları tərəfindən dəstəklənmədi, həm də

Səudiyyə müftiləri və Qərzavi kimi məşhur sünni alimləri də bu hərəkəti

alqışladılar. Bu gün İraq xalqı və dövləti bu məsələdə, yəni ixtilaf və

təfriqələrdən ən böyük zərbələrə məruz qalmışdır.

Sadaladıqlarımız İslam tarixi boyu din alimlərinin islahatçılıq

fəaliyyətlərinin yalnız kiçik bir hissəsi idi. Əhli-Beyt (ə) ardıcıllarından

olan alimlərin iftixarlı həyatları bu qəbildən həqiqətlərlə doludur. Bu

həqiqətlərin hər biri müsəlmanlar arasında vəhdət və birliyin

qorunmasına xidmət etmişdir.

Vəhdət və İslami birlik ideyası əsil İslam mədəniyyətindən

qaynaqlandığı üçün özünün həyatı boyu dardüşüncəlilik, durğunluq,

gerilik, zahirpərəstlik, məsələlərə birtərəfli yanaşma, kin-küdurət,

qudrəttələblik, həsəd və siyasətbazlıq kimi bəlalarla və çoxlu qanlı

fitnələrlə qarşılaşmışdır.

Müsəlmanların hər birinin, xüsusilə azadfikirli alimlərin və

ziyalıların İslam dünyasının müştərək məsələlərində dialoq və həmrəyliyi

İslam ümmətinin birliyi sütunlarını daha da möhkəmlədəcək, müqəddəs

İslam dininin düşmənlərinin bütün hiylə və məkrlərini alt-üst edəcəkdir.

Диншцнаслыг 59

Dinşünaslıq

Абуталыб Мяммядов

Ислам ибадяти кими Щяъъин фязилятляри

Щяъъ - Мяккядяки Аллащ евинин, Кябянин зийарят едилмяси

Ибращим (я) пейьямбяр вя онун оьлу Исмаил (я) пейьямбярля ялагядар бир ибадят олса да, Ислам бу ибадятя йени, даща эениш иътимаи вя фялсяфи мязмун вермиш, ону Аллащла бяндяси инсан арасында ящдя вяфадарлыг кими йцксяк мяняви вя яхлаги дяйяр ещтива едян бир ибадят сявиййясиня галдырмышдыр.

Исламагядярки ярябляр бабаларындан галмыш Щяъъ ибадятляринин бюйцк бир гисмини унутсалар да, Тярвийя эцнцнц (зилщиъъянин 8-ъи эцнц, зявварлара Минайа йола чыхмаздан габаг су пайландыьы эцн), Яряфя эцнцнц (зилщиъъянин 9-ъу эцнц, зявварларын Яряфат даьында вцгуф етдикляри эцн) билир, гурбанларыны зилщиъъянин 10-да кясирдиляр. Лакин унутганлыглары цзцндян гурбаны бцтляря кясирдиляр. Бир груп гябиляни, башлыъасы Мяккя гцрейшилярини Кябяйя ситайиш ягидяси бирляшдирирди вя бу бирлийя дахил оланлары «ящмяс» (ъями – щцмс) адландырырдылар ки, бу да «ягидясиндя мющкям оланлар» мянасы дашыйырды. Ящмясляр Кябяни юз палтарларында зийарят едирдиляр, «щилля» (ъями – щулул), йяни эялмяляр адланан диэяр зявварлар ися зийарят цчцн йа ящмяслярдян палтар кирайя алыб эейир, йа да чылпаг зийарят едирдиляр. Сонра бу палтарлар Сяфа иля Мярвя тяпяляри арасында атылырды. Гадынлар ясасян эеъяляр тяваф едирдиляр (1, 347-374).

Гцрейшилярин тягиби цзцндян Мядиняйя щиърят едян вя бир нечя ил Щяъъ зийарятиня йолланмаг имканы олмайан Мящяммяд пейьямбяр (с) мцсялманларын гялябяляриндян рущланараг вя она назил олан вящйя ямял едяряк щиърятин 9-ъу илинин Щяъъ мювсцмцндя Щязрят Ялини (я) Мяккяйя эюндярди ки, гурбанкясди эцнц (йяум ян-нящр) Тювбя сурясинин (бу сурянин Бярая, Мцгяшгишя, Бцщус, Мцбя’сиря, Мцняггиря, Мцсиря, Щафизя, Мухзийя, Фадищя, Мцняккиля, Мцшярридя, Мцдямдимя, Язаб суряси адлары да вардыр – бах: 2, Ы/394) мюминлярин нифагдан вя мцшриклярдян узаг олмалары барядя айялярини инсанлара

60 Щикмят

чатдырсын. Бейзяви (вяфаты – 1286) тяфсириндя йазыр ки, щязрят Яли (я) Пейьямбярин (с) дявясинин белиндя Ъямрятцл-ягябяйя йетишди вя орайа топлашанлара отуз вя йа гырх айя, о ъцмлядян, ашаьыдакы айяляри охуду: «Аллащдан вя Онун Пейьямбяриндян сазиш баьладыьыныз мцшрикляря (онларла олан ящдлярин позулмасы, ялагялярин кясилмяси барядя) хябярдарлыгдыр. (Ей мцшрикляр!) Йер цзцндя дюрд ай сярбяст эязиб долашын вя билин ки, сиз Аллащы аъиз гойа билмязсиниз. Аллащ кафирляри рцсвай едяъякдир! Аллащдан вя Онун Пейьямбяриндян бюйцк Щяъъ эцнц (зилщиъъя айында ваъиб, фярз олан Щяъъ; Гурбан байрамы вя йа Яряфя эцнц) билдиришдир! Аллащын вя Онун Пейьямбяринин мцшриклярля щеч бир ядагяси йохдур. Яэяр (кцфрдян вя ширкдян) тювбя етсяниз, бу сизин цчцн хейирли олар. Яэяр (иман эятирмякдян) цз дюндярсяниз, билин ки, Аллащын язабындан гачыб ъанынызы гуртара билмязсиниз. (Йа Пейьямбяр!) Кцфр едянляри шиддятли бир язабла мцждяля!» (Тювбя, 1-3). Сонра охудугларыны ачыглайараг деди: «Мяня дюрд шей ямр олунуб (ки, сизя чатдырым): бу илдян сонра Бейтя мцшрик йахын дурмайаъаг, Кябя еви чылпаг тяваф едилмяйяъяк, ъяннятя анъаг мюмин няфс эиряр, ким (Пейьямбярля) ящд баьлайыбса – ящди (дюрд айдан сонра) битир» (2, Ы/395). Бу щадися Ислам фикри, Ислам мядяниййяти тарихиндя мцщцм вя яламятдар бир щадися, дюнцш нюгтяси олду, чцнки Мяккя торпаьында тювщидин бяргярар олмасындан хябяр верирди. Щяъъ юз илкин мязмун вя формасында бярпа едилирди.

Ислам ибадяти кими Щяъъин фязилятлярини дцзэцн баша дцшмяк цчцн Ислам мядяниййятинин, Ислам дцнйаэюрцшцнцн тямялиндя дуран вя Гуранда да юз яксини тапан бир щадисяни нязярдя тутмаг эярякдир: Аллащ язялдян, йер вя эюйляр хялг едилмямишдян габаг, заман вя мякан хариъиндя Гийамятядяк бцтцн эяляъяк инсан нясилляри иля ящд баьламышдыр: «Будур, Ряббин Адям оьулларынын белляриндян (эяляъяк) нясиллярини чыхардыб онлары юзляриня (бир-бириня) шащид тутараг: «Мян сизин Ряббиниз дейилямми?» – сорушмуш, онлар да: «Бяли, Ряббимиз-сян!» – дейя ъаваб вермишдиляр» (Я’раф, 172). Бу о демякдир ки, инсаниййят щяля хялг едилмямишдян габаг юз ирадяси вя сечкиси иля, зор вя мяъбуриййят олмадан Аллащ гаршысында тяящщцд эютцрмцшдцр ки, Ону Рябб, Халиг вя Бир тутаъаг, Она щеч кяси вя щеч няйи шярик гошмайаъаг, ирадя азадлыьыны сахламагла юз талейини Аллащын ихтийарына веряъяк вя Гийамят эцнцнцн эялишини эюзляйяъяк ки, йахшы ямялляриня эюря савабыны, эцнащ вя гябащятляриня эюря ъязасыны алсын. Щяъъ еля бир ибадятдир ки, инсанлара илбяил Аллащла баьладыглары щямин ящди хатырладыр, онлары ящдляриня вяфа етмяйя чаьырыр.

Щяъъ ибадяти иля баьлы бцтцн йерлярин – Мяккейи-мцшярряфя вя Мядинейи-мцняввярянин, Кябя евинин, Мягами-Ибращимин, Сяфа вя


Мярвянин, Мина вадисинин, Яряфат даьынын, Мцздялифя вадисинин юз фязилятляри вардыр. Кябянин фязилятляриндян бири ъяннят йагуту сайылан Гара дашла баьлыдыр вя беля бир ягидя вардыр ки, о, Гийамят эцнц бясят едиляндя ики эюзц вя дили олаъаг, диля эялиб щагг вя сидг иля она цз сцртцб юпянляря шащидлик едяъяк.

Щяъъ ейни заманда бир сынаг йеридир. Аллащ инсанлары Щяъъя чаьырыр: «Инсанлары щяъъя чаьыр ки, сянин йанына (истяр) пийада вя (истярся дя) щяр узаг йолдан йолланан щяр ъцр арыг (йорьун-арьын) дявяляр цстцндя (сцвари олараг) эялсинляр» (Щяъъ, 27). Лакин Щяъъ инсанлара Аллащла баьладыглары ящди хатырладыр, одур ки, шейтан Мяккяйя апаран йолун цстцндя отуруб онлары Щяъдян сахламаг истяйир: «Сянин дцз йолунун цстцндя отуруб онлара (Сяня ибадят вя итаят етмяйя) мане олаъаьам» (Яраф, 16). Айяни йухарыда гейд етдийимиз мянада тяфсир едян Ябу Щамид Гязали (вяфаты – 1111) Пейьямбярин Щяъъин фязилятляри иля баьлы щядисляриндян мисал эятирир: «Шейтан щеч вахт Яряфя эцнц олдуьундан кичик, голу-ганады сынмыш, щягир вя гейзли эюрцнмяз» вя щядиси беля изащ едир ки, шейтан Щяъъ едян инсанлара Аллащын ня дяряъядя мярщямят эюстярдийини, онларын эцнащларыны неъя баьышладыьыны эюрцб гязябляняр, рянэи саралар, бели бцкцляр. Шейтан истяр ки, инсанлар Аллащын йолунда дейил, онун йолунда олсунлар, Аллаща дейил, она итаят етсинляр, йахшы вя салещ ишлярдя дейил, пис вя эцнащ ишлярдя ял-яля версинляр (3,Ы/374).

Мцсялманын шяхсиййяти онун Аллащын ямр вя гадаьаларына ямял етмяси просесиндя формалашыр. Бунларын щяр икисиня ейни дяряъядя ямял едян мцсялман камил инсан кими йетишир. Щяъъ мцсялмана юмрцндя щеч олмаса бир дяфя имкана эюря ваъиб буйурулмуш ибадят олдуьу цчцн она ямял едян инсанда камиллик сифятинин формалашмасына кюмяк едир. Кябяни тяваф едян мцсялман санки мцгяддяслийя тохунур, мянян сафлашыр. Сяфа вя Мярвя тяпяляри арасында сяй едян щаъы эцнащларынын баьышланмасыны диляйир, чцнки бу йерляр дуаларын даща чох ешидилдийи йерлярдир. Минада гурбан кясян зявварын мягсяди ган ахытмаг дейил, щяр шейдян яввял, юзцнцн Аллащын щюкмцня табечилик, Аллаща хош эетмяйян ямяллярдян, чиркин вя гябищ ишлярдян узаг олмаг язмини нцмайиш етдирмякдир.

Щяъъ едян инсан ещрама эирмякля юзцнц няфсинин истякляриндян, дцнйайа баьлылыгдан тяърид едир, Аллащдан башга щяр шейи унудур, Аллаща йахынлыг ахтарыр. Онда бяндялик щисси эцълянир вя о даща айдын шякилдя дярк едир ки, мяхлугдур, ятрафындакыларла бир мяншядян тюрямядир, щамы иля бярабярдир, щамы кими о да бир вахт юляъякдир вя Аллащ гаршысында индики кими бир палтарда дураъагдыр, одур ки, дцнйа

62 Щикмят

малына дцшкцнлцйцн, шящвятлярин гулу олмаьын, кин-кцдурятин, дцшмянчилийин ахыры йохдур. Инсана галан вя ахырда щесаба алынан мяняви тямизлик, сафлыг, доьрулугдур. Бу щисс ону ниййятлярини тямиз сахламаьа тящрик едир. Сящаби Ибн Мясуд (вяфаты – 652) Гуранын «Орада зцлмя, щагсызлыьа мейл етмяк истяйянляря дя шиддятли язабдан даддыраъаьыг» (Щяъъ, 25) айясиня истинадян дейирди ки, Мяккя кими икинъи бир шящяр тапмазсан ки, бурада инсана ямялляриндян габаг ниййятляриня эюря ирад тутулсун (3, Ы/379).

Мяккяни шяряфляндирян Мясъидцл-щярамдырса, Мядиняни мцняввяр едян Пейьямбярин мясъидидир. Щядислярдя дейилир ки, Пейьямбяр мясъидиндя бир намаз Мясъидцл-щярамдан башга щяр щансы мясъиддя гылынан мин намаздан артыгдыр. Пейьямбяр ону сямимиййятля зийарят едян щяр кяс цчцн шяфаятчи олар.

Щяъъ язямятли бир топлантыдыр. Бу топлантыда инсанлар арасында ирг, рянэ, дил, сосиал мягам, мцлкиййят, миллиййят фяргляри арадан галхыр, ейни палтарда, ейни ибадятляри йериня йетирян, ейни дуалар едян инсанлар ващид бир кцтляйя чеврилир, бир олурлар. Сонра топланты иштиракчылары бу бирлик ящвал-рущиййясини юзляри иля вятянляриня апарыр вя газандыглары тяърцбяни, эюрцб-эютцрдцклярини, Ислам дяйярлярини башгаларына да ютцрцрляр. Бу дяйярлярин ясасында ися йахшылыг ямр етмяк вя пис ямяллярдян чякиндирмяк принсипи дурур, чцнки буйурулмушдур: «Сиз инсанлар цчцн защиря чыхарылмыш ян йахшы цммятсиниз, йахшы ишляр эюрмяйи ямр едир, пис ямяллярдян чякиндирир вя Аллаща иман бясляйирсиниз» (Али-Имран, 110).

ЯДЯБИЙЙАТ: 1. Ъавад Яли. Ял-Мцфяссял фи тарих ял-яряб гяблял-Ислам. Ъ.ВЫ. Бейрут-Баьдад, 1970. 2. Тяфсир ял-Бейзави. Ъ.Ы-ЫЫ. Бейрут, 1408/1988. 3. Ищйа цлум яд-дин. Тясниф ял-имам Яби Щамид Мцщяммяд бин Мцщяммяд ял-Ьязали. Ъ. Ы-В. Гащиря, 1413/1992.


Samir Pənahov

İmam Hüseyn (ə) qiyamının

səbəb və nəticələri

ولتكه منكم أمة يدعون إلى الخير ويأمرون ببلمعروف وينهون عه

المنكر وأولـئك هم المفلحونİçərinizdə (insanları) yaxşılığa çağıran, xeyirli işlər görməyi əmr

edən və pis əməlləri qadağan edən bir camaat olsun! Bunlar (bu camaat),

həqiqətən nicat tapmış şəxslərdir. (Ali-İmran, 104)

Əhli-beytin (ə) hər bir nümayəndəsi öz dövründə İslam dinini

böyük təhlükələrdən qorumuşdur. Amma İmam Hüseyn (ə) qiyamının bu

işdə xüsusi yeri və əhəmiyyəti vardır. Bu əzəmətli qiyam İslamı məhv

olmaq təhlükəsindən qorudu və müsəlmanların itmiş izzətini və

heysiyyətini onlara qaytardı. Buna görə İslam alimləri İslam dini barədə

belə buyururlar:

االمالم هضوؼی الضؼث صنیی الجمبء"İslamın banisi Məhəmməddir (s), əbədiləşməsini isə Hüseyn (ə)

təmin etmişdir."

Hər bir tarixi hadisəyə dəyər verdikdə üç şey nəzərə alınmalıdır: 1)

onun səbəbləri, 2) hədəfləri, 3) tarixdə buraxdığı izlər və nəticələri.

Kərbəla hadisəsinə bu cür yanaşsaq, əvvəlcə onun səbəblərini

araşdırmalıyıq.

İmam Hüseyn (ə) qiyamının əsl səbəbi ümmətin Allahın əmrindən

çıxıb Peyğəmbərin (s) vəsiyyətinə əməl etməməyidir. İmam Əli (ə)

Peyğəmbərdən (s) sonra xilafətdən uzaqlaşdırılıb haqqının qəsb olunması

və nəticədə Əlinin 25 il səbr etməsi bu qiyamın əsl amilidir. Əli (ə)

hakimiyyətə gəldikdən sonra 25 ilin nəticəsi olaraq daxili müharibələr

başlandı. Bir tərəfdən Təlhə, Zübeyr və Aişənin başçılığı ilə Cəməl

müharibəsi, digər tərəfdən isə Şam valisi Əbu Süfyanın oğlu

Müaviyyənin Əliyə (ə) tabe olmamağı, xəvaricin yaranması və Əlinin (ə)

şəhidliyə qovuşması sonrakı hadisələrə təkan verdi.

64 Щикмят

Həzrət Əlidən (ə) sonra İmam Həsənin (ə) dövrü çox həssas bir

dövr idi. Münafiq və xəvariclər, qoşunun yorulması və sərkərdələrin

xəyanəti İmam Həsəni (ə) Müaviyyə ilə sülh bağlamağa məcbur etdi.

Sülhün bağlanmasında digər bir səbəb də Rum imperiyasının İslam

dövlətinə hücum etməyə hazırlaşması idi. Əgər bu sülh olmasaydı, İslam

tamamilə aradan gedib məhv olardı. Həmçinin bu sülh İmam Hüseynin

(ə) qiyamına zəmin və şərait yaratdı. Sülhə əsasən İmam Həsən (ə)

hakimiyyəti müvəqqəti olaraq Müaviyyəyə verdi. Müaviyyə İslam

qanunlarını və dəyərlərini dəyişdirməyə başladı. İslam cəmiyyətini

dəyişdirmək üçün Müaviyyənin istifadə etdiyi əsas üsullar aşağı-

dakılardan ibarət idi:

1. Peyğmbərin (s) əqidəli səhabələrini və Əlinin (ə) dostlarını

öldürmək.

2. Bəzi səhabələrə pul verib Peyğəmbərin (s) dilindən yalan

hədislər uydurmaq.

3. Bu yolla sünnə və qanunları dəyişdirmək.

4. Cəbrilik məzhəbini yaratmaq.

5. Azacıq nüfuz sahiblərini təqib və təhdid etmək.

6. Şeir və ədəbiyyat. Müaviyyə öz fikirlərini təsdiqləmək üçün

şeir variantından istifadə edirdi. Müasirləri olan nüfuzlu şairləri onun

dövlətini tərifləməyə, bu dövlətdə Allahın razılığı olduğunu və Allahı

sevən heç bir imanlı şəxsin dövlətinə qarşı qiyam etməyəcəyini

söyləməyə məcbur edirdi.

7. Özündən sonra oğlu alçaq Yəzidi hakimiyyətə gətirmək üçün

İmam Həsəni (ə) zəhərlətdirmək.

Bütün bu və digər vasitələrlə Müaviyyə müsəlmanların

hakimiyyətini, qeyrətini, haqq uğrunda canından keçmək və mübarizə

aparmaq ruhiyyəsini aradan apardı. İş o yerə çatdı ki, müsəlmanlar

Yəzidə beyət etdilər və Yəzid kimi nadürüst xəlifə oldu.

Yuxarıda qeyd olunan amillər İmam Hüseyn (ə) qiyamının

səbəblərini yaratdı.

Aşura qiyamının əsas səbəbləri bunlardır:

1) Yəzidin hakimiyyətə gəlməsi və İmam Hüseyndən (ə) beyət

istəməsi.

2) Kufə camaatının İmam Hüseyni (ə) Kufəyə dəvət etməsi.

3) Əmr be məruf və nəhy əz munkər amili (insanları yaxşı işə

dəvət etmək və pislikdən çəkindirmək prinsipi).


Beyət məsələsi

Tarixçilərin dediyinə əsasən, hicri-qəməri tarixinin 60-cı ilində

Müaviyyə öldükdən sonra Yezid Mədinənin valisi Vəlid bin Ütbə bin

Əbu-Süfyana məktub yazdı ki, İmam Hüseyndən (ə) onun üçün beyət

alsın və bu işi əsla yubatmasın. (Əl-İrşad, səh. 200)

Hələ Müaviyyənin dövründə bu işlə müxalif olan İmam Hüseyn (ə)

təbii ki, Yezidə beyət etməkdən boyun qaçırtdı. Əsas iki səbəbə görə

Yəzidə beyət etmək düzgün deyildi:

1) Yezidin açıq-aşkar günah edən, şərab içən, qumarbaz, günahsız

insanları öldürən, (İmam Hüseynin (ə) öz kəlamına əsasən) çirkin şəxs

olduğuna görə .

2) Əsasını Müaviyyə qoymuş diktatura rejimini və irsi hakimiyyəti

təsdiqləməmək üçün.

Bu iki səbəb İmam Hüseynin (ə) Yezidə beyət etməsinə mane oldu.

Kufəlilərin dəvəti

Bəni-Uməyyə hakimiyyəti küfəlilərə qan uddurmuşdu, digər tərəfdən

də Əlinin (ə) ədalətli hakimiyyəti onların yadından çıxmamışdı. Buna görə

də İmam Hüseynin (ə) Yezidə beyət etməməsini və Məkkədə əleyhinə

təbliğata başlamasını eşitdikdə İmama məktub yazıb Kufəyə dəvət etdilər.

İmam da məktubların cavabı olaraq Müslim bin Əqili öz nümayəndəsi kimi

oraya göndərdi. Kufəlilər isə əhdlərinə sadiq qalmayıb üz döndərdilər.

Əmr be məruf və nəhy əz munkər (yaxşılığa dəvət, pislikdən

çəkindirmək)

Bu prinsip İmam Hüseynin (ə) qiyamında əsas rolu oynayırdı.

İmam ilk gündən Mədinədən "əmr be məruf və nəhy əz munkər" şüarı

ilə hərəkət etmişdi. Buna sübut İmamın vəsiyyətnaməsidir:

"Mən Mədinədən özümü qorumağa, azğınlığa, həvayi-nəfsə tabe

olmağa, fəsad və zülm törətməyə görə çıxmıram. Mənim bu hərəkətdə

məqsədim babamın ümmətinin fəsadını islah etmək, "əmr be məruf və

nəhy əz munkər"i icra etməkdir. Mən babamın və atamın sünnəsi ilə

hərəkət etmək istəyirəm. Kim haqqın hörmətini qorumaq xətrinə bu

yolda mənə qoşularsa, mən öz yolumla hərəkət edəcəyəm. Qoy Allah

mənimlə bu qövm arasında hakim olsun. Həqiqətən, O, hakimlərin ən

yaxşısıdır." (Biharül-ənvar, c.44, səh.329)

Qeyd edək ki, bu üç səbəbin İmam Hüseynin (ə) inqilabında rolu

olmuş, hər biri İmam Hüseyn (ə) üçün yeni bir təklif və vəzifə irəli

sürmüşdü. İmamın bu üç amilə nisbət mövqeyi bir-birindən fərqli

olmuşdur.

66 Щикмят

- Birinci amil baxımından İmam Hüseyn (ə) müdafiə rolunu

oynayırdı. Çünki, ondan zorla beyət istəyirdilər, o həzrət də bundan

imtina etdi.

- İkinci amil baxımından İmam Hüseyn (ə) köməkçi rolunu ifa

edirdi. Çünki, onu (Kufə camaatı) həmkarlığa dəvət etmiş, o da bu dəvətə

müsbət cavab vermişdi.

- Üçüncü amil baxımından isə İmam Hüseyn (ə) etiraz edərək

hücuma keçmişdi. Çünki imamdan heç beyət istəməsəydilər də, o,

hökumətə qarşı inqilab edib onu qeyri-islami hökumət adlandıracaqdı.

Burada həmin amilləri xülasə olaraq qeyd etdik, maraqlananlar

Şəhid Murtəza Mütəhhərinin "İmam Hüseyn qəhrəmanlığı" kitabına

müraciət edə bilərlər.

Aşura inqilabının nəticələri İmam Hüseynin (ə) inqilabı İslam cəmiyyətinə böyük təsir və

nəticələr bağışladı. İndi həmin nəticələrin bir neçəsini nümunə üçün qeyd

edək:

1. Hakim dairələrin rüsvayçılığı

Bəni-Üməyyə sülaləsi öz hakimiyyətinə din adı verib İslam

hökuməti adlandırdığı, həmçinin, Peyğəmbər (s) canişini adı ilə insanlara

hakim olduqları və öz dini mövqelərini cəmiyyətdə qoruyub saxlamaq,

müxtəlif üsullardan (yalançı hədislər qondarmaqla, şair və tarixçiləri

özlərinə cəlb etməklə, cəbriyyə kimi əqidələri yaymaqla) istifadə

etdikləri üçün İmam Hüsynin (ə) inqilabı onların hakimiyyətinə ağır

zərbə vuraraq rüsvay etdi. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Yezidin

qoşununun Aşura hadisəsində suyun yolunu bağlamaq, uşaqları

öldürmək, Peyğəmbərin (s) ailəsini, qadınları və uşaqları əsir götürmək

kimi insanlıqdan uzaq olan bir sıra işləri onların rüsvayçılığında böyük

rol oynadı və bununla da Yezid insanların nifrətini qazandı. Belə ki,

həmin dövrün şəxsiyyətlərindən biri olan Mücahid deyir: "And olsun

Allaha, müsəlmanlar hamı bir nəfər kimi, Yəzidi lənətləyib söydülər və

eyb tutub ondan üz döndərdilər". (Təzkirətul-xəvass, səh. 262)

2. Şəhadət sünnəsinin dirçəlməsi

İslam Peyğəmbəri (s) Allaha iman əsasında müsəlmanlara şəhadət

sünnəsini aşılamışdı. Müsəlmanların tarix boyu qələbəsinin əsas səbəbi

şəhadət ruhiyyəsinin sayəsində olmuşdu. Amma Peyğəmbərdən (s) sonra

İslamın məcrası yavaş-yavaş dəyişdirildi. İş o yerə gəldi ki, Müaviyyə

xilafətə çatdı və şəhadət ruhiyyəsini tamamilə müsəlmanlardan aldı.

Artıq müsəlmanlar haqsevərlik, insanpərvərlik və bu kimi dəyərlərə

laqeyd yanaşırdı və hətta Yəzid kimi alçağa belə beyət etdilər.


İmam Hüseyn (ə) bu ruhiyyəni dirçəltdi və müsəlmanları

biganəlikdən ayıltdı.

3. İslam ümmətində qiyam

İmam Hüseynin (ə) hünər yaradan qiyamı İslam cəmiyyətində baş

vermiş çoxsaylı qiyam və hərəkatların başlanğıcı oldu. Bu qiyamlardan

bəzilərini oxucuların diqqətinə çatdırırıq:

a) Təvvabin qiyamı: Kufədə baş vermişdir. İmam Hüseyni (ə)

Kufəyə dəvət edən və onu müdafiə etməyənlərin qiyamı. Bu şəxslər

İmamın şəhadətindən sonra etdikləri əməllərinə görə peşman olub tövbə

etdilər. Buna görə "təvvabin" (tövbə edənlərin) qiyamı adlandı. Bunlar

söz verdilər ki, İmamın qatillərini öldürsünlər, yaxud bu yolda şəhid

olsunlar.

b) Muxtarın qiyamı: Bu qiyam Muxtar bin Əbu Ubeydə Səqəfinin

başçılığı ilə baş verdi. Məqsəd İmam Hüseynin (ə) qatillərindən intiqam

almaq idi. Qeyd edək ki, bu qiyam da Kufədə baş vermişdi.

4. Bəni-Üməyyənin süqutu.

İmam Hüseynin (ə) qiyamından sonra İslam aləmində baş qaldırmış

arasıkəsilməyən qiyamlar Bəni-Üməyyənin süqutuna gətirib çıxartdı.

Çünki Bəni-Üməyyəyə qarşı olan qiyamların əksəriyyəti İmam Hüseynin

(ə) qatillərindən intiqam almaq məqsədini güdürdü.

İmam Hüseynin (ə) qiyamının təsiri təkcə həmin dövrü əhatə

etmirdi. Dövrümüzə kimi baş vermiş qiyamların yaranmasında əsas rol

oynamışdır. Nəinki İslam aləmində, hətta qeyri-islami cəmiyyətlərdə baş

vermiş qiyamlara öz töhfəsini vermişdi. Misal üçün, Hindistan azadlıq

hərəkatını qeyd etmək olar. İslam aləmində baş vermiş qiyamlara gəlincə

isə bunların fövqündə İran İslam İnqilabı durur. Bu inqilab Aşuradan

sonra baş vermiş inqilabların ən əzəmətlisi və təsir dairəsinin ən geniş

olduğu bir inqilabdır. İran İslam İnqilabının əzəmətli rəhbəri Ayətullahül-

uzma Seyid Ruhullah Musəvi Xomeyni (r) İmam Hüseyndən (ə) ilham

alaraq xalqı ayıltdı və dövrün zalımlarına qarşı mübarizəyə qalxdı. Bu

inqilabın ərsəyə gəlməsində Məhərrəm və Səfər aylarında İmam

Hüseynin (ə) Aşurasını yad etmək və əza məclislərini keçirtmək xüsusi

rol oynamışdır.

İmam Xomeyni (r) bu barədə buyurur:

"Güman etməyin ki, əgər əza məclisləri, sinəzən və növhə dəstələri

olmasaydı, 15 xordad qiyamı (İslam inqilabı) baş verəcəkdi."

"İran İslam inqilabı Aşura və böyük İlahi inqilabdan saçan bir

şüardır."

68 Щикмят

"Qələbəmizin qaynağı olan söz birliyi, əza və matəm məclisləri,

İslamı təbliğ edən yığıncaqlardan irəli gəlir."

"Bizim vəzifəmizi Seyyiduş-şühəda İmam Hüseyn (ə)) müəyyən

etmişdir. Döyüş meydanında sayınızın azlığından qorxmayın, şəhadətdən

qorxmayın. Əzəmətiniz qədər, ideyanızın yüksəkliyi qədər zəhmətə

qatlaşmalısınız."

Bütün bunları nəzərə aldıqda Aşura qiyamının təsir dairəsinin

müəyyən zaman və məkana aid olmadığını anlayarıq. Halbuki Aşura

hadisəsi yarım gündən çox davam etməmişdir.

Burada sözümü İmam Sadiqin (ə) kəlamı ilə tamamlamağım yerinə

düşərdi:

کل یم ػبىؿا کل اؿض کـثالء"Hər gün Aşura və hər yer Kərbəladır"

Ираншцнаслыг 69

Ираншцнаслыг

Афят Рцстямова

Urmiya şairləri (Məhəmməd Deyhimin

"Təzkireye-şüəraye-Azərbaycan" kitabından)

Urmiya şəhəri Qərbi Azərbaycan əyalətinin mərkəzi və məşhur şə-

hərlərindən biridir. Şərq tərəfdən Urmiya gölü və qərbdən Türkiyə ərazisi

ilə həmsərhəddir.

Urmiya Tehrandan 921 km şimal-qərbdə, Təbrizdən 293 km cənub-

qərbdə, Xoydan 144 km cənubda və Məhabaddan 132 km şimal-qərbdə

yerləşmişdir. O dəniz səviyyəsindən 1342 m yüksəklikdədir və Tehranla

saat fərqi 15 dəqiqə 20 saniyədir. Bu tarixi şəhər keçmişdə dəfələrlə

güclü tufanlara düçar olmuşdur və hər dəfə çoxlu tələfat və dağıntılar

vermişdir.

Yadların müdaxilələri, qarətçilərin və əcnəbi nökərlərin basqınları bu

gözəl şəhəri viran etmişdir, lakin namuslu və vətənpərvər əhali şəhəri

qarətlərdən qurtarmış və göründüyü kimi bölgəni abad saxlaya bilmişdir.

Bölgədə aparılan qazıntılar nəticəsəndə qədim dövrlərin abidələri

tapılmışdır ki,onlardan bəziləri miladdan 2 min il əvvələ aiddir,bu da

bölgənin çox qədim tarixə malik olduğunu sübut edir.

Urmiyanın məşhur şairləri və söz ustadları olmuşdur. Burada biz

Azərbaycan türkcəsində yazmış şairlər haqqındaki biblioqrafik məlu-

matlardan seçmələr təqdim edirik.

Pərişan Urmiya

Adı Mirzə Hüseynəli, hicri-qəməri 14-cü əsr Urmiya şairlərindən idi

və şeirdə Pərişan təxəllüsünü götürmüşdü. Bir neçə qitədən başqa şeirləri

yox idi, bəzən vəzn və ahəngi də pozurdu. Bəzi təzkirələrdən məlum olur

70 Щикмят

ki, 80 yaşında da şeir deyirdi, lakin onun doğum trixindən əldə heç nə

yoxdur. Pərişanın azəri ləhcəsində yazdığı türkcə şeirlərindən nümunə:

Saqi, təəllül eyləmə, cami-billurin al ələ,

Dur bir ayağə, tut əlim, rəhm eyləyib himmət elə.

Mən hicr evində münzəvi, yarəb, rəvadu bu məgər

Yarım verə əğyarla seyri-səfadə əl-ələ.

Eldən uzaxta düşmüşəm,qürbət evində ağlaram,

Mən nə edim, çarəm nədür, karım düşübdür müşkülə.

Cahangiri

O, şəmsi 1247, hicri-qəməri 1285-ci ildə Urmiyada anadan olmuşdur.

Cahangirin adı Hüseyn idi. O, təhsilini bitirdikdən sonra hərbi xidmətə

getmişdir. Əcdadları da hərbi xidmətdə olmuşdular və onlardan bəziləri

Səfəvi və Qacar hökmdarlarının adlı-sanlı və məşhur sərkərdələrindən

idilər. Mərhum Hüseyn xanın “Etezade-nezam” ləqəbi var idi və general

rütbəsini almaq şərəfinə nail olmuşdu. Dünya müharibəsi dövründə

Urmiyanın bələdiyyə rəisi və həmin ildə polis rəisi təyin olundu.

O,dəfələrlə şəhər məclisinin üzvü,rəisi,seçki komissiyasının üzvü

seçilmişdi və sonra Urmiyanın Qırmızı Aypara cəmiyyətinin rəisi oldu və

həmişə ictimai işlərdə iştirak edirdi və dəyərli xidmətlər göstərirdi.

Mərhum Hüseyn xan şair idi, yaxşı şeirlər yazırdı və çox vaxtlar öz

övladları ilə şeirləşirdi. O, şeirdə “Pərvin” və ya “Cahangiri” və bəzən

“Rəhi” təxəllüsünü götürürdü. Bu da onun Azəri ləhcəsində bir qəzəli:

Suzi-ahımnən yanar hər ləhzə min pərvanələr,

Eşq odu yapmış əcəb sinəmdə atəşxanələr.

Gər sevər divanələr divanəni, amma nədür

Bu cununi-eşqdən yeksər qaçur divanələr.

Rönəq yaquti ol ləli-ləbün gözdən salub,

Əqdi-mirvaridi həm ağzundəki dürdanələr.

Gül gülüstan içrə bir rəftareyi-can mayəsi,

Ta səni görməklə can tapsun hami cananələr.

Rəşid Əfşar

Adı Əbdürrəşid, Mirzə Məhəmməd Şəfi Mahmud Ləvi Əfşarın

övladı və hicri qəməri 13-cü əsr şairlərindəndir.


O, savadlı və bilikli adam idi və "Əfşar tarixi" onun əsərlərindəndir

ki, hicri qəməri 1283, şəmsi 1245-ci ildə yazmışdır.

O, hərtərəfli biliyə malik, ustad və məşhur şairlərdən biri idi, türkcə

və farsca şeirlər yazırdı və şeirdə Rəşid təxəllüsünü götürmüşdü. Onun

şeirləri məzmun cəhətdən orjinal, mənalı, mükəmməldir və ələlxüsus,

rəvanlığı ilə diqqəti cəlb edir. Bu da azəri ləhcəsində bir şeir:

Gər sönsə eşq odu olur könlüm qərarsız,

Dözməz belə səməndər və pərvanə nəsarsız.

Yarəb, nədür bu eşq ki, afaqı doldurub,

Hər kimdə yoxdu eşq olur etibarsız.

Güldə nə ab və rəng var, ol məhigülzarə bax

Var nə səfası gülşənin, baği-camali-yarə bax.

Turrə müşkbardur, dövri-ruxundə çinbeçin,

Məst göz ilə qıl nəzər, qəmzeyi-cani-şekarə bax.

Aciz Urməvi

Müəlliflərin əlində olan təzkirələrdə bu şair barəsində bir məlumat

yoxdur, lakin “Bozorqan və Soxənsərayane-Azərbaycane-qərbi” kitabı-

nın müəllifləri onun tərcümeyi-halı haqqında geniş tədqiqatlar və dəqiq

məlumatlar əldə etmişlər:

“Təxəllüsü Aciz olan Şeyx Cəlil Ədibül-Üləma Urmiya şairlə-

rindəndir ki, Fətəlişah Qacar dövründə İran-rus müharibələrində sağ idi.

Şairin bəzi şeirlərindən belə nəticə çıxarmaq olar ki, o, bir müddət

səfərdə imiş və Məkkə ziyarətinə nail olmuşdu. Bəzən özünün qürbət

əzabından və yoxsulluğundan şikayət edərək vətəni xatıtlayır. Başqa bir

yerdə isə Qəzvin və Zəncandan söz açır və bu diyarın gözəllərini vəsf

edir. Bu da azəri ləhcəsində kiçik bir qəzəli:

Düşsün yerə məşşatə, görüm şanə əlinnən.

Sədparə olubdur deli divanə əlinnən.

Çeşmi-siyahun kaseyi-xun ilə dolubdur,

Qorxum budi düşsün yerə peymanə əlinnən.

Əl çək bu səri-zülfdən axır edərəm ərz,

Sultani-Kərəmpişə Kərimxanə əlinnən.

72 Щикмят

Aşiq Urməvi

Adı Mustafa idi, Urmiyanın Şeytanabad kəndində anadan olmuşdu.

O, uşaqlıqdan çobanlıq edirdi və 25 yaşında ikən ailə qurdu.

Aşiq Mustafa doğrudan da aşiq və əzab çəkmiş sənatkardır, onun

savadı yox idi, lakin bayatılar qoşmuş və qəmli səslə öz sazı ilə kəndlərdə

oxuyurdu və xalqın marağına səbəb olmuşdu. Aşiq Mustafa hicri-qəməri

1290, şəmsi 1252-ci ildə Urmiyanın “Barənduz” kəndində vəfat etdi.

Türk dilində şeirlər deyirdi. Bir neçə beyt:

Qadir Allah budur səndən diləgim,

Altmış min gülşənim, bağım olaydı.

Hay-hay deyib düşmən üstə gedəndə,

Dalımca altmış min dəlim olaydı.

Altmış min oğlanım kəkili dəstə,

Altmış min gəlinim dodağı püstə.

Altmış min toyuğum yumurta üstə,

Ona görə ördək, qazım olaydı.

Altmış min naxırım, altmış min quzum,

Altmış min qoyunum, altmiş min quzum,

Altmış min gəlinim, altmış min qızım,

Altmış min incə bel yarım olaydı.

Mayıl Əfşar

Adı Mirzə Həsən, hicri-qəməri 13-cü əsr şairlərindəndir ki, Şeyxüş-

şüəra ləqəbli və Mayıl xəllüslü idi. O, Nəsrəddin şahın hökmdarlığı

dövründə xarici işlər nazirliyində vəzifə sahibi idi Ləngə limanında

yaşayırdı. Mayıl Ləngə limanında narahat idi və dəfələrlə xahiş etmişdi

ki, un iş yerini dəyişsinlər, lakin xahişinə cavab olmamışdı. Bir gün iş

yerini tərk etdi və ehrana getdi, onu qiyamçı kimi tanıyıb, sözlərinə cavab

verməyə hazır olmadılar. Çarəsiz laraq, əlinə qələm alıb, məsuliyyət

daşıyanlara öz qara bəxtindən söyüş və nalayiq sözlər yazmış və

doğulduğu yer Urmiya yadına düşmüşdür. Mərhum Mayılın Tehranda

rüzgarı sıbçılçq və işsizliklə keçib. Onun türkcə şeirlərindən bir nümunə:


Bivəfa dilbər giriftari-cəfa eylər məni,

Dəhrdə rüsvayi-xəlq və bivəfa eylər məni.

Gəh mənilə düşmən eylər yüz mükərrəm dostu,

Gah min biganə ilə aşina eylər məni.

Mühit

Adı Hacı Mirzəli Əsğər, Hacı Mirzəli Sədrəzakirinin övladı idi. O,

Mühit təxəllüsünü götürmüşdü və şəmsi 1251, hicri-qəməri 1289-cu ildə

Urmiyada anadan olmuşdu. Olduqca şirinsöhbət idi,ərəb və fars dillə-

rində şeir deyirdi. Əsrinin əksər şairləri və nüfuzlu adamları ilə dost idi

və onlarla əlaqəsi vardı.

Mühit ərəb və fars ədəbiyyatında ustad və kifayət qədər dərin

məlumata malik idi.Mömin idi və dini adət-ənənələri və mərasimləri

yerinə yetirərkən ən kiçik qüsura belə yol verməzdi və bəzən fəsad və

yaramazlıqlarla kəskin mübarizə edirdi. Mühitin türkcə şeirlərindən bir

nümunə:

Bu şəhərdə var bir neçə biiman köpək oğlu

Zahirdə bəşər,batini şeytan köpək oğlu.

Olsaydı əgər Kərbübəla içrə verərdi

Yetmiş iki nahəqq qana fərman köpək oğlu.

İnsaf degil, söyləmə Mərvan o xəbisə,

Etməz o edən işləri Mərvan köpək oğlu.

Bir ayə Quran oxusa can verir, əmma

Yüz səhfə cəridə oxur asan köpək oğlu.

Gahi başına börk qoyar, gah əmmamə,

Axırdə qoyar şapqa o biiman köpək oğlu.

Məscid qabağın istəyir dükan edə yəni,

Allah qabağında aça dükan köpək oğlu.

Məxfi Əfşar

Adı Mirzə Əsədulla, Məhəmməd Cəfərin övladı hicri-qəməri 1231,

şəmsi 1253-cü ildə Urmiyada anadan olmuşdur. İbtidai təhsilini

zəmanəsinin müəllimlər divanxanasında almış və sonra mütaliə sayəsində

74 Щикмят

şeir və ədəbiyyatda dərin biliyə yiyələnmişdir. Məxfi Mirzəli Əsğər

Mühit, Mir Cəlal Sabir, Hacı Abbas Məhzun və bir neçə başqa şairlərlə

səmimi dost olmuşdur və çox vaxtlar birlikdə yığıncaq və görüşlər

keçirirdilər. O, Həzrət Hüseyni ziyarət etmək üçün Kərbəlaya səfər etmiş

və qayıtdıqdan sonra tənhalığa çəkilərək tərkdünya olmuşdur. Məxfi

şəmsi1333-cü ildə vəfat etmişdir. Divanının nüsxəsi oğlu Hacı Firuzda

vardır. Onun türkcə şeirlərindən bir nümunə:

Səndən sənəma, etməm gile mən,

Etsəm düşərəm dildən dilə mən.

Sənsiz iki gün tab etməz idim,

Nə növ dözüm ildən-ilə mən.

Sən get gecələr əğyarlə yat,

Qoy sübh eyləyim min ahlə mən.

Az qaldı sənin dərdindən olam

Divanələrə sərselselə mən.

Dəryayi-qəmun qərq etdi məni,

Müşküldi yetəm bir sahilə mən.

Barı-qəmini dayim çəkərəm,

Bəlkə yetişəm bər mənzilə mən.

Neşati Əfşar

Adı Məhəmməd Hüseyn, təxəllüsü Neşatidir ki, Urmiyanın əfşar

tayfalarındandır və Urmiyada anadan olmuşdur. Peşəsi misgərlik və mis

alveri idi. O, şair idi, ahəngli təbə malik idi və yaxşı şeirlər deyirdi.

Qəzəl, məsnəvi və qəsidədən geniş biliyi və məlumatı vardı. Türk və fars

dilində, azəri ləhcəsində şeir deyirdi və Sədiyə çox marağı olub.

Məhəmməd Hüseyn Neşati hicri qəməri 1337, şəmsi 1297-ci ildəki

ümumi qiyamda kədərli vəziyyətdə həyatla vidalaşdı. Onun şeirləri çap

olunmayıb və toplanmayıb və pərakəndə vərəqlərdən ibarətdir. Neşatinin

azəri ləhcəsində bir qəzəli:

Ey müstəqim əlif kimi can içrə qaməti.

Bər cilvə qili-qiyamlə göstər qiyaməti.

Bərpa edər qiyaməti baği-beheşt ara,

Tuba görə bu qaməti,bu eşteqaməti.

Cari edər o nəxli-məlahət əyağınə,


Giryan gözüm bulaği, sereşk nədaməti.

Can niszrdur pəyaminə cananın, ey səba,

Ver müjdeyi-rəsaləti, al bu ğəraməti.

Müştaqəm el məlamətinə, çün əzəl güni,

Nuş etmişəm reza ilə zəhri-məlaməti.

Adsız Urmiya

Adı Əli Şərif Delyidir ki, şeirdə Adsız təxəllüsünü götürmüşdür. O,

şəmsi 1334, hicri-qəməri 1375-ci ildə anadan olmuş və orta təhsilini

Urmiyada almışdır. Sonra Tehranda universitetə daxil olmuş və təhsillə

məşğul olmuşdur və hal-hazırda azad peşəsi vardır.

Adsız 16 yaşından şeir yazır, bir neçə cild şeir dəftəri vardır ki, çap

etdirmək istəyir. O, satirik şeirlərdə də özünü göstərmişdir və bu qəbildən

olan şeirlərdə təxəllüsü (Bacadan baxan) və ya (Mirzaqdır)

Adsızın şeirləri çox vaxt “Varlıq” məcəlləsində və “Furuqe-azadi”

qəzetində çap olunur.Onun şeirlərindən bir nümunə:

Divaneyi-puləm mən zəncir, eləyin zəncir.

Bimari-çek səftənə, tədbir eləyin tədbir.

Əmlaki-varım hədsiz, banklarda varım milyon.

Tülkü kimi insani, sərmayə edər çün şir.

Göydən mənə pul yağsa, nemətlərə qərq olsam,

Pul içrə boğulsam da, ölsəm demərəm bəsdir.

Bir ömür kələkbazlıq etdım ki,qazandım mən,

Fikr etmə ki,mən müftə oldum belə bir tacir.

Lazimdi bu dünyada həm pulsuz və həm pullu,

Qayda belədir qardaş, olma belə çox delgir.

Puldan sora bir ayri söz anlamaram hərgiz,

Qoy eyləsin ariflər: hər yerdə məni təkfir.

Tənha Urmiya

Adı Əbdülhüseyn Şirpəncə Rezayidir ki, şeirdə Tənha təxəllüsünü

götürüb. O, şəmsi 1325 (1365)-ci ildə Urmiyada anadan olmuşdur.

76 Щикмят

Tənhanın şeir və ədəbiyyata çox marağı vardır. O, ibtidai təhsilini

Urmiyada almış və sonra təhsili tərk etmişdir və tikintidə nəqqaşlıq peşə-

si ilə məşğul olmuşdur. Tənha 10 yaşından şeir deyir və kitab mütaliəsinə

maraq göstərir. İndiyə qədər “Yaşil yarpaq” və “Həyat nəğmələri” adlı

iki cilddə şeirlər divanı çap etdirmişdir. Onun bir neçə rübaisi:

İstər mənə fərzanə de, istər də dəli.

İstər məni cəbri tani, ya mötəzəli.

Bir əl gəlir ixtiyarimi əldən alir,

Hər göz ki, görər, görünməz o gizlin əli.

Şadlıq tükənib cahanda, qəm qurtulacaq.

Var-yox nə ki, vardi biş və kəm qurtulacaq.

Zalım yetəcək cəhanda öz keyfərinə,

Məzlum da çatıb həqqə, setəm qurtulacaq.

Aşiq odu, göydə ulduzu-mahi görə.

Yerdə sinələrdə ucalan ahi görə.

Allah eşidəndə, canına rəşə düşə,

Yarpaqda, ağacda, daşda Allahi görə.

Tilim Xanlı Urmiya

Tilim Xanlının adı Həmid Əhmədzadədir ki, şeirdə Tilim təxəllüsünü

götürüb. Şəmsi 1332-ci ildə Urmiyada yoxsul və kasıb bir ailədə doğul-

muşdur. Ailəsi, o 5 yaşında ikən Təbrizə getmiş və orada yaşamışlar. Ti-

lim ibtidai məktəbin 5-ci sinifinə qədər dərs oxumuşdu. Maliyyə imkanı

olmadığından təhsilini davam etdirə bilmədi və şəmsi 1347-ci ildə “Məh-

de-azadiye-Təbriz” qazetində işə qəbul olunaraq, mətbəə işlərilə məşğul

oldu. Tilimin şeirə çox marağı vardır. Onun şeirlərindən bir nümunə:

Qalx yenə keçmiş təki,

Həqqini al, Təbrizim.

Zülmü kökündən qazıb,

Lərzəyə sal, Təbrizim.

Günlərivi birbə-bir,

Yad eləyir övladın.

Sən əbədi bir ocaq,

Dünyada qal, Təbrizim.


Baxma ki, düşmən baxır,

İndi də var xor sənə.

Bir uca baş sən kimi,

Yoxdu misal, Təbrizim.

Sən gətiribsən bu gün

Ellərə azadlığı.

Qurtuluşun marşını

Dur yenə çal, Təbrizim.

Şeyx Məhəmməd hanı?

Bəs niyə nitq eyləmir?

Olmuya düşmən onu

Eylədi lal, Təbrizim.

Cəfəri Urmiya

Adı Beytulla olan Cəfəri şeirdə Cəfəri təxəllüsünü götürüb, Lur

Balacuq kəndində bir kəndli ailəsində anadan olmuşdur.

Cəfəri təhsil üçün şəhərə getmiş və ali təhsillə məşğul olmuşdur,

təbiət sahəsində təhsil almışdır və sonradan təhsilini davam etdirmək

üçün Tehrana getmiş və tərcümə məktəbində ərəb dili sahəsində yüksək

diplom almışdır.

Cəfərinin epik şeirlərə marağı vardır və çox vaxt bu janrda şeirlər

yazır.”Qan bayramı” adlı divanı Tehranda nəşr edilmiş və hal-hazırda on

mindən artıq şeirləri vardır ki, çap olunacaqdır. Onun şeirlərindən bir

nümunə:

Allah-allah çağirir ta ki, sümük, qan, ətimiz

Allahın rəhmətinə bağlidi heysiyyətimiz.

Heç qələt eyliyə bilməz nə qədər şeytan ola,

Çün böyük şeytani heyrətdə qoyub qeyrətimiz.

Hamı millət götürüb əsləhəsin oldu bəsic,

Şərq və qərbi edəcək fəth bizim millətimiz.

Kargər ölkədə çün bağladi himmət kəmərin,

Bundan artiq daha rüşt edəcək sənətimiz.

78 Щикмят

Dirilik birlik iləndir, budu hər fəthə dəlil,

Hər nəmiz hiç zad olar, olmasa gər vəhdətimiz.

Cəngi heç vəqt unudub keçmə ki, rəhbər buyurub:

Bağlıdır cəngə bu gündə şərəf və izzətimiz.

Biz Hüseyn aşiqiyik, din və şərəf məftunu,

Qandı meydanda bizim zivərimiz, zinyətimiz.

Haməd

Adı Mirzəli Musəvi Makuyi, Mir Həmidin övladıdır ki, şəmsi 1308-

ci ildə Makuda anadan olmuş, 9-cu sinifə qədər təhsil almış və

mədəniyyət idarəsində xidmət etmiş, sonradan orta təhsil diplomu da

almışdır. Mirzəli şeirdə Haməd təxəllüsünü götürür, türkcə və farsca şeir

yazır.

1356-cı ildə təqaüdə çıxmış və hal-hazırda şeir divanlarının mütaliəsi

ilə məşğuldur. Ondan bir şeir nümunəsi:

Yarəb, fəraq dərdini cananə kim desin.

Döndü bu qüssədən ürəgim qanə, kim desin.

Zülmət sərayi qəmdə, pərişana bir aşiqəm.

Əhvalimi o zülfi-pərişana kim desin.

Pərvanə tək fəraq odu yandirdi canimi,

O sərv boylu, şəmi-şəbestanə kim desin.

Vüsalə çatmağa yoxdur məcali-ömr,

Bu qissə qorxuram yetə payanə, kim desin.

Çoxdandi mən də qissə və dərd aşinəsiyəm,

(Vurğuna) ya bu dərdi Süleymanə kim desin.

Könlümdə var görüş eləyim qəbri Vahidi,

Bu həsrəti o piri-söxəndanə kim desin.

(Haməd), xəzani-hicrə yetişdi bahari-ömr,

Döndü xəzanimiz dazemestanə, kim desin.

Şami Urmiya

Adı Mahmud Sadeqpur, şeirdə Şami təxəllüsünü götürmüşdü. Şəmsi

1327-ci ildə Urmiyanın Bəkəşlu mahalının Barcuq kəndində bir kəndli

ailəsində anadan olmuşdur. Onun şeir və musiqiyə çox marağı vardır və


bəzi vaxtlarda şeirləri radio və televizya ilə oxunur. Şami Sabir, Fizuli və

Möcüzə çox maraq göstərir və şeirlərində onlardan ilham alır.Ondan bir

şeir nümunəsi:

Hər yerindən duran şair olanmaz,

Şairin fikrində zərafət gərək.

Təbi coşqun ola, baxışı dərin,

Sözündə gül kimi lətafət gərək.

Böyük ruhu ola, incə xəyali,

Yazdiği şeirində təravət gərək.

Sözləri seçilmiş, kəlmələr təmiz,

Bütün işlərində əsalət gərək.

Şairlik sənətin oxuyub bilə,

Gördüyü işində məharət gərək.

Sevə ölkəsini, sevə elini,

Yurduna etməyə xəyanət gərək.

Şaminin sözləri hami məclisdə-

Hər zəman oluna qiraət gərək.

Fərhəngi

Adı Mirzə Həsən, müdrik insan və qiraət əhli idi, fars və ərəb

ədəbiyyatından kifayət qədər məlumatı var idi, Urmiya məktəblərində

tədrislə məşğul idi,fürsət düşəndə türkcə və farsca şeir yazırdı. Onun

türkcə qəzəlindən bir nümunə:

Məstanə gözün görcək, sərməstəm və divanə,

İşməm dəxi mey billah, çəkməm qəmi-peymanə.

Mey nəşəsi bir dəmdur, ondan sora min qəmdur,

Bu nəşə dəmadəmdur, ey gözləri məstanə.

Könlüm quşi ey dilbər, hər şam və səhər titrər,

Pərvanədu pərvanə, dönməz qəmi-hicranə.

Yüz min deli-biçarə, aşüftədi avarə,

Bir şanə əgər vursan bu zülfi-pərişanə.

Əhd eyləmişəm ey can, kim istəmərəm rizvan,

Bir ləhzə qədəm qoysan bu külbeyi-əhzanə.

Ey aşiqi-divanə, çox sevilmə əfsanə,

Can verməgə cananə pərvanədi mərdanə.

80 Щикмят

Məryəm Cahangiri

Hüseyn xan Bəylərbəyinin qızıdır ki, hicri-qəməri 1335 şəmsi 1295-

ci ildə Urmiyada anadan olmuş və təhsilini bu şəhərdə tamamlayaraq,

mədəniyyət idarəsində və daha sonra kənd təsərrüfatı bangında xidmət

etmişdir. O, şəmsi 1331-ci ilin şəhrivər ayında qəflətən yatağa düşmüş və

bədəninin yarısı iflic olmuşdur və yeddi gün bihuş halında qaldıqdan

sonra 1331-ci ilin şəhrivər ayının yeddinci günü dünyasını dəyişmişdir.

Məryəmin şeir dəftəri itmişdir və yalnız şeirlərinin bir qismi

qardaşında qalmışdır ki, sonradan kiçik kitab şəklində ətraflı şərh

əlavəsilə (Beyade-Məryəm) adı ilə çap olunub. Musiqini də bilirdi və

məlahətli səsi vardı, mehriban, vəfalı və səmimi xanım idi. Onun

şeirlərindən bir nümunə:

Gəl dolaşmaginan ol zülfi-pərişanə, könül.

Səbr elə, döz bu qaranlıq şəbi-hicranə, könül.

Baxma nakəs kimi dilbərimin çöhrəsinə,

Yanma pərvanə kimi atəşi-niranə könül.

Olma namərd və məhəbbət eləmə naəhlə,

Bağlamaz aqil olan ülfətinadanə könül.

Vətən eşqində gərək əl çəkəsən canından,

Çün səməndər yanasan atəşi-suzanə, könül.

Firqətə bais olandan alaram qani qisas,

And olsun o gözəl pərçəmi-İranə, könül.


Afət Rüstəmova

Мядяниййят вя инъясянят 81

Мядяниййят вя инъясянят

Seyyid Əliəkbər Ocaqnejad

"Nəhcül-bəlağə"

Ayətullahül-üzma

Seyyid Əli Xamneyinin

baxışlarında

"Nəhcül-bəlağə" əzəmətli və bənzərsiz insanın bəşəriyyətə bəxş

etdiyi əzəmətli və bənzərsiz bir kitabdır. Bu nəfis və dəniz tək dərin kitab

İslam aləmində Qurandan sonra ən mötəbər və sanballı elmi mənbədir.

Kitabın içindəkilər kainatın ən şərəfli şəxsiyyəti Həzrət Məhəmməd

Müstəfadan (s) sonra İslam dünyasında ən şərəfli insan olan Həzrət Əli

bin Əbu-Talibə (ə) məxsusdur. "Nəhcül-bəlağə" hicri-qəməri tarixinin

dördüncü əsrində məşhur alim mərhum Seyyid Rəzi tərəfindən

toplanmışdır. Əllamə Seyyid Rəzi bu kitabı toplamaq üçün iyirmi il

çalışıb. Nəhayət o, yüzlərlə kitabı araşdırdıqdan və keçmişdə yazılmış

pərakəndə əsərləri topladıqdan sonra hicri-qəməri tarixinin 400-cü ilində

bu dəyərli və nurani əsəri 241 xütbə, 79 məktub və 480 qısa kəlam

olmaqla "Nəhcül-bəlağə" adı ilə elm, təfəkkür və mərifət aləminə təqdim

etdi. "Nəhcül-bəlağə"nin toplanması tarixindən keçən 1000 il ərzində

böyük alimlər, məşhur xətiblər, bacarıqlı yazıçılar və çoxlu mütəfəkkirlər

bu əsər barəsində gözəl sözlər deyib və ya dəyərli mətləblər yazıblar. Bu

sözlər və mətləblər pərakəndə halda müxtəlif kitablarda, bəzən də

məcmuə şəklində oxucuların və maraqlananların ixtiyarındadır.

Lakin mən bu dəyərli və əzəmətli kitabı, yəni "Nəhcül-bəlağə"ni və

onun əsl müəllifini, yəni İmam Əlini (ə) möhtərəm fəqih və arif, bacarıqlı

yazıçı və xətib, tanınmış din alimi və müfəssiri Həzrət Ayətullahül-üzma

Hacı Seyyid Əli Xamneyinin baxışlarında araşdırıb əziz oxucuların

hüzuruna təqdim etmək istədim.

82 Щикмят

Həzrət Ayətullahül-üzma Xamneyi "Nəhcül-bəlağə" haqqında dəyər-

li fikirlər və kəlamlar buyurmuşdur. Aşağıda onların bəzilərinə işarə

edirik:

"Nəhcül-bəlağə" həyatın keşməkeşlərindən, həqiqətlərindən və hər

hansı bir cəmiyyətdə baş verə biləcək mümkün problemlərdən uzaq olub

İslam maarifini bəyan edən bir alimin kəlamları deyil. Əksinə, bu əsərdə

qeyd olunanlar böyük bir cəmiyyətin məsuliyyətini öz çiyinlərində

daşıyan, dini yaxşı bilən, İslam və Quran maarifinə bələd olan, mərifət

dolu geniş bir qəlb və böyük ruhla, ən yüksək məsul məqamda insanlarla

ünsiyyətdə olan, onlarla söhbət edən və suallarına cavab verən bir insanın

kəlamlarıdır. Budur "Nəhcül-bəlağə"nin əsl mövqeyi1.

"Nəhcül-bəlağə"nin üzərinə bir nur və şüa düşməlidir ki, siz şiələr və

Əli (ə) tərəfdarları onun əsl mahiyyətini başa düşəsiniz.

Qəlblərinizi Quranın və "Nəhcül-bəlağə"nin yalnız adı ilə şad

etməyin. Bəzi insanlar öz fikirlərini bizə təlqin etməməlidirlər. Qərb

mədəniyyətinin təsiri altına düşmüş insanlar bu bəşəri, ictimai, tarixi və

incəsənət əsərinə diqqət yetirmək əvəzinə, başqalarının yazdıqlarına və

dediklərinə uyurlar.

Əgər azacıq "Nəhcül-bəlağə" ilə biz tanış olsaq və yolumuzu bu

kitaba tərəf salsaq, daxildə olan kiçik düşmənlərimizin və daima pusquda

duraraq qəflətimizdən yararlanan böyük düşmənlərimizin sui-istifadə

yolları bağlanacaq2.

Pak insanlar (məsum imamlar) özlərinin məqbul hesab etmədikləri

hakimiyyət və hərc-mərclik dövrlərində yaşayırdılar. Onlar cəmiyyətin

və hakimiyyətin problemlərini bir hakim və məsul şəxs kimi bəyan edə

bilmirdilər. Lakin əmirəl-möminin Əli (ə) cəmiyyətin ən yüksək məsul

şəxsi və bir İslami hakim kimi danışırdı. "Nəhcül-bəlağə"nin çox hissəsi

İmam Əlinin (ə) öz hakimiyyəti dövründə buyurduğu bəyanat, xütbə və

kəlamlarından ibarətdir. Lakin burada bəzi kəlamlar vardır ki, o həzrət

onları hakimiyyətdə olmadığı vaxtlarda buyurub.3

"Nəhcül-bəlağə" Məhəmmədin (s) vəhyinə iman gətirən ilk möminin

və Peyğəmbər (s) xəlifəsinin kəlamlarıdır. Bütün müsəlmanlar bu

xəlifənin xəlifəliyini qəbul edirlər. "Nəhcül-bəlağə" elə bir insanın

kəlamlarıdır ki, bütün şiələr və bəzi sünnilər onu ən şərəfli və ləyaqətli

1 Ayətullah Xamneyinin dördüncü ""Nəhcül-bəlağə"" konfransında etdiyi çıxışdan -

1363 2 Ayətullah Xamneyinin Dar əl-İslam məscidində etdiyi çıxışından - 1359

3 Ayətullah Xamneyinin dördüncü ""Nəhcül-bəlağə"" konfransında etdiyi çıxışından -

1363


səhabə hesab edirlər. Bu əzəmətdə bir insanın çıxışlarının, xütbələrinin,

məktublarının və kəlamlarının olduğu kimi qalması İslam maarifindən

orijinal və əzəmətli bir mətnin bizə gəlib çatması deməkdir.

Biz içərisində əxlaq, zahidlik, irfan, imamət, siyasət və ictimaiyyət

haqqında dəyərli kəlamlar olan bu kitabda İslamın hərtərəfli və kamil

etiqad əsaslarını tapa bilərik.1

"Nəhcül-bəlağə" hər bir müsəlmana və İslam cəmiyyətinə lazım olan

dinin ən əsas və mühüm prinsiplərini özündə birləşdirən məcmuədir.

Burada həmin prinsiplər barəsində bir söz, bir kəlam, bir işarə, bir bəhs

və ya tövsiyə vardır. "Nəhcül-bəlağə"də tövhid, İslam əqidələri və

üsuliddindən tutmuş əxlaq, pəhrizkarlıq, nəfsi paklıq, idarəetmə siyasəti,

böyük ictimai fəaliyyətlərin və ailə münasibətlərinin tənzimlənməsi,

müharibə, siyasət, hikmət və elm məsələlərinə qədər hər şey haqqında

məlumat vardır.2

"Nəhcül-bəlağə"də Əlinin (ə) simasının təsviri "Nəhcül-bəlağə"nin digər dəyərli və əhəmiyyətli cəhətlərindən biri

də onun Həzrət Əlinin (ə) simasını və xüsusiyyətlərini təsvir etməsidir.

Doğrudan da bizim indi buna çox ehtiyacımız var.

Tanınmış şəxsiyyət, uca insan və kamil müsəlman nümunəsi olan

Əmirəl-möminin Əli (ə) – elə bir şəxsiyyət ki, İslam dini bütün insanların

onun kimi olmalarını istəyir – "Nəhcül-bəlağə"nin vərəqlərində və

sətirlərində tam şəkildə tanıdılır.

"Nəhcül-bəlağə" əslində Əli bin Əbu-Talibi (ə) tanıdan kitabdır.

Mərifətin sirli və cəzbedici üfüqlərinə qalxmayan və müxtəlif idrak

vadilərinə girməyən bir insan bütün bunları belə gözəl və cəzbedici

tərzdə vəsf və bəyan edə bilərmi?

"Nəhcül-bəlağə"də yüksək insani şəxsiyyətə xas olan bütün

keyfiyyətlər mövcuddur. Bu kitabda kamil bir insan təcəssüm olunur və

həmin kamil insan Əmirəl-möminin Əlinin (ə) özüdür. Bu məsələ yalnız

Əlinin (ə) xüsusiyyətlərinin tanıdılması cəhətindən deyil, həm də İslamın

tanıdılması və İslam dininin necə insan yetişdirmək istəyi baxımından

çox əhəmiyyətlidir.

1 Ayətullah Xamneyinin beşinci ""Nəhcül-bəlağə"" konfransında etdiyi çıxışından -

1364 2 Ayətullah Xamneyinin dördüncü ""Nəhcül-bəlağə"" konfransında etdiyi çıxışından -

1363

84 Щикмят

Bu gün müasir insan bizdən soruşur: haqqında danışdığınız və onun

bütün dünya xalqları üçün göndərilmiş bir din olduğunu iddia etdiyiniz

İslam necə insan yetişdirmək istəyir? Bu sualın cavabında Əli bin Əbu-

Talibdən (ə) daha əfzəl, daha yaxşı, daha gözəl və kamil bir insan

göstərmək olarmı? İmam Əlinin (ə) siması "Nəhcül-bəlağə"dəki kimi

başqa heç bir yerdə aşkar olmur.1

Əslində, "Nəhcül-bəlağə" əmirəl-möminin şəxsiyyətini bütünlüklə

tanıtdıran bir kitabdır. Yəni Əli (ə) özü canlı Nəhcül-bəlagədir və bu

əmirəl-mömininin (ə) digər xüsusiyyətlərindən biridir. Əli (ə) öz

dediklərinə əməl edir və həyatını özü istədiyi kimi idarə edir.

İmam Əlinin (ə) şəxsiyyəti "Nəhcül-bəlağə"nin və Quranın kəlmə-

kəlmə, sətir-sətir izahıdır. Buna görə də siz "Nəhcül-bəlağə"ni oxuyanda

həm Əlinin (ə) həyat tarixini, həm də İslamı öyrənirsiniz.2

Quran və "Nəhcül-bəlağə" Əgər "Nəhcül-bəlağə"ni Quranın yanında qərar versək, sözsüz, onun

davamı sayılacaq. Çünki biz İslam mətnləri arasında bu həddə mötəbər,

qədim və hərtərəfli bir kitaba rast gəlmirik. Buna görə də "Nəhcül-

bəlağə"ni diriltmək təkcə biz şiələrin deyil, həm də bütün müsəlmanların

vəzifəsidir. Belə ki, müsəlman olan və Əli bin Əbu-Talibi (ə) tanıyan hər

şəxs (çünki İslam aləmində onu tanımayan bir kəs tapılmaz) bənzərsiz

İslam mirasını diriltmək istədikdə "Nəhcül-bəlağə"ni önə salmalıdır. Bu

diriltmə təkcə çoxlu sayda "Nəhcül-bəlağə" kitabını çap etdirmək

mənasında deyil, həm də bu kitabda yazılanlara əməl etmək və bu

zəmində araşdırma aparmaq deməkdir.

Quran haqqında çoxlu təfsirlər, şərhlər və araşdırmalar olduğu kimi,

"Nəhcül-bəlağə" də müxtəlif cəhətlərdən araşdırılmalıdır. Quran

oxunduğu kimi, "Nəhcül-bəlağə" də oxunmalıdır. Ona görə ki, bu kitab

Quranın davamıdır. Müsəlmanlar daim Quranla ünsiyyətdə olmaq

istədikləri və Quranı bilməməyi özləri üçün eyb hesab etdikləri kimi,

"Nəhcül-bəlağə" ilə də ünsiyyətdə olmaq lazımdır və onu bilməmək eyb

sayılmalıdır.3

"Nəhcül-bəlağə"nin İslam dünyasında rolu Müsəlmanların sayının çox, İslam dünyasının geniş coğrafi əraziyə

malik olduğu, müxtəlif əqidələrin və məktəblərin müsəlmanların təfəkkür

1 Ayətullah Xamneyinin dördüncü "Nəhcül-bəlağə" konfransındakı çıxışından - 1363


3 Ayətullah Xamneyinin beşinci "Nəhcül-bəlağə" konfransındakı çıxışından - 1364


və ruhlarına hakim kəsildiyi indiki dövrdə əgər biz ilk İslam mənbələrini

yenidən dirildə bilsək, bu müxtəliflik üçün bir mehvər və mərkəz təyin

etməyə kömək etmiş olarıq.

"Nəhcül-bəlağə"yə bu baxımdan nəzər salaq. Bu kitab hicrətdən əlli,

altmış, yüz və ya 140 il sonra yaşamış filan səhabənin və ya tabeinin

hədis kitabı ilə müqayisə edilə bilməz.1

"Nəhcül-bəlağə" yalnız bizim ölkəyə məxsus deyil, o həm də bütün

müsəlman dünyasınındır. İslam dünyası da bu gün İslamın yenidən

oyanışına çatmaqdadır.2

Bu gün İslam ölkələrində olan bəzi İslam iddiaçıları dinimizin ən

aşkar və aydın həqiqətlərinə göz yumurlar. Bu gün şüarların vahid, lakin

yönəlmələrin şiddətli dərəcədə bir-birindən fərqləndiyi o gündür. Bu

günün şəraiti Əmirəl-möminin (ə) dövrünün şəraitidir. Deməli, dövran,

"Nəhcül-bəlağə" dövranıdır. Bu gün İmam Əlinin (ə) dəqiq və cəlbedici

baxışı ilə dünyanın və cəmiyyətlərin həqiqətlərinə nəzər salsaq, çoxlu

həqiqətləri görmək, tanımaq və mövcud xəstəliklərə çarə tapmaq olar.

Elə buna görə də zənnimcə, biz həmişəkindən daha çox "Nəhcül-

bəlağə"yə möhtacıq.3

"Nəhcül-bəlağə" dərdlərə dərmandır Biz bu gün Həzrət Əlinin (ə) dövrünə bənzər bir dövrdə yaşayırıq.

Bizi həm dünyapərəstlik, həm də təkəbbürlük və ayrıseçkilik kimi

xəstəliklər təhdid edir. Digər tərəfdən ictimai problemlər və tufanlar da

hədələyir. Buna görə də biz bu xəstəlikləri sağaltmaq üçün "Nəhcül-

bəlağə"yə həmişəkindən daha çox möhtacıq. Mən kimsənin bu baxışla

"Nəhcül-bəlağə"ni araşdırmasını müşahidə etməmişəm. İndi siz "Nəhcül-

bəlağə" aynasından dünyamıza baxın və görün hazırki vəziyyətinizdən

onda nəyi görürsünüz? Hansı xəstəliyi, hansı təhlükəlini görürsünüz?

Bizə nə kimi xəbərdarlıq ünvanlanıb? Bilin ki, bütün bunların dərmanı

"Nəhcül-bəlağə"dədir.

Bu gün tədqiqatçılar "Nəhcül-bəlağə"ni bu cəhətdən araşdırmalı və

təfsir etməlidirlər.

Nümunə üçün İmam Əlinin (ə) müalicə etmək istədiyi o dövrün bir

neçə xəstəliklərinə işarə edirik.



3 Ayətullah Xamneyinin dördüncü "Nəhcül-bəlağə" konfransında etdiyi çıxışından -

1363

86 Щикмят

Bu xəstəliklərdən biri dünya məsələsidir. "Nəhcül-bəlağə"də dünya,

dünyapərəstlik, dünyaya aldanmaq və dünya təhlükələri haqqında

xəbərdarlıqlar kifayət qədər çoxdur. "Nəhcül-bəlağə"nin mühüm bir

hissəsi də zöhd haqqındadır.1

Biz əlində və ya otağının taxçasında təcrübəli həkimdən kamil bir

nüsxəsi olan, lakin heç vaxt həmin nüsxəyə əməl etməyən və daim

xəstəlikdən əziyyət çəkən bir insana bənzəyirik. Uzun əsrlər "Nəhcül-

bəlağə" aramızda idi, lakin ona əməl etmir, maariflərindən bəhrələnmir,

fərdi və ictimai xəstəliklərimizi müalicə etmirdik. Bu "Nəhcül-bəlağə" ilə

tanış olan hər bir kəsin təəssüf edəcəyi bir həqiqətdir.2

İmam Əlinin (ə) "Nəhcül-bəlağə"də "Qasiə" adında çox əhəmiyyətli,

məzmunlu və heyranedici bir xütbəsi vardır. Bu xütbənin ən mühüm

özəlliklərindən biri burada təkəbbürlüyün məzəmmət edilməsidir. İmam

Əli (ə) bu xütbədə peyğəmbərlər haqqında danışarkən buyurur:

"Lakin sübhan Allah peyğəmbərləri təkəbbürlülük və öyünməkdən

çəkindirərək, onların təvazökarlıq etmələrini bəyənib. Beləliklə onlar

üzlərini yerə qoyub sifətlərərini torpağa sürtdülər (son dərəcə təvazökar

olduqlarını bildirir)...".

Sonra buyurur: " Və öz qanadlarını möminlər və Allaha ibadət

edənlər üçün aşağı saldılar ("xəfz cinah"3 edirdilər)." Peyğəmbərlər

möminlərlə bu cür rəftar etdiklərinə görə möminlər daima onların

ətrafına toplaşardılar. Lakin peyğəmbərlər və ya möminlər məzlum idilər

(hər iki mənada bizim məqsədimizi ifadə edir: ya peyğəmbərlərin özü

məzlum idi ya da möminlər. Peyğəmbərlər onların arasında idilər və

qarşılarında bu cür təvazökarlıq göstərirdilər, onlar məzlum insanlar

idilər). Buna görə də peyğəmbərlərə irad tutur və deyirdilər ki,

peyğəmbərlərin ətrafına alçaq və cəmiyyətin aşağı dərəcəli insanları

toplaşır.

Əmirəl-möminin (ə) "Nəhcül-bəlağə"də buyurur: Peyğəmbərlər

möminlərin qarşısında təvazökarlıq edirdilər və bu möminlər məzlum

insanlar idilər. Peyğəmbərlər cəmiyyətin çox hissəsini təşkil edən adi

insanlarla ünsiyyətdə olurdular".4

"Nəhcül-bəlağə"də dəfələrlə təkrar olunan digər mövzulardan biri də

"təkəbbürlük"dür. "Qasiə" xütbəsinin əsas prinsipini də bu mövzu təşkil

1 Ayətullah Xamneyinin beşinci "Nəhcül-bəlağə" konfransında etdiyi çıxışından - 1364

2 Ayətullah Xamneyinin "Nəhcül-bəlağə" müsabiqəsində iştirak edən şagirdlərlə

görüşdə etdiyi çıxışlarından - 1365 3 Mehribanlıqla göstərilən təvazökarlığın son dərəcəsinə deyilir

4 "Nəhcül-bəlağə", xütbə 234


edir. Əlbəttə, mövzu yalnız "Qasiə" xütbəsinə aid deyil, "Nəhcül-

bəlağə"nin çox yerində buna rast gəlinir. "Təkəbbürlük", yəni insanın

özünü başqalarından üstün tutması. Bu bəla İslamın və İslamın siyasi

quruluşunun yolunu azdırdı, xilafəti sultanlğa çevirdi və ümumiyyətlə,

İslam Peyğəmbərinin (s) zəhmətlərinin nəticələrini müəyyən zaman

ərzində aradan apardı. Elə buna görə də Əmirəl-möminin "Nəhcül-

bəlağə"də bu məsələyə böyük əhəmiyyət verir.1

"Nəhcül-bəlağə"də vəhdət İmam Əli (ə) öz xütbələrində keçmiş xalqların xöşbəxtliyini, izzət və

şərəfini onların pərakəndəlikdən və ayrıseçkilikdən uzaq, dostluq və

vəhdət şəraitində yaşamalarında bilirdi. O insanları birliyə, vəhdətə,

dostluğa və mehribanlığa dəvət edirdi. İmam Əli (ə) insanların bir-birinə

qarşı olan kin-küdurətini, dava-dalaşını, bədxahlığını, arxa çevirmələrini

və həmkarlıq etməmələrini onların süqutunun səbəbi kimi izah edir.

İmam Əli (ə) "Nəhcül-bəlağə"də cəmiyyətin rəhbərini vəhdətin əsası

hesab edirdi. Buna görə də o həzrət öz dövrünün müsəlmanlarına təkidlə

buyururdu ki, vəhdətin əsası rəhbər və imamdır.

Elə bu əsasa görə idi ki, Rəsuli-Əkrəm (s) dövründə müsəlmanlar

izzətə və şərəfə nail oldular, lakin Həzrət Əlinin (ə) hakimiyyəti

dövründə insanlar rəhbərə, yəni vəhdətin mehvərinə etinasızlıq etməklə

təfriqəyə düşdülər, o zamandan etibarən İslam dünyası zəifləməyə

başladı və əsrlərlə özünə gələ bilmədi. Bu gün qarşılıqlı anlaşma və birlik

bir vəzifədir. Bu həqiqəti "Nəhcül-bəlağə"də aparılan bir elmi-etiqadi

araşdırma bizə göstərir. Biz gözümüzü bağlayıb "Nəhcül-bəlağə"nin

açıq-aydın həqiqətlərinə göz yuma bilmərik.2

Bu gün müsəlmanların izzəti və başıucalığı üçün vəhdət və

həmrəylik vacib, təfriqə isə zərərlidir. Əli (ə) "Nəhcül-bəlağə"də

buyurub: keçmiş dövrlərdə hansı cəmiyyətdə vəhdət, birlik və həmrəylik

vardısa, həmin cəmiyyətdə izzət, böyüklük, qüdrət, şərafət də var idi. Hər

yerdə ki, qəlblər və yollar bir-birindən uzaq idi, insanlar arasında vəhdət

yox idi, insanların həyatı pisləşir, onların izzəti zillətə çevrilirdi. Onlar

inkişaf etmək əvəzinə günü-gündən zəifləyir və geriləyirdilər.3


2 Ayətullah Xamneyinin "Nəhcül-bəlağə"nin minillik konfransındakı çıxışından - 1360

3 Tehranda qılınan cümə namazının xütbələrindən, 25/01/1368 , Cumhuri İslam qəzeti

26/01/1368

88 Щикмят

Рювшян Фятишоьлу

Рущуллащ ял-Мусяви Хомейни дцнйа мцтяфяккирляри вя

сийасятчиляринин бахышларында

Орта ясрлярин ъянэавярлик рущунун мадди символу олан гылынъ

ерасы баша чатды. Йени тарих бяшяр ювладынын гцрур рущунун сянэимяси иля мцшаийят олунса да, идраки эцъцн мадди символуну - нцвя бумуну йаратды. Лакин тарихин бу ъящди дя баш тутмады. Дцнйа гопур, вахт тялясирди. Гоъа тарих ону мяняви-яхлаги чиркинликлярдян вя мцгяддяс рущун буланышлыьындан хилас едиб щидайят едя биляъяк бир кясин интизарында иди.

Дцнйанын сону олмадыьындан инсанлар ону щялялик юз араларында ахтарырдылар.

Бяшяриййят ону хилас едя биляъяк дащи ахтарышында икян, дцнйа сивилизасийасынын шащяншащ бешийи олан Иранда Щцсейн Ъавидин дили иля десяк, инсанлар

Кясся щяр кяс тюкцлян ган изини, Гуртаран дащи одур йер цзцнц! – фялсяфясини бюйцк наращатлыг вя

мясулиййят щисси иля дярк едиб дцшцндцкляри заман, ХХ ясрин алтернативи олмайан сийаси вя дини нящянэи эюрцнмяйя башлады.

Ким иди бу дащи – бюйцк Ъавидин идеалы? Бу киши тякъя ХХ яср Ислам дцнйасынын дейил, ейни заманда

щагсевяр, ядалят вя щцманизм дцшцнъяли бцтцн инсанларын шяхсиййятиня щюрмят етдийи вя бяшяр дцшцнъясинин ян бюйцк лидер дцщаларындан олан Айятуллащ Хомейни (р) иди.

Имам Хомейни йени яср Иран тарихиндя дини демократийаны динин юз идеоложи платформасы ясасында игтидара эятирмякля дцнйада алтернативи олмайан щакимиййят структуру йаратды. Дювлят щакимиййятинин Ислам инкишаф йолу принсип етибариля дцзэцн инкишаф стартеэийасы иди. Ингилабын идеоложи юзцлц сийаси идаряетмядя "мещдичилик", сосиал-игтисади планда ися Гуранын иряли сцрдцйц инкишаф вя идаряетмя консепсийасына сюйкянирди.

Ислам идарячилийи о демяк иди ки, али сийаси щакимиййят рущанилярин сялащиййятляри чярчивясиндя щяйата кечирилир, ъямиййятдя ися йалныз илащи


ганунлар ишляйир. Иътимаи щяйатын бцтцн сащяляриндя Ислам ещкамлары вя илащи щуманизм ганунлары реал сийаси эцъя чеврилмякля Иран ъямиййятинин щяртяряфли инкишафынын динамикасы тямин едилмяли иди.

Дини демократийа щакимиййятинин бяргярар олдуьу ъямиййятдя синифляр - щаким вя мящкумлар йохдур, йяни принсип етибариля щакимиййят вя мцлкиййят илащи ганунлар васитясиля щяйата кечирилир: щюкм Аллащын щюкмцдцр, мцлк Аллаща мяхсусдур.

Ислам иъмасынын бирлийи вя вящдяти принсипи Гурани-Кяримин: "Щамылыгла Аллащын ипиндян бярк-бярк йапышын вя бир-бириниздян айрылмайын" щюкмундя тясбит олунмушдур.

Мящз бу гябилдян олан чаьырышлар ясасында формалашан топлумда игтисадиййатын базис принсипляри ишляниб щялл олунмалыдыр.

Ислам цмуми рифащ вя сосиал тяминат мясялялярини ня сосиализмдя, ня дя капитализмдя олдуьу кими щялл етмир. Щяр бир фярдин вя цмумян ъямиййятин зярури тялябатына илащи ядалят принсипляри нюгтейи-нязяриндян йанашылыр. Щязрят Яли (я) "Нящъцл-бялаья"дя буну беля изащ едир: "Аллащ касыб тябягянин рузисини зянэинлярин вар-дювлятиндя йарадыб". Бу о демякдир ки, Аллащын сяхавят вя мярщямяти инсанлар арасында бир-бириня мцнасибятдя адекват ъавабландырылмалыдыр.

Ъямиййятдя йашайыб онун ишляриндян кянарда галмаг олмаз. Зянэинляр касыб тябягянин кюнцллц щимайячиляри олмалыдырлар. Бурада дювлятин щяйата кечирдийи дцзэцн вя ядалятли верэи сийасяти дя истисна дейил вя мцщцм игтисади ящямиййят кясб едир.

Рущуллащ ял-Мусяви Хомейнинин (р) дащилийи вя дини-сийаси лидер кими бянзярсизлийи ондадыр ки, о, Ислам щакимиййяти, дини-демократийа цсул-идарясини сечмякля тарихдя илк дяфя олараг инсаны лайиг олдуьу ъямиййятя гайтарды вя щямин ъямиййятин цстгурумуну йарадараг, ону щям мянявиййатча касыб Гярбя, щям дя сыхынтылар ичярисиндя йашайан Шяргя тягдим етди.

Имам Хомейнинин (р) сийаси хадим кими бюйцклцйц щям дя онда иди ки, сяляфляринин гылынъла эюрдцкляри иши о, дцшцнъя иля эюрдц вя сцбут етди ки, Ислам эцълц сийаси платформа, мцкяммял вя ардыъыл идеолоэийадыр.

Хомейни (р) Иранын ян йени тарихиндя, цмумиййятля эютцрцлдцкдя ися цмумдцнйа тарихиндя илк дяфя идеолоэийасы Ислам дини олан мцсялман иъмасынын иътимаи-сийаси фяаллыьыны тяшкил етди, рущаниляри ингилабын щярякятвериъи гцввясиня чевирди.

Ислам ингилабынын инкишаф темпиндян, сонракы мярщялялярдя газандыьы щяртяряфли наилиййятлярдян йазмаг кичик бир мягалядя имкан хариъиндядир.

90 Щикмят

Лакин щягигят ондан ибарятдир ки, бу эцн Иран Ислам Республикасы инкишаф етмякдя олан юлкяляр арасында ян лайигли йерлярдян бирини тутур. Щазыркы наилиййятляря эюря, Иран ъямиййяти вя дювляти юз мцдрик вя узагэюрян лидери гаршысында щямин инкишаф вя наилиййятляри горумаг нюгтейи-нязяриндян мясулдур.

Охуъулара тягдим олунан бу арашдырмада ясас мягсядимиз ъащаншцмцл хидмятляри фонунда дцнйа иътимаиййятинин Имамын феноменал шяхсиййяти щаггындакы фикир вя дцшцнъялярини тящлил етмякдир.

Беляликля, ИИР вя онун гуруъусу Айятуллащ Хомейни (р) щаггында дцнйа яфкари-цмумиййясини шярти олараг беш група бюлмяк олар:

1. Имам Хомейни дцнйанын сийаси вя дювлят хадимляринин эюзц иля.

2. Имам Хомейни дцнйа алимляринин эюзц иля 3. Имам Хомейни дин хадимляринин эюзц иля. 4. Имам Хомейни дцнйа шющрятли шаир вя йазычыларын эюзц иля. 5. Имам Хомейни дцнйа мятбуатынын эюзц иля. "Аллащын дястяйи бизя йетяр, чцнки о ян эюзял вякилдир" (Г-К) Ислам ингилабынын лидери Аллащдан эялян дястяйя, Мящяммядин

(с) щюкмляриня вя Имам Заманын (я) байрагдарлыьына архаланмагла али мягсяд вя мярамларына наил олурду. О, Мещдичилик консепсийасыны йаратмышды. Бу дини-сийаси доктрина онун кяламларында да юз яксини тапмышдыр.

"Нур сящифяси" рисалясинин 21-ъи ъилдинин 108-ъи сящифясиндя йазырды: "Бизим ингилабымыз Иранла мящдудлашмыр. Иран халгынын ингилабы Щязрят Щюъъятин (рущумуз она фяда олсун) байрагдарлыьы иля Ислам дцнйасынын бюйцк ингилабынын башланьыъ нюгтясидир. Аллащ-Тяала бу барядя бцтцн мцсялманлара вя бяшяриййятя хябярдарлыг едяъяк вя онун гуртулушуна щазыркы ясрдя гярар веряъяк".

Имам Хомейни (р) дцнйа иътимаи фикриндя шяхсийятиня вя дини-сийаси фяалиййятиня хас щансы хцсусиййятляри иля якс-сяда доьурмушдур?

Щязрят Яли (я) кяламынын ишыьында бу мясяляйя айдынлыг эятирмяйя чалышаг.

Яли (я) юйрядирди: "Ряйляри бир-бириня чырпын ки, онлардан щягигят гыьылъымы чыхсын".

Цмуммилли лидеримиз, дцнйа шющрятли сийаси хадим, мярщум президентимиз Щейдяр Ялийев "Мцстягиллийимиз ябядидир" чохчилдлийиндя (В китаб, сящ. 324-326) ИИР-ын йарадыъысы Имам Хомейнинин рящбярлийи алтында баш вермиш Иран Ислам Ингилабынын


Иран халгы цчцн бюйцк сямяряляр эятирдийини, нятиъяляр вердийини билдирир.

Бюйцк юндяр ики дост вя гардаш юлкя арасындакы мцнасибятлярин сийаси сялнамясини цмумиляшдирир вя бизя юйрядирди: «Бизи Иранла баьлы щяр шей марагландырыр – онун щям гядим мядяниййяти, тарихи абидяляри, бюйцк ядяби, мядяни ирси вя бизим бир-бириня бянзяйян, йахуд ейни олан адят вя яняняляримиз марагландырыр. Бундан ялавя, Иранда азярбайъанлылар да йашайыр. Онлар Иранын вятяндашларыдыр, онун халгынын бир щиссясидир, ейни заманда азярбайъанлы кими бизим сойдашларымыздыр, биз дя онларын сойдашларыйыг. Бунлар щамысы юлкяляримизин бир-бириня даим дост, гардаш олмасынын ясасыны йарадыбдыр вя бизим дя боръумуз бунлары инкишаф етдирмякдян ибарятдир».

Имам Хомейнинин сийаси вариси ИИР-ын индики дини-сийаси рящбяри Айятуллащ Яли Хамнейинин Щязрят Имам барясиндя дедикляри олдугъа орижинал сяслянир: «Ингилаб вя Имам Хомейни (р) ики айрылмаз тязащцрлярдир. О бюйцк рящбяр шяхсиййяти танымадан Ислам ингилабынын тящлили мцмкцн дейил. О еля бюйцк бир шяхсиййят иди ки, дцнйа вя тарихин дащиляри вя рящбярляри арасында пейьямбярляр вя мясум ювлийалардан (я) савайы бу кейфиййятляр вя хцсусиййятляря малик кимися тясяввцр етмяк чох чятиндир».

Али рящбярин бахышларында Имамын симасы олдугъа дягиг ачыгланмышдыр. Нятиъя етибариля, Имамын пейьямбярляр вя мясум имамлардан ашаьы, диэяр бяшяр ювладларынын фювгцндя олмасы фикри щягигятя там уйьун шякилдя ифадя едилмишдир.

Йухарыдакы игтибасы йцксяк политоложи усталыгла тамамлайан ашаьыдакы сюзляр зярэяр дягиглийи иля йерли-йериндя ишлядилмишдир: "Айятуллащ Хомейни (р) доьрудан да щаглы олараг бцтцн мцсялман цммятинин имамыдыр. Имам щямин яманяти Ялидян (я) ирс олараг алмышдыр. Мян о ягидядяйям ки, бу эцн Ислам дцнйасында щямин ада лайиг олан йеэаня инсан Хомейнидир. Чцнки о, мцасир Ислам дцнйасынын бцтцн рящбярляринин цзцндян алчаглыг, зялалят вя мискинлик нишанялярини силиб йох етмишдир. Айятуллащ Хомейни Щязрят Ялинин (я) ъанлы тяъяссцмцдцр".

Бунлар ади сюзляр дейилди, ади адамлар тяряфиндян дя дейилмямишди. Бу сюзлярин мцяллифи Ялъязаирин сабиг президенти Ящмяд Бен Белла иди.

Инэилтярянин сабиг баш назири, дцнйада дямир леди кими танынан Маргарет Тетчер йазырды: "Биз гярблиляр 1980-ъы иллярдя Совет Иттифагынын щярби-техники гцдрятиндян вя сцни пейкляриндян

92 Щикмят

горхмурдуг. Чцнки яэяр Шярг блоку щярби силащларла, даьыдыъы вя виранедиъи васитялярля силащланмышдыса, биз дя модерн силащларла силащланмышдыг. Биз Иранда йалныз Исламын ингилаби дцшцнъя тярзиндян горхурдуг".

Мяшщур франсыз щярби сяркярдяси вя дювлят хадими Напалеон Бонапарт дейирди: "Ики шей дцнйада щюкм едяр: гылынъ вя дцшцнъя. Гылынъ да яввял-ахыр дцшцнъяйя мяьлуб олар".

Имам Хомейни (р) эцълц идеолоэийайа сащиб дцшцнъя адамы иди. О, тарихдя илк дяфя олараг дини сийасятля бирляшдиряряк дини демократийа щакимиййятини йаратды.

Гярб дипломатийасынын Ислам дцшцнъя тярзи гаршысындакы наращатлыьы бу эцн дя сянэимяк билмир. Аллащын дястяйи вя хейир-дуасы иля гурулмуш дювлятя гаршы дцнйанын шяр мяркязляринин яли бу эцн дя тятикдядир. Шяргя гаршы дцнйанын империалист эцъляринин апардыглары давакар дипломатийанын ясас сябяби М.Тетчерин гейд етдийи кими, бир тяряфдян, реал эцъя малик Ислам щягигятляридирся, диэяр тяряфдян, демографик факторлардыр десяк, бурайа Исламын иллик, щятта эцндялик бой артымыны, о ъцмлядян, дцнйа енержи ещтийатларынын Шяргин тябии инщисарларында олдуьуну да ялавя етсяк, еля билирям ки, мясяляйя там айдынлыг эятирмиш оларыг.

Даща ики иътимаи-сийаси вя дювлят хадиминин дя фикирлярини бюлцшмяйи мягсядяуйьун щесаб едирик.

Пакистан Республикасынын кечмиш президенти Гулам Исщак хан бцтцн Ислам дцнйасынын имама борълу олдуьуну гейд едир: "Чцнки о, Исламы дирчялтди".

Кечмиш ССРИ президенти Михаил Горбачов Имам Хомейнини "заманындан даща цстцн дцшцнян вя мякан мигйасына сыьмайан" шяхсиййят адландырырды.

Имам Хомейни юзцнцн щягиги гиймятини дцнйанын елми иътимаиййятиндян дя лайигинъя алмышдыр.

Лондон Университетинин бейнялхалг щцгуг цзря мцтяхяссиси Фрейд Щалейди Иран щаггында йаздыьы китабда гейд едир ки, "Ислам ингилабы тарихин ян бюйцк ингилабыдыр вя щамымыз билирик ки, бу бюйцк иш Имам Хомейни (р) шяхсиййятинин мющтяшямлийи сайясиндя баш верди. Онун гцдрятли вя щаким ялляри бу бюйцк инсан дальаларыны щяйяъан вя тялатцмя эятирди".

Эюркямли франсыз алими вя сосиологу Мишел Фоукаут йазыр: "Мян гябул едирям ки, ХВЫЫЫ ясрдян сонра баш вермиш щяр бир иътимаи дяйишиклик мцасирляшмя зямининдя олмушдур. Амма Имам Хомейнинин рящбярлийи иля гялябя чалмыш Иран ингилабы йеэаня щярякатдыр ки, мцасирляшмя гаршысында дайанмышдыр".


Яъняби алимин гянаятляриндя бюйцк щягигят вардыр. Доьрудан да Имам няинки Иранын эерчяк щяйатында, щятта чохясрлик сийаси дцшцнъядя дя чеврилиш етди. Нятиъядя дцнйа мцасирлийи тамамиля башга дяйярлярдя ахтармаьа башлады.

Авропалы алим, Алманийанын Бремен Университетинин Исламы йениъя гябул етмиш профессору Йавес Усвес Имамын бейнялхалг нцфузуна ишаря едяряк билдирмишдир: "Имам Хомейни ясримиздя бцтцн монотеистляри ойандырды. Мящз о вя Ислам ингилабынын достлары мадди дяйярляр щакимиййятинин, мадди дяйярлярин вя мянявиййата зидд дцшцнъялярин бяшяр ъямиййятини бцрцдцйц бир дюврдя дин вя мянявиййатын дирчялишиня шяраит йаратдылар".

Франса Ислам Тядгигат Мяркязинин директору юз бяйанатында демишдир: "Имам Хомейни (р) он дюрд ясри юз ямялляриндя йекунлашдырды. Биз чох хошбяхтик ки, бу дюврдя йашайырыг, санки Мящяммяд пейьямбярин (с) ясриндя йашайырыг".

Алим даща сонра дейир: "Дцнйа дяйишмя щалындадыр. Гярбин дяйишмяси нятиъясиндя дцнйа дяйярляри тядриъля арадан галхаъаг вя Ислам бцтцн дцнйада юзцнц бариз шякилдя эюстярмякдядир".

Афстрийалы профессор Ленсер "Ящли-бейт" мяктябинин йетирмяси олан Имамын ХХ яср тарихиндя тутдуьу мювгейи гысаъа беля шярщ едир: «Ислам ингилабынын рящбяри инсанын Аллаща йахынлашмасында йени бир дюврцн башланьыъыны гойду вя инсанларын щимайядарлыьы иля ХХ яср тарихиндя мцщцм дюнцш нюгтяси олан Ислам ингилабыны галибиййятя чатдырды".

Дцнйа шющрятли алимляринин Имам Хомейни (р) щаггында дедиклярини Шяргин мяшщур философу, Имамын юз саьлыьында йцксяк гиймятляндирдийи шящид Айятуллащ Мцтящщяринин ингилабын рящбяри щаггында йаздыьы ашаьыдакы сюзлярля йекунлашдырырыг.

Ислам философу йазыр: "Имам щязрятляри бизим бюйцк устадымыз, эюзцмцзцн нуру иди. Онда дюрд хцсусиййят эюрдцм:

- Мягсядиня чатмаг цчцн бюйцк инам; - Юз сюзцня дярин инам; - Аллаща мцтляг инам; - Тутдуьу йола сядагят вя инам. Айятуллащцл-цзма ял-Мусяви Хомейни (р) эюркямли дин хадими

кими дцнйа динлярини тямсил едян щямкарларынын дцшцнъяляриндя даща айдын эюрцнмякдядир. Беля ки, бязи христиан теолог вя аналитикляри, мясялян, инэилис Робин Вуд Ъоръ Имамы мцасир Мясищ, йахуд Иса Ибн Мярйямин (я) мющкям вя халис шцасы адландырыр.

94 Щикмят

Йухарыда ады чякилян австрийалы дин алими профессор Мящяммяд Ленсер гейд едир ки, "Имам Хомейнинин (р) Ислам ингилабы няинки Авропада Исламын йени тясвирини тягдим етди, щятта гейримцсялманларын да дини щяйатыны дяйишдирди. Башга сюзля десяк, бу эцн Авропада да диндар олмаг артыг йени дяйяр вя мяна кясб етмишдир".

Ъянуби Африка мцсялманларынын дини рящбяри Абдуллащ Дидат Хомейнини (р) беля сяъиййяляндирир: "Имам Хомейни йалныз сиз иранлылара мяхсус дейилдир. Ъянуби Африка йохсуллары Имамын адыны ешидяндя гялбляри щяйяъанла титряйир. Гой дцнйа билсин ки, Имам Хомейни дцнйа йохсулларынын цмидидир".

Бинясиб вя мязлумларын хиласкар щесаб етдикляри Имамын эцъц тякъя онун нцфузу иля мящдудлашмайыб, даща чох тямсил етдийи динин, ягидянин ясасларына баьлы иди. Щязрят Имам бу щягигяти етираф едир вя дейирди: "Мян бу ингилабда вя баш верян щадисялярдя Аллащын ялини айдынъа щисс едирям".

Имамын бу вя йа диэяр ишыглы фикирляринин ъыьырлары иля аддымлайан эюркямли алим, дин вя мядяниййят хадими Сеййид Ялиякбяр Оъагнежад йазыр: "Имам Хомейни (р) она эюря бяшяриййятин вя Ислам тарихинин нящянэ сималарындандыр ки, о щязрят бюйцк Аллащын гцдрят вя язямятини цзяриндя эяздирян бир инам эцъц иля 53 иллик Пящляви режимини йерля-йексан етмишдир. О, Аллащ-тяаланын мющтяшям рущу вя Гурани-Шярифин язямят сачан гцдряти иля дцнйайа щюкм едян империйа эцъляриня мейдан охумуш, Иран халгларыны щцрриййятя говушдурмуш, истибдад режиминин хярабяляри цзяриндя мющтяшям сивилизасийалы Иран Ислам дювляти парлада билмишдир".

Имам Хомейнинин (р) тямсил еитдийи мцгяддяс миссийа дцнйа шющрятли шаир вя йазычыларын да нязяр-диггятиндян кянарда галмамышдыр.

Инэилис йазычысы Рубен Варс Карлсон Имамын шяхси кейфиййятляри, мющкям ягидяси вя мювгейи иля баьлы йазырды: "Имам Хомейни гцдрятли вя мяьлубедилмяз иди. Мян онунла эюрцш заманы бир анын ичиндя ингилабын бцтцн тяканвериъи сябяблярини, шащын деврилмяси тарихини, шящидлик щикмятини вя Исламын кечмиш мядяниййятини онда эюрдцм. О еля бир мядяниййятдир ки, Гярби юз тясири алтына алмышдыр".

Испан йазычысы Антонио Мидрано: "Бяшяриййят инди дя онун мяняви ингилабынын тясири алтындадыр".

Франсыз йазычысы Гаруди Гярбин Имама мцнасибятиндяки щягигяти беля ачыр: "Иран Ислам ингилабы инсан вя ъямиййят тякамцлцнцн йени бир нцмунясини нцмайиш етдирмишдир ки, бу цлэц миллятлярин рущи


ирси иля уйьун эялир вя бу да Гярбин онунла дцшмянчилийинин ясас сябябидир. Хомейни иранлыларын щяйатына йени бир мяна бяхш етмишдир".

Эюркямли рус йазычысы Дмитри Жуков Имам Хомейнинин кечмиш ССРИ президенти Горбачова йаздыьы фялсяфи мяктубдакы фикирляря мцнасибятини беля шярщ едир: "Яэяр бу эцн биз Гярбдян нцмуня эютцряряк щяйатымызы гярбсайаьы гурмаьа чалышырыгса, Имам Хомейни 1989-ъу илдя Горбачова цнванладыьы мяктубда, щяля щеч кясин бу мясялялярдян хябяри олмайан вахт, узагэюрянликля йазмышды ки, сизин Гярбдян нцмуня эютцряъяйиниздян горхурам. Бу ися сизин башга бир сящвиниз олаъагдыр, амма инди арадан тяхминян 7-8 ил кечдикдян сонра эюрцрцк ки, щагг Имам иля имиш вя о, дцз дейирмиш".

Диэяр бир рус гялям устасы Николай Мишин ясярляринин бириндя эяляъяйя бюйцк инам ящвали-рущиййяси иля йазырды: "Шцбщя йохдур ки, Имам Хомейнинин (р) фялсяфи ирси рус вя Иран халглары арасында достлуг теллярини даща да мющкямляндиряъякдир. Хцсусян, буна эюря ки, иранлыларын вя славйанларын яъдады арийалы олубдур. Инди дя Русийада бир яхлаги ингилабын баш веряъяйи тамамиля щисс олунур вя биз чалышаъаьыг ки, юзцмцзцн йени ингилабымызда Имам Хомейнинин (р) фикир вя дцшцнъяляриндян илщам алаг".

Рущуллащ ял-Мусяви Хомейнинин (р) сийаси вя дини фяалиййяти бейнялхалг медиа мянсубларынын фикир вя дцшцнъяляриндя даща айдын эюрцнмякдядир.

Мяшщур италйан журналисти Масимо Фини Италийанын «Ел-Ъорно» гязетиндя йазырды: «Ислам ингилабынын щягигяти вя Имам Хомейнинин (р) тяфяккцрц чох дяриндир вя Гярб дцнйасы ону дяриндян дярк етмякдя аъиздир».

Исламы дяриндян юйрянмяк истяйян Гярбин ъанфяшанлыьы щаггында Авропа мятбуаты, хцсусиля дя «Таймс» гязети йазырды: «Иранда шащын Хомейни (р) тяряфиндян кянарлашдырылмасындан сонра дин вя ингилабын дирчялиши просеси баш верди вя бцтцн дцнйаны эязиб долашды. 1357-ъи илин пайызында ися Гярб дцнйасы Иран ингилабына эюря Исламы бир даща кяшф етди…

Биз гярблиляр чох тез баша дцшдцк ки, «Аллащу якбяр» яряб дилиндя «Аллащ ян бюйцкдцр» мянасындадыр».

Бюйцк Британийанын сюзчцсц кими чыхыш едян «Лондон таймс» гязети Имама аид фикирлярини беля цмумиляшдирир: «Имам Хомейни (р) кцтляляри юз кяламы иля мяфтун едян бир шяхс иди. О, ади адамларын дилиндя данышырды, касыб вя мящрум тяряфдарларында юзцня инам щисси ашылайырды. Бу щиссляр онлара йолларынын цстцндя дайанан щяр кяси

96 Щикмят

арадан эютцрмяйя имкан верирди. О, ъамаата эюстярди ки, щятта Америка кими дювлятин гаршысында да дайаныб горхмамаг олар».

Мювзу иля баьлы фикримизи тамамламаздан юнъя, Инэилтярянин «Обезрур» гязетинин политоложи нюгтейи-нязярдян чох гиймятли бир етирафыны охуъуларын нязяр-диггятиня чатдырмаг мараглы оларды. Гязет йазыр: «Гярб щеч вахт шащын ня цчцн сцгут етдийини вя бир рущанинин нийя юлкяни ингилаб вязиййятиня эятириб чыхара билдийини вя Исламын ясасларыны дирчялтмякля Гярби сарсытдыьыны дярк етмяди».

Сон олараг фикримизи алманийалы мцсялман профессор Йавес Усвесин мювзу иля баьлы шярщи иля йекунлашдырмаг истяйирик. Алим бюйцк узагэюрянликля вя там яминликля демишдир:

«Мян Гярб щюкумятляри ъямиййятиндя эюрдцйцм ашкар щягигятлярля Айятуллащ Яли Хамнейинин пейьямбяръясиня вердийи ишаря вя эюстяришляриндян алдыьым илщамлара ясасян там инанырам ки, щиърятин он дюрдцнъц ясри Имам Хомейни (р) вя Имам Хамнейи ясридир. Бу дащиляр йердя щакимиййяти Сащибяззамана (яъ) тящвил веряъякляр. Бундан сонра бцтцн ясрляр Пейьямбяр (с) Ящли-бейтинин адыны дашыйаъаг».

Тяръцмя 97

Тяръцмя

Шащин Фазил Фярзялибяйли

Сяфир Микеле Мембре щюкмдар Шащ Тящмасиб Сяфявинин сарайында

АМЕА Ядябиййат Институтунун елми ишляр цзря директор мцавини

олан алим вя шаир достум Мящяррям Гасымлынын (Орхан Пашанын) йазы масасынын цстцндя цстц рянэли бир миниатцрля бязянмиш китаб эюрдцм: «Венесийалылар Шащ I Тящмасибин сарайында». Доьрусу, тарих елмляри доктору, профессор, АМЕА-нын мцхбир цзвц Огтай Яфяндийевин – щяля 1970-ъи илдя мяним елми рящбярим олмуш (мян еля инди дя ону юз елми рящбярим сайырам) бу шяргшцнас тарихчинин чохдан бяри еля бир китаб цзяриндя ишлядийини билирдим, лакин китабын чап олунмасындан хябярсиз идим. Бяли, 577 ил бундан габаг Азярбайъана эялмиш ики сяфир вя Шащ Тящмасиб. Венесийа вя Азярбайъан, щюкмя табе елчиляр вя щеч кимя табе олмайан щюкмдар. Микеле Мембре вя Винченсо Алессандри. Бу ики сяфирин сяфярнамяляри вя Огтай Яфяндийевин гялями.

Китабы (1) эюрдцйцм эцнцн ертяси Огтай мцяллимин йанына эедиб, ону тябрик етдим. Ялини йазы масасынын сол тяряфиндяки китаб шкафына узадыб дярщал мяним мараьымы тямин етди. Диггятля охуйаъаьыма сюз вердим. Вя бир нечя эцн кечди. Сюзцмцн цстцндя дурдум, няинки охудум, щятта китабда сяфярнамяляри эедян ики мцяллифин биринъисинин – Микеле Мембренин ясяриня ряй дя йаздым (иншаллащ икинъисиня дя йазарам).

Китаб вя юн сюз. Еля илк сящифядя Азярбайъанын Гярби Авропа юлкяляри иля дипломатик ялагяляри тарихинин юйрянилмясинин мцасир дюврдя хцсуси ящямиййят кясб етдийини вурьулайан Огтай мцяллим, бу фикринин ардынъа дцзэцн гейд едирди ки, XVI ясрин яввялляриндя йениъя йаранан Авропа капиталист сянайеси мануфактура малларынын сатышы цчцн эялирли базарларыны вя щямчинин, уъуз хаммал мянбяляринин яля кечирилмяси зярурятини доьурду (1, с.3). (Нефтимиз мяэяр бу эцн уъуз хаммал мянбяйи дейилми?). Бундан башга «щямин дюврдя Авропа дювлятляринин игтисади мараглары онлар цчцн аз ящямиййят кясб

98 Щикмят

етмяйян щярби-сийаси вя стратежи ниййятляри иля цст-цстя дцшцрдц» (1, с.3). Тамамиля доьрудур. Шяргин сийаси щадисялярля долу олан бир дюврц. Язямятли Османлы империйасы вя мющтяшямляшян Сяфяви дювляти. Башга сюзля десяк, Азярбайъан-Тцркийя зиддиййятляри. Профессор Йагуб Мащмудлу демишкян, о заман «Азярбайъанла Османлы империйасы арасында кяскин тиъарят вя сийаси зиддиййятляр варды» (2, с.57). Беля ки, «сяфяви-османлы мцнасибятляринин даим мцщарибя щяддиндя олмасы Гярби Авропанын мцстямлякячи дювлятляринин… мющкямлянмяси цчцн ялверишли шяраит йарадырды» (2, с.184). Бяли, сяфявиляр вя османлылар. Арада ися бир сыра Гярб дювлятляри вя Венесийа. Сяфявиляр дювлятинин тяряфини тутан, лакин ейни заманда османлыларла да мяхфи ялагя сахламаьа чалышан Венесийа Республикасы. Венесийанын икили сийасяти варды вя бу республика щям сяфявиляр, щям дя османлыларла эизлин данышыглар апарырды (1.с.5-6). Бир-бирляри арасында бцтцн XVI яср бойу вахташыры давам едян 6 саваш (1514, 1534, 1535, 1548, 1554, 1578) вя нятиъядя гаршылыглы зяифлямя. Гярбин Шяргя гаршы «Зяифлят вя гцввятлян!» сийасяти. «Бунунла да Гярб дювлятляринин стратежи сийасяти баш тутду» (2, с.235-236). «… яэяр мцхтялиф Гярб дювлятляринин тящрики иля Османлы империйасы вя мцхтялиф Азярбайъан дювлятляри арасында XV-XVI ясрлярдя тез-тез баш вермиш ганлы мцнагишя вя ихтилафлар олмасайды, щямчинин бу дювлятляр арасында гаршылыглы мцнасибятляр дцзэцн истигамятя йюнялдилсяйди, бялкя дя дцнйанын бу эцнкц хяритяси башга эюрцнцш алмыш оларды» (3, с.210).

1539-ъу ил март айынын 1-дя Сяфяви сарайына йолланан Венесийа сяфири Микеле Мембре бир нечя айдан сонра нящайят Азярбайъанын ъянубуна эедиб чатды вя Шащ Тящмасиб тяряфиндян гябул едилди. «Онун гаршысында гойулан вязифя Сяфяви шащыны Османлы султанына гаршы щярби ямялиййатлара тяшвиг етмяк иди» (1, с.5).

Кипрдя йашайан вя Венесийа тябяяси олан Микеле Мембре бу сяфяринядяк дяфялярля Тцркийя вя Сурийада олмуш, Кипр щакими Бернардо Бенедеттинин ишэцзар тапшырыгларыны йериня йетирмишди (1, с.22). О, тцрк дилини кифайят дяряъядя билирди (1, с.22-23) вя Венесийа дожунун мяктубуну Шащ Тящмасибя чатдырмалыйды.

Орта ясрлярин щямин дюврцндя истяр гуру, истярся дя су йолларыйла сяфяря чыхмаг чох тящлцкялийди. Дожун мяктубунун йолда гулдурларын ялиня дцшмяк ещтималыны нязяря алан М.Мембре мяктубу эедяъяйи эяминин щяр ики тяряфиндяки йешиклярдя олан псалтырлар китабынын (Библийанын бир щиссяси – Ш.Ф.) ичярисиня гойараг йола дцшдц (1, с.24).

Гейд олунмалыдыр ки, бу венесийалы сяфир тяърцбяли вя ещтийатлы бир шяхс олмушдур. Ясярдя охуйуруг: «Суфийя (Шащ Тящмасибя – Ш.Ф.) олан мяктубун щарада олдуьуну билмяк гейри-мцмкцн иди…

Тяръцмя 99

Кимсянин мяним сяйащятимдян хябяри олмамасы цчцн гощумларыма Критя тахыл сатмаьа эедяъяйими сюйлядим. Беляликля… тахыл алдым, пулумун бир щиссясини тцрк гийафясиня эирмяк цчцн палтарлара хярълядим, галаныны ися юзцмля эютцрдцм.. Бу дюврдя Крит адасында дящшятли аълыг олдуьундан щамы мяним орайа тахыл сатмаг цчцн эетдийимя инанды» (1, с.25). Будур сяфир М.Мембренин илкин нязяря чарпан ещтийаткарлыьынын илк нцмуняси.

Критя эялиб чатан, дярщал оранын «бюйцк щерсогунун» йанына эедиб юз сяфяриндян щали едян вя щерсогдан ещтирам эюрян М.Мембре ону тярк едян кими юзцнцн защири эюрцнцшцнц дяйишир, «тцрк торпагларында мяскунлашан йунанлар кими саггалы гырхылмыш, башында йунан папаьы вя кюйняйи ъорабларынадяк олан гийафясини бир нюв тцркляшдирир» (1, с.25-26).

М.Мембре сонра «щям зийарят, щям тиъарят» шцарына риайят едяряк Критдя сатмаг цчцн алдыьы тахылы «чюрякбиширянляря мцвафиг газанъла сатараг» пулуну ялдя едир (1, с.26).

Венесийа елчисинин мягсядя йетишмякдян ютрц сонракы щийляэярлийи онун нювбяти конспиратив аддымыдыр. О, Хиоса эедян бир бригантина (йцк эямиси – Ш.Ф.) тапыр, онун сащибиня эуйа «Ъанин Калофронун оьлу афиналы Эеорг олдуьуну билдирир» (1, с.26).

Щюрмятли охуъу, XVI ясрдя Азярбайъана сяфяр етмяйин чятинлийинин шащиди олдунузму? Бизим «ниййятин щара-мянзилин ора» кими зярбцлмясялимизи ялиндя мящарятля дяставцз едян М.Мембре артыг афиналы Эеорг Калофро олур. Елчинин йаздыьына эюря, щягигятян дя 20 ил бундан яввял бу адда бир оьлан олмуш, щансы сябябдянся евлярини тярк етмиш вя бир даща онун барясиндя хябяр-ятяр ешидилмямишди. Бяли, ещтийатлы М.Мембре щямин Эеоргун «бцтцн гощумларыны, евлярини вя ня лазымса щяр шейи дяриндян юйряняряк» юзцнц щямин иткин адам кими гялямя верир (1, с.27). Сяфярнамядя охуйуруг: «Онун (Эеоргун – Ш.Ф.) 10 йашы оланда евдян эетдийини вя о вахтдан 20 ил кечдийини нязяря алараг, бу мяним щал-щазырдакы йашым олан 30-а уйьун эялирди» (1, с.28).

Мян М.Мембренин бу ъцмлясини охудугдан сонра онун кими дирибаш бир шяхсин юзцнцн бцтцн ниййят вя мягсядляриня чата биляъяйиня инандым. Еля юзц дя етираф едир ки, ещтийатлылыьы цчцн «бюйцк Танрынын мярщямяти сайясиндя щямишя тящлцкядян узаг» олмушдур (1, с.28). О, сонра ися сяфяринин эедишаты барядя беля йазыр: «Беляликля, мян Хиос шящяриндя тяхминян 10 эцн галдым вя бу заман бюйцк сяйля Анадолунун Вурулла (Измир йахынлыьындакы Урла шящяри – О.Я.) шящяриндян эялян христиан таъирляри иля достлуг ялагяляри гурмаьа

100 Щикмят

чалышдым. Мян чох вахт бу таъирляри юз щесабыма мейханайа апардыьыма эюря, онлар мянимля йолдаш олмаьа щазыр идиляр. Биз Критдя тцрклярдян гянимят кими тутулмуш малларын ичярисиндян 14 кися хына алдыг. Крит ящалиси хынаны Хиоса йоллайыр вя ону орада сатырлар. Беляликля, биз бир гайыг тапдыг вя ону хына иля йцкляйяряк, тцрк таъирляри иля бирликдя Анадолу торпаьына, Чешмя адланан йеря эялдик» (1, с.28).

Еля бу ъцмлядян сонра сяфярнамянин «Анадолу, Крым, Эцръцстан» адланан II фясли башлайыр. «1539-ъу илин апрел айы иди» сюзляри иля юз щекайятиня башлайан М.Мембре эялиб чыхдыьы Чешмядя «карвансара» адланан гонаг евинин олдуьуну вя щямин карвансаранын солундакы тяпянин цстцндя ичярисиндя 50 няфярдян ибарят йеничяринин (тцрклярин ясир эютцрдцкляри авропалы эянълярдян тяшкил олунмуш гошун нювц – Ш.Ф.) олдуьу даш бир галадан хябяр верир. Чешмяни тярк едян М.Мембре тезликля Маниса вилайятиня эялиб чатыр (1, с.29).

Сонра … Сонра ися, Султан Мустафа! Мяшщур османлы щюкмдары Султан Сцлейманын оьлу (бюйцк оьлу!) Султан Мустафа. «Гарайаныз, уъабойлу вя саггалсыз» Султан Мустафа. «Онун быь йери йениъя гаралмаьа башламышды» йазан венесийалы елчи бу шащзадяни ъцмя эцнляринин бириндя мясъидя эиряндя эюрмцшдц. «Ону юндя эедян, йахшы эейимли, тяхминян 35-40 атлы мцшайият едирди, юзц ися аь саггаллы ляляси вя йа гяййуму иля эедирди. Ондан габагда щяр бири чох узун вя эен аь кюйняк эейинмиш 9 няфяр пийада эедирди. Онларын щяр бири башларында лялякляр, 50-60 охла йай эяздирирди. Беля ки, сипащи адланан атлылар мясъидин дарвазасына йетишдикдя кечид йарадараг щяр ики тяряфдян дцзцлдцляр. Сонра Султан Мустафа ляляси вя нюкярляри иля бирликдя мясъидя дахил олду. О кечяркян щяр ики тяряфиндя дуран сипащиляр «Аллащ, Аллащ. Дювляти-Хандиэар юмрцнц зийаде елясин» йяни, «Аллащ атасынын юмрцнц узун елясин» (онун атасына Хандиэар дейирдиляр) дейя гышгырырдылар. Онлар Султан Мустафа кечянядяк баш яйирдиляр. О, ибадятини битирдикдян сонра айаьа галхды вя ящатясиндя оланларла евиня йолланды» (1, с.29).

Венесийалы елчи олдугъа айыг-сайыг адамдыр. Венесийалы елчи щяр шейя диггят йетиряндир. Венесийалы елчинин эюзцндян щеч ня йайынмыр. Венесийалы елчи щятта Султан Сцлейманын евинин дя тясвирини верир: «Онун еви щяр тяряфи торпаг диварларла ящатя олунмуш баьын ичярисиндя йерляшир. Баьын шимал-гярбиндя гапычылар, йяни эюзятчилярин олдуьу бюйцк дарваза йерляшир. Дарваза иля цзбяцз ат йарышлары цчцн мейдан дейилян бюйцк сащя вар. Бу мейданын ортасында башында зярля

Тяръцмя 101

юртцлмцш мисдян алма олан чох узун вя щцндцр аьаъ диряк вар. Онлар ат чапан заман бязян щямин алмайа ох атырлар» (1, с.29-30).

Диггят йетирдинизми? «щцндцр аьаъ диряк». Доьрусу, мян мянбялярдя «щцндцр аьаъ диряк» барядя мялумата тясадцф етмишдим, лакин о щцндцр аьаъ диряйин «гапаг» адландыьыыны, гапаьын цстцндяки алмайа ися ох атылдыьыны вя мящз беля охатма йарышынын «гапагяндази» адландыьыны билмирдим. «Гапагяндази» йарышынын мащиййятини алим Огтай Яфяндийевин васитясиля Микеле Мембредян юйряндим.

Инди гайыдаг йеня алверя. Шярикляри олан таъирлярля бирликдя Критдя мянфяятля тахыл сатан, еля орадаъа «тцрклярдян гянимят кими тутулмуш малларын ичярисиндян 14 кися хына» алан, малыны Хиосдан чыхарыб Манисайа эятирян, Султан Мустафайа мяхсус бу шящярдя хына пайыны сата билмяйян Венесийалы елчи юз шярикляриндян айрылыр. Лакин тябии ки, хына пайындан пул да ялдя едир вя йазыр: «Шяриклярим мяним майамы, эялир кими ися кичик бир халча вя 50 аспра (бу пул ващиди османлыларда ахча адланыр вя 4 ахча I дирщям мябляьиндядир – О.Я.) вердиляр» (1, с.30).

Беляликля, М.Мембре Манисада да газанъ ялдля етмяйи баъарыр, лакин османлыларын Гаращисар адланан шящяриндя зийана дцшцр вя Манисада тиъарят мягсядиля алдыьы памбыьыны дяйяр-дяймязя сатыр. «Гулдурлара эюря йолларын тящлцкяли олдуьу вя щеч кимин мяндян шцбщялянмямяси цчцн Маниса шящяриндя 8 тай тямизлянмиш памбыг алмаг гярарына эялдим, чцнки эетмяк истядийим шящярдя памбыг йохдур вя таъирляр орайа адятян Манисадан памбыг эятирирляр… Памбыьы алдыгдан сонра ону гатырлара йцклядим, гатырчылар вя диэярляри иля бирликдя 8 эцня Гаращисар шящяриня чатдыг … Мян памбыг кисялярими памбыг вя диэяр маллар юлчян бюйцк аьаъ тярязинин олдуьу карвансарада гойдум. Юзцм ися биткилярин сатылдыьы Песекан адланан карвансарада галдым. Дюрд-беш эцндян сонра бу памбыьы 6 дукат зийанына сатдым» (1, с.30).

Сонра М.Мембре «даь ятяйиндя йерляшян» Гаращисар шящяриндян, щямин даьын зирвясиндяки даш галадан, бу шящярдя ахчанын дяйяринин «чох ашаьы» олмасындан, ешшяк алмаьындан, нящайят, Анкарайа йолланмаьындан данышыр. «Биз Сиврищисар адланан шящяри кечяряк, ятрафында чохлу баьларын олдуьу бюйцк Анкара шящяриня дахил олдуг» (1, с.30-31).

М.Мембре Анкаранын тясвирини вердикдян сонра, орадакы монастырда бир франсызын, онун ятрафындаса башга яънябилярин «мярмяр гябирляри олдуьуну билдирир» (1, с.31). «Сонра мян Чанкыры адланан шящяря эетмяк цчцн диэяр тцрк таъирляринин мцшайияти иля

102 Щикмят

Анкара шящярини тярк етдим. Алдыьым 25 топ камлот (йун парча нювц – Ш.Ф.) вя мохери (тцклц парча – Ш.Ф.) гатырчыларын биринин гатырына йцкляйиб, юзцм ися ешшякдя эетдим. Биз беш эцн йол эетдик вя Чанкыры шящяриня дахил олдуг. Дейилян шящяр кичик иди вя баьлары иля бирликдя дцзян йердя йерляширди» (1, с.31) йазан елчи артыг Яъям дийарына (Азярбайъана – Ш.Ф.) кечмяйя щазырдыр, лакин ортайа бир янэял чыхыр. Мембре «Яъям сярщяди олан Ярзинъан истигамятиндян эялян карвандан юйрянир ки, «Яъямин ичяриляриня карван кечирмяйя иъазя верилмир. «Еляъя дя, османлылар Яъямин бу йерляриндян эялянлярин малларыны гаъаг мал кими мцсадиря едирляр, щям таъирляр, щям дя заваллы гярибляр о сярщяддя эюрцнян кими онлардан зяманят истяйирляр. Бу зяманяти веря билмяйянляри щябсханайа салырлар, беляликля, бу торпагларда бюйцк гарышыглыг щюкм сцрцр. Онлар щямчинин, Синйорун (Венесийа кралынын – Ш.Ф.) иъазяси олмадан Яъямя эетмяк истяйянляря бяйан етмишдиляр ки, тутулса, бойну вурулаъаг, онун мцлкиййяти ися вуранын ихтийарына кечяъяк. Бу сюзляри ешитдикдян сонра бу йолла эетмяйин гейри-мцмкцн олдуьу гярарына эялдим. Лакин бюйцк Танры мяним цчцн ян тящлцкясиз Гара дяниз йолуну ачды» (1, с.31).

Чанкырыдан Намиссойа (индики Самсун – О.Я.) эялян М.Мембре бу шящярин чох кичик олдуьуну, евлярин йарысынын аьаъ евляр олдуьуну, онун гярб тяряфиндя «йунан христианларына мяхсус аьаъ дцканлар вя шяраб сатылан мейханаларын олдуьуну» билдирир (1, с.31-32).

Елчи Намиссода Кяфя шящяриня эетмяйя щазырлашан вя дянизчиляри йунанлар олан памбыгла йцклянмиш бир эями тапыр, Анкарада алдыьы камлоту эямийя йцкляйир, ешшяйини ися сатыр вя ийун айында Кяфя истигамятиня йолланыр. 18 эцн дянизля йол эетдикдян сонра Кяфяйя эялиб чатан венесийалы орада юз камлотуну башга бир эямийя йкцкляйяряк, нящайят, Мингрелийа (Эцръцстанын бир щиссяси – Ш.Ф.) краллыьына эялиб чатыр. Мингрелийанын крал Дадиана («Дадиан» шяхс ады дейил, титулдур вя Мингрелийа шащзадяляри бу титулла танынмышлар – О.Я.) мянсуб Анаклийа адлы бир бюлэясиня эялиб чатан М.Мембре орада дузун тапылмадыьыны, эюн, гойун дяриси вя диэяр малларын баща олдуьуну юйрянир. «Мингрелийанын бу яразисиня чохлу сары, мум, кятан сап вя Зяйямдян кянар ипяйи (Гарабаьда истещсал олунан ипяк парча нювц – О.Я.) эятирилир вя онлар (мингрелийалылар – Ш.Ф.) еляъя дя чохлу гул сатырлар» йазан елчи о ъамаатын олдугъа йохсул эейиндиклярини, яйинляринин гыса памбыг палтары, айагларынынса йалын олдуьуну сюйляйир, лакин буну да гейд етмяйи унутмур ки, Мингрелийа ясилзадяляри чох узун палтар, тямиз гойун дярисиндян чякмя эейир, башларына бойанмыш кечядян папаг гойурлар, щямчинин саггал

Тяръцмя 103

сахламырлар вя онларын иберийалылар (эцръцляр – Ш.Ф.) кими узун быьлары вар (1, с.33).

Беля етнографик мялумат верян елчи сонра Иберийанын Башы Ачыг (азярбайъанъа «башы баьлы олмайан» мянасындадыр вя гызылбашлар пайтахты Кутаиси олан Имеретийа чарларыны беля адландырырдылар – О.Я.) кралына мяхсус Кутаиси шящяриня чатдыьыны сюйляйир. «Бу шящярдя парчанын щяр беш топундан бирини верэи кими верирляр. Бу шящярин сиккяляри тцрк аспралары кими иди вя «тянэя» («тинэя» – Ш.Ф.) адланырды. Дейиляня эюря крал «азнавур» адланан 7 мин атлы сахлайа биляр… Азнавурлар бизим чохумуздан иридир вя онларын узун гара быьлары вар, саггалларыны гырхырлар… Силащлары гылынъ, низя, галхан, ох, йай, дямир топпуз, зирещли эейим, жилет, йарымдябилгя, дямир ялъяк иди» (1, с.34-35).

Кутаисидян Горийя эялян венесийалы елчи бу ярази кралынын Луарсаб олдуьуну дейяряк, орада да дузун олмадыьыны вя Суфинин торпагларындан эятирилдийини билдирир. Сонра крал Луарсабын Тифлис адланан шящяриня эялян елчи оранын чох бюйцк олдуьуну, лакин бюйцк щиссясинин иберийалыларын юз араларында апардыглары чохсайлы мцщарибяляр нятиъясиндя даьылдыьыны демяйи дя унутмур (1, с.35).

М.Мембре сяфярнамясинин III фясли «Азярбайъан. Шащ I Тящмасибин дцшярэяси» адланыр. «Ертяси эцн биз …. Суфинин Иберийа иля щямсярщяд олан илк шящяри Лорийя йола дцшдцк, Бурадан (Тифлисдян – О.Я.) биз ъянуб-шяргя вя йа ъянуба доьру чохлу гулдурларын, даьларын вя мешялярля юртцлц тяпялярин олдуьу йолла 7 эцн йол эетдик. Крал Луарсаб щяр ил Суфийя 1000 дукат хяраъ верир. Лори шящяри даш галадыр вя шималында гярбиндян шяргя чай ахыр… Лори галасына чатан кими, мян юзцмц галанын ряиси Шащ Яли Султан Чяпнинин (Чяпяни олмалыдыр – Ш.Ф.) оьлу Мящяммяд Хялифяйя тягдим етдим вя мцщцм нятиъяляр веря биляъяк эюрцш цчцн мяни щюкмдары Суфийя мцмкцн гядяр тез эюндярмяси цчцн йардым етмясини риъа етдим. Бу сюзляри ешидян кими галабяйи дярщал 7 няфярин мяни Суфинин сарайына мцшайият етмясини ямр етди вя атым чох йорьун олдуьундан мяни апара билмядийи цчцн башга ат верди» (1, с.36).

Беляликля, атыны йени атла явяз едян сяфир эеъя галабяйинин гонаьы олур: «О эеъя галабяйи мяни чох бюйцк шяряф вя хейирхащлыгла гонаг етди вя ертяси эцн сящяр мяни йухарыда дедикляримля йола салды. Биз бцтцн йолу мешялярля юртцлц чох уъа даьларла тяхминян 3 эцн эедяряк, диэяр бир йола чыхдыг вя тяхминян 2 эцн тяпялярин арасындакы йолла эетдик. Сонра биз даща 4 эцн дцзянликлярля сяфяр етдик. Бу сяфяр заманы Нахчыван адлы шящярдян дя кечдик. Бу заман Иряванда (Равана) Султан Мянтяша цчцн Нахчыванда бир нечя ев инша едилирди.

104 Щикмят

Бу шящярдян чохлу баьлары олан, Мярянд адланан кичик бир шящяря эялдик» (1, с.36).

Венесийалы елчи тяряфиндян адлары чякилян гызылбаш ямирляри бизя танышдыр. Шащ Яли Султан Чяпяни, Мящяммяд Хялифя, Мянтяша Султан – Шащ Тящмасибя чох йахын яйанлар олмушлар.

М.Мембре нящайят, Мярянддя юз мягсядиня чатыр вя Азярбайъан Сяфяви дювлятинин икинъи шащы I Тящмасибля эюрцшцр: «Щямин вахт шащы Мярянд шящяриндян хейли аралы юз ордусу, йяни гошуну иля бирликдя чямянликдя чадыр гурдуьу йердя тапдыг. Мяни мцшайият едян шяхсляр Лоринин щакими Мящяммяд Хялифянин атасы Шащ Яли Султанын мянзилиня апардылар. Мяни эюръяк Яли Султан чох шад вя мямнун олду. О, дярщал ат белиня галхды, эялишими Шащ Тящмасиб Суфийя билдирмяк цчцн сарайа йолланды. Суфи бу хябяри ешитдикдя чох мямнун олду вя Шащ Яли Султана мяни 3 эцн сахламаьы, сонра ялащязрят Синйорлуьун мяктубу иля бирликдя она тягдим етмяйи вя юз адятляриня уйьун олараг гонагпярвярлик эюстярмяйи тапшырды. Бу щадися 1539-ъу илин август айында баш вермишди» (1, с.37).

М.Мембренин Сяфяви щюкмдарынын Мярянддяки ордусуна йетишдийи вахт орайа Анадолунун Ярзинъан яйалятиндян «Яли тцркманларынын тяхминян 800 аиляси вя мал-щейванлары иля бирликдя» эялиб чатдыьы мялум олур (1, с.37). Йягин ки, сяфир «Яли тцркманлары» дедикдя о вахтларда Османлы дювлятиндя йашайан Ялайиляри (Ялиаллащиляри) нязярдя тутур: «Беляликля, Суфинин сарайынын гаршысында силащлы вя низяли 600 бу ъцр тцркман атлысы дайанмышды. Онлар даиряви шякилдя чапараг, щамысы бирликдя «Аллащ, Аллащ» гышгырырдылар. Бу, мян «Суфинин сарайына чатан эцнцн сящяриси баш вермишди. Дедийим кими, Яли тцркманлары шащ чадырдан чыханадяк «Аллащ, Аллащ» дейя гышгырдылар. Сонра о, бюйцкляриня топлашмаг ямрини верди вя онлар бир-бир эялиб шащын айагларындан юпдцляр. Беляликля, щамысы эялди. Шащ онларын щяр бириня «таъ» адланан папаг вя палтарлыг парчалар верди. Сонра тцркманлар шаща щяр бири юз имканына эюря чохлу щейван – бязиляри атлар, бязиляри гоч, бязиляри ися дявяляр щядиййя етдиляр. Сонра шащ онлара торпагларынын цч тяряфиня – бир щиссясинин Хорасан яйалятиня, бир щиссясинин Ширван, диэяр бир гисминин ися Ираг яйалятиня эетмялярини ямр етди» (1, с.37).

Кючцрмя сийасяти! Кючцб эялянляр цчцн кючцрмя сийасяти! Шащ Тящмасиб эялянляри эери гайтара билмязди, еля буна эюря дя онлары цч йеря тяйин етди.

Мярянддя Шащ Тящмасиби мцшаийят едянлярин чадырлары М.Мембренин «эюзяйары» саймасына эюря 5000 ядяд, сцварилярся

Тяръцмя 105

14000 няфяр оларды. «Онун о гядяр аты вя гатыры вар иди ки, саймаг гейри-мцмкцн иди. Бцтцн дцзянлик щейванла долуйду» (1, с.37-38).

Нящайят, йухарыда гейд олунан 3 эцн ютдц вя Сяфяви щюкмдары Венесийа сяфирини гябул етди. «Шащ Яли Султан мяни Суфийя тягдим етди вя мян дя Ялащязрят Синйорлуьун мяктубуну Суфийя вердим… Сонра Шащ Тящмасиб Суфи бураны тярк едиб, ордусу иля бирликдя Мараьа истигамятиндя йола дцшдц» (1, с.38).

Венесийа дювлятинин бу Кипрли елчисинин шащын сяййар сарайы барядя вердийи мялумат фарс вя османлы дилляриндяки китабларда олмадыьындан биз щямин мялуматы еля йазылдыьы кими дя охуъулара тягдим етмяк ниййятиня дцшдцк. М.Мембре йазыр:

«Суфи сарайынын адят вя яняняляри щаггында даща мцфяссял мялумат цчцн демялийям ки, бурада диварла дюврялянмиш щяйят кими, бармаг йоьунлуьунда кяндирля ящатя олунмуш, ики эиришли даиря йарадылмышдыр. Бу диряклярин башында кяндирин кечдийи дямир щалга вар. Диряйин ашаьысында ися йеря бяркидилмиш дямир уълуг вар. Бу дирякляр йарым род (тяхминян 5 метря бярабяр олан узунлуг ващиди – О.Я.) узунлуьунда иди. Беляликля, онун сарайы бу ъцр гурулушда иди. Бу кяндирин ичярисиндя онун чадырлары йерляширди. Бу кяндирдяки эиришдян кечяркян юн щиссядя вя онунла цзбяцз онун диванхана адланан рясми йери йерляширди. Бу йер 3 чадырдан ибарятдир. Бири диэяринин архасында йерляшян чадырлардан икинъиси чох бюйцкдцр. Онун ичярисиндя таьтаван формасында зярли аьаъ парчаларындан дцзялдилмиш вя цзяри ал-гырмызы парча иля юртцлмцш «отаг» адланан йер вар. Парчанын цзяриндя ипякля тикилмиш йарпагвари нахышлар вар. Йеря йун щашийяли гырымызы кечя сярилмишди вя бу кечянин цстцня чохлу щейван вя аьаъ йарпагларынын тясвири олан зяриф ипяк халчалар салынмышды. Сарайын цчцнъц чадырында о, щава сойуг олмайанда йатыр. Цчцнъц чадырдан сонра онун узун отаг формасында олан мцхтялиф чубуглу парчалардан ибарят шяхси отаьы йерляширди. Беляликля, онун сарайы бу ъцрдцр» (1, с.38).

Венесийа сяфиринин ня гядяр диггятли олдуьуну эюрдцнцзмц? Ола билсин ки, сяййар шащ сарайыны дяфялярля эюрмцш фарс вя тцркдилли мцшащидячилярдян ютрц еля тясвир лцзумсуз эюрцнмцшдцр, лакин хариъи юлкядян эялмиш гярб мцшащидячиси цчцн, йягин ки, мараг кясб етмиш, нятиъядя онун гейдляриндян биз дя мялуматланмышыг.

М.Мембренин сонракы мцшащидяси: «Гябул цчцн нязярдя тутулмуш биринъи чадырда о, вассаллары иля бирликдя яйляшир. Бириниъи, чадырын дюрд тяряфиндя бир ъярэядя султанлардан ян шющрятли оланлар отурурлар. Бу султанларын архасында азаъыг мясафядя диэяр даща ашаьы

106 Щикмят

мянсябли султанлар, бу султанлардан да архада ъярэя-ъярэя сцвариляр олан горчиляр (шащ гвардийасы ясэярляри – Ш.Ф.) яйляширляр. Бу гайда иля диванхана йердя яйляшян адамларла там ящатя олунурду. Бунлардан ян шющрятлиляри эцнцн шцаларындан горунмаг цчцн «сайебан» адланан бюйцк чятир тутурдулар. Диэярляри ися шащ отаьына эедянядяк бцтцн эцнц йердя яйляширдиляр. Онун ящатясиндя, чадырын байырында, ялляриндя бармаг йоьунлуьунда, 2 дирсяк вя даща узун, эцмцшц уълуьу вя азаъыг зярли вя йа рянэлянмиш дястяйи олан чубуг тутан вя йасавул адланан гапычылар дайанырды» (1, с.39).

Дягиг тясвирлярдир, дейилми? Сяфирин сонракы мцшащидяляри дя мараглыдыр вя бир сыра истилащларын мяналарыны дягигликля ачыр: «Бунларын (йасавулларын-Ш.Ф.) арасында шаща даща йахын дайанан мяним таныдыьым 6-7 йасавул вар ки, эиришин аьзында дурур вя шащ кимляся сющбят етмяк истядикдя, онлар щямин адамы чаьырмаьа эедирляр. Буна эюря дя бу 6-7 няфяр «мцсащиб» адланырлар, йяни шащын досту вя севимлиси» (1, с.39).

Инди эюряк шащын достлары вя севимлиляри олан щямин мцсащибляр кимлярдир. М.Мембре йазыр: «Бунлар ашаьыдакылардыр: Гара Хялифя Шамлу адланан шяхс гара саггаллы, гарайаныздыр. О, йахшы ат чапыр вя ъясур адамдыр. Шащ она бюйцк ряьбят бясляйир. Гара Хялифянин шащын гардашы Бящрам Мирзянин гуллуьунда олан 2 гардашы вар. Гара Хялифянин чалмасы цзяриндя ох эяздирян гардашынын бири Бящрам Мирзянин йасагиси, диэяри ися онун горчисидир. Гара Хялифянин бири Тябриздян, диэяри ися Ширвандан олан ики арвады вар. Тябриздян олан арвадындан ики оьлу, горчи вя йасавул оьлуна яря эетмиш бир гызы вар» (1, с.39). Бяли, Гара Хялифя бир йана, бу да онун арвадлары, оьланлары вя «яря эетмиш бир гызы». Беля адамдыр М.Мембре. Щеч ня йайынмыр бу кишинин эюзцндян. Сонра йенидян «арвад» мясяляси эялир, бу дяфя – Ширванлы арвад: «Ширванлы арвадындан бир йашлы оьлу вар» (1, с.39). Инди ися йеня арвад. Бу дяфяки арвад ися яри тяряфиндян бошанмышдыр: «Гара Хялифянин яввялляр диэяр арвады да вармыш, лакин ондан айрылмышдыр» (1, с.39-40).

Инди ися йеня сарайын тясвири: «Беляликля, онун (шащын-Ш.Ф.) евинин щяйятиндя гапыдан эирдикдя гябул отаьы, архасында мятбях йерляшир. Мятбяхдян сонра карвансарайа битишик дивар, солда ися атлар цчцн тювляляр йерляшир, щяйят кичикдир, онун кичик баьы да вар. Диэяр тяряфдя ися эцнорталар йатдыьы отаг йерляшир» (1, с.40).

М.Мембренин сонракы мцшащидяляриндян: «Дедийим кими, йасавуллар, диванханада дайанырлар. Бу чадырлардан 30-35 аддым архада онун йатдыьы отаглар йерляшир. Щамамдан башга бу отагларын щамысы эцнбязли олараг бир-бириня охшардыр. Бу эцнбязин цстцнц бязян

Тяръцмя 107

аь, бязян дя гырмызымтыл кечяйля юртцрляр. Эиришин аьзында тяхминян 5 няфяр йашлы кишилярдян ибарят гапычылар дайанырлар. Гярбя доьру ичярисиндя рясмляр олан вя йухарыда тясвир етдийим кими, ал-гырымызы юртцклц диэяр эцнбяз йерляшир. Шащын сарайынын чюлцндяки мятбяхдян башга чадырлар тяъщиз едилир. Онлардан сонра ян севимли яйанларын гардашлары Бящрам Мирзя вя Сам Мирзянин, Цскц сейидляринин вя диэярляринин чадырлары йерляшир. Эюз ишлядикъя узанан бу чадырлар кцчялярля низамлы шякилдя дцзцлмцшдцр» (1, с.40).

Мян бунлары охудугъа бир даща эюрдцм ки, шащ сарайыны беля тяфяррцатла анъаг гярб сяййащлары тясвир едя билярляр, о ки, галды юз тарихчиляримизя, сарай, чадыр вя эцнбязлярин тясвири онлар цчцн чох да бюйцк ящямиййят дашымамышдыр вя буна, ялбяття, чох ади йанашмышлар.

Сяфяви шащынын сарайы, диванхана, йасавул, мцсащиб, йасаги /йасагчы-Ш.Ф./, мющрдар, пярпанячи вя с. барядяки гейдляриндян сонра М.Мембре бир даща юзцнцн шащла эюрцшцня гайыдыр вя бу дяфя щямин эюрцшц тяфсилатла верир. Ясярдя охуйуруг: «Юз щекайятимя гайыдараг, гейд етмялийям ки, гайыдаркян шащ тяряфиндян тяйин олунан цч эцн кечян кими Шащ Яли Султан мяни юз щцзуруна апарды. Щямин вахт о, ичярисинин щамысы аьаъ йарпаглары формасында кясиляряк бязядилмиш вя дюшямяси чох гиймятли халчаларла дюшянмиш, эюзял чадырлары олан диванханада иди. Шащ Хорасанын чох гиймятли кечяси олан тякйанямяд цзяриндя отурмушду, онун йанында гыны шир дяриси шяклиндя бязядилмиш гылынъ, каман вя 4-5 ох варды. Онун бир тяряфиндя вассаллары, диэяр тяряфиндя, яэяр йанылмырамса, гардашы Бящрам Мирзя, Цскц сейидляри, Гази Ъащан, Эюкчя Султан, Шащгулу Хялифя вя Горчибашы яйляшмишдиляр. Диэярляри ися йадымда дейил. Йасавуллардан Таъиатан Мансур /?/, Гара Хялифя, Сцлейман Чяляби орада иди» (1, с.41). Елчи бу гейдлярдян сонра адларыны садаладыьы шяхслярин бязиляри щаггында даща эениш мялумат вермяйи мцнасиб биляряк йазыр: «Таъиатан Мансур гыса саггаллы, эцълц адамдыр. Онун тяхминян 36 йашы олар. Бурада Кюпяк гыран адлы бир йасавул да варды. О, чох эцълц, гыса бойлу, гыса саггаллы вя йекягарын иди. Диэяр бир йасавул Кечял Шащверди адланыр. Йасавулларын башчысы чалсаггаллы, эцълц Фяррухзад бяйдир. Гыса, гара саггалы олан Нарынъы Султан адланан бир киши арыг вя гарайаныздыр. О, кцрддцр, нарынъы либаслар эейинир, йахшы охумаьы вя чалмаьы баъарыр. Онун Бящрам Мирзянин хидмятиндя олан Шащ Хцррям адлы 19 йашлы бир оьлу вар. Шащ инди ону юзцня пярванячи эютцрмцшдцр, щаггында данышылан Нарынъы Султан йасавулдур» (1, с.41). Бу йердя М.Мембре юзцнц йеня гадынлар барядя данышмамагдан сахлайа билмир: «Онун оьлу вя гызы олан баъысы вар. Онун баъысынын Шащ Гулу бяй адланан 20

108 Щикмят

йашлы оьлу Бящрам Мирзянин пярванячисидир. Нарынъы Султанын баъысынын яри Иряванда олан Мянтяша Султандыр, баъысы ися Нарынъы Султанын йанында йашайыр» (1, с.41). Венесийалы елчи гадынлар барядяки бу гейдиндян сонра йенидян «нарынъы рянэя» гайыдыб йазыр: «Нарынъы Султан бцтцн эейимлярини, чадырларыны, дявялярини, гылынъларыны, дяйяняклярини, йаздыьы каьыза гядяр щяр шейи нарынъы рянэя бойатмышдыр» (1, с.41). Шащ Тящмасибин йанындакылардан ашаьыдакылар да М.Мембренин гяляминя дцшцр: «Диэяр бири Шащ Тящмасибин горчи-мцсащиби олан Щцсейн бяйдир. Бурада узун, аь саггаллы Шащгулу да вар. Онун еви Цскц сейидляринин евиня тяряфдир вя о, Гара Хялифянин гайынатасыдыр. Диэяр йасавуллара эялдикдя, мян онларын адларыны йадыма сала билмядим. Бунлардан бири дя Тябриз шящяринин даруьяси Шащверди бяй иди» (5, с.40-41).

Нящайят, елчи юзцнцн Шащ Тящмасибля эюрцшцнцн тясвириня башлайараг йазыр: «Беляликля, йухарыда гейд етдийим кими, Султан Шащ Яли Чяпнинин мцшаийяти иля шащын сарайына дахил олдум вя она лазыми гайдада тязим етдим. Мян яйляшмяк ишаряси алдым вя щамы артыг яйляшмишди. О, отурмаг иъазяси веряндян бир ан сонра мяндян ня мягсядля эялдийими сорушду. Мян билдирдим ки, Ялащязрят Синйорлуг сидг црякля вя достъасына онун гануни Император олдуьуну там сямимиййятля таныйараг, достлуг мцнасибяти гурмаг арзусундадыр. Бу мягсядля (йяни Ялащязрят Синйорлуг –Ш.Ф.) мяни мцяййян тялимат вя тапшырыгла вя онун сяадяти наминя, дцшмянляри османлыларын ися дармадаьын олунмасына йюнялмиш мялуматларын мцфяссял шякилдя тясвир олундуьу мяктубу Сизя чатдырмаг цчцн Сизин щцзурунуза эюндярмишдир» (5, с.39).

Венесийа сяфиринин Шащ Тящмасибя дедийи бу фикря диггят йетирин, щюрмятли охуъулар: «Мян билдирдим ки, Ялащязрят Синйорлуг сидг црякля вя достъасына онун гануни Император олдуьуну там сямимиййятля таныйараг…» Демяли, Венесийа Республикасы артыг Шащ Тящмасиби гануни император кими таныйыр. Бяс башга дювлятляр? Мясяля бундадыр ки, бцтцн орта ясрляр бойу щям Шярг, щям дя Гярб дювлятляриндя кимин падшащ (щюкмдар) олмасы хцсусунда щцгуги статуслу бир гайда мювъуд иди: Шащ йалныз шащ оьлу ола биляр! Еля буна эюря дя, Сяфявиляр шащлыьынын ясасыны гоймуш Шащ Исмайыл Сяфявинин шащлыьы онун щакимиййятдя олдуьу 23 ил ярзиндя башга дювлятляр тяряфиндян танынмады, чцнки о ъаван шащ щансы бир шащынса дейил, щакимиййятя эцъ вя тязйиг йолу иля эялмяк истяйян дюйцшкян бир шейхин оьлу иди. Мящз еля буна эюря дя, эянъ сяфяви щюкмдарына эюндярилян мяктубларда о, шащ дейил, Шейхоьлу, Ярдябилоьлу, Кака Исмайыл Мирзя, Исмайыл Даруья вя с. мцраъиятлярля дамьаланырды. Мясялян,

Тяръцмя 109

Османлы щюкмдары I Султан Байазид ону «Ямир Исмайыл», юзбяк Мящяммяд хан Шейбани «Исмайыл Даруья», алман императору V Карл «Иран шащы Кака Исмайыл Суфи», Султан Сялим Йавуз «Ямир Исмайыл, Исмайыл бащадыр» адландырыр. Султан Сялим сяфяви шащына цнванладыьы мяктубларында юзцнц тез-тез «султан оьлу султан» адландырмыш, щакимиййятин османлылара «талейин яли иля» йазылдыьыны, шащяншащлыг ишляриня даир щюкмлярин верилмясинин» асиманын ирадяси иля она /Султан Сялимя-Ш.Ф./ «щяваля олундуьуну» ачыг-ашкар вурьуламышдыр (1, с.42). Бу Османлы дювлят башчысы йениъя йаранмыш Сяфяви дювлятинин Шащ Исмайыл тяряфиндян гейри-гануни йолла фяалиййятя башладыьыны гейд едяряк йазыр: «…Сян Байандуриййя /Аьгойунлу-Ш.Ф./ ящалиси арасында тяфригя йаранан заман, ашаьыдакы бейтдя дейилдийи кими:

Мешядян кясился ширин няряси, Сямайа уъалар чаггалын сяси.

Зцлмкарлыг йолу иля Шярг мямлякятляриндя ямирлийи /диггят

йетирдинизми, «шащлыьы» йох, «ямирлийи» !/ яля алдын, фярмана табе оланларын /йяни Ярдябил шейхляринин Ш.Ф./ зиллятли бир кцнъцндян чыхыб, фярман верянлярин щяшямятли мяртябясиня галхдын» (1, с.42).

Зяннимизъя, Исмайыл Сяфявинин шащ олмаг щцгугу щеч дя йох дейилди, ахы о, тякъя Ярдябил мцлкцнцн шейхи йох, щям дя бюйцк Аьгойунлу щюкмдары Щясян бяй Аьгойунлунун (Узун Щясянин-Ш.Ф.) нявяси иди. Щятта бу шащ даща узаьа эедяряк юзцнц хялифя Ялинин вариси сайырды вя щакимиййятя эялишинин щеч дя эюйдяндцшмя олмадыьыны дюня-дюня нязяря чатдырырды. Ня ися, бу мясяля хцсуси тядгигат иши тяляб едир. Гайыдаг М.Мембрейя. Сяфир йазыр:

«Беляликля, Суфи мяним ниййятими баша дцшян кими чох шад олду вя дярщал цзяри тахта лювщя кими ъилдлянмиш, ичярисиндя мяктуб олан китабы она эюстярдим, мяктубун бу китабын ичярисиндя олдуьуну билдирдим. Онун гардашы Бящрам Мирзядя Гара Хялифянин вердийи китаб варды. Цзлцклярин икиси дя ейни олдуьуна эюря мяндян мяктубун щансы тяряфдя олдуьуну сорушду. Мян онун йерини эюстярдим. Гара Хялифя кичик бычаг эютцрдц вя цстдяки дярини вя лювщяни кясди. Йапышганла мющкям йапышдырылмыш мяктубу эюрянлярин щамысы чох шад олдулар вя мяктубу китабдан айырдылар. О, китабын диэяр лювщясиндян бир щиссясини кясмяйя башлады, орада да диэяр бир мяктубун ола биляъяйини фикирляшди, лакин орадан тахта лювщя чыхды. Сонра, китабы мяня верди, мяктуб ися онда галды. Бу вахт Горчибашы деди: «Бцтцн халгларын бир,

110 Щикмят

франкларын /фирянэлярин, йяни авропалыларын – Ш.Ф./ ися ики эюзц вар» дейянляр йанылмайыблар» (1, с.43).

Будур венесийалы сяфирин Азярбайъана миссийасынын уьурлу нятиъяси. Нящайят ки, Авропадан Шярг юлкясиня конспиратив йолла эюндярилян вя китаб цзлцйцня йапышганла мющкям йапышдырылан мяктуб узаг йоллардан кечиб-эяляряк Сяфяви сарайына йетишди.

М.Мембре сяфярнамясинин III фяслинин сону бу сяфярнамя мцяллифинин Шащ Тящмасибля давам едян сющбятинин йекуну кими мараглыдыр. Фяслин сонлуьунда охуйуруг: «Беляликля, Суфи мяндян щансы йолларла сяйащят етмиш олдуьуму сорушду. Она мяним сярщяди неъя кечя билмяйим вя бу ъцр тящлцкялярдян йайына билмяйим чох бюйцк иш кими эюрцнцрдц, хцсусиля она эюря ки, Тцркцн /авропалылар османлы султаныны «Тцрк», йахуд «Бюйцк Тцрк» адландырырдылар-Ш.Ф./ сярщядиндян бир няфяр дя олсун бурахмамаг цчцн етдикляри сяйлярдян хябярдар иди. Беляликля, мян сяйащятими данышдым вя о, чох мямнун галды. Сонра мяндян ким олдуьуму сорушду. Мян венесийалы олдуьуму дедим. О, мяндян ата-анамын, баъы - гардашымын олуб-олмадыьыны сорушдугда она ата, ана вя гардашымын варлыьыны, Венесийа ясилзадялийими вя эюркямимдян дя сезиля билян 30 йашым олдуьуну сюйлядим. Сющбятимиз гуртаран кими о евя эедиб, истиращят етмяйимя изн верди вя мяни Шащ Яли Султана тапшырды. Сонра мяня палтарлар, 80 дукат пул вя ат верилмясини ямр етди» (1, с.44).

«Мараьадан Тябризя доьру» адланан IV фяслин яввялиндя М.Мембре «орду» адланан гошундан, «ишыг» адланан мяшяллярдян, «няфт» адланан йаьа щопдурулмуш яскилярдян сющбят ачыр. Онун нефтля ишыгланан мяшял барядя сюйлядийи епизод мараг кясб едир. Венесийа елчисинин мцшащидясиня эюря, орду бир йердян башга йеря эеъя йарысы кючцр вя кюч заманы уъуна «дямир шябякя» тахылмыш аьаъын бюйцк ролу олур. Беля ки, «онун ичиня мянбяйи Ширванда олан вя «няфт» адлланан йаьа щопдурулмуш кющня яски парчалары гойурлар. Онлар бу парчалары одлайырлар вя эцълц алов сачараг 3-4 саат йаныр. Мяшял эеъя эюрцнян кими щамы ъялд йцклянир вя алову мцшаийят едяряк, бир биринин ардынъа эедирляр» (1, с.44).

Венесийа сяфири сонра Шащ Тящмасибин эцнорта истиращятини тясвир едир: «Шащ эцнорта бир вя йа ики саат йатыр. Бцтцн орду айагда олур вя шащын дявяляринин ардынъа эялир. Сонра ямирляр силащлары иля бирликдя, горчилярся ат белиндя шащын чадырынын йанында дайанараг, онун чыхыб ата минмясини эюзляйирляр. О, ата минмяк цчцн чадырдан чыхдыгдан сонра тябярряйи адланан адамлар дюйцш щавасы чалыр вя османлылара лянят йаьдыра-йаьдыра ирялидя пийада эедирляр вя Шащ гурулмуш диэяр чадырлара дахил оланадяк гышгыра-гышгыра эязиб долашырлар. Бундан

Тяръцмя 111

сонра онлар эеридя гойдуглары диэяр чадырлары йыьышдырырлар вя ахшама доьру юз рцтбяляриня эюря эялиб чыхырлар. Бу тярздя орду сарайла бирликдя щярякят едир» (1, с.44-45).

М.Мембренин гызылбаш ордусу барядяки мялуматы да мараглы вя ящатялидир: «Бу орду эцндян-эцня онун бцтцн яйалятляриндян эялянлярин щесабына артыр вя щяр шейляри, арвад-ушаглары иля бирликдя эялирляр. Онларын щамысынын цзяриндя ун, арпа, пий-йяни йаь, мятбях аваданлыьы, чадырлар, халчалар, палтарлар вя силащларыны дашыйан дявяляри вар. Онлар щяр шейи юзляри иля апарараг, евлярини бош гойурлар. Щяр яйанын 20-дян 30-а гядяр гатыры, 50-60 дявяси вар. Лакин сцвариляр олан горчилярин ян заваллысынын 4 вя йа даща чох дявяси, 3-4 аты вя гатыры вар. Бу ордуда сайсыз-щесабсыз мал-гара вя нюкярляр вар» (1, с.45).

Орду щаггындакы бу гейдляриндян сонра мцяллиф шащын йола чыхма мярасимини тяфяррцатла веряряк охуъулара мараглы мялуматлар тягдим едир: «Шащ атла эедян заман шатыр адланан 10 няфяр пийада онун юнцндя эедир. Онларын щяр бири дизляриня гядяр аь мащуд туман эейинир вя башларына ляляк, кямярлярин юнцня зынгыров тахырлар. Беля адамлар щямишя онун вязири Гази Ъащаны, Цскц сейидлярини, Горчибашыны, бязян дя онун гардашы Бящрам Мирзяни мцшаийят едирляр. Юндя онларын «ялям» адландырдыглары, низяйя ики уъдан баьланмыш гырмызы, енли парча вя низянин уъунда йерляшян, ичярисиндя мисдян кясилмиш зярли щярфлярля «Яли вяли Аллащ, ла илащ илла Аллащ; Яли вяли Аллащ ва Аллащу якбяр» /йяни, «Яли вялийуллащ, ла илащя ил-лаллащ; Яли вялийуллащ вя Аллащу якбяр-Ш.Ф./ сюзляри йазылмыш даирянин олдуьу байраглар апарылыр. Онлары ялляриндя ат белиндя эяздирирляр вя адамларын щамысы эедир, тяхминян 5 вя йа 6… ня гядяр байраглар апарылырса, орада о гядяр краллыг иштирак едир /бурада йягин ки, тайфа байрагларына ишаря олунур, ахы щяр тайфанын юз байраьы олурду-Ш.Ф./ вя бу йазынын алтында ики уълу гырмызы ипяк парчадан байраглар вар. Онларын ардынъа пийадалар, сонра йухарыда гейд етдикляримин мцшаийятиндя шащ, сонра яйанлар, сцвариляр олан горчиляр вя дейилян орду кечб эедир» (1, с.45).

Шащын ящали тяряфиндян гаршыланма мярасими: О, щяр щансы бир кяндин йанындан кечяркян, 100 вя йа 200 кяндли юз арвадлары иля бирликдя шащы чальы алятляри иля гаршылайыр вя Танрыны мядщ едяряк «Ла илащ илла Аллащ», йяни «Аллащдан башга Танры йохдур» дейирляр. Онлар кяндин башчысы вя рущаниси олан хялифя иля бирликдя диэяр мярасимляри дя иъра едирляр» (1, с.45).

Индися щярямхана гадынлары: «Ордунун йарысындан чоху кечдикдян сонра шащын щярямляри эюзял атларда кечиб эедирляр. Онлар

112 Щикмят

кишиляр кими ат чапыр, онлар кими эейинир, лакин башларына папаг дейил, аь юрпяк юртцрляр. Бу щярямляри 10-12 ешикаьасы адланан гоъа кишиляр мцшаийят едир. Мян тяхминян 14-15 няфяр олан бу щярямлярин цзлярини там эюря билмясям дя /М.Мембре щяр щалда эюзлярини щярямлярин цзляриня зилляйиб-Ш.Ф./, эюзял олдугларынын шащиди олдум. Эюрцня билян щяр шей /ъанын йансын ей Микел Мембре/ эюзял вя ъазибяли иди. Бязян онлар сцрятля чапыр, атларыны тулландырмагла вя башга бир чох мящарятли фяндляр едяряк, мюъцзяляр эюстярирдиляр. Гадынлар шащын чадырлары олан сарайын архасында эедирдиляр» (1, с.45).

Венесийалы елчинин Шащ Тящмасибин йахын гощумлары вя башга тябяяляри барядяки гейдляри дя дювр яйанларына хас олан хцсусиййятляри юзцндя якс етдирир. Мясялян, мцяллиф онун гардашлары Бящрам Мирзя вя Сам Мирзя барядя беля бир цмуми мялумат верир: «Яйанлардан бязиляри шащинлярдян бярк хошланырлар. Хцсусян, шащын ики гардашы-Бящрам Мирзя вя Сам Мирзянин чохлу шащинляри вар» (1, с.45). Мцяллифин сяфярнамясиндя сонраса бу гардашлар барядя айры-айры гейдляр дя йох дейилдир. М.Мембре Бящрам Мирзя барядя йазыр: «Бящрам чох яйлянян вя щямишя евиндя шянлик гуран гярибя бир адамдыр. О, чохлу су, дарчын вя ядвиййат спирти ичир. Онун чохлу йарашыглы вя эюзял эейинмиш пажлары (щямсющбят оьланлары-Ш.Ф./ вар. Онлардан Ялиъан адлы бирисинин чалмасы цзяриндяки даш-гашы о гядяр чохдур ки, гиймятляндирмяк гейри-мцмкцндцр» (1, с.45). Мцяллифин «гярибя бир адам олан» Бящрам Мирзяйя юзцняхас мцнасибяти олмушдур. М.Мембре хатырлайыр: Нойабрын 16-да шащын гардашы Бящрам ондан /Шащ Тящмасибдян-Ш.Ф./ ова эетмяси цчцн иъазя истяди вя буна иъазя алды. О, Цскц сейидляринин ящатясиндя йолланды. Йола чыхдыгдан сонра шащ вассаллары иля диванханада олан сющбятиндя деди ки, «Бюйцк Аллащдан арзум одур ки, сабащ еля чох гар йаьсын вя сойуг олсун ки, Бящрам ов едя билмясин». Беляликля, Бящрам ова эедян заман, щягигятян, еля бир гар йаьды вя сойуг дцшдц ки, о, бу ъцр кяскин сойугдан вя дящшятли гардан аз гала донмушду. Бящрам яйлянмядян эери гайытды вя сойуглар цч эцн давам етди» (1, с.48).

Шащ Тящмасиб цмумиййятля гардашы Бящрам Мирзяйя гаршы юз гялбиндя шцбщя йашатмышдыр вя бу гардашынын онун тахт – таъына эюз дикдийини эцман етмишдир. Лакин нядянся Бящрам ялейщиня ъидди бир тядбир эюрмямиш, мцхтялиф идман йарышларында щятта онунла тяряфи-мцгабил дя олмушдур. М.Мембре йазыр: «Шащ феврал айынын илк эцнляриндя байрам тяшкил едир вя бу, цч эцн давам едир. Бунун цчцн онлар шащ сарайынын йерляшдийи мейданда эириш гапылары шяргя бахан чадырлары сыра иля гурурлар. Бунун цчцн сцтунлары зярли вя сых нахышларла бязядилмиш чох эюзял чадырлар вар. Чадырлар хариъдян аьдыр, лакин ичяри

Тяръцмя 113

щиссясиня (1, с.53) чохлу ямяк сярф олунуб вя онлар зяриф халчаларла дюшянмишдир. Шащ ат белиня галхыр, мейданда дюрднала чапараг, ялиндяки тахта дяйянякля тахта топа вурур. О мейданда ики диряйи щядяф кими басдырырлар. Гардашы /Бящрам Мирзя-Ш.Ф./ тяряфдя 4 няфяр вя юзц тяряфдя дя 4 няфярин мцшаийяти иля ойнайырлар. Беляликля, щяр биринин щядяф кими юз диряйи олур, щямчинин, топун онун диряйиндян кечмясини щядяфя алыр. Онлар ат чапараг йумуртадан бир гядяр бюйцк олан кичик тахта топу вурурлар. Онлар бу гайда иля чапараг ики саат ойнайырлар вя сайсыз-щесабсыз дюйцшчцляр вя йерли ящали диварларын йанында вя кцчялярдя дайанырлар. Шащы эюрярякян башларыны яйяряк «шащ, шащ» дейирляр» (1, с.53).

Шащ Тящмасибин «гушларла вя итлярля ова эетмякдян» хошланмадыьыны вя даь чайларында балыг ову иля тез-тез мяшьул олдуьуну билдирян М.Мембре (1, с.47) Сам Мирзя барядя дя бязи сюзляр йазыр: «Диэяр гардашы Сам Мирзя дя йалныз шащинлярдян хошланыр. Шащ Сам Мирзяйя щакимиййят вермир. Онун йалныз бир титулу вар, буна эюря дя ону Константинополун императору» дейя чаьырырлар. О, саггал сахламыр, 28 йашында эцълц, гысабойлу эянъдир» (1, с.45-46).

Бу да цчцнъц гардашы Ялгас Мирзя щаггындакы гыса мялумат: «Онун /Шащ Тящмасибин – Ш.Ф./ йениъя яля кечирдийи Ширвана крал тяйин етдийи Ялгас Мирзя адлы диэяр бир гардашы да вар» (1, с.45-46).

Шащын Мящинбану /Султаным/ адлы баъысы барядя ися бу авропалы сяфир гярибя бир мялумат верир. Яэяр Шащ Тящмасибин бярк диндар олдуьуну нязяря алсаг, щямин мялумата инанмаг мцмкцндцр. Сяфир йазыр: «Шащын евиндя яря вермяк истямядийи бир баъысы да вар. Онун дедийиня эюря, о, баъысыны Мещдинин арвады олмаг цчцн сахлайыр. Мещди Яли вя Мящяммядин няслиндяндир… баъысыны бу ясасла сахлайыр ки, о, /йяни Имам Мещди-Ш.Ф./ щюкмдардыр вя Мящяммядин ясл наибидир. Беляликля, Мещди цчцн йящяри тцнд гырмызы мяхмярдян, наллары эцмцш, бязян дя тямиз гызылдан олан аь ат сахлайыр. Щеч ким бу аты минмир вя ону бцтцн атларын юнцндя гойурлар» (1, с.46).

М.Мембре шащын башга баъыларыны да йаддан чыхармыр: «О, баъыларындан бирини Ширвандан шималда, Чяркязистана йахын эцръц кралы Лявянд бяйин Зяйям шящяринин йанындакы йерин щюкмдарына яря вермишди. Яэяр йанылмырамса, бу щюкмдар Шяки бяйи адланыр /Бурада, сющбят ялбяття, Пярихан ханымдан эедир. О, яввялъя ширваншащ II Хялилуллащын, сонрадан ися Шяки щакими Дярвиш Мящяммяд ханын арвады олмушду-Ш.Ф./. Диэяр баъысыны Баьдад щцдудларында олан

114 Щикмят

Абдулла хана яря вермишди. Ешитдийимя эюря, диэяр бирини вя йа ямиси гызыны йухарыдакы Шащгулу Хялифяйя яря вермишди» (1, с.46).

Венесийалы елчинин сяфяви щюкмдары барядяки мялуматлары ися башга мцяллифлярин ясярляриндя йохдур: Мясялян: «Шащ щямишя ялиндя дяйяняк мцщарибя мейданындаймыш кими ат белиндя эедирди. Шащын эюзял ат чапдыьынын шащиди олдум» (1, с.47). Йахуд сящярляр шащ йериндян галхыр, ал, гырмызы кюйняк вя гыса туман эейинир вя башына Султан Щейдяри /12 золаглы гызылбаш папаьы - Ш.Ф./ гойур. О, 20-30 няфяр ян севимлиляринин ящатясиндя эедир вя онларын щяр бири, балыгчыларда олдуьу кими, назик гарьы апарыр. Онлар бцтцн эцнц гарьыйа кечирилмиш гармагла балыг тутур вя бундан бюйцк щязз алырлар. Беляликля, онларын щяр бири тутдуглары балыглары шащын ихтийарына верир вя бир йеря топлайырлар. Сонра шащ ону истядийи кими, онларын арасында бюлцр, галаныны ися мятбяхиня йоллайыр» (1, с.47-48). Башга бир мисал: «Шащ башына чалмадан папаг гойур. Бу папаг башдан айаьа парча иля сарынмышдыр. Беляликля, бу чалманы щядиййя кими аланларын щамысы ону 3 вя йа 4 эцн беля гойур, сонра ися ону башга ъцр баьлайырлар. Онлар бу ъцр баьлама цсулуну «Шащ дястири» адландырырлар. Цскц сейидляри, еляъя дя Гази Ъащан, шащын гардашлары вя горчиляр башларына шащын гойдуьу таъдан гойурлар. Шащын юзц вермяйинъя, онлардан щеч ким мярмяр таъ, гызыл кямяр, гызыл мещтяря, башларында лялякляр гызыл гынлы гылынъ эяздиря билмяздиляр. Шащ щямишя бцтцн шейляри буна лайиг олана баьышлайыр» (1, с.62).

«Тябриз. Гызылбашларын адят-яняняляри вя баш вермиш щадисяляр» адланан В фясилдя дя М.Мембре эюрцшцб-сющбятляшдийи гызылбаш ямирляри, ханымлар вя суфиляр барядя гейдлярини охуъулара тягдим едир. Сяфярнамядя охуйуруг: «Шащ мяни мющрдар Шащгулу Хялифяйя щяваля етмишди вя мян щямин бу вахт Шащгулу Хялифянин, Горчибашынын, Гара Хялифянин, Нарынъы Султанын, Таъиатан Мансурун /-О.Я./, Гази Ъащанын, Шащверди Даруьянин, Шащ Яли Султанын вя Цскц сейидляринин евляриня тез-тез баш чякирдим. Бцтцн бу адамлар мянимля сющбят етмякдян щязз алырдылар, мяни юз евляриня сярбяст шякилдя апарыр вя бязян 15-20 эцн галмаьа иъазя верирдиляр. Онлар Авропадакы ишляр барядя ешитмякдян мямнунлуг дуйурдулар, чцнки юлкяляр барядя щеч ня билмирдиляр» (1, с.52). Бу ъцмлялярдян сонра бу авропалынын ян чох хошладыьы сющбяр башлайыр. «Онларын арвадлары эюзялдир вя эюзял эейинирляр. Бойунларына эюзял, бюйцк вя йумру бойунбаьы тахырлар. Бу ханымлар чох нязакятлидир вя ярляринин пулларыны онлар сахлайырлар. Яр бир шей алмаг истядикдя, пулу арвадындан истямяли олур. Гызылбашларын арвадларына олан севэиляри бюйцкдцр. Ханымлар кишиляр кими шящярдя ат

Тяръцмя 115

чапыр вя нюкяр явязиня гаравашларла эедирляр. Онлар башларына анъаг эюзляринин эюрцндцйц аь юрпяк юртцрляр» (1, с.52).

Билдийимиз кими, Шащ Исмайыл Сяфявинин ювладларындан икиси – Тящмасиб вя Бящрам Мирзя аталарынын Таълы хатун /йахуд Таълы бяйим-Ш.Ф./ адлы гадынындан доьулмушлар. Йухарыда биз М.Мембренин «гярибя бир адам» адландырдыьы Бящрам Мирзя иля ялагядар бязи щадисяляри нягл етмишдик. Инди ися мцяллифин Таълы, Бящрам вя Шащ Тящмасиб барядя «ешитдийи» бир сющбяти вермяк истярдик: «Щямин эцнлярдя Шащ Тящмасиб Таълы бяйим адлы анасыны сцрэцн едяряк, ону Ширазда дустаг етди. Чцнки мяним ешитдийимя эюря, анасынын ону зящярляйяряк гардашы Бящрам Мирзяни шащ елан етмяк истямясиндян хябяр тутмушду. Шащ бу мясялядян аэащ олдугдан сонра онун чох бюйцк ямлакыны ялиндян алмышды. Ону йалныз цч щярямин мцшаийяти иля йоллады вя доланмасы цчцн илдя 300 дукат пул айырды. Анасыны юлдцрмяк истямяди, чцнки атасынын вясиййятиня эюря, ня ону, ня дя гардашларындан щеч бирини юлдцрмямяли иди» (1, с.52-53). Гейд етмяк истярдим ки, М.Мембрейя верилян хябяр ещтимал олдуьу цчцн буна шцбщя иля йанашырам. Инсафян еля сяфирин юзц дя бу мясяля хцсусда «мяним ешитдийимя эюря» йазараг, юзцнц бир нюв сыьорталамышды.

Инди ися авропалы елчи эюряк «суфиляр» адландырдыьы шяхсляр барядя ня дейир: «Бу цч эцн ярзиндя /йяни шащ Тящмасибин феврал айынын илк эцнцндя 3 эцн давам едян байрам эцнляриндя – Ш.Ф./ 50-60 няфяр суфи чальы алятляри вя хялифяляри иля бирликдя кяндлярдян пийада эялирляр. Онлар мейдана дахил олараг даиря йарадыб тяк-тяк, ики-ики, цч-цч вя дюрд-дюрд рягс етмяйя башлайырлар. Диэярляри ися Танрыйа вя Шащ Тящмасибя цнванланмыш мащнылар охуйур вя чалырлар. Бу хялифялярин щяр бири ялляриндя яса эяздирир. Онларын чохусу шаща щяря юз имканына эюря щядиййя эятирир: бязиляри 10 гоч, бязиляри гузулар, бязиляри ися атлар. Дейиляня эюря, шащ онларын пейьямбяри олдуьуна эюря, щяр ил газан-дыгларынын онда бирини алыр. Онларын еляляри вар ки, гызлары доьуланда «о шащ цчцн нязир олаъаг», йяни ящд - пеймана эюря бяхш едилиб, дейирляр. Гыз щядди - булуьа чатан заман бир чоху онлары шаща эюстярмяк цчцн эятирирляр, шащ да бяйяндиклярини сахлайыр, диэярлярини ися эери эюндярир. Онларын арасында бцтцн щяр шейини шаща верянляр вя онун ады иля тярки-дцнйа оланлар вар. Байрам етдикляри бу эцнлярдя бязиляри отуруб «Ла илащ илла Аллащ» дейирдиляр, йяни Танрыны мядщ едяряк, зикр едирляр. Сонра шащ чохларына йемяк веряндя, юзц онун ади йери олан, цзяриня мяхмяр чякилмиш зярли тахтында яйляшир. Онун гаршысына, йеря дцйц вя гойун яти иля долу 3-4 мин габ гойурлар. Бу габлар о гядяр чохдур ки,

116 Щикмят

40-50 елл /?/ яразини тутур… Онлар йемяк йейяндя артыг ахшам олур. Сонра шащ юз евиня эедир, щамы да юз евиня даьылышыр. Лакин тяриф демяйя эялян суфиляр бцтцн эеъяни шащы мядщ едир, охуйуб – чалырлар. Бу, цч эцн чякир вя сонра йолларына давам едирляр» (1, с.53-54).

М.Мембренин суфиляр барядя мялуматы чохдур дейя мцяллиф щямин мялуматлары тяфяррцатла верир: «Суфиляр анд ичмяк истядикдя «Шащ башы» дейирляр вя бири о бириня тяшяккцр етмяк истядикдя «Шащ мурадыны версин» сюйляйирляр. Онлар ата миндикдя «Шащ» дейир, атдан ендикдя «Ен шащ» дейирляр. Беляликля, бу йерлярдя «шащ»дан башга щеч ня ешидилмир. Онлар Ялинин 900 ил яввял юлдцйцня бахмайараг, Тящмасибин Ялинин оьлу олдуьуну дейирляр. Шаща юз тяшяккцрлярини билдирмяк истяйян бцтцн яйанлар онун щцзурунда вя йохлуьунда башларыны йеря яйир вя «Шащ, Мцртяза Яли» дейирляр (1, с.63).

Суфи гызылбаш яйанларынын нуш етдикляри йемяк-ичмяйя гядяр эениш мялумата малик олан авропалы елчи «суфиляр Испанийада олдуьу кими гылынъла эязирляр» демяйи дя унутмур (1, с.74).

Венесийалы дипломатын ясяриндяки ВЫ фясил «Миссийанын ифласы. Эерийя дюнцш» адланыр. Бяс нийя миссийанын ифласы? Эюрясян ня баш верди ки, Венесийа сяфири М.Мембренин миссийасы ифласа уьрады? Ахы о баъарыб гызылбашлар сарайы вя шащ Шащ Тящмасиб Сяфяви иля олдугъа исти мцнасибят йарада билмишди.

Сяфирин йаздыгларындан мялум олур ки, вязиййят эярэинляшмяйя доьру давам едирди. Бу, щяр шейдян яввял, ялбяття, Венесийанын икили рол ойнамасы иля изащ олунмалыдыр. Беля ки, бу республика сяфявилярля достлуг мцнасибяти гурмушдуса да, ещтийат цзцндян, дцшмяни олдуьу османлыларла да эизли ялагяйя эирмиш, Тцркийя сарайына сяфир эюндярмишди. Щяля В фясилдян мялумдур ки, М.Мембре артыг юз миссийасынын битмиш щесаб едяряк, эерийя гайытмаг арзусуна дцшмцшдц. О, йазыр: «Бцтцн бу вахт мян йола салынмам барядя исрар едирдим, лакин нятиъяси йох иди. Шащ Ширвандан гардашы Ялгас Мирзянин йанында гуллуг етмиш, чох хейирхащ олан Байрам бяй Чавушлу адлы сяфирин мянимля эетмяси барядя эюстяриш верди. Бу мягсядля онун чаьырылмасыны ямр етди. Беляликля, шащ мяни эцндян-эцня йубадырды. Сяфир мяндян дя чох исрар едирди вя эюндярилмяси иля баьлы щеч бир яламят эюрмядийиндян цмидсиз галмышды» (1, с.59). ВЫ фяслин яввялиндяся охуйуруг: «Бунлар баш вердикдян сонра онун /Шащ Тящмасибин-Ш.Ф./ Истанбулдакы хяфиййяляриндян хябяр эялди ки, Ялащязрят Венесийа Синйорлуьунун сяфири сцлщ истяйяряк Тцркцн /Султан Сцлейманын-Ш.Ф./ сарайында олуб. Беляликля, мян юзцмц сарайда рцсвай олунмуш кими щисс етдим, чцнки о вахт шащ мяни, яввял

Тяръцмя 117

дедийим кими, тяйин етдийи сяфирля /Байрам бяй Чавушлу иля – Ш.Ф./ бирэя эюндярмяк цчцн щяр шейи щазырламышды» (1, с.59).

Лакин эерийя дюнцш йубадылырды. Нящайят, гызылбаш ямири Гази хан венесийалы сяфирля таныш олду. Баьдада етдийи щярби йцрцшцндян уьурла гайыдан вя орадан чохлу инсан, мал-гара вя 4000 гадын эятирян Гази хан Шащ Тящмасибдян М.Мембренин эери йола салынмасы барядя хащиш етди вя 1540-ъы илин август айында авропалы сяфир йола дцшдц (1, с.66).

Эерийя дюнцш заманы Султаниййя, Гязвин, Гум, Кашан, Исфащан шящярлярини архада гойан М.Мембрени Исфащанда гыздырма йахалады, лакин о вахт юз гуллары вя нюкярляри иля бу шящяря эялян «суфи сарайынын ики ашаьы мянсябли яйаны» дярманларла онун гайьысына галды. 10 эцндян сонра, 1540-ъы илин октйабрында М.Мембре Исфащаны тярк едиб Шираз истигамятиня йолланды. Гадынлара гаршы чох мейлли олан бу 30 йашлы Венесийа сяфири йазыр: «Орада /Ширазда-Ш.Ф./ боллугдур вя йаделлиляря шяраб ичмяк азадлыьы вар. Бурада щеч бир башга шящярдя азад олмайан чохлу эюзял куртизан /йцнэцл яхлаглы гадын-Ш.Ф./ гадынлар вар. Биз бурада 4-5 эцн галдыг» (1, с.68-69).

Бир ай сонра Лаз шящяриня эялиб чатан, оранын тясвирини верян вя «бу шящярдя фащишяханалар да вар» йазан М.Мембре юз атыны сатыр, бир карвана гошулур вя Бяндяр-Щюрмцзя эялиб чатыр. Бурада да ону гадынлар ъялб едир. «Бяндярин гадынлары зянъиляря бянзяйир вя онлар бурун вя гулагларына эцмцш щалга кечирирляр» йазан М.Мембре Бяндярдян чыхараг бир эцн сонра Щюрмцзцн юзцндя олур (1, с.70). Лакин Щюрмцз галабяйи тяряфиндян эюзлянилмядян «тцрк ъасусу» кими шцбщяйя мяруз галырса да, юзц демишкян нойабрын 14-ц, йа 15-дя бураны тярк едир (1, с.72).

Нящайят, сонунъу – ВЫЫ фясил. Авропалы сяфир бу фясилдя дя бир даща Тябриз щаггында данышыр. Еля фяслин ады да белядир: «Бир даща Тябриз щаггында. Щиндистандан Португалийайа доьру». М.Мембре бу фясилдя Тябриздя ишлянян пул ващидляри вя онларын гиймятляриндян бящс етдикдян сонра шящярин эениш тясвириня кечир, бир даща суфилярдян /гызылбашлардан – Ш.Ф./ вя тябяррайилярдян сющбят ачыр: «Суфиляр Ялинин ат чапараг ялиндя гылынъ тутан вязиййятдя тясвири кими рясмляр чякирляр… Бурада бундан башга ялляриндя китаб Ялинин дюйцшляри, кечмиш шащзадялярин вя Шащ Исмайылын савашлары барядя охуйанлар вар вя щамы гулаг асмаг цчцн онлара пул верир» (1, с.75).

М.Мембренин сяфяринин сону йахынлашырды. Щюрмцздян эями иля йола дцшдцкдян сонра Щиндистан сащилляриня чатана гядяр 40 эцнядяк дяниздя олан венесийалы сяфир «маврларын шящяри» олан Мяскятя эялир.

118 Щикмят

Сонра Диу, Патан, Хаул, Каннанор, Бщаткал, Каликут, Гоа вя Кочин кими йерляри архада гойан М.Мембре Португалийайа доьру йола дцшцр. Артыг 1541-ъи илин йанвар айы иди (1, с.75-76).

Эямидя ики ай йол эетдикдян сонра Цмид Бурнуну архада гойан М.Мембре тропикя чатыр вя бу заман бярк хястялянир: «Бу эями чох бюйцк олмасына бахмайараг, ичярисиндя гаралар вя португаллардан ибарят 400 адам вар иди… Касыблар ясасян юлцрдцляр… Щава чох исти иди. Беля олан щалда мян дя хястяляндим вя бу гыздырма, синга вя язяляляримин аьыр тярпяндийи ифлиъ хястялийи иди… Сонра ган ахыны мяни бцрцдц вя аьзым, дилим еля шишди ки, даныша билмядим… Португаллар щяр ан мяним юлмяйими эюзляйирдиляр ки, дянизя тулласынлар. Бюйцк Танры мяним юлмяк цзря олдуьум эцн кюмяйя эялди, биз гуру эюрдцк… онлар бищуш олдуьумдан мяни биртящяр сащиля дцшцрдцляр… мян бир гядяр юзцмя эялдикдян сонра еля о эямидя йола дцшдцк вя 1541-ъи ил августун 19-да Португалийанын Ялащязрят кралынын Лиссабон шящяриня эялдик» (1, с.79-80) йазан венесийалы елчинин сяфярнамяси бу ъцмля иля битир.

М.Мембренин гиймятли мялуматларла зянэин сяфярнамяси барядя чох йазмаг оларды вя йягин ки, йазылаъагдыр да. Биз щялялик шяргшцнас алимимиз Огтай Яфяндийев тяряфиндян инэилис дилиндян тяръцмя олунан «Венесийалылар Шащ Ы Тящмасибин сарайында» китабындакы ики сяфярнамянин бириндян бящс етдик. Икинъи сяфярнамяся Винченсо Алессандрининдир ки, бу барядя дя йазмаг ниййятиндяйик.

Бир даща демялийям ки, АМЕА-нын мцхбир цзвц, проф. О.Яфяндийев беля бир китабы щазырламагла олдугъа файдалы бир иш эюрмцш, ХВЫ яср тарихимизи ики венесийалы дипломатын сяфярнамялярийля азярбайъанлы охуъулардан ютрц олдугъа зянэинляшдирмишдир. Китаба ялавя олунан «Биографик шярщляр», «Эюстяриъиляр», «Ъоьрафи адлар» вя «Терминляр» Огтай мцяллимин бюйцк зящмятинин бящряси кими охуъулар тяряфиндян ещтирамла дяйярляндирилир. Биз шяргшцнас алимин эяляъяк уьурларыны эюзляйирик.

ЯДЯБИЙЙАТ: 1. Венесийалылар Шащ Ы Тящмасибин сарайында /Микеле Мембре вя Винченсо

Алессандри/, инэилис дилиндян тяръцмя, юн сюз, эириш вя шярщляр АМЕА-нын мцхбир цзвц Огтай Яфяндийевиндир, Бакы, 2005.

2. Йагуб Мащмудлу. Азярбайъан дипломатийасы, Бакы 1996. 3. Шащин Фазил Фярзялибяйли. Азярбайъан вя Османлы империйасы /ХВ-ХВЫ ясрляр/,

Бакы, 1999 4. Сборник статей по истории Азербайджана /выпуск 1/, Бакы, 1949 5. Шащин Фазил Фярзялибяйли. Чалдырана апаран мяктублар, «Арзу» ядяби вя елми –

иътимаи журналы, 1998, № 3.

Тяръцмя 119

Нцшабя Ялизадя

Тяръцмядя форма-мязмун уйьунлуьу

(Я.Мцбаризин Шящрийарdan тяръцмяляри ясасында)

Бяшяр мядяниййятиня корифей сяняткарларынын йарадыъылыьы иля бюйцк

тющфяляр вермиш Иран ядябиййаты сюзцн ясл мянасында Рудяки, Фирдовси, Хяййам, Руми, Сяди, Хаъу, Щафиз, Ъами, Бафги, Йяьма кими сяняткарлары иля фяхр едир, ХХ ясрдя бу классик шаирлярин яняняляри зямининдя йетишян М.Ешги, Ф.Йязди, М.Бащар, Я.Лащути, Й.Нима, М.Шящрийар вя башга устад сяняткарлар йарадыъылыглары иля мцасир инсанын мящяббятини, дцшцнъялярини, язаб вя кядярини, ону наращат едян проблемлярини йцксяк бядии сявиййядя гялямя алмыш вя гялбляри риггятя эятирмишляр. Бяшяр ювлады милли адят-яняняляря истинад едяряк тяшяккцл тапса да, щяр заман ядалят, эюзяллик, инъялик, гящряманлыг, инсанпярвярлик, мящяббят ахтарышында олмушдур. Садаладыьымыз бу ъящятляр юз иникасыны бядии ядябиййатда тапдыьындан инсан щяр заман ян цлви истяклярини, мяняви зювгцн ещтийаъларыны инъясянятдя ахтармыш вя чох заман реал щяйатда уйьунлуг тапмаьа чалышмышдыр. Иътимаи, сийаси, тарихи, мяняви мясяляляри юзцндя якс етдирян бядии ядябиййатын иътимаи мцщитя мцщцм тясири, ъямиййятин формалашдырылмасында ролу щяр заман хцсуси гейд едилир. Йахшы бядии ясяр охуъуну юз тясир даирясиня чох тез ъялб едир. Бядии ядябиййат инсан характерини, хислятини формалашдырмагда хцсуси мювгейя маликдир. Бядии ядябиййатын беля тясир эцъцня, беля зянэинлийя малик олмасы щяр бир халг цчцн мяняви хязинядир. Бу хязинянин цмумбяшяри мянявиййата чеврилмяси цчцн узун ясрляр бойу мцхтялиф халгларын сюз сяррафлары тяряфиндян йарадылмыш ядяби абидяляр тяръцмя васитяси иля башга халгларын сюз хязинясиня дахил олмуш вя юзцнцнкцляшмишдир. Йер цзцндя йашайан халглар ясрляр бойу бир-биринин мянявиййат хязинясиндян бящрялянмишляр. Бу мцщцм ъящяти хцсуси гейд етмялийик ки, мядяни-мяняви, ядяби ялагялярин эениш вцсят алдыьы мцасир дюврцмцздя ъоьрафи шяраитиня вя иътимаи–мяняви вязиййятиня эюря ян йахын гоншу халгларын бир-бириндян бящрялянмяси даща сцрятли, даща тясирли вя даща узунюмцрлц олур. Мящз бу бахымдан Азярбайъанын йахын гоншусу

120 Щикмят

Иранла ядяби ялагяляри диггятялайиг бир просесин тязащцрцдцр. Хцсусиля, нязяря алсаг ки, Мящяммядщцсейн Шящрийар кими бир сяняткар фарсъа вя азярбайъанъа йаздыьы эюзял, няфис ясярляри иля дцнйа ядябиййатыны зянэинляшдирмишдир, мянзяря даща айдын эюрцняр. Устад шаирин азярбайъан дилиндя йаздыьы ясярляри Азярбайъан охуъусуну кечян ясрин 50-60-ъы илляриндян фятщ етмишдир. Хцсусиля шаирин «Щейдярбабайа салам» поемасы Азярбайъанда щям шаирлярин, щям алимлярин, щям дя сырави охуъуларын диггятиня сябяб олуб. Шящрийарын «Щейдярбабайа салам» поемасы о дюврдя санки халгын рущуну ойатды, халга инам, щявяс, ъясарят, доьма йурдун эюзяллийиндян, адят-янянясиндян доьан фярящи бяхш етди. Артыг Азярбайъан охуъусу Шящрийар шяхсиййяти, йарадыъылыьы иля даща эениш мянада марагланмаьа башлады. Азярбайъанын бир чох шеир-сянят сяррафлары Я.Мцбариз, Х.Рза, М.Зещтаби, Я.Щцсейни, Ф.Садыг, М.Сейидзадя, Щ.Биллури, Б.Азяроьлу, Г.Бегдели Шящрийар йарадыыъылыьына мцраъият едяряк онун фарсъа йаздыьы бир сыра ясярлярини Азярбайъан дилиня тяръцмя етдиляр вя 1966-ъы илдя Г.Бегделинин юн сюзц вя редактяси иля «Сечилмиш ясярляр» башлыьы иля охуъулара тягдим етдиляр.

Бу китабда «Эеъянин яфсаняси» поемасы, «Сяба юлярми?» гясидяси вя «Тарым мяним» гязялини охуъулара фарс дилиндян Фирдовси «Шащнамя»си, Ъамынын «Йусиф вя Зцлейха», Ешгинин «Мцнтяхябаты»ны вя с. ясярляри дягиг мязмун, орижинала уйьун ифадя етмякля тяръцмя етмиш Мцбариз Ялизадя тягдим етмишди.

Бядии тяръцмяни бядии йарадыъылыьын бир нювц кими гябул едирляр. Мялумдур ки, тяръцмяйя ъялб едилян ясярин башга бир дилдя мцвяффягиййятля сяслянмяси мцтяръимин истедадындан, зювгцндян вя щяр ики дили мцкяммял билмясиндян асылыдыр. Адятян, мцтяръим бядии ъящятдян зювг охшайан, рущуна уйьун ясяри тяръцмяйя ъялб едир.

Уьурлу тяръцмя ясярин мцяллифини, онун бядии тяфяккцрцнц олдуьу кими, реал шякилдя охуъуйа чатдырдыьы цчцн мцтяръими ясярин бир нюв мцяллифиня чевирир. Чцнки бядии тяръцмянин методоложи ясасы олан форма вя мязмун вящдятиня хцсуси диггят йетирилмялидир. Мцбариз Ялизадянин фарс дилиндян тяръцмя етдийи ясярлярдя форма вя мязмун вящдятиня бюйцк щяссаслыгла йанашма щяр заман юзцнц бирузя верир. Тяръцмя мясяляляри иля мяшьул олан ядябиййат нязяриййячиляри А.Фйодоров (3), Г.Гачечиладзе (4), И.Кашкин (5) вя башгалары беля бир мцлащизя иля чыхыш едирляр ки, тяръцмя ясяриндя бядиилийя хцсуси ящямиййят вердикдя ясярин мязмунуна хялял эялир. Щямин фикри якс мязмунла ифадя етсяк демялийик ки, ясярин мязмуну олдуьу кими башга дилдя сясляндикдя бядиилийя зийан дяйир. Бядии ясярин тяръцмяси мцтяръимдян чох бюйцк мясулиййят тяляб едир вя йалныз щяр ики дилин

Тяръцмя 121

инъяликляриня йахшы бяляд олан, бядии дуйума малик мцтяръим тяръцмя ишини уьурла баша чатдырыр.

М.Шящрийарын бядии йарадыъылыьы шеир-сянят сяррафлары тяряфиндян йцксяк гиймятляндирилиб. Онун щяссас дуйуму, шаирлик истедады йарат-дыьы ясярляря еля бир рювняг, еля эюзяллик бяхш етмишдир ки, дцшцнъя вя фикирляри охуъусунун цряйиня, бейниня сирайят едир вя шаирин щисслярини дярин щюрмятля йашадыр. Шящрийар шерини цряк ганы, аьыл зийасы, эюз нуру иля йарадырды. Инсаны инсан едян, онун хяйал аляминдя бяслядийи цлви щиссляри ъилалайан щяр ня варса устад сяняткарын гялбиндян сызараг вяряглярдя яксини тапмышды. Шящрийарын сюзцн язямят вя инъялийини, зярифлийини ещтива едян ясярлярини тяръцмяйя ъялб етмяк чох чятиндир. Мящз бу бахымдан шаирин шеирляринин бцтцн тяръцмялярини уьурлу адландырмаг олмаз. Тясадцфи дейил ки, щям фарс, щям Азярбайъан дилини йахшы билян шеирсевярляр Шящрийар ясярляринин бязи тяръцмяляриндя тящрифя йол верилдийини гейд едирляр. Лакин Я.Мцбариз тяръцмяляриндя беля тящриф вя сярбястлийя ясла раст эялинмир. Шаирин фикриня, ифадя тярзиня, бядиилийя бюйцк диггят вя щяссаслыгла йанашан мцтяръим тяр-ъцмя ясярляриндя орижиналын Азярбайъан дилиндя йазан мцяллифиня чеврилир. Мцтяръим орижиналын цслубуну, реаллыьыны, формасыны мцяллифин йаздыьы кими вермяйя чалышыр. Шящрийарын «Сетар-е мян» гязялини ана дилимизя чевирян мцтяръимин ямяйини гиймятляндирмяк цчцн орижинал иля тяръцмяйя диггят едяк:

Орижинал: "Наляд бе щал-е зар-е мян емшяб се тар-е мян, Ин майе-йе тясялли-йе шябща –йе тар-е мян." (1, 351)

Тяръцмя: "Сызлайыр ящвалыма сцбщя гядяр тарым мяним, Тякъя тарымдыр гара эцнлярдя дилдарым мяним." (2, 256) Орижинал: "Дяр гуше-йи ьями ке фярамуш-е алямист, Мян ьямгосар-е сазям о у ьямгосар-е мян." (1, 351) Тяръцмя: "Йер тутуб гямханядя гылдым фярамуш алями, Мян тарын гямхары олдум, тар гямхарым мяним." (2, 256)

122 Щикмят

Орижинал: "Мян шящрийар-е молк-е сохян будям, о нябуд, Ъоз говщяр-е серешк, дяр ин шящр йар-е мян." (1, 352) Тяръцмя: "Шящрийарям, эярчи мян сюз мцлкцнцн султанийам, Эюз йашымдан башга йохдур дцрри-шящварым мяним." (2, 256)

Шящрийар шеринин орижиналы иля мцтяръим тяръцмясини мцгайися етдик-

дя щяр ики бядии сюзцн йахынлыьы, бязян ися ейнилийи эюз юнцндядир. Мц-тяръим шаирин шеир цчцн сечдийи «Мян» - рядифини сахламышдыр. Яэяр мцяллиф шеирдя сетарын «емшяб» (бу эеъя) онун щалына йандыьыны эюстярирся, мцтяръим бу сюзц «сцбщя гядяр» сюзц иля явязлямишдир. Шаир «ин майе-йи тясяллийи шябща-йе тар-е мян» - «бу мяним гара эеъяляри-мин тясялли ясасыдыр» фикрини мцтяръим «тякъя тарымдыр гара эцнлярдя дилдарым мяним» кими тяръцмя етмиш вя мисрайа «тякъя» вя «дилдар» сюзлярини артырмагла щям бядиилийя, щям дя мязмуна щеч бир хялял эятирмямишдир.

Шящрийарын Сябаны йад едян, онун шяниня йаздыьы «Сяба мимиряд» (Сяба юлцр) елеэийасы цряк эюйнядян, дост цчцн аьы дейян бир сяняткарын ясяридир. Шящрийарын 2 ъилдлик «Диван»ында бу гясидя иля ялагядар йазылыб ки, Сяба иля Шящрийарын достлуьу о гядяр чохдан, пак вя саф иди ки, арифлярин мящяббятиня чеврилмишди.

Буну онларын мцштяряк досту Защиди шаирин бу диванында чап олунмуш Шящрийарла Сябанын достлуг сявиййясиндян бящс едян шярщи-щалында йазыр. Шящрийарын «Диванлары»нда Сябанын юзцня вя хатирясиня щяср едилмиш бир чох шеир вардыр. Щятта ъцрят едиб дейя билярик ки, Шящрийар юз шеирляриндя «Нясим-е сяба» ифадясини язиз досту Сяба иля ейни ъцр адландыьына эюря ишлядирди. Биз шцбщя етмирдик ки, Сябанын юлцмц Шящрийарын мяняви аляминя фювгяладя тясир едяъяк. Хатырлайырыг ки, Сябанын Тябризя сяфяри заманы бир нечя эцн Шящрийарын йанында гонаг галдыгдан сонра Тещрана гайыдаркян бир-бириля еля аьлашма вя эюз йашы тюкяряк айрылмышдылар ки, ятрафда олан мцсафирляри мцтяяссир едиб кядярляндирибляр. Биз Шящрийарын Сябанын юлцмцня шеир йазмА-сынын интизарындайдыг вя бу гязял Сябайа Шящрийар елеэийасыдыр (1,491).

Шаирин «Сяба мимиряд» гясидясинин Я.Мцбариз тяряфиндян тяръцмя едилмиш бир нечя бейтиня нязяр салыб мцгайися апараг:

Орижинал: "Омр-е донйа бе сяр амяд ке Сяба мимиряд, Вяр ня атяшкяде-йе ешг коъа мимиряд." (1, 489)

Тяръцмя 123

Тяръцмя: "Сона чатмышмы ъащан юмрц Сябамыз да юлцр, Ешг атяшкядяси, кани-вяфамыз да юлцр ." (2, 216) Орижинал: "Сябр кярдям бе щяме даь-е язизан йаряб, Ин сябури нятяваням ке Сяба мимиряд." (1, 489) Тяръцмя: "Чох язиз даьына сябр ейлямишям алямдя, Буна йох сябрим, илащи ки, Сябамыз да юлцр." (2, 216)

Орижинал: " Ьюсляш яз яшк дящид о кяфян яз ащ конид, Ин язизист ке, ба вей деле ма мимиряд." (1, 490)

Тяръцмя: "Кяфяни ащ, эяряк эюз йасы олсун гцсли, Бу язиз иля бизим зювгц сяфамиз да юлцр." (2, 216)

Йеня дя диггятя чатдырырыг ки, шерин вязн вя ащянэи тяръцмядя ейни

иля орижиналда олдуьу кими сахланмышдыр. Мязмун бахымындан I бейтин 1-ъи мисрасы ейни иля орижиналда олдуьу кими верилмиш, 2-ъи мисрада "вя яэяр йох, ешг атяшкядяси щара эедир" - ифадяси «Ешг атяшкядяси, кани – вяфамыз да юлцр» кими верилмишдир. Шаир фикринин ясас мяьзи Азярбайъан охуъусуна олдуьу кими чатдырылыб.

II бейтдя мцтяръим бцтцн сюзляри тяръцмя етмиш вя шаир дцшцнъясини дягиг, щеч бир ялавя вя йа ихтисар етмядян вермишдир.

III бейтдя ися 1-ъи мисра олдуьу кими, 2-ъи мисрада ися «деле ма мимиряд» (гялбимиз юлцр) ифадяси «зювгц сяфамыз да юлцр» – кими тяръцмя едилмишдир.

Я.Мцбариз Шящрийарын «Эеъянин яфсаняси» ясярини дя щямчинин форма вя мязмун бахымындан орижинала уйьун тяръцмя етмяйя чалышмыш вя буна мцвяффяг олмушдур. Поемадан бир нечя бейтин орижинал вя тяръцмя вариантына диггят едяк:

Орижинал: "Саги-йе руз чу ъаме хоршид, Важегун эяшт о шекяст о пашид." (1, 910)

124 Щикмят

Тяръцмя: "Эцндцзцн сагиси эцняш ъамыны, Девириб сындырар, мейини тюкяр. " (2, 49) Орижинал: "Дуд-е ащяш бе фяляк бяр хизяд, Эерйяд о яшк-е ковкяб ризяд." (1, 910) Тяръцмя: "Улдузлар сяпиляр аьлар эюзцндян, Эюйляря ащындан бир думан чюкяр." (2, 49)

Бу ики бейтин тяръцмясиндя мцтяръим 1-ъи бейтин мисраларыны

орижиналда олдуьу кими ардыъыл вермишдир. Анъаг 2-ъи бейтдя 1-ъи вя 2-ъи мисраларын ардыъыллыьы дяйишдирилмишдир. Лакин бунунла Шящрийар шериййятиня ясла хялял эялмямишдир. Мисраларын ардыъыллыьы дяйишся дя, фикир орижиналдакы кими сахланмышдыр.

Тяръцмядя дил вя ядябиййатын сых ялагяси юзцнц эюстярир. Щяр ики – орижинал вя тяръцмя дилляриндя дил уйьунлугларыны бюйцк уьурла тапан мцтяръим бядии тяръцмядя мцтляг юз йарадыъылыг потенсиалындан да истифадя едир. Анъаг мцтяръим тяръцмя заманы там шякилдя мцяллиф фикриндян, формасындан асылы олур вя тяръцмядя щеч вяъщля сярбястлийя йол вермир. Мцтяръим тяръцмяйя ъялб етдийи ясярин реаллыьы чярчивясиндян чыхмадыьына, форма вя мязмун вящдятини горудуьуна эюря ясярин йцксяк сявиййядя тяръцмя едилдийини сюйлямяк олар. Я.Мцбариз тяръцмяйя ъялб етдийи ясярляря бу юлчцлярля йанашдыьындан щяр заман охуъуларына юзцнцнкцляшдирдийи бядии тяръцмя ясярлярини тягдим етмиш вя милли ядябиййат хязинямизи корифей сяняткарлардан етдийи йцксяк сявиййяли тяръцмялярля зянэинляшдирмишдир. ЯДЯБИЙЙАТ: 1. Диван-е Шящрийар. 2 ъилддя. Тещран , 1358 (фарс дилиндя). 2. Шящрийар. Сечилмиш ясярляри Бакы, 1966.

3. А.Фёдоров. Общие основы теории перевода. М. 1983.

4. Г.Гачечиладзе. Художественный перевод и литературные связи М. 1980.

5. И.Кашкин. Для читателя – современника. Статьи и исследования. М.

1977.

Тяръцмя 125

Ъялаляддин Руминин гязялляри

-1-

Цряк, цзр дилядинми тюрятдийин о эцнаща? Ондан1 сяня эялмиш вяфа, сяндян она йетмиш ъяфа.

*** О эюстярмиш сяня кярям сян ихтилаф елядикъя, О немятляр верян заман, ейлямишсян нечя хята.

***

Сяндян олуб чохлу щясяд, пис фикирляр, дцшцнъяляр, Ондан ися ъязб етмяляр, дад вермяляр олуб ята.

*** Бу дадмалар ня цчцндцр? – Ъанынын хошлуьу цчцн. Ъязб етмяляр ня цчцндцр? – Сян оласан бир овлийа.

*** Пешман олуб пис ямялдян, «Аллащ» дейиб дуранда сян, О ан сяни ъязб едяряк хилас едяр о бир даща.

*** Сян етдийин эцнащындан горхуб, ялаъ ахтарарсан. Эцнащларын сябябини юз ичиндя бир дя ара.

*** Бир эцн яэяр йумса эюзцн, бил ихтийарын ондадыр, Эащ фырладар йердя сяни, эащ ойлаьын олар щава.

*** Эащ ейляйяр дцшкцн сяни вар-дювлятя, гадынлара, Эащ истяйяр вцъудуна эялиб сяпсин нур Мустафа.

***

1 Аллащ нязярдя тутулур

126 Щикмят

Эялсян бура хош оларсан, эетсян ора пис оларсан. Йа бу эямин кечмялидир, йа батмалы эирдаб суйа.

*** Еля дуа ет эизлиъя, еля наля чяк сян эеъя, Аралансын йедди сяма, ешидясян ордан сяда.

*** О Шцейбин1 налясидир, шещя бянзяр эюз йашлары. Сящяр олъаг эюряъяксян эюйдян енмиш беля нида:

*** «Эцнащкарсан баьышладым, эцнащыны яфв елядим. Хамуш, ъяннят истяйирдин, вердим сяня, етмя дуа».

*** «Истямирям мян щеч няйи, мяня Щаггы яйан еля. Йедди дяниз атяш олса, сюзцмдян етмям имтина.»

*** Йарын щцснц говуб мяни, бунунчцн йашдыр эюзлярим. Ъящяннямдир мяним йерим, ъяннятдя етмярям йува.

*** Йарын щцснц йохса яэяр, ъяннят мяня ъящяннямдир, Мян йанырам, мящв олурам, щарда ишыг сачыр бяга?2

*** Дедиляр ки, эюрмяк цчцн аьламаьы азалт, бары, Чох аьласан дюняъяксян, инан ки, сян ади кора.

*** Дедим ки, мян эюряъяйям о ъамалы, о симаны, Щяр бир цзвцн эюз олаъаг, йетяр онда корлуг сона.

*** Мяним эюзцм мящрум галыб, эяр эюрмяся о ъамалы, Гой кор галсын щямишялик, демяк, лайиг дейил йара.

1 Шуейб - пейьямбяр

2 Бяга - ябядилик

Тяръцмя 127

*** Бу дцнйада щяр бир адам фяда олсун эяряк йара, Чцнки йар ган кюпцйцдцр, йар эцняшдир, сачыр зийа.

*** Щяр бир кясин бу дцнйада пис йа йахшы бир йары вар, Пешиманам, мяним юмрцм бу йохлугда олду фяна.

*** Бир эцн бири Байязидя олмуш иди йол йолдашы, Сорду ондан: «Пешян нядир, сюйля мяня, сян ей эяда.»

*** Деди ки, мян хярбяндяйям1. Байязидся деди: «Йа Рябб! Юлдцр бунцн ешшяйини, олсун ади бяндя Худа».

-2-

Сямадан сирр кими бирдян беля бир вящй гонду ъана: «Чюкяъяксян сян торпаьа, шадлан, севин щяр бир ана.»

*** Щяр кяс зиряк тярпянмяся бир хылт кими чюкяр дибя, Кюпцк цздя олан заман шяраб веряр шухлуг, сяфа.

*** Сян кузяни тярпятмя ки, суйун олсун чох тез дуру. Дцрдцн2 сянин ишыг сачсын, дцрдцн дюнцб олсун дява

*** Мяним ъаным бир атяшдир, тцстцсц чох ишыьындан, Тцстц щяддян чох оланда сюнцр, галмыр, эедир зийа.

1 Хярбяндя - ешшякчи 2 Дцрд – шяраб кузясиндяки чюкцнтц

128 Щикмят

*** Тцстц яэяр азаларса, атяш йеня шюля сачар, Бу шюлядян ишыг алар щям буралар, щям дя ора.

*** Сян буланлыг суйа бахсан эюрцнмяз ай, улдуз, фяляк, Эцняш вя ай эюрцнмязляр тутуларса яэяр щава.

*** Щава чох вахт сярин олур шимал сямтдян ясяндя йел. Сящяр неъя эюзял олур ясся яэяр бади-сяба.

***

Кцляк мяним синямдяки кядярляря сыьал веряр, Няфяс башга няфяс олар, няфсим ися олар фяна.

*** Бу дцнйада гяриб ъаным мцштагдыр ламякан йеря, Няфсим ися отлагдадыр, бунда вармы эюрян мяна?

*** Ей саф инъи олан ъаным, чохму сяфяр едяъяксян? Сян щюкмдар шащинисян, шащ фит чалыб, сян цч даща.

-3-

Онун лябиля хош олур кялмя демяк вя маъяра, Ялялхцсус, гапы ачыб, десин: «Буйур, хаъя аьа».

*** Гуру додагла сюз десин о Хызырын булаьындан. Бир кишинин юзц бойда тикир она дярзи гяба.

*** Мяст олурлар бу эюзлярим эюзлярини сцзмясиндян, Рягс еляйяр аьаълар да ясся яэяр бади-сяба.

Тяръцмя 129

***

Бцлбцл сорар эцл колундан: «Цряйиндя ня вар сянин?» Сюйля, мяням, бир дя ки сян, бурда йохдур кимся даща.

*** Сюйляди: «Сян юзцнлясян, олмасын айры истяйин, Бу дцнйадан апарыбмы кимся кющня палтары да?»

*** Бил ки, щявяс ийнясинин эюзц дардыр, йягинди бу, Сапы эюздян кечирмядин, чцнки эюрдцн ону гоша.

*** Бир Эцняшя нязяр йетир, йаныр неъя од ичиндя. Бу атяшин ишыьындан йерин цзц олур зийа.

*** О заман ки, Кялими-Щягг1 цзцн тутду йанан кола, Худа деди: «Мян кювсярям, айагйалын сян эял бура».

*** Горхма йанан бу аловдан, лятафятли су кимийям. Дювлятя доьру эялмисян, башчы олдун вя мярщяба.

*** Сян бир эювщяр вя инъисян, мяканын ъан вя ламякан. Бу дцнйада бир дянясян, бу халг щара вя сян щара?

*** Бу сяхавят сарайыны ешг ялиндян алды ялин, Бу вяфасыз эениш дцнйа сянин иля гурар вяфа.

*** Сящяр ачылъаг алмысан кузяни, ъамы овъуна. Бязмя сары чякир сяни, чаьырыр санки «яссяла»2

1 Кялими-Щягг – Муса пейьямбяря ишарядир.

2 Яссяла – азан сяси.

130 Щикмят

*** Ня олду сюйля гялбиня тутмуш икян йар ялини, Мис щеч олар тохунарса она сясиля кимийа.

*** Йарым эялибдир, чох яъяб, низя тутуб санки яряб. Дедим: «Ишин вармы мяня?» Деди: «Тез ол, эял йаныма».

*** Гялбим сюйляди: «Мян гачым.» Аьлым деди ки, мян эедим. Рящм еляйиб буйурду ки, эялсин икиси йан-йана.

*** Эюйдян енинъя сцфрямиз, йу ялини вя аьзыны, Соьан ийи эялярся, бил, бу хош дейилдир инсана.

*** Мялащятли бир ашигсян, йетишмисян дуз канына1 Юзцн цчцн шорлуьу сеч, лазымдырмы сяня шорба?

*** Додаглары йумсам яэяр вя ачмасам сцбщя гядяр, Шюля олуб данышаъаг, мяним дилим дюнцб ода.

-4-

О шащ эялди, о шащ эялди, бязяйин сиз тез ейваны. Чырмалайыб голлары сиз, гаршылайын о Кянаны.

*** Эялиб ъанын ъанын ъаны, данышмыр ъандан щеч бир сюз. Она ъандан хейир эялмяз, мяэяр йохдурму гурбаны.

*** Йол азмышдым мящяббятсиз, мящяббят эялди бир анда. Даь идим, олмушам инди щюкмдарчун ат саманы.

1 Кан - мядян

Тяръцмя 131

***

Яэяр тцркдцрся, йа таъик, ня фярги, мян она достам. Бир олса да бядянля ъан, бядянин эюрмяйир ъаны.

*** Эялин, достлар, вахт йетишди, ъан вермяйя вахт йетишди, Сцлеймана тахт йетишди, говун даща сиз шейтаны.

*** Йериндян галх, ня дурмусан, нийя сакит отурмусан. Хябярин йохса Щцд-Щцддян соруш, ахтар Сцлейманы.

***

Она сюйля мцнаъаты, даныш сирли ящвалаты. Сцлейман чцнки арифдир, билин гушлар да лисаны.

*** Сюз бир кцлякдир, ей бяндя, едяр гялби пяракяндя. Вя лакин ямр едяр щярдян: «Йыьыб, топла пяришаны».

-5-

Йахшы оларды севэилим сящяр эирярди голума. Ай ишыьы кими мяня цмид верярди хош сима.

*** Эялсин мяним ъан веряним, ачсын баьлы голларымы. Ял-айаьым баьлыдырлар, охшайырлар щиъраныма.

*** Она дедим: «Ъанын щаггы, сян олмасан бу щяйатда Севинъ ня шад едяр мяни, ня тясир едяр щалыма.»

*** Яэяр о, наз иля деся: «Эет, мяндян истяйин нядир?» Горхурам мян бу севдадан, бу севда щопар ъаныма.

132 Щикмят

***

Ийня иля кяфян сяндя, гурбанлыьам, залым, мян дя, Мянимля дярд-сярин чохдур, ал балтаны, вур бойнума.

*** Билирсян ки, сянсиз олан бир щяйаты истямирям. Бу щиърандан юлцм йахшы, юлцм, сон гой щяйатыма.

*** Инанмырдым ки, сян мяни тярк еляйиб эедяъяксян. Дцшцнцрдцм шайиядир, бющтан дейирляр адыма.

*** Сян бир ъансан мяня, ъанан, ъансыз неъя йашайым мян. Сян нурусан эюзляримин, неъя дюзцм корлуьума.

*** Дедим, бурах бу сюзляри, мцтруб, тез ол, бир пярдя чал, Зурнан яэяр йохундурса, эятир рцбабы гаршыма.

-6-

Сян бу эцн чаьыр, ей дост, мейдана ал шярабы. Бир анда виран еля бу дцнйада язабы.

*** Тутаг ки, эизлятмяйи баъардын сян бадяни, Эизлядя билярмисян, мястлийини, хярабы.

*** Хош сюзлц, хош фикирли, севинъ эятирян, ей ешг! Тез аъ о шащяншащын цзцндяки нигабы.

*** Ей эюзял, уъалмамыш онун наляси, вайы. Эцлцзлцм, тез бадяни долдур, галмайыб табы.

Тяръцмя 133

***

Яэярчи истямирдин эцлшянляр ъилвялянсин, Ня цчцн бяс сатырсан сян дцканда эцлабы.

*** Бизи башдан ейлядин, архы ряван ейлядин. Бурах, тез суда цзсцн о бцтзадя ъянабы.

*** Ай ъаным, бир аьаътяк бу мейданда битмишик, Додаьымыз гупгуру, ичдя йаьыш сейлабы.

*** Щяр йандан йени эялмиш рясуллар буйурур ки, Эет, тапа билмядин сян, йохдур бунун ъавабы.

*** Ей рущларын фитняси, оьру, ъибэир дястяси, Оьурлайыб, билирсян, Бу Бякирдян рцбабы.

*** Мяним бу эцн йарымдан гярибя истяйим вар: «Мцщяддиси1 мяст еля, аьылсыз ет хятабы»2

*** Ей мяним щяйат суйум, йайыл бцтцн алямя. Яряби ъанландырыр дявя сцдцнцн габы.

*** Ей хош ъамаллы йарым, хамуш дуруб, сакит ол. Биздян хябярдар етмя о йатмышы, о хабы.

1 Мцщяддис – щядис сюйляйян

2 Хяттаб - хитаб едян, натиг

134 Щикмят

-7- Бядяним эцлтяк эцлцр, эцлмцр тякъя дящаным. Еля бил мян мянсизям, йанымда шащ ъащаным.

*** Сян атяши эятирдин, сцбщ гялбими апардын, Гялби йетир ъаныма, йалгыз галмасын ъаным.

*** Щясядиндя ъанымы гялбя дцшмян ейлямя, Ону бурда сахлама, тяклийя йох эцманым.

*** Шащлара лайиг иш эюр, щамыны дявят ейля. Мян бурда тяк галмышам, о сянинля, султаным.

*** Бу эцн дя дцнянки тяк эялмясян, щай вермясян. Йанарам щясрятинля, ешитмязсян яфьаным.

-8-

Пянъямизи сындыр сян ей мцялла1! Чохлу-чохлу пянъяляр вардыр, валлащ.

*** О эцндян ки, дцшдцм ешгин чянэиня, Мянимчцн аздыр артыг чянэ вя зурна.

***

Рцбабла чянэ дцнйаны йандырыркян, Бир эизли чянэ дя лазымдыр щяр йара.

***

1 Мцялла – йцксякдя, уъалыгда дуран. – Аллаща ишарядир.

Тяръцмя 135

Тямтяраьын сяси дцшцб алямя. Нийя бу сяс йетишмяйир о кара?

*** Бцтцн шамлар, чыраглар йох оларса, Ня гям, дашла дямир эялярляр кара.

*** Чюр-чюп цзяр дянизлярин цзцндя, Инъилярся чыхмазлар ашикара.

*** Чюр-чюплярин лцтфц саф инъидяндир. Бязяр бизи яксинин якси нура.

*** Шювгцн, вяслин рямзи олур няьмяляр, Рямзлярся ясас дейилляр ясла.

***

Аьзыны йум, ач гялбинин йарасын, Рущлара да дярдин десин гой йара.

-9- Ей ъан! Дейим, дайагсан щяр бир ъана. Сян рущлары учурдурсан щяр йана.

*** Сянинля мян горхмайырам зийандан, Хейир эялир сянин иля зийана.

*** Фярйад сянин гямзялярин охундан, Киприклярин охшайырлар камана.

***

136 Щикмят

Шякяр дцзцб сян бцтлярин лялиня, Гойдун ону сян онларын аьзына.

*** Бир ачары баьышламышсан бизя, Сащиб олдуг биз онунла ъащана.

*** Бу мейданда сян бизимля дейилсян, Бурахмырлар нийя бизи мейдана?

***

Бир шярабда йохса яэяр нишанын, Нийя едир шащидлик бу нишана?

*** Чыхмыш икян сян хатирдян, эцмандан, Бу ъанлары кимляр верир эцмана?

*** Йалан имиш, наьыл имиш бу дцнйа. Онлар сяни эятирмяйибми ъана?

*** Дцзялибся бир ъан шякяр тозундан, Сюйля сипяр йарашармы щеч она?

*** Айагларчцн тоз вя торпаг олан кяс, Арзуламаз учмаьы асимана.

*** Тез аьзымы исмят иля баьла сян. Салма мяни дил-аьыза, йамана.

Фарс дилиндян тяръцмя едян:


Эюркямли сималар 137

Эюркямли сималар

Əliəkbər Meşkini

Feyz Alni (Meşkini) Əliəkbər Əli oğlu 1921-ci ildə Meşkin

şəhərinin ətraf kəndlərinin birində anadan olmuşdur.

Rəhbərliyin Xübrəqan Məclisinin 1-ci, 2-ci və 3-cü məclislərinin

sədri, Qum Elmi Hövzəsinin Müəllimlər birliyinin üzvü, Xuzestan İslam

İnqilabı məhkəmələrinin şəri hakimi, Konstitusiyaya yenidən baxan

şuranın sədridir.

Uşaqlıq illərində Nəcəf şəhərində - atası dini elmləri öyrənmək

üçün orada idi – təqribən 4 il ibtidai təhsil alıb. Sonra atası ilə birlikdə

doğma vətənə qayıdıb və dini elmlərin müqəddimə dərslərini ondan

öyrənib.

Atası vəfat etdikdə onun dini elmlər sahəsində təhsili davam

etdirmək barədə təkidli tövsiyəsinə əməl etmək üçün Ərdəbil şəhərinə

gedib. Orada bir neçə ay ərəb dilinin qrammatikası dərslərini oxuduqdan

sonra pəhrizkar bir alimlə görüşü həyatında dəyişilik yaradıb. Bu, Rza

xan Pəhləvinin əmri ilə hücuma məruz qalmış Məşhəd şəhərinin

Gövhərşad məscidində ölən və yaralanların arasından sağ çıxmış bir şəxs

idi. Əliəkbər onunla tanış olduqdan sonra təhsilini davam etdirmək üçün

Ərdəbil tələbələri ilə birlikdə Qum şəhərinə getməyi qərara alıb.

Rza xan hakimiyyətinin sonuncu illəri idi. Əliəkbər Qum elmi

hövzəsinin digər tələbələri kimi təzyiq və qorxu altında təhsil alırdı.

Nəhayət, Rza Pəhləvinin qaranlıq kölgəsi İran xalqının başı üzərindən

çəkildi və bir müddət oxumaq üçün münasib şərait yarandı. Bu müddətdə

Meşkini mərhum Ayətullah Höccət Kuh Kəmərinin, mərhum Ayətullah

Burucerdi və Ayətullah Mühəqqiq Damadın xaric dərslərində iştirak edə

bilib. Get-gedə ikinci Pəhləvi Məhəmməd Rzanın diktatorluq dövrü

başladı. Məhəmməd Rza şah mərhum Ayətullah Burucerdi sağ olana

qədər İslamla aşkar şəkildə mübarizə etmirdi, lakin ərbablarının əmrinə

uyğun olaraq İslamın əsasları, onun hökm və qanunlarının aradan

aparılması, İran cəmiyyətinin pisliklərə və pozğunluqlara sürüklənməsi

yolunda əlindən gələni əsirgəmirdi. Burucerdinin vəfatından sonra

Pəhləvi hakimiyyətinin İslamın hökmlərini və ruhaniyyəti yox etmək,

İran İslam xalqını ideologiyasız və qərbyönlü bir xalqa çevirmək üçün

138 Щикмят

hövzələrə və ruhaniyyətə həmlələri şiddətli şəkildə aşkar oldu və şah

rejiminin qorxunc təhlükəsizlik təşkilatı -SAVAK vasitəsilə məzlum İran

xalqında, xüsusilə dindarlar arasında elə bir qorxu və xof yaratdı ki, heç

kəs nəfəs ala bilmirdi. Yezidin zülmü hər yeri bürüdüyü belə bir vaxtda

zəmanənin Hüseyninin səsi Qumdan qalxdı və şah rejiminə qarşı

mübarizələr artdı.

Ayətullahül-üzma Xomeyninin (r) sözləri, bəyanatları və qələmi

güllə və ox kimi ikinci Pəhləviyə və onun amerikalı ağasına tərəf yağırdı.

İmam Xomeyninin təbiri ilə desək, "Qum Elmi hövzəsi tərəfindən heç bir

təhlükə gözləməyənlər birdən gördülər ki, ruhaniyyət tərəfindən gözə,

qulağa və zehnə nəisə dəyir". Bu dövrdə hövzə tələbələri İmam

Xomeyninin başladığı hərəkata qoşularaq şaha qarşı aşkar şəkildə

mübarizəyə qalxdılar. Meşkini bu mübarizələrdə dəfələrlə Qum şəhərinin

polis və təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən həbs olundu. İmam

Xomeyninin əmrlərinin necə icra olunmasını müzakirə etmək üçün

Qumda təşkil olunan gizli toplantılarda iştirak etdiyinə görə təqiblərə

məruz qaldı və dörd aya yaxın Tehranda gizləndi. Tehranda saxta adlarla

yaşayır və dostları ilə görüşürdü. Lakin dostlarının çoxu həbs olunub

Qəsr və Evin həbsxanalarına salınmışdılar. O zaman həbsxanada olan

mərhum Ayətullah Taleqani dəfələrlə Meşkiniyə xəbər göndərdi ki, gizli

həyatını buraxıb özünü təslim etsin. Çünki həbsxana onun indiki

vəziyyətindən yaxşıdır və orada ən azı sədaqətli dostlarla görüşə bilər.

Lakin Əliəkbər mütaliə etməyə və kitab yazmağa böyük həvəs göstərdiyi

və həbsxanada lazımi vasitələri tapa bilməyəcəyindən qorxduğu üçün

özünü təslim etmirdi. O, bu dövrdə bir neçə kitab yazmağa müvəffəq

oldu və nəhayət, dörd aydan sonra İraqa tərəf getdi.

Yeddi ay Nəcəfi-Əşrəfdə dövrün bəzi mərcəyi-təqlidlərinin və

İmam Xomeyninin dərslərindən bəhrələndi. Bədəninin zəifliyi və Nəcəf

şəhərinin isti havası orada yaşamağa imkan vermirdi. Çarəsizlikdən

Quma döndü. Elə ilk gündəcə dostlarının onunla görüşə gəldiyi üçün

SAVAK tərəfindən çağırıldı. Ondan 48 saata Qumu tərk etmək barədə

iltizam alındı. Həmin günün səhəri Məşhəd şəhərinə yollandı və 15 aya

qədər Məşhəd elmi hövzəsində tədrislə məşğul oldu. Sonra yenidən

Quma qayıtdı. Qumda İmam Xomeyninin əmrlərinin və bəyanatlarının

necə yayılması haqqında təşkil olunmuş gizli iclaslarda iştirak edirdi. Bir

müddət bu minvalla keçdi. Demək olar ki, Pəhləvi rejimi əleyhinə

yayılan hər bir bəyanat və elanda hövzənin digər məsuliyyətli şəxsləri ilə

bərabər onun da əməyi olurdu. Bir müddətdən sonra hövzədə bu

insanların mövcudluğu rejim üçün təhlükəli sayıldı və SAVAK


tərəfindən əsas təhlükə mənbəyi hesab olunan hövzənin 27-ə yaxın

müəllimi haqqında sürgün hökmü kəsildi. Meşkimi də 3 il müddətinə

sürgünə məhkum olundu.

Hökm elan olunan vaxt yay tətillərinə təsadüf etdiyi üçün bir neçə

günlük doğma diyara – Meşkinə səfər etdi. Qohumlarını ziyarət etdi.

Lakin çox keçmədi ki, təhlükəsizlik əməkdaşları tərəfindən həbs edildi və

Qum şəhərinin SAVAK-ına təhvil verildi. Orada onu bir neçə saatlıq

polis idarəsinə aparıb bəzi suallar verdikdən sonra rəsmi sürgün hökmünü

oxudular və Kerman vilayətinin Mahan məntəqəsinə yolladılar. Bir il

orada nəzarət altında qaldı. Mahanda münasib zəmin yarandığını hiss

edib Cümə namazını bərpa etdi. Yavaş-yavaş onun ətrafına yığışanların

sayı çoxaldı və Kerman SAVAK-ı məsələni mərkəzə çatdırdı. Bir gün

axşamçağı onu polis idarəsinə çağırdılar və orada maşına mindirib

Kermana və oradan da Gülpayeqan şəhərinə apardılar. Lakin ailəsi

Mahanda qaldı.

Mahanda qaldığı müddətdə Kermanın və ətraf məntəqələrin

möhtərəm ruhanilərinin lütfü və məhəbbəti onun halına şamil olurdu.

Həmçinin, Gülpayeqanda da bir il daha şiddətli nəzarət altında yaşamalı

oldu. Onu camaat namazı qılmağa qoymurdular. Çarəsizlikdən bir evdə

müəllimlər üçün təfsir dərsləri deməli oldu.

Bir ildən sonra yenidən onu yerini dəyişməyə məcbur etdilər və

qəflətən Kaşmer şəhərinə apardılar. Bir il də orada qabaqkından daha

şiddətli nəzarət altında qaldı. Bu dəfə hansı məsciddə camaat namazı

qılmağa başlayırdısa, onu tapıb namaz qılmağa qoymurdular. Hətta

qaldığı mədrəsədə belə camaat namazı qılmağına mane olurdular. Bəzən

mədrəsədə qaranlıqda camaat namazı qılırdı. Dəfələrlə polis idarəsinin

rəisi onu hədələyərək aqibətinin daha ağır olacağını deyirdi.

Meşkini sürgün müddəti sona çatdıqdan sonra yenidən mübarizə

meydanına atıldı və inqilab qələbə çalana qədər İslam yolunun

döyüşçüləri ilə birlikdə bacardığı qədər küfrə qarşı mübarizədə iştirak

etdi. O vaxta qədər ki, Haqq-Təalanın lütfü iranlılara şamil olana və

İmam Xomeyninin peyğəmbərcəsinə rəhbərliyi iranlıları taqutların zillət

və əsarətindən qurtarana və inqilab qələbə çalana qədər o, mübarizəsini

davam etdirdi.

Cavanşir Quliyev

140 Щикмят

Ustad Məhəmmədtəqi Cəfəri Məhəmmədtəqi Cəfəri 1925-ci ildə Təbrizdə dindar ailəsində anadan

olmuşdur. İbtidai təhsil almaq üçün o zaman Təbrizdə yeni açılmış müasir

məktəblərin birinə daxil olmaqla gələcək elmi uğurları üçün bir yol açdı. Belə ki,

yazıb oxumağı seyyidə anasından öyrəndiyi üçün məktəbə daxil olduqda, məktəb

müdirinin məsləhəti ilə birbaşa dördüncü sinifdə təhsil almağa başladı. Bu

başlanğıc elm qüllələrini heyranlıqla fəth edəcək bir uşağın təhsil yoluna daxil

olmasından və illər sonra Ayətullah Mirzə Fəttah Şəhidi tərəfindən kəşf olunacaq

bir xüsusi istedaddan xəbər verirdi.

Məhəmmədtəqi təhsilini davam etdirmək üçün Tehran və Qum şəhərlərinə

gedərək Mirzə Mehdi Aştiyani, Şeyx Məhəmmədrza Tonekaboni kimi alimlərdən

və Mirzə Məhəmmədtəqi Zərgər Təbrizi kimi ariflərdən dərs almışdır. Lakin bir

müddətdən sonra anasının xəstələnməsi və daha sonra vəfatı səbəbindən Təbrizə

qayıtmış və burada Ayətullah Şəhididən dərs almışdır. Ayətullah Şəhidi gənc

Məhəmmədtəqinin xüsusi istedada malik olmasını hiss etmiş və israrla ona

təhsilini davam etdirmək üçün Nəcəf elmi hövzəsinə getməyə tövsiyə etmişdir.

Demək olar ki, mərhum Şəhidi Məhəmmədtəqini 1945-ci ildə Nəcəfə

göndərməklə onun elmi taleyində və təfəkkür təkamülündə əsas rol oynamışdır.

Məhəmmədtəqi Cəfəri Nəcəf elmi hövzəsində 11 il təhsil alaraq Seyid Əbülqasim

Xoyi, Seyid Möhsün Həkim, Şeyx Kazım Şirazi, Seyid Cəmaləddin Gülpayeqani,

Şeyx Murtəza Taleqani və b. kimi tanınmış alimlərin və mütəfəkkirlərin elm

xəzinələrindən istifadə etmiş və 19 yaşında ikən müctəhidlik dərəcəsini almışdır.

Məhəmmədtəqi Cəfəri 1951-ci ildə təhsilini bitirdikdən sonra İrana

qayıtmışdır.

Bu dindar alim həyatının yarım əsrini elmə həsr edərək nəhayət, 1998-ci ildə

xəstəlikdən vəfat etdi.

Ustad Cəfərinin xüsusiyyətlərindən biri də onun nizam-intizama çox diqqət

yetirməsi olmuşdur. Onun bu məsələyə diqqəti o dərəcədə idi ki, demək olar,

nizam-intizam əti və qanı ilə qarışıb hər bir hərəkətində müşahidə olunurdu.

Əllamə Cəfəri nizam-intizamsızlığı Şərq və İslami ölkələrin geriliyinin əsas

amillərindən hesab edirdi.

Əllamə Cəfəri bir çox şəxsiyyətlərin və alimlərin həyat və yaradıcılığı

haqqında tədqiqatlar aparmışdı. Onlardan biri də məşhur ingilis filosofu Bertrand

Rassl idi. Əllamə bu filosofun "Bertrand Rassel speaks his mind" və "Russel's

Best Bertrand" kitablarına şərh yazmış və müxtəlif məsələlərdəki fikirlərini

araşdırmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu iki mütəfəkkir arasında 1963-cü ildən

elmi yazışmalar başlamış və bir neçə fəlsəfi və riyazi mövzularda davam

etdirilmişdir.

Ustad Cəfərinin həyatı boyu haqqında düşündüyü məsələlərdən biri də "əməl

və əksül-əməl" idi. O bütün vücudu ilə inanırdı ki, həyatda baş verən hər bir


əməlin gec və ya tez, mütləq əksüləməli də baş verəcəkdir. O bu nəticəyə özünün

və digər insanların bir çox təcrübələri əsasında gəlmişdir.

Ustad Məhəmmədtəqi Cəfəri özünün bərəkətli ömrü boyu yüzlərlə kitab, məqalə

və elmi əsərlər ərsəyə gətirmişdir. Bu əsərlərin bəziləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Fiqh risalələri (təharət, namaz, oruc və s.)

2. İnsan və Qərb baxışında beynəlxalq insan hüquqları (fars və ingilis

dillərində).

3. Ər-rza.

4. Cəbr və ixtiyar.

5. Məqalələr toplusu.

6. İnsanla dünyanın rabitəsi.

7. Həyatın idealı və ideal həyat.

8. Dörd fəlsəfi mövzuda Devid Hyumun nəzərinin tənqidi.

9. Rasselin seçilmiş nəzəriyyələrinin araşdırılması və tənqidi.

10. Gözəllik və incəsənət İslam nəzərində.

11. İslam siyasi prinsiplərinin hikməti (Həzrət Əlinin (ə) Malik Əştərə əmrləri).

12. Musiqi fəlsəfə və psixologiyada.

13. Əqlin mesajı.

14. Dinin fəlsəfəsi.

15. Fəlsəfə və həyatın hədəfi.

16. Fəlsəfə və sekülarizmin tənqidi.

17. Mövləvi və ideologiyalar.

18. Dinlə elmin əməkdaşlığı.

19. Yaradılış və insan.

Əllamə Cəfərinin iki böyük əsəri - "Məsnəvini təfsiri, tənqidi və təhlili" və

""Nəhcül-bəlağə"nin tərcüməsi və təfsiri" digər əsərlərindən seçilməkdədir. O,

hələ Nəcəf elmi hövzəsində oxuduğu zaman Mövlananın "Məsnəvi" kitabı ilə

dərindən tanış olmuş, Tehranda məskunlaşdıqdan sonra 1965-ci ildən isə bu kitabı

tədris etməyə başlamışdır. "Məsnəvinin şərhi" kitabı 5 il müddətinə ərsəyə gəlmiş

və bunun nəticəsi olaraq 15 cildlik görkəmli bir elmi əsər yadigar qalmışdır.

Əllamə Cəfəri hələ çoxdan Mövlana Cəlaləddinin təfəkkür və əndişələrinə

ciddi şəkildə diqqət yetirirdi. Onun nəzərincə, Mövlana İslam dünyasının ən

böyük insanşünaslarındandır ki, Şəms Təbrizinin cazibəliyinə vurğun olduğu və

müsbət irfan mərhələlərini keçdiyi üçün bütün digər mütəfəkkirlərdən əsaslı

şəkildə fərqlənir.

"Məsnəvi" təfəkküründə açıq düşüncə sisteminin mövcudluğu Cəfərinin bu

kitaba marağını daha da artırmış və onun fikrincə, Cəlaləddin Mövləvi ondan

öncə bəşər mütəfəkkirləri arasında bənzəri olmayan heyranedici məsələlər

haqqında danışmışdır.

Cavanşir Quliyev

142 Щикмят

Şair Qeysər Əminpurun

nəzərində şeir nədir?

Həyatı. Qeysər Əminpur 1959-cu il Ordibehişt ayının ikisində Dezful

şəhərində dünyaya gəlmişdir. O, öz ibtidayi təhsilini Qetvən və Dezfulda

başa vuraraq Tehrana gəlmiş və burda 1997-ci ldə fars dili və ədəbiyyatı fa-

kültəsi üzrə doktorluq dərəcəsi almışdır. İslam sənəti və təfəkkürü sahəsində

öz fəaliyyətinə 1979-ci ildə başlamışdır. O 1997-ci ildə “Suruşe-nocavan”

jurnalının redaktoru olur və elə həmin tarixdən indiyə qədər Tehran və Əz-

Zəhra universitetlərində tədrislə məşğuldur. 2003-cü ildə fars dili və

ədəbiyyatı mədəniyyət evinin üzvüdür. İlk şerlər toplusu 1983-cü ildə

“Tənəffüse-sübh” adıyla çap olundu. Bu kitabdakı əsərlərinin çoxu qəzəllər

idi və təqribən 20 azad şeir vardı. Elə həmin ildə “Dər kuçe aftab” adlı kitabı

çap edilir. 1986-cı ildə Kərbəla faciəsindən bəhs edən “Mənzumeyi zöhre

ruze dəhom” kitabı İranın Mədəniyyət və İrşad nazirliyi tərəfindən nəşr

olunur. 1990-cı ildə "Tənəffüse sübh" və "Dər kuçe aftab" kitablarından

seçmələr Suruş nəşriyyatı tərəfindən çap olunmuşdur.

Əminpur “Ayinehayi-nagəhan” kitabında ədəbiyyat və şeirdən aydın

dərk etmə mərhələsinə çatır. Bu şeir dəftəri yeni formada bildirilən

təfəkkürdən xəbər verir. "Ayinehayi-nagəhan" kitabı Əminpuru təsir

qoyan və inqilab sənətçilərinin sırasında təsbit edir və həmçinin, yeni

nəsil şairlərinin mövcudluğunu rəsmiləşdirir.

Doxsanıncı illərin ortalarında Əminpurun “Ayinehayi-nagəhan 2”

kitabı çap olunur. Bu kitabdakı şerlər sonralar məktəb kitablarında

inqilabi şeir nümunəsi kimi verilir. Həmin zamanlarda şeirlərinə

musiqilər bəstələnir və bu musiqilər qoca və cavanın dodaq zümzüməsinə

çevrilir. Məşhurlaşdıqdan sonra mötəbər nəşriyyatlar onun şerlərini çap

etməyə başlayırlar. Mirvarid nəşriyyatı 1999-cu ildə onun şerlərini

Şamlu, Nima , Furuğ və ... şeirləri ilə yanaşı çap edir. Əminpurun

“Qolha həme aftabgərdanənd” kitabı 2002-ci ildə Mirvarid nəşriyyatında

çap olunur və dəfələrlə işıq üzü görən bu kitab oxucu rəğbəti ilə

qarşılanmışdır.

Doktor Qeysər Əminpur 2003 cü ildə "Suruşe-nocavan" jurnalının

redaktorluğundan istefa verir və Tehran və Əz-Zəhra universitetlərində

təhqiqat işləri ilə məşğul olur.

Qeysər Əminpurun şerləri inqilabın ikinci nəslinin kamil dil

nümunəsidir. Bu nəsil ideyalara həqiqət donu geydirib və həqiqi fikirlərin

yenilənməsinə səbəb olmuşdur. Ola bilər elə buna görə də Əminpurun


ömrünün sonunda yazdığı şeirlər inqilabın üçüncü nəsli tərəfindən böyük

həvəslə qarşılanmışdır. Bu insanlar heç olmasa onun bir divanını öz

kitabxanalarında saxlamağı qənimət bilmişlər.

Şairin əsərləri

1.Tənəffüse-sübh;

2. Kuçeyi aftab;

3. Misli çeşme, misle rud;

4. Zühure ruze dəhom;

5. Ayinehayi-nagəhan;

6. Qolha həme aftabgərdanənd;

7. “Mirvari” şeirlər toplusu;

8. Bi bal pəridən;

9. Tufan dər parantez;

10. Be qole pərəstu;

11. Müasir şeirdə ənənə və yenilik;

Şeirin xüsusiyyətləri. Toxunulmamış mövzu: Əminpurun diqqətli

olması onu məzmun tapan şairə çevirmişdir. Məzmun tapması onu

həqiqətdən uzaqlaşdırmamış və müəmmalı nazik fikirləri zehninə yaxın

buraxmamışdır. Onun dili sadəliyi ilə yanaşı, gözə gələcək dərəcədə

gözəlliyə malikdir.

Yeni fikirlər: Belə bir deyim vardır ki, hər nə olubsa keçmişlər

yazmışlar və indi yazılanların yeniliyi yoxdur. Yazılanlar o əsərlərin

şərhidir. Ancaq başqa bir cavab da vardır ki deyir: hər şeyi hamı bilir və

hamı hələ də yeni sənət xəlq və kəşf olunmasına inanır. Qeysər bu

sahədə yaxşı çalışan şairlərdəndir. “Rahi bala rəftən” qitəsində məzmun

və təfəkkürdə olan bu yenilik görünür.

Müasir dil: Əminpur şerlərində çalışır ki, bütün qanunlara riayət

etməklə, kinayə və islahatlardan, səlislik və rəvanlıqdan istifadə etsin. O,

“Balhayi kudək” şeirində başqa şeirlərində daha çox xalqın dil

mədəniyyətindən istifadə etmişdir.

Mövzuların müxtəlifliyi: Onun seçilmiş mövzuları xalqa və

yeniyetmələrə aiddir. Bunlar yaxşı yenilik və təravətə malikdir.

Vəzn: Şeirdə uşaq və yeniyetmələrlə rabitədə ritmik vəznlər və

vəznli sözlərdən istifadədir. Əminpur bu imkanlardan bəhrələnərək xalq

üçün müxtəlif vəznlərdən istifadə etmişdir.

Mail Ağamirzəyev

144 Щикмят

Елми йыьынъаглар

Иранда Ъялаляддин Руминин 800 иллик йубилейиня щяср олунмуш бейнялхалг

конфранс Сийаси гаршыдурмалар, тябии фялакятляр, мцщарибяляр вя сайсыз

инсанларын юлцмцня сябяб олан йолuхуъу хястяликляирн бцтцн дцнйаны ящатя етмяси инсан ювладыны щяйяъана эятирир вя ону цмидсизлик чухуруна йуварланмаьа вадар едир. Амма ня йахшы ки, дцнйанын Шярг адланан бир ъоьрафи мювгейи вардыр вя орадан мянявиййат хязинясиня гиймятли инъиляр бяхш етмиш дащи шяхсиййятляр инсанлары бу цмидсизлик эирдабындан гуртармаг цчцн ъидди сяйля чалышмыш вя бяшяр ювладыны камилляшмя йолунда мцбаризяйя сяслямишляр. Яэяр дцнйа садаладыьымыз мянфи цнсцрлярля долу олсайды, таразлыг позулар вя нящайят мящв олма тящлцкяси йаранарды. Материалистлярин яксиня олараг, мянявиййат аляминин мювъудлуьуну сцбут едян мцтяфяккирлярин тясирляри бу эцн дя юзцнц эюстярмякдядир. Чцнки Шяргин онларла дащи шяхсиййятляри юз ясярляриндя инсанлары щягигят ахтарышына дявят етмиш вя бунун маддя аляминдян фяргли щеч бир мяканы вя заманы олмйан мяна аляминдя мювъудлуьуну охуъуларына чатдырмышлар. Мящз буна эюря дя мянявиййат чешмясини бол вя саф сулу едян шаир, философ вя мцтяфяккирлярин ясярлярини ня заман, ня дя мякан чярчивясиня салмаг мцмкцндцр.

Мялум олдуьу кими, Шярг мядяниййятинин инкишафында Иранын бюйцк ролу олмушдур. Инди дя Иран бу мядяниййятин горунмасы вя эяляъяк нясилляря ютцрцлмясиндя бюйцк ишляр эюрцр. Ону да гейд етмяк лазымдыр ки, дащи сяняткарларын ирсини юйрянмяк, онлары дцнйайа чатдырмаг севиндириъи щалдыр. Чцнки яэяр беля дащиляримизя сащиб чыхмасаг, онларын сюзцн щягиги мянасында щуманизми, ядаляти, мянявиййаты вя мящяббяти тяблиь едян ясярляриня биэаня йанашсаг, онлары арашдырыб мцасир инсанлара чатдырмасаг, бу, бизляря бюйцк эцнащ сайылар.

Бизя Низами, Щафиз, Ъами, Сяди, Руми, Нясими, Яттар, Няваи ирсини юйрянмяк вя бцтцн дцнйайа чатдырмаг чох асандыр. Чцнки онларын ясярляринин рущу биз шярглилярин рущуна щансыса франсыз, инэилис, русун рущундан даща йахындыр. Щямин сяняткарлар юз ясярлярини инсанын дцзэцн йашайышыны тянзимляйян Ислам дининин тясири иля даща да камилляшдирмишляр. Демяли, Шяргин кечмиш дяйярляри вя Ислам тялимляри иля чульалашмыш Шярг-Ислам мядяниййяти дцнйа мядяниййятинин мяркязи олмуш вя бундан

Елми йыьынъаглар 145

сонра да олаъагдыр. Мянявиййат аляминин сирлярини юз «Мяснявийе-мяняви» ясяриндя фаш едян эюркямли сяняткар Ъялаляддин Руми бу мядяниййятин юн ъярэясиндя дуранлардандыр

Бюйцк ариф Ъялаляддин Мящяммядин анадан олмасындан 800 ил кечир. Шцбщясиз, Мювлана бцтцн дцнйа мядяниййятиндя ариф вя шаирлярин ян эюркямлисидир ки, онун мярифят вя тяфяккцрц бцтцн сийаси вя мядяни сярщядляри ашыб ясрляр бойунъа дцнйанын щяр бир йериндя щягигят вя мярифят ахтарышында оланларын щидайят улдузуна чеврилмишдир. ЙУНЕСКО тяшкилатынын гятнамясиня ясасян, 2007-ъи ил тарихи Мювлана или елан олунмушдур. Бу мцнасибятля дцнйанын бир чох юлкяляриндя, о ъцмлядян, Тцркийядя вя Азяйрбайъанда да Мювлана эцнляри кечирилмишдир. Иранда октйабрын 28-дян нойабрын 2-ня кими давам едян Бейнялхалг Мювлана конфрансы дащи мцтяфяккирин ирсини танымаг вя танытдырмагда мцстясна рола малик олмушдур. Конфранс Тещран шящяриндя башламыш, Тябриздя давам едяряк Хойда юз ишиня хитам вермишдир. Бу конфранслары кечирмякдя Иранын мягсяди дцнйа мювлявишцнасларыны бир арайа йыьмаг олмушдур. Бейнялхалг конфрансдан яввял кечирилян тядбирляр бунлардыр:

Мювлананын ирфаны (Тещран Университети-2006, декабр), Яттарла мцгайисядя Мювлананын дили вя тяфяккцрц (Мяшщядин Фирдовси Университети,-2007, март), Мювляви вя дин (Шираз Университети, 2007-апрел), Мювлана вя ядяби нязяриййяляр (Кирманын Шящид Бащоняр Университети, 2007-ъи ил, апрел), Мювлана вя мцасир дцнйа (Тещранын Шящид Бещешти Университети-2007, апрел), Мювлана бахышында яхлагын фялсяфяси (Симнан, 2007, апрел)

Бейнялхаг конфранс Тещранда 2007-ъи ил, октйабрын 28-дя Ислам юлкяляри башчыларынын иълас салонунда юз ишиня башлады. Конфранс Иран Ислам Республикасынын щимни, Гуран тилавяти вя Устад Щясян Нащидин ней чалмасы иля юз ишини давам етдирди. Конфрансын давамында Иран рясмиляринин чыхышлары динлянилди. Мядяниййят вя Ислами истигамятляндирмя назиринин конфранс щаггында цмуми мялуматындан сонра сюз Иран Ислам Республикасынын президенти Доктор Мащмуд Ящмяди Нежада верилди. Президентин чох мязмунлу чыхышы иля бейнялхалг елми конфранс юз ишиня башлады. Конфрансын сядри Ислам Шурасы Мяълисинин сядри Гуламяли Щяддад Адил вя елми катиб Гуламрза Яванинин чыхышлары динлянилди вя беляликля, конфрансын ачылыш мярасими сона чатды. Бундан сонра щямин салонун айры-айры залларында йедди бюлмя цзря конфранс давам етди. Бязиляриндя дяйирми маса формасында, бязиляриндя ися йалныз мягалянин охунушу щалында. Гейд етмяк лазымдыр ки, Ирандан башга 29 юлкядян 89 няфяр мювлявишцнасларын мягаляляри конфрансда охунмаг цчцн сечилмишди. Азярбайъан (4 няфяр), Албанийа (1 няфяр), Алманийа (1 няфяр), Америка (6 няфяр), Ермянистан (1 няфяр), Юзбякистан (1 няфяр), Австралийа

146 Щикмят

(1 няфяр), Инэилтяря (3 няфяр), Болгарыстан (1 няфяр), Бангладеш (2 няфяр), Боснйа (2 няфяр), Пакистан (9 няфяр), Таъикистан (51 няфяр), Исвеч (2 няфяр), Франса (3 няфяр), Газахыстан (2 няфяр), Канада (1 няфяр), Литва (1 няфяр), Мисир (2 няфяр), Щиндистан (5 няфяр), Йугославийа (1 няфяр), Йунаныстан (2 няфяр)

Республикамыздан иштирак едянляр ф.е.д. Мющсцн Наьысойлу, ф.е. н. Нясиб Эюйцшов, Айдын Бабайев вя мян идим.

Тещранда кечирилян ики эцн мцддятиндя 140 няфяр Иран вя хариъи тядгигатчыларын мягаляляри йедди бюлмя цзря тягдим олунду. Щямин бюлмяляр ашаьыдакылардан ибарятдир:

1.Доктор Гуламрза Яванинин сядрлийи иля «Щикмят вя фялсяфя» бюлмяси.

2.Доктор Шящрам Пазукинин сядрлийи иля «Ирфан вя дин» бюлмяси. 3.Доктор Яли Мящяммяд Сяъъадинин сядрлийи иля «Щикмят вя фялсяфя»

бюлмяси. 4. Доктор Гурбан Бещзадйан Нежадын сядрлийи иля «Мювляви

дцшцнъясиндя дин вя мядяниййят арасында анлашма» бюлмяси. 5. Доктор Бящмян Навяр Мцтлягин сядрлийи иля «Щцняр вя эюзяллик»

бюлмяси. 6. Доктор Гуламщцсейн Гуламщцсейнзадянин «Дастанйаратма»

бюлмяси. 7. Доктор Мящяммяд Ъяфяр Йащяггинин сядрлийи иля «Дил вя

ядябиййат» бюлмяси. Ф.е.н. Нясиб Эюйцшов "Щикмят вя фялсяфя" бюлмясиндя «Мювлявинин

тяфяккцр системиня бахыш», ф.е.д. Мющсцн Наьысойлу "Дил вя ядябиййат" бюлмясиндя «Мювляви ядябиййатынын Шейх Сяфи бахышындан шярщи», Айэцн Ялизадянин "Ирфан вя дин" бюлмясиндя «Ирфан ядябиййатында камил инсан» мягаляляри охунду.

Бейнялхалг конфрансла йанашы диэяр тядбирляр дя кечирилди. Бунлардан конфрансын биринъи эцнцндя Тещранын Вящдят салонунда кечирилян тядбири вя икинъи эцнцндя Бащаристанда олан тядбири гейд етмяк олар.

Конфранс юз ишиня Тябриз шящяриндя давам верди. Тябриз конфрансынын ачылыш мярасими Шящрийар отелинин акт залында кечирилди. Тябриз конфрансынын мясулларындан олан Ялиясьяр Шердуст конфрансын ня цчцн Тябриз шящяриндя давам етмяси суалына беля ъаваб верди: «Мялум олдуьу кими, Тябриз Мювлявинин устады, мцршиди Шямс Тябризинин вятянидир. Устад Мящяммяд Щцсейн Шящрийар Мювлявинин 750 иллик йубилейи мцнасибятиля йаздыьы бир поемада Мювляви, Шямс Тябризи вя Тябриз щаггында беля дейир: «Бцтцн дцнйа Мювляви рущунун ардынъа эязир, Мювляви ися Шямс Тябризинин ахтарышындадыр вя Шямс Тябризинин


рущу да Тябриздядир. Она эюря дя конфрансын Тябриз шящяриндя давам етдирилмясиня гярар верилмишдир».

Конфранс нювбяти иъласына Тябризин Азад Университетиндя башлады. Йеня дя мцхтялиф бюлмяляр цзря мягаляляр динлянилди. Азярбайъандан олан Айдын Бабайевин мягаляси дя Тябризин Азад Университиетиндя охунду.

Тябриздя дя конфрансла йанашы, бу шящярин эюрмяли йерляриня, Эюй мясъидя, музейляря, Елэюлцня тамаша етдик.

Бейнялхалг конфрансын бешинъи эцнц Хой шящяриндя давам етди. Бязи тядгигатчыларын йазыларына ясасян Шямс Тябризинин мягбяряси Хой шящяриндя йерляшир. Иранын мядяни мирас назири бу комплексин эяляъякдя Мювляви вя Шямс ашигляринин зийарятэащы олаъаьыны билдирди. Ейни заманда Хойда Мювляви ясярляриня щяср олунмуш ясярлярин сярэиси кечирилирди.

Иранда Мювляви конфрансы иля йанашы щцняр-сянят сащясиндя дя чохлу ишляр эюрцлмцшдцр. Бу сащядя эюрцлян ишлярдян Устад Сядагят Ъяббари тяряфиндян Шямс китабынын щазырланмасыдыр ки, бурада шаирин диванындан ялли гязял эюзял хятля йазылмыш вя мцасир ряссамларын щяр гязяля аид чякдийи тясвирляр верилмишдир. Диэяр иш Мювлявинин хатирясиня щяср олунмуш маркалардыр ки, бу вязифяни Устад Мащмуд Фяршчийан ющдясиня эютцрмцшдцр. Гейд етмяк лазымдыр ки, «Шямс фярщянэистан» адлы китаб вя маркалар бцтцн хариъи гонаглара щядиййя олунмушдур.

Гейд етдийимиз бу йазылар Иранда кечирилян Бейнялхал Руми конфрансынын защири тяряфляри иди. Конфрансын рущуна эялинъя демяк истярдим ки, бу, сюзцн ясл мянасында ядяб вя шаирляр мяканы олан Иранын ев сащиблийи иля кечирилян мющтяшям бир шеир-сянят топлантысы иди. Иштиракчылар дцнйанын мцхтялиф бюлэяляриндян олмаларына бахмайараг, щамы бир-бирини чох йахшы баша дцшцр, фикир мцбадиляси апарыр вя нязярлярини сюйляйирдиляр. Онларын яксяриййяти Мювляви ирсинин арашдырыъылары олдугларындан щеч дя Иран алимляриндян эери галмыр вя щамы Мювлявинин юз ясярлярини гялямя алдыьы фарс дилиндя бир-бири иля цнсиййят гурурдулар. Щинд, тцрк, яряб, рус, инэилис, франсыз – щамы санки Мяснявидян айры-айры парчалары охумагла шеир мцсабигясиня галхмышдылар. Онларын щамысыны Мювляви дилини юйрянмяйя вадар едян сябяб бюйцк шаирин ясярляриндя иряли сцрдцйц цлви бяшяри щиссляр, инсансевярлик идейалары, щягигят вя камал ахтарышыдыр. Щамынын фикри бир иди: «Яэяр бяшяриййят Мювляви кими дцщанын йарадыъылыьындан хябярдар оларса, дцнйада бир инсанын ганы тюкцлмяз, кимсянин малына тяъавцз олунмаз, бцтцн инсанлар севэи-мящяббятля вя эяляъяйя бюйцк цмидлярля йашайарлар.»

Айэцн Ялизадя

148 Щикмят

Мювлананин 800 иллийи АМЕА Шяргшцнаслыг Институтунда гейд едилди

Бцтцн бяшяриййятя аид едиля биляъяк шаир-мцтяфяккир Мювлана Ъялаляддин

Руминин 800 иллийи бу ил бир сыра юлкялярдя бюйцк тянтяня иля гейд едилир. Бу яламятдар тарихля баьлы кечирилян тядбирляр сырасына октйабрын 17-дя АМЕА акад. З.М.Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институтунда Мювланайа щяср едилмиш елми сессийа да ялавя олунду.

Тядбири эириш сюзц иля ачан Шяргшцнаслыг Институтунун директору, миллят вякили, профессор Эювщяр Бахшялийева Мювлананын фялсяфи-ядяби йарадыъы-лыьынын ясас идейа-естетик хцсусиййятлярини нязярдян кечирди. Эювщяр ханым Руминын йашадыьы дюврдян данышараг, еля чятин бир зяманядя эюркямли мцтяфяккирин идейаларынын чох бюйцк юням дашыдыьыны гейд етди. Мювла-нанын «Биз дцнйайа бирляшдирмяк цчцн эялмишик, айырмаг цчцн йох» сюзлярини хатырладан Э.Бахшялийева Руминин миллятляри, иргляри бирлийя чаьыр-масыны, онун идейаларынын неъя дцнйяви ящямиййят дашымасыны, бцтювлцкдя бяшяриййятя хидмят етмясини вурьулады. О, Мювлананын, дини мянсубиййя-тиндян асылы олмайараг, щяр бир инсаны, щятта аллащсызлары да цмид дярэащына сяслядийини гейд етди:

Йеня эял, йеня эял Ня олурсан ол… Истяр кафир ол, истяр атяшя тапын, Истяр бцтя…

Мювлана йарадыъылыьынын дяринликляриндян сюз ачан Э.Бахшялийева онун

поезийа аляминя неъя эялмясини динляйиъилярин нязяриня чатдырды вя Руминин юмрцнцн 38-ъи илиндя йарадыъылыьына бюйцк тясир эюстярмиш мяшщур алим Шямс Тябризи иля таныш олмасындан данышды: «Бу танышлыг, бу гаршылыглы цнсиййят онун бцтцн мяняви аляминдя еля дяйишикликляря сябяб олур ки, о вахта кими щяля шеир йазмайан Мювлана шаир олур. Онларын арасында чох мараглы бир достлуг башлайыр. Алимлярин йаздыьына эюря, онлар бир-бириндя Инсаны ачырлар. Бу, ики шяхсин эюрцшмяси дейил. Бу, ики инсанын бир-биринин шяхсиндя Инсаны фятщ етмясидир. Бу достлуьа чох эюзял шеирляр щяср олунур. Мювлана Шямсин симасында инсаны илащиляшдирир».

Э.Бахшялийева йарадыъылыьы ясасян фарс дилиндя олан Руминин бир нечя тцркъя шеиринин олдуьуну да хатырладараг, ону бцтювлцкдя бяшяриййятин сярвяти кими дяйярляндирди. Бу фикри Инэилтярядя апарылан щесабламалара ясасян, мцяййян ил цчцн Мювлананын чап олунан ясярляринин тиражына эюря щятта Шекспири цстялямяси, еляъя дя эюркямли алим Бертелсин «Суфизм вя суфи ядябиййаты» китабында йаздыьы сюзляр дя тясдигляйир: «Тяяссцф ки, бяшяриййят индийядяк Мювлананы йахшы танымайыб, йахшы танысайдылар, о да Щюте вя Шекспир кими бцтцн бяшяриййятин сярвяти оларды».


Сонра Шяргшцнаслыг Институтунун «Иран филолоэийасы» шюбясинин мцдири, филолоэийа елмляри намизяди Мясиаьа Мящяммяди «Мювлана вя Шямс: ики дянизин говушмасы» мювзусунда эениш мярузя иля чыхыш етди. Мярузячи Мювланайа мцасирляри вя хяляфляри тяряфиндян мцхтялиф гиймят верилдийини сюйляйяряк, ян дцзэцн гиймяти башга бир Мювлана – Ябдцррящман Ъаминин вердийини дейиб, онун сюзлярини хатырлатды: «Мян демирям ки, о алиъянаб пейьямбярдир, амма Китабы вар. Мювлананин «Мянявиййат мяснявиси» пящляви дилиндя йазылмыш Гурандыр». Ъами сонра дейир: «Онун «Мясняви»си бязиляриня Гуран кими доьру йол эюстярир, бязилярини дя йолундан аздырыр».

М.Мящяммяди мярузясиндя Мювлананын уъалдыьы зирвяйя йетишмясиндя она нисбятян даща аз танынан, лакин пярястиш етдийи Шямс Тябризинин ролундан бящс етди. Мювлананын щяйатындан эениш данышан М.Мящяммяди онун 7 йашында икян Бялхи тярк едяряк, Конйайадяк кечдийи йолдан, щяйатынын мцхтялиф мярщяляляриндян сюз ачды, Руминин Шямс Тябризи иля илк танышлыьындан, Шямсин она тясириндян данышды. Мювлана Шямсля эюрцшя гядяр арабир шеирляр йазырды. Анъаг илщама эяляряк фасилясиз шеир йарадыъылыьына башламасы мящз Шямсин тясири иля баш верир.

Мярузядя Мювлананын Шямсдян йарарландыьы поезийанын бирлийя эятирмяси гейд едилир. Мювлана дейир: «Эюр ня гядяр щиндли вя тцрк вардыр ки, бир-бирини баша дцшцрляр, амма ня гядяр тцрк вар ки, бир-бириня йаддыр». Йяни Мювлана цряклярин бирлийини дил вя дин бирлийиндян цстцн тутур.

Мярузянин сонунда М.Мящяммяди бюйцк шаир Мящяммядщцсейн Шящрийарын Мювлананын 750 иллик йубилейиня щяср етдийи мяснявисиндя дедиклярини динляйиъилярин диггятиня чатдырыр: «Мювлананын 750 иллийи бцтцн юлкялярдя гейд олунур. Амма Мювлана юзц Шямси ахтарыр. Шямс щарададырса, ора эедир. Шямс дя тябризлидир вя бизимкидир. Демяли, Мювлананын рущу да бизим гонаьымыздыр».

Иран Ислам Республикасынын Азярбайъандакы сяфирлийинин Мядяниййят Мяркязинин сядр мцавини Щямид Сяфяри Иранда Мювлана шеирляринин бцтцн цряклярдя йашадыьыны дейяряк, Руми йарадыъылыьына тяк Шяргдя дейил, Авропа вя Америкада да олан бюйцк марагдан данышды, онун шеирляринин дцнйяви характер дашыдыьыны гейд етди.

Тядбирдя иштирак едян Шяргшцнаслыг Институтунун ямякдашлары Ялибала Щаъызадя, Шяфяг Ялибяйли, Айдын Абийев Мювлана шяхсиййятинин бюйцклцйц, онун йарадыъылыьынынын зянэинлийиндян сюз ачараг, сессийада динлядикляри мярузянин дярин мязмунлу вя файдалы олмасыны диля эятирдиляр.

Тядбирин сонунда Эювщяр Бахшялийева чох мараглы мярузянин динлянилдийини вя бу ятрафда гиймятли фикирляр сясляндийини гейд едяряк, щяр шейин ютяри олдуьуну, йалныз йцксяк мянявиййатын, дяйярли сюзцн, фикрин эяляъяк нясилляря галдыьыны вя Мювлананин да юзцндян сонра мящз бу ъцр зянэин сюз хязиняси гойдуьуну деди.

Вцгар Мяммядов

150 Щикмят

Мящяммядщцсейн Шящрийарын 100 иллийиня щяср олунмуш бейнялхалг елми симпозиум кечирилди

20-ъи яср поезийамызын эюркямли нцмайяндяси Мящяммядщцсейн

Шящрийарын 100 иллик йубилейи бу ил щям Азярбайъанын, щям дя Иранын ян мющтяшям салонларында бюйцк тянтяня иля гейд едилир. Азярбайъанын ядябиййатшцнаслыг елминин тямсилчиляри дя бу тянтянядян кянар гала билмяздиляр.

Нойабрын 28-дя АМЕА-нын конфранс залында юлмяз шаир Шящрийарын 100 иллийиня щяср олунмуш Азярбайъан-Иран бейнялхалг елми симпозиуму кечирилди. Тядбирин тяшкилатчылары АМЕА-нын академик З.М.Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институту вя Низами Эянъяви адына Ядябиййат Институту, еляъя дя Иран Ислам Республикасынын Азярбайъандакы сяфирлийинин Мядяниййят Мяркязи иди.

Йубилей тядбирини эириш сюзц иля Шяргшцнаслыг Институтунун директору, миллят вякили, профессор Эювщяр Бахшялийева ачды. Эювщяр ханым чыхышында Мящяммяд Щцсейн Шящрийары Азярбайъан вя Иран поезийасынын ян нящянэ сималарындан бири, гцдрятли сюз устады кими тягдим едяряк деди: «Шящрийар 20-ъи яср Азярбайъан вя фарс ядябиййатынын ифтихарыдыр. Шаирин поезийасы дюврцн иътимаи, сийаси, фялсяфи вя ядяби эюрцшляринин ъанлы айнасыдыр. Онун юлмяз ирси ябядидир, няинки Шярг, дцнйа мядяниййят вя ядябиййаты хязинясинин надир инъисидир. Еъазкар поезийасы иля црякляри фятщ етмиш шаир эениш кцтлялярин сонсуз мящяббятини газанмышдыр. Онун шеирляри дилдян-диля дцшмцш, бир чох дилляря тяръцмя олунмуш, инсанларын рущуну охшамышдыр. Бу эцн юлкямиздя чятин еля бир инсан тапыла ки, Шящрийар поезийасынын вурьуну олмасын, онун шеир нцмунялярини билмясин».

Э.Бахшялийева цмумбяшяри идейалары йорулмадан тяряннцм едян шаирин инсанлары сцлщя, бярабярлийя, хейирхащлыьа, мяняви тямизлийя чаьырдыьыны, онун йарадыъылыьында щуманизмин, инсана дащи мящяббятин эениш якс олундуьуну гейд етди. Азярбайъанда шящрийаршцнаслыг сащясиндя апарылан тядгигатлардан, Б.Нябийев, Р.Ялийев, Щ.Бцллури, Е.Гулийев, Е.Шцкцрова, Н.Ризванов вя башгаларынын бюйцк шаиря щяср олунмуш ишляриндян сюз ачан Э.Бахшялийева, бюйцк юндяр Щейдяр Ялийевин сюзлярини хатырлатды: «Дащи сяняткарын йарадыъылыьынын дяриндян юйрянилмяси, тядгиг вя тядрис едилмяси сянят вя елм хадимляримизин мцгяддяс боръудур».

Сонра ИИР-нин Азярбайъандакы сяфирлийинин Мядяниййят Мяркязинин сядр мцавини Щямид Сяфяри тядбир иштиракчыларына юз тябрикини чатдырды. О, Шящрийары Шярг поезийасынын дащи нцмайяндяляри


иля бир ъярэяйя гойараг, бу ъцр шаирлярин тяк бир халга, бир юлкяйя дейил, дцнйяви фикирляри, бюйцк сяняткарлыьы иля бцтцн дцнйайа мяхсус олдуьуну деди. Щ.Сяфяри Иранда Шящрийарын ад эцнцнцн щяр ил бир шеир байрамы кими анылдыьыны, бюйцк шаиря щяср олунмуш чохсайлы тядбирляр кечирилдийини, китаблар няшр олундуьуну гейд етди.

АМЕА Ряйасят щейятинин тябрикини тядбир иштиракчыларынын диггятиня АМЕА-нын мцхбир цзвц Теймур Кяримли чатдырды.

Сонра мярузяляр башланды. Илк мярузячи – Ядябиййат Институтунун директору, академик Бякир Нябийев «Шящрийар шериндя щагга дявят» мювзусунда чыхыш етди. Б.Нябийев Шящрийарын ядябиййатымызын классики сявиййясиня галхдыьыны сюйляди. О, шаирин йарадыъылыьы иля охуъуларына бюйцк мяняви дяйярляр ашыладыьыны, онлары щагга сяслядийини вурьулады: «Шящрийар бцтцн варлыьы иля щагга сыьыныр вя охуъусуну да щагга дявят едир».

Иранлы алим Ейваз Таща мярузясиндя Шящрийар йарадыъылыьында романтизмдян данышды. О, шаирин йарадыъылыьынын нискил цзяриндя гурулдуьуну гейд едяряк, бу дуйьуларын мянасындан сюз ачды. Мярузячи Хошэинаб кяндиня гайыдаркян шаирин гялбиндя ойанан нискилин онун ясярляриндя неъя якс олундуьуну диля эятирди.

АМЕА-нын мцхбир цзвц Теймур Кяримли Шящрийары классик ирс нцмайяндяси кими дяйярляндирди, зянэин фолклорумузун шаирин йарадыъылыьында бурахдыьы изя нязяр салды.

Тарих елмляри доктору, шаир Шащин Фазил Шящрийар гязялляриндян сюз ачараг, бюйцк сяняткарын 3 гязялиня йаздыьы нязиряляри динляйиъиляря чатдырды.

Нювбяти чыхышчылардан Нцшабя Ялизадя шаирин Азярбайъан дилиня тяръцмяляриндян, Сабир Ямиров фарсдилли ядябиййатшцнаслыгда Шящрийар щаггында йазылан йазылардан данышдылар. Даща сонра Шювкят Таьыйева, Елман Гулийев, Есмира Шцкцрова, Пярваня Мяммядли вя башгалары Шящрийар йарадыъылыьына щяср олунмуш мярузялярини етдиляр, Ялибала Щаъызадя устад шаирин шериня йаздыьы бир нязиряни сюйляди.

Сонда Шящрийар шеирляриндян бир нечяси сясляндирилди вя йекунда АМЕА Шяргшцнаслыг Институтунун директору Эювщяр Бахшялийева бцтцн мярузялярин китаб щалында няшр олунаъаьыны билдирди вя тядбир иштиаркчыларына юз тяшяккцрцнц чатдырды.


152 Щикмят

Йахын вя Орта Шярг: дцняни, бу эцнц, сабащы

Бизим дя сакини олдуьумуз Йахын вя Орта Шярг реэиону планетин

ян гайнар бюлэяси щесаб олунур. Узун ясрляр бойу мцнагишя вя мцщарибяляр мейданы олан бюлэянин проблемляри, бурада баш верян щадисяляр, сабащына елми бахыш 24-25 октйабрда АМЕА академик Зийа Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институтунда кечирилмиш бейнялхалг елми конфрансда ясас мцзакиря обйекти олмушдур. «Йахын вя Орта Шярг: дцняни, бу эцнц, сабащы» мювзусунда кечирилян конфранса Азярбайъан, Иран, Тцркийя, Пакистан, Газахыстан вя Юзбякистанын алимляри гатылмышдылар.

Конфрансын ачылышы айын 24-дя АМЕА ряйасят щейятинин бинасында кечирилди. Тядбирдя Мисир парламентинин вя Азярбайъан Милли Мяълисинин цзвляри, Пакистан, Ираг вя Мисирин Азярбайъандакы сяфирляри дя иштирак едирдиляр. Тядбири эириш сюзц иля ачан АМЕА академик Зийа Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг Институтунун директору, миллят вякили, профессор Эювщяр Бахшялийева йыьынъаг иштиракчыларыны саламлайараг, конфрансын мювзусунун актуаллыьыны вурьулады: «2-ъи Дцнйа мцщарибясиндян сонра бцтцн бяшяриййятин диггяти Йахын вя Орта Шярг реэионунда ъямляшиб. Реэионда чох мцщцм щадисяляр баш верир. Бу реэиона щяля дя сцлщ вя ямин-аманлыг эялмяйиб».

Йахын Шяргин Фялястин проблеми, яряб-Исраил мцнагишяси, Ираг-Кцвейт мцщарибяси, Ирага силащлы мцдахиля, Иран атом досйеси ятрафында баш верянляр, бу эцнлярдя АБШ Конгресинин алт палатасынын бейнялхалг ялагяляр комитясиндя гондарма ермяни сойгырымы щаггында гябул едилян гярар вя с. барядя сюз ачан Э.Бахшялийева бцтцн бунларын юлкямиздя цряк аьрысы иля излянилдийини гейд етди.

Фялястин проблеминдян сюз ачан натиг «Азярбайъан халгы Фялястин халгынын щцгугларыны tanıyır вя щесаб едир ки, Фялястин халгы BMT-nin

qərarına müvafiq olaraq юз мцстягил дювлятини йаратмаlıdır. Бу щагда Азярбайъан Республикасынын Президенти щюрмятли Илщам Ялийев ардыъыл сурятдя Шярг юлкяляриня сяфярляриндя дейиб, Ислам Конфрансы тяшкилатынын тядбирляриндя дя дяфялярля буну вурьулайыб» - дейяряк, 3 милйона йахын гачгыны олан Фялястинин проблеминин ермяни ишьалы нятиъясиндя 1 милйон кючкцнц олан Азярбайъан халгына да йахынлыьыны сюйляди.

Ирагда баш верян щадисяляря дя тохунан Эювщяр ханым «щеч бир халга она йад олан дяйярляр гырыъыларын ганадларында эятириlмямялидир», АБШ Конгреси алт палатасынын бейнялхалг ялагяляр


комитясиндя гондарма ермяни сойгырымы щаггында гябул едилмиш гярарла баьлы ися «биз щесаб едирик ки, тарихи щадисяляр, Османлы архивинин сянядляри щеч бир щалда Конгресин мцзакиря обйекти олмамалыдыр» - деди.

Даща сонра Э.Бахшялийева шяргшцнас алимлярин бу эцн Йахын вя Орта Шярги наращат едян бу вя диэяр проблемляря мцнасибятини билдирмяляри цчцн топлашдыьыны деди: «Конфрансда Йахын вя Орта Шярг халгларынын буэцнкц иътимаи-сийаси дуруму, мядяниййяти, реэионда баш верян щадисяляр, дини ъяряйанлар бир даща тящлил олунаъаг. Ону да билирик ки, бу щадисяляр щаггында щяр-щансы санбаллы фикир сюйлямяк мцтляг мцяййян елми зямин цзяриндя мцмкцндцр. Шяргин буэцнц щагда фикир сюйлямяк истяйирикся, мцтляг дцнянини, тарихини, ядябиййатыны, иътимаи-сийаси фикрини, фялсяфясини юйрянмялийик. Мящз бу чятин вя шяряфли ишля Азярбайъан Республикасынын шяргшцнас алимлярляри, о ъцмлядян, Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы Шяргшцнаслыг Институтунун коллективи мяшьулдур».

Сонра чыхыш едян АМЕА-нын витсе-президенти, академик Наиля Вялиханлы Азярбайъан шяргшцнаслыг елминин кечдийи инкишаф йолундан сюз ачараг, Ялисющбят Сумбатзадя, Ябдцлкярим Ялизадя, Щямид Араслы, Зийа Бцнйадов, Аида Имангулийева, Рцстям Ялийев кими эюркямли алимлярин йаратдыглары мяктябин лайигли давамчыларынн бу эцн арамызда олдуьуну гейд етди. О, бюлэядя баш верян щадисяляря дцзэцн гиймят верилмясинин ваъиблийини сюйляди: «Бу эцнц гиймятляндирмяк цчцнся дцнянимизи юйрянмялийик. Арзулайырам ки, конфрансда едиляъяк мярузялярдя Шяргдя баш верян щадисяляр обйектив, реал гиймятини тапсын».

Тядбирдя иштирак едян Пакистанын «Бящрийя» Университетинин ректору, витсе-адмирал Фаруг Ряшид юлкясиндя елми тярягги йолунда эюрдцкляри ишдян сюз ачды вя чыхышында конфрансын мювзусунун актуаллыьыны вурьулады. Пакистанлы алим бу эцнцмцздя юлкяляр арасында мцнасибятлярин гурулмасында диалогун мцщцм йер тутдуьуну гейд етди: «Диалог вя мцбадиля – бу мядяниййятлярин инкишаф етдирилмяси бейнялхалг ялагялярин ян ваъиб амилидир. Диалог щюкумят вя дювлятлярин сийасятинин тякмилляшмясиня, конфликтлярин арадан эютцрцлмясиня хидмят едир». Фаруг Ряшид чыхышында конфрансын ящямиййятини вурьулады: «Мян яминям ки, бурада ики эцн ярзиндя алдыьымыз мялуматлар, динлядийимиз мярузяляр иътимаи ряйя юз тясирини эюстяряъяк вя конфрасын ишиня Пакистан тяряфиндян тющфя вермяйимизля шяряф дуйуруг».

154 Щикмят

Нювбяти чыхыш едян Мисир парламентинин цзвц, Мисир-Азярбайъан

парламентлярарасы групунун сядри Ящмяд Щяшими бюлэядя сцлщ вя ямин-аманлыьын бярпасы, ишьал алтында олан яразилярин азад олунмасы цчцн БМТ гярарларынын щяйата кечирилмясинин ваъиблийини гейд етди. Мисирин Азярбайъандакы сяфири Йусиф Ящмяд Шяргави дя чыхышында юлкясинин парламент нцмайяндясинин сюйлядийи фикри тясдигляди.

Ираг сяфири Яршад Юмяр Исмайыл ися вятянинин проблемляриндян данышараг, сон эцнляр диггят мяркязиндя олан ПКК проблеми иля ялагядар гейд етди ки, юлкясинин щюкумяти Ирагда гоншу дювлятляря язиййят верян террорчу гцввялярин галмасына имкан вермяйяъяк.

Сонда бир даща сюз алан Эювщяр Бахшялийева шяргшцнас алимлярин эюрдцкляри ишлярин, йаздыглары ясярлярин бцтювлцкдя инсаниййятя, бяшяриййятя бюйцк сярвят эятирдийини, онларын тядгигатларынын йалныз вя йалныз сцлщя, барыша, ямин-аманлыьа хидмят етдийини, инсанлары достлуьа, бирлийя чаьырдыьыны гейд етди вя конфранс иштиракчыларына уьурлар арзулады.

Сонра конфранс юз ишини 5 бюлмядя давам етдирди. 1-ъи бюлмядя Йахын вя Орта Шяргдя баш верян щадисяляр бейнялхалг мцнасибятляр системиндя нязярдян кечирилди, бюлэя дювлятляринин гаршылыглы мцна-сибятляри, хариъи сийасяти, игтисади ялагяляри, тящлцкясизлик мясяляляри ятрафында мярузяляр сюйлянилди.

Диэяр бюлмялярдя Йахын вя Орта Шярг халгларынын тарихи, дилляри, бу бюлэядя идеоложи ъяряйанлар, дин вя иътимаи фикир, еляъя дя ядяби про-сеслярля баьлы мярузяляр сяслянди.


Щикмят 155

Йени китаблар

Мювлана Ъялаляддин Руми. «Мянявиййат мяснявиляри» (II китаб). Бакы, «Мцтяръим» - 2007

XIII ясрин ян мяшщур суфи шаирляриндян бири олан Мювлана Ъялаляддин Руминин ядяби ирси бцтцн Шярг аляминдя, щямчинин, Авропада эениш йайылмышдыр. Ясярляринин яксяриййятини фарсъа йазмыш шаирин тцрк дилиндя дя шеирляри вар. Онун «Мянявиййят мяснявиляри»ндян бязи парчалар йарымчыг шякилдя ютян ясрин яввялляриндя айры-айры мцяллифляр тяряфиндян Азярбайъан дилиня тяръцмя олунмушдур.

Бир нечя ил юнъя бу дини-фялсяфи ясяри бцтювлцкдя тяръцмя едян Лянкяран Дювлят Университетинин фарс дили мцяллими Сяфяр Ширинов биринъи дяфтяри 2002-ъи илдя чап етдирмишди. Индии ися охуъулара «Мянявиййат мяснявиляри»нин 2-ъи китабы тягдим олунур.

Ясмятханым Мяммядова. "Фарс дилиндя вурьу" (Експериментал тядгигат иши). Бакы, 2007

Я.Мяммядованын бу монографийасындан ясас мягсяд дил ващидляри ичярисиндя мяркяз тяшкил едян сюзцн характерик хцсусиййятляриндян бири олан сюз вурьусунун акустик тябиятини, йерини, мяна фяргляндириъи функсийасыны мцяййянляшдирмякдир. Тядгигат иши експери-ментал-тяърцби ясасда йериня йетирилмиш, тякъя мцтяхяссисляр цчцн дейил, фарс дили иля марагланан, ону тядрис вя тялим едянляр, щабеля

юйрянянляр цчцн нязярдя тутулмушдур. Ясяр дюрд фясилдир, китабиййат вя експеримент ишляриндян алынмыш

график, оссилограф, «эюрцнян нитг» нцмуняляриндян ибарят «ялавя»ни ящатя едир Китабын 1-ъи фяслиндя вурьунун тябиятиня, йериня эюря нювляриндян бящс едилир. 2-ъи фясилдя тяърцбя материаллары, програмларын тяртиби вя тядгиги цсуллары иля таныш олмаг олар. Сонракы фясиллярдя сюз вурьусунун йери вя функсийалары, еляъя дя тябияти арашдырылыр.

156 Щикмят

Аидя Гасымова. "Ъащиллиййят ярябляринин ягли-мяняви дуруму". Бакы, «Елм» - 2007

Щязрят Мящяммяд пейьямбярин (с) уъа рисалятинин мейдана чыхдыьы дюврцн ягли-мяняви дурумунун юйрянилмяси бюйцк ящямиййят кясб едир.

Бу китаб ъащилиййят дюврц яряб ядябий-йатыны тядгиг едян филолоэийа елмляри доктору, профессор Аидя Гасымованын мювзу иля баьлы ясяринин 1-ъи щиссясидир вя динля мифолоэийаны ящатя едир.

Тягдим олунан китабда илк олараг, ъащилиййят термининин етимолоэийасына мцраъият едилир. Ясярдя ъащилиййят ярябляринин дини тясяввцрляриндян бящс едян мцяллиф, бурада монотеизмин йериня нязяр салыр. Даща сонра ъащилиййят ярябляринин одла баьлы инанъ вя етигадлары, сынамалары вя бязи мювщуми тясяввцрляри диггят мяркязиня алыныр. Китабда ъащилиййят дюврц яряб мифолоэийасындан, щямин дюврцн щикмят дашыйыъыларындан бящс едилир.

А.Гасымова китабын ялавясиндя сюзцэедян дюврцн яряб шеириндя Азярбайъан тарихи иля баьлы бир мягама тохунур, Исламдан юнъяки яряб истилалары вя Азярбайъан тарихинин ачылмамыш сящифяляриня нязяр салыр.

Аидя Гасымова. "Орта ясрляр яряб щийляэярлик новелласы". Бакы, «Елм» - 2007

Профеесор, филолоэийа елмляри доктору Аидя Гасымованын рус дилиндя йазылмыш бу ясяриндя йцксяк ядяби цслуб нцмуняси олан вя дярин мязмуна малик орта ясрляр яряб щийляэярлик новелласынын мейдана эялмяси вя тяшяккцлц нязярдян кечирилир. Бу китаб яряб ядябиййатында мягам жанрынын йаранмасына щяср олунмуш илк цмумиляшдириъи ясярдир.

Ясярин 1-ъи фяслиндя мягам жанрынын йаранмасы мясялясиня тохунулур. 2-ъи фясил

мягам жанрынын баниси вя бюйцк устады Бяди яз-Заман ял-Щямяданийя щяср олунуб. 3-ъц фясилдя Бяди яз-Заманын бядии усталыьы вя онун мягамынын цслуби хцсусиййятляри арашдырылыр.

Щикмят 157

Щаъыдадаш Гаиб. "Сюзцм йашадар мяни". Бакы, «Озан» - 2007

XIX ясрин 80-ъи илляриндя Бакыда тяшкил олунмуш мяшщур «Мяъмяцш-шцяра» ядяби мяълисинин фяал цзвляриндян бири дя бузовналы шаир Мяшяди Щаъыдадаш Щаъысямяд оьлу Гаиб иди (1854-1928). Онун ядяби ирсиндян чох аз юрнякляр горунуб галмышдыр. Бунлар Азярбайъан дилиндя олан 11 гязял, 5 синязян вя фарс дилиндя олан 8 гязял, 1 мцхяммяс, 4 нясищят вя Щафиздян етдийи 2 тяхмисдян ибарятдир. XX ясрин илк ики ониллийиндя пайыз вя гыш фясиллярини Иранда кечирмиш шаир доьма дилиндя олан гязялляриндя яряб вя фарс сюзляриндян

сых-сых истифадя етмишдир. Филолоэийа елмляри доктору Бящлул Абдулла Щаъыдадаш Гаибин шеир китабыны

тяртиб едяряк, она юн сюз йазмыш вя бурайа бир лцьят дя ялавя етмишдир. Фарсъа шеирляри Азярбайъан дилиня филолоэийа елмляри намизяди Мясиаьа Мящяммяди тяръцмя етмишдир. Китабда шеирляр 3 вариантда - латын, кирил вя фарс ялифбасында чап олунмушдур.

Ъавидя Мяммядли. Щцсейн Ъавидин «Афят» фаъияси. Бакы, «Нурлан» - 2007

Китаб ХХ яср Азярбайъан романтизминин эюркямли нцмайяндяси Щцсейн Ъавидин «Афят» фаъиясинин тядгигиня щяср олунуб. Монографийада «Афят» фаъиясиндя гойулан бир сыра бяшяри проблемляр, еляъя дя мцяллифин инсан консепсийасы Шярг вя Гярб философларынын эюрцшляри иля мцгайисяли шякилдя шярщ едилир.

«Афят» фаъиясиндя гадын вя ъямиййят проблеминин бядии тяъяссцмцня щяср олунмуш 1-ъи фясилдя ясярин йазылма тарихи, сящня талейи, жанр вя сцжет хятти, ясас образын фаъиясиндяки алданыш мягамы нязярдян кечирилир, бу образын Ъавидин диэяр гадын гящряманлары иля мцгайисяси апарылыр.

Фаъиядя инсанын юзцнцдярки вя мяняви азадлыг проблеминин бядии иникасы якс олунан 2-ъи фясилдя ясярдяки образларын тящлили верилир, фаъиядяки инсан консепсийасындан бящс едилир.

"İmam Əli (ə) və Nəhcül-bəlağə". "Delta-qrup" -

2007

Bu kitabda "Həzrət Əli (ə) və Nəhcül-bəlağə

konfransı"na iranlı və azərbaycanlı alimlər tərəfindən

təqdim olunan məqalələr toplanmışdır.

158 Щикмят

БИЗИМ

МЦЯЛЛИФЛЯРИМИЗ

Мящяммяд Яли Ислами Нядушян – Tehran университетинин баш

мцяллими, профессор

Нясиб Эюйцшов – АМЕА Фцзули адына Ялйазмалар Институтунун

бюйцк елми ишчиси, филолоэийа елмляри намизяди

Сеyйид Яли Якбяр Оъагнежад – Иран Ислам Республикасынын

Азярбайъандакы Сяфирлийинин Мядяниййят Мяркязинин сядри

Айэцн Ялизадя – АМЕА З.Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг

Институтунун кичик елми ишчиси

Аьайар Шцкцров – АМЕА Фялсяфя вя Сийаси-щцгуги Тядгигатлар

Институтунун шюбя мцдири, фялсяфя елмляри доктору, профессор

Мяъид Камрани – Мядяниййят цзря експерт

Абуталыб Мяммядов – АМЕА академик З.М.Бцнйадов адына

Шяргшцнаслыг Институтунун Дин вя иътимаи фикир шюбясинин мцдири,

фялсяфя елмляри намизяди

Афят Рцстямова – АМЕА З.Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг

Институтунун елми ишчиси

Рювшян Фятишоьлу – Бакы, 146 сайлы орта цмумтящсил мяктябинин

мцяллими

Шащин Фазил – АМЕА А.Бакыханов адына Тарих Институтунун

Мянбяшцнаслыг вя тяръцмя шюбясинин мцдири, тарих елмляри доктору,

профессор.

Щикмят 159

Ъаваншир Гулийев – тяръцмячи

Салещ Достялийев – АМЕА З.Бцнйадов адына Шяргшцнаслыг

Институтунун кичик елми ишчиси

Маил Аьамирзяйев – тяръцмячи

Вцгар Мяммядов – АМЕА академик З.М.Бцнйадов адына

Шяргшцнаслыг Институтунун елми ишчиси, филолоэийа елмляри намизяди

Нцшабя Ялизадя – БДУ Шяргшцнаслыг факцлтясинин досенти,

филолоэийа елмляри намизяди

Musarza Heydяrzadя – Илащиййат вя дин алими

Sяidя Mяmmяdova – АМЕА Фцзули адына Ялйазмалар

Институтунун бюйцк елми ишчиси

Щцсейн Мясуди – ядябиййатшцнас вя шяргшцнас

Samir Pяnahov – Бакы Ислам Университетинин мцяллими

160 Щикмят

Əziz və möhtərəm oxucular!

Əgər jurnal barəsində

nəzər və təklifləriniz və ya jurnalın

növbəti sayında çap etdirmək istədiyiniz

məqaləniz varsa, aşağıdakı ünvana

müraciət edə bilərsiniz:

E-mail: [email protected]

Ünvan: Bakı ş. Ə.Hüseynzadə 42,

(Nizami met. arxası)

mailto:[email protected]

Щикмят 161

« کتت خسیس»

(کتبة زم )" هثی هؼی" هالب خالل السیي رهی کتبة

هخی " مبل پیو کتبة 5 صفـ ىیـیي اف امتبػ فثبى فبؿمی ػايگب ػلتی لکـاى

صفـ ىیـیي . هالب رالل الؼیي ؿهی ؿا تـرو لنوتی اف آى ؿا هتيـ وػ ثػ " هؼی

ایي کتبة ػؿ اتيبؿات . اف ایي ثبؿ لنوت ػم ایي کتبة ؿا ػؿ اعتیبؿ عاؼگبى لـاؿ هی ػؼ

. هتيـ گـػیؼ امت2007ػؿ مبل " هتـرن"

:155

کتبة فاصل زر سثبى فبرطی تبلیف اصوس ذبن هحوس اا

ػؿ ایي کتبة مو فاصل، ربیگب، تغیـ هؼب یژگیبی ػلن اصات آى ؿا ک ػؿ فثبى اف

. یک ربیگب یژ ای ثـعػاؿ امت ، ثـؿمی ىؼ امت

:155

تبلیف ػبئس لبطن اا . کتبة ضغ ػملی هؼی ػزة بی زراى خبلیت

ػؿ ایي هضع هی ثبىؼ ک ػؿ آى ػیي امتؿ ثبن ػبئس لبطن ااایي کتبة لنوت ال احـ

.هتيـ گـػیؼ امت" ػلن" ػؿ اتيبؿات 2007کتبة ػؿ مبل . هؿػ تضمیك لـاؿ گـفت امت

:156

تبلیف ػبئس لبطن اا . کتبة زاطتبى حیلگزی اػزاة لزى ططی

ػؿ ایي کتبة ت ث فثبى ؿمی تبلیف گـػیؼ امت ىکلگیـی ػامتبى صیلگـی اػـاة لـى

. مطی ک اف و بی اػثی هضبهیي ثـعؿػاؿ هی ثبىؼ ثـؿمی هی ىػ

:156

تبلیف حبج زازاع لبئت . کتبة طرن هزا سس گ هی زارز

ػؿ ایي کتبة اىؼبؿ هيؼی صبد ػاػاه فـفؼ صبد صوؼ ىبػـ هطم ثفبی آؽثبیزبى ػؿ

ػؿ اتيبؿات 2007ایي کتبة ػؿ مبل . م عظ التیي ، میـیلیک فبؿمی چبپ ؿمیؼ امت

. هتيـ ىؼ امت " افاى"

:157

تألیف خبیس هحوسلی . «زرام آفت حظیي خبیس» کتبة

آؽؿثبیزبى صنیي ربیؼ هؿػ ثـؿمی لـاؿ 20ینؼ هيؿ لـى « آفت»ػؿ ایي کتبة احـ

طـس ىؼ امت، وچیي « آفت»ػؿ ایي کتبة یکنـی هنبئل ثيـی ک ػؿ احـ . هی گیـػ

هفم انبى ػؿ ظـ ینؼ ثب ػیؼگب بی فیلنفبى ىـق غـة هؿػ همبین لـاؿ گـفت

. امت

:157

162 Щикмят

ح الجالغ (ع)اهبم ػلی

یگب پـچوؼاؿ (ع)ػؿایي کتبة هزوػ همبالت ػلوی ػؿ عص ىغصیت صضـت ػلی

ک تمظ اؼیيوؼاى ایـای " ذ الجالغ " ػؼالت ػؿ ربى احـ گـاجبی ایيبى ث بم

ػؿ اتيبؿات ػلتب گـپ 2007ایي کتبة ػؿ مبل . آؽؿی اؿائ گـػیؼ ، روغ آؿی ىؼ امت

.ث چبپ ؿمیؼ امت

:157

« ثزگشاری کفزاض ب»

ثزگشاری کفزاض هالب زر تزاى

هیالػی ث بم مبل هالب کفـانب هیقگـػبی ػلوی ػؿ ثبؿ 2007ثب بهگؾاؿی مبل

هالب رالل الؼیي ثلغی ػؿ مـامـ ػیب ثـگقاؿ ىؼ امت روؿی امالهی ایـاى یق

ثـگقاؿ کـػ ک ػؿ کيؿ ربى 29 پژيگـ اف 89کفـال ثیي الوللی هالب ثب ىـکت

. ایي کفـال چبؿ فـ اف هالب ىبمبى روؿی آؽؿثبیزبى ىـکت ػاىت اؼ

:144

ثشرگساػت ؼتصسهیي طبلگزز هالب زر اظتیت ػزلؼبطی

ث . يتصؼهیي مبلگـػ هالب ػؿ لبلت گـػوبیی کفـال ػؿ مـامـ ربى ثـگقاؿ ىؼ

ویي هبمجت گـػوبیی ػلوی ػؿ عص ىغصیت آحبؿ ایيبى ػؿ انتیت ىـق ىبمی

. ثـگقاؿگـػیؼ 2007 اکتجـ مبل 17آکبػهی هلی ػلم روؿی آؽؿثبیزبى ػؿ تبؿیظ

:148

صسهیي طبلگزز اطتبز هحوس حظیي ػزیبر

ث هبمجت یکصؼ مبلگی ىـیبؿ ىؼـ ایـاى امتبػ هضوؼ 2007 اهجـ مبل28ػؿ تبؿیظ

صنیي ىـیبؿ وبیيی ثیي الوللی ثب صضؿ ػايوؼای اف ایـاى آؽؿثبیزبى ػؿ مبلي

ایي وبیو ثب وکبؿی ؿایقی . کفـال آکبػهی هلی ػلم روؿی آؽؿثبیزبى ثـگقاؿ ىؼ

فـگی مفبؿت روؿی امالهی ایـاى انتیت ىـق ىبمی آکبػهی هلی ػلم روؿی

. آؽؿثبیزبى انتیت اػثیبت ظبهی گزی ثـگقاؿ ىؼ

:150

کفزاض گذػت، اهزس آیس آطیبی شزیک هیب

ػؿ انتیت ىـق ىبمی آکبػهی هلی 2007 اکتجـ مبل 25 24ایي کفـال ػؿ تبؿیظ

ػايوؼای افکيؿبی ایـاى، تـکی، پبکنتبى، . ػلم روؿی آؽؿثبیزبى ثـگقاؿ ىؼ

. لقالنتبى افثکنتبى ػؿ ایي کفـال ىـکت کـػؼ

:152

Щикмят 163

«تزخو »

طفیز هیلک زر کبخ ػب طوبطت صفی

ىبیي فبضل فـض ػلی ثیگل

هیلک یچن آلنبؼؿ – یقی ب ػؿ کبط ىب طوبمت ال " ایي همبل مؼی ؿا ث کتبة

ک تمظ اکتبی افؼی اف ػض آکبػهی هلی ػلم روؿی آؽؿثبیزبى اف اگلینی ث فثبى "

آؽؿی تـرو ىؼ امت، اؿػ هی کؼ ػؿ اػاه ث مفـبه مفیـ هیلک هوجـ یق اىبؿ هی

. کؼ

:97

حست هضع ػکل زر تزخو ب

ىبث ػلی فاػ

ایي همبل ث ضـؿت وبگی ثیي هضع ىکل ػؿ هتى تـرو اىبؿ کـػ صفظ

ینؼ ػؿ اػاه همبل تـرو آحبؿ . صؼت ثیي آب ؿا اف اؿکبى اصلی تـرو للوؼاػ هی کؼ

امتبػ هضوؼ صنیي ىـیبؿ تمظ هـصم ػکتـ هضوؼ هجبؿف ػلیقاػ ؿا ثب ػیگـ تـرو ب هؿػ

همبین لـاؿ هی ػؼ اف رػ وبگی کبهل ثیي هضع ىکل ػؿ ایي تـرو ب ث

. ػاى یک یژگی ثـرنت یبػ هی کؼ

:119

تزخو گشیس بی اس غشلیبت هالب خالل السیي رهی

صبلش ػمت ػلی اف ىـق ىبك هتـرن

ػؿ ایي ثغو لطؼ بیی اف غقلیبت هالب رالل الؼیي ؿهی ک يتصؼهیي مبلگـػ

. ی ػؿ مـامـ ربى ثـگقاؿ ىؼ ، ث فثبى آؽؿی تـرو تمؼین عاؼگبى هی گـػػ

:125

« هؼزفی ػرصیت»

امتبػ ػاله هضوؼ تمی (ؿ)ػؿایي ىوبؿ فؼگی به صضـت آیت هللا هيکیی

رؼفـی ىبػـ هؼبصـ ایـاى هـصم ػکتـ لیصـ اهیي پؿ ػؿ لبلت هؼـفی ىغصیت

بی ػلوی ، فـگی ػیی کيؿ ػقیقهبى ایـاى ث عاؼگبى هضتـم تمؼین هی ىػ

. :137

164 Щикмят

« ایزاى ػبطی » ػؼزای ارهی

آفت ؿمتن اا

ینؼ همبل ثب امتفبػ اف کتبة تؾکـ ىؼـای آؽؿثبیزبى ث ثـؿمی فؼگی آحبؿ ىؼـای

ػؿ ایي همبل ىؼـایی چى پـیيبى اؿهی، ربگیـی، ؿىیؼ افيبؿ، . اؿهی هی پـػافػ

ػبرق اؿهی، ػبىك اؿهی، هبیل افيبؿ، يبتی افيبؿ، هغفی، صبهؼ، ىبهی اؿهی، هـین

. ربگیـی ػیگـ ىؼـای اؿهی هؿػ ثـؿمی لـاؿ هی گیـؼ

:69

« فزگ ز»

ح الجالغ زر زیسگب حضزت آیت هللا الؼظوی ذبه ای

میؼ ػلی اکجـ اربق ژاػ

ینؼ ػؿ آغبف همبل اثتؼا اطالػبتی ؿا ث صؿت ػوهی ػؿ ثبؿ کتبة گـانگ ذ

الجالغ اؿائ هی ػؼ مپل ث ثـؿمی ػیؼگب صضـت آیت هللا الؼظوی عبه ای ؿجـ

صضـت آیت هللا عبه . امالة امالهی ایـاى ػؿ ثبؿ ایي کتبة پـ هؼی پـ ثب هی پـػافػ

هی ػاؼ آى ؿا تفنیـ کلو ث کلو (ع)ای ذ الجالغ ؿا میوبی توبم وبی صضـت ػلی

. امالم اصیل ثـهی ىوبؿػ

:81

زر زیسگب هتفکزاى طیبطتوساراى خبى (ر)اهبم ذویی

ؿىي فتیو اغل

ینؼ اضبع میبمی ربى کی ؿا تـمین کـػ ثب تأکیؼ ثـ ایک ػؿ چیي فهبی ثی آػم

. ؿا یک هزی ثيـی هؼـفی هی کؼ (ؿ)ػؿ اتظبؿ یک هزی ث مـ هی ثـػ ، اهبم عویی

اهبم عویی ثب امالة عػ ثب ػؿایت ، تفکـ امتؼبت اف ػبیت عؼاؼی تانت اؿفه

(ؿ)هتفکـاى میبمتوؼاؿاى ثقؿگ ػیب ػؿ ثبؿ اهبم عویی . انبى ؿا ث عػه ثـگـػاؼ

ینؼ همبل ػؿ اػاه ث ثـعی اف ایي ظـات اىبؿ . مغبى غق پـثبؿی ثیبى ػاىت اؼ

. هی کؼ

:88

Щикмят 165

«تبرید »

اسیؼی گزایی ػبلوبى زر تبرید-حست

هزیؼ کبهـای

ایي همبل ث ثـؿمی هطبلؼ اؼیيی گـایی ػؿ افکبؿ ػلوبء اؼیيوؼاى هنلوبى ػؿ

. طل تبؿیظ پـػاعت مو آبى ؿا ػؿ ثـلـاؿی صلش فؼگی هنبلوت آهیق گىقػ هی کؼ

ػؿ اػاه ث مو ػلوبی ىیؼ ػؿ ایزبػ صؼت ثیي هنلوببى ػؿ طل تبؿیظ امالم اىبؿ کـػ

. ایي تفکـ ؿا فائیؼ اؼیيی گـایی ػؿ فـگ بة امالهی هی ػاؼ

:53

« زیي ػبطی » فضبئل حح زر اطالم

اث طبلت هضوؼ اف هـصم

فیبؿت عب عؼا یک ػجبػت اثـایوی امت ػؿ ػیي امالم ایي ػجبػت هن اف یژگیبی

ثنیبؿ گنتـػ ارتوبػی فلنفی ثـعؿػاؿ امت ، چبچ ویي یژگیب پیوبى ثنیبؿ لی

ػؿ ایي هکبى همؼك انبب ثؼى تر ث . هضکوی ؿا هیبى ثؼ عؼا هرت گـػیؼ امت

ػؿ ایي همبل ثب اىبؿ ث . ژاػ ، ػـق ، فثبى غیـ اتضبػ ثیي عػىبى ؿا تزـث هی وبیؼ

فیبؿت عب عؼا ػؿ ػؿاى لجل اف امالم، تزؼیؼ اصیبی فیبؿت پل اف زـت فضبئل آى

. ثـؿمی هی ىػ

:59

(ع)ػلل تبیح لیبم اهبم حظیي

مبهـ پب اف

ػلت اصلی ایي لیبم ؿا ػؿ ىؼى اهت اف (ع)ینؼ همبل ثب ثـؿمی تبؿیغی لیبم اهبم صنیي

اف هؼی (ع)گبهی ک اهبم صنیي . هی ػاؼ (ؿ)فـهبى عؼا ػول کـػى ث صیت پیبهجـ

ػؿ . عبؿد هی ىؼ ػلت لیبم ؿا اصیبی ػیي رؼه البه اهـ ث هؼـف ی اف هکـ ىوـػ

اػاه ، ینؼ ثب ثـؿمی تضلیلی ایي لیبم اف ػیگـ ػلل آى یق مغي ث هیبى آؿػ ث تبیذ

.آى اىبؿ هی کؼ :63

166 Щикмят

رهیهالب خالل السیي هحوس زر ثبر ثزرطی آثبر

مؼیؼ هضوؼاا

هالب رالل الؼیي هضوؼ ثلغی ک افنب فؼ ػؿاى عػ ث ىوبؿ هی آهؼ ثغو اػظن فؼگی

ی ک ثیبگؼاؿ . عػ ؿا ػؿ هکبی ث بم ؿم الغ ػؿ آمیبی صغیـ مپـی وػ امت

طـیمت هلی امت ػؿ ػؿاى عػ ث ػاو ثبالیی ػؿ ػلم هغتلف ػمت یبفت ػؿ فهی

ػؿ . بی اػثیبت، فلنف، تبؿیظ امالم، فم، صؼیج تفنیـ لـآى هؼبؿف االیی کنت وػ

اػاه ایي همبل ثـ تبحیـ آحبؿ ؿهی ػؿ ؿىؼ اػثیبت ىـق تبکیؼ لـاؿ گـفت ظـات هضممبى

فیو، . گؿػلفنکی، ؿ. آ. ثـتلل، . پتـىفنکی، ای. پ. کیونکی، ای. ؿمی اف رول آ

. ػؿثبؿ هالب هؿػ ثـؿمی لـاؿ هی گیـػ ... آکیوىکیي، ، ػؿژایي . ف. ا

:32

« فلظف »

صسرالوتبلیي هال صسرای ػیزاسی

آلبیبؿ ىکؿاف ػکتـ

صؼؿالوتبلیي هال صؼؿای ىیـافی ک ػؿ فهبى ىب ػجبك ال فؼگی هی کـػ و ػوـ

عػ ؿا صـف فـاگیـی ػلم ػملی وچى فلنف اثي میب، مـؿػی، ئ پلتینتب اثي

ایي همبل ث ىغصیت ػلوی ایي ػايوؼ ایـاى فهیي پـػاعت آؿاء . الؼـثی وػ امت

اؼیي بی ایيبى ػؿ عص فلنف ک هتبحـ اف تفکـ بة امالهی امت وچیي ظـی

. صؼت رػ ایيبى ؿا هؿػ ثـؿمی لـاؿ هی ػؼ

:40

ػمل گزایی زر توسى اطالهی

صنیي هنؼػی

. ثـؿمی بی تبؿیغی يبى هی ػؼ ک ػمل ػؿ توؼى بی ثيـی ربیگب هضؿی ػاىت امت

ث گفت تضلیلگـاى توؼى ب ثـ امبك هضؿیت تؼمل ث رػ هی آیؼ ثب اف ثیي ؿفتي آى یق

ایي همبل هیقاى صضت ایي هضع ؿا ثـؿمی وػ ثب تر ث ایک . اف ثیي هی ؿؼ

ػمل ػؿ ػیي هجیي امالم اف ربیگب یژ ای ثـعؿػاؿ امت ، هضع ػمل گـائی ػؿ امالم

. ؿا هؿػ ثـؿمی لـاؿ هی ػؼ اویت ػمل تفکـ ؿا ثبفگ هی کؼ

:47

Щикмят 167

ث بم ذسا

ذالص همبالت هسرج زر ایي ػوبر

«ازثیبت »

هثی زاطتبى حوبطی ایزاى ثؼس اس اطالم اطت

سػيهحوس ػلی اطالهی

. ىببه احـ صکین اثالمبمن فـػمی یک احـ ػامتبى صوبمی ایـاى لجل اف امالم امت

هالب ؿا یک ػامتبى صوبمی ایـاى ثؼؼ اف امالم ػانت " هخی " ینؼ ػؿ ایي همبل

ایي احـ گـانگ ؿا ث وـا ػیاى صبفظ هتـاػف ثب کلو ػيك تلمی هی کؼ ػيمی ؿا ک

ػؿ ایي ػ کتبة رػ ػاؿػ ؿا ثـعؿػاؿ اف یـیی ک ثيـ ؿا فؼ ىبػاة گ ػاؿػ، هی

هالب ؿا " هخی " فـػمی لـهببى ػامتبى " ىببه"ایي همبل لـهببى ػامتبى . ػاؼ

. ثب ن همبین کـػ ػلل پیؼ ػویك هیبى هالب ىول تجـیقی ؿا ثـؿمی هی کؼ

:3

کبراى تفکز هلی

زکتز صیت گیع اف

هالب رالل الؼیي یک ىغصیت ربی امت ایي هضع ؿا هی تى اف تفنیـب ىـس

ث ظـ ینؼ تفکـ هالب . بیی ک اف مـامـ ػیب ثـ آحبؿ ا ىت ىؼ امت ػؿیبفت

ثـامبك لـآى مت پیبهجـ آهف بی ػیی امت هالب ػؿ ظـی صؼت رػ

. اف اثي ػـثی ثـ بی ثـػ امت" انبى کبهل " وچیي هضع

:9

(ع) هالب هؼبرف ال ثیت

هطی رضب حیسر ساز

. ػؿ ایي همبل ینؼ اثتؼا هنئل تمی ؿا اف ظـ میـ تبؿیغی هؿػ ثـؿمی لـاؿ هی ػؼ

ثطؿیک اف توبم ػلوبیی ک ػؿ فهبى عػ هزجؿ ث تمی ثػ اؼ ؿا بم هی ثـػ عػ هالب

ثػ لی آىکبؿا (ع)ث ظـ ینؼ هالب هـیؼ اهبم ػلی . ؿا یق یکی اف آبى هی ىوبؿػ

. تانت آى ؿا ثیبى کؼ

:22

168 Щикмят

1386 طبل 12ػوبر

رایشی فزگی طفبرت خوری اطالهی ایزاى زر ثبک

: یئت تحزیزیطیس ػلی اکجز اخبق ژاز

ػلی ثبال حبخی ساز

حویس صفزی

ػبیي فبضل

هدیس کبهزای

ػبث ػلی ساز

صیت گیػف

یئت تحزیزی حك یزایغ همبالت اصل را ثزای ذیغ هحفظ هی زارز، لکي صحت

همبالت ارطبل ػس ػزت زاز . هطبلت زفبع اس آراء ارائ ػس ث ػس هؤلف هحتزم اطت

راس ػس

. چبپ گززیس« پزص- بفتب »زر چبپرب

750تیزاژ

Documents

ЩИКМЯТ - baku.icro.ir 12 1_114288.pdf · Щя ÊÈÌ ÊÈ, ÞÇ яяя ÀÉÐÛ ÄÖØÄÖ, Й Ñя ÎËÑÀ ÄÀ ÑяÈÇÄÈÐ) Дедийимиз кими, ешг инсанын