МУНДАРИЖА СОДЕРЖАНИЕ №4, 2017itm.uz/ZT_2017/Zamonaviy_Talim_4-17.pdf · Глобал миқёсда таълим ролининг ортиши ва ўқитувчи-педагогларга

Замонавийтаълим Современное

образование

МУНДАРИЖАСОДЕРЖАНИЕ №4, 2017

Журнал Тошкент вилояти халқ таълими ходимларини қайта

тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти нашри.

Журнал Сурхондарё вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини

ошириш институти билан ҳамкорликда нашр этилмоқда.

4

10

1724

30

374350

54

61

ТАЪЛИМНИНГ АХБОРОТ-РЕСУРС ТАРКИБИ / ИНФОРМАЦИОННО-РЕСУРСНАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ ОБРАЗОВАНИЯЮлдошев И.А. Тармоқ технологиялари бўлажак информатика ўқитувчиларининг ижодий ва коммуникатив қобилиятларини ривожлантириш воситаси сифатида

УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ / НЕПРЕРЫВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕТожибоева Д. Глобал миқёсда таълим ролининг ортиши ва ўқитувчи-педагогларга қўйиладиган замонавий талаблар

ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕНазарова Ф.У. Олий таълимда баҳолаш тизимини такомиллаштириш хусусиятлариАлимардонов З.Ш. Ўқув жараёнида ҳарбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини шакллантириш Ибрагимова Г.Н. Олий таълим тизимида интерфаол технологиялар воситасида талабалардаги ижодий фикрлашни ривожлантириш

КАСБИЙ ТАЪЛИМ / ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕҚосимов Ш.У. Ўқувчиларда касбий тушунчалар шаклланишининг ўзига хос хусусиятлариАсқаров И.Б. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришнинг замонавий масалалариЖамoлoв А.Қ. Тиббиёт кoллeжи ўқувчиларининг касбий маҳoратини шакллантириш

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИАкрамов А.А. Бўлажак ўқитувчилар фуқаролик позициясини шакллантиришда шахсга йўналтирилган технологияларнинг ўрниАбдуллаева Ў.И. Ҳамкорлик педагогикаси ва унинг воситасида устоз-шогирд анъаналарини ривожлантириш

МУНДАРИЖАСОДЕРЖАНИЕ

68

73

80

87

94

102104

«Замонавий таълим» («Современное образование») журнали Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссияси Раёсатининг 2015 йил 20 мартдаги 214/2-сонли қарори билан докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия этилган илмий нашрлар рўйхатига киритилган (13.00.00 – ПЕДАГОГИКА ФАНЛАРИ ва 19.00.00 – ПСИХОЛОГИЯ ФАНЛАРИ бўйича).

Журнал «Замонавий таълим» («Современное образование») постановлением Президиума ВАК Республики Узбекис тан от 20 марта 2015 года № 214/2 включён в перечень научных изданий, рекомендованных для публикации основных научных результатов докторских диссертаций (по 13.00.00 – ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ НАУКИ и 19.00.00 – ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ).

МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕБердиева О.Б. Синфдан ташқари машғулотларда ноевклид геометрия элементларини тушунтириш усуллари

МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕСодиқова Ш.А., Салимова Д.Ф. Театрлаштирилган томошаларнинг мактабгача катта ёшдаги болалар тарбиясига таъсири

ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ ТАЪЛИМИ / ВОСПИТАНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОМОЩИ СЕМЬЯМНоркулова Н.Т. Мия асимметриясининг ўқувчилар ижодий тафаккурини ривожлантиришдаги ўрни

ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕМамаражабова З.Н. Эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш: муаммо ва ечимлар

ХУҚУҚИЙ ТАЪЛИМ / ПРАВОВОЕ ВОСПИТАНИЕАбдуллаев К.Н. Аналитический обзор психологического содержания управленческой деятельности руководителей органов внутренних дел

МУАЛЛИФЛАР ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ / СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХЭЪЛОН / ОЪЯВЛЕНИЕ

№4, 2017.

Муассис: «Инновацион технологиялар маркази»

Таҳририят Кенгашининг раиси

Шоумаров Ғайрат Баҳромович – психология фанлари доктори, профессор

Таҳририят Кенгашининг Халқаро аъзолари:

Лубовский Владимир Иванович – психология фанлари доктори, профессор, Россия Фанлар Академияси академигиПопова Елена Фёдоровна – «Вестник современной науки» журнали Бош муҳаррири (Россия Федерацияси) Марк Зильберман – «Intellectual Archive» журнали Бош муҳаррири (Канада, Торонто)

Таҳририят Кенгаши аъзолари

Данияров Бахтиёр Худойбердиевич – филология фанлари номзодиИноятов Улуғбек Ильясович – педагогика фанлари доктори, профессорИрисқулов Муҳаммадавас Турсунович –филология фанлари номзоди, доцентКаримов Бахтиёр Раҳмонович –фалсафа фанлари доктори, профессорМусурмонова Ойниса Мусурмоновна – педагогика фанлари доктори, профессорПахрутдинов Шукритдин Ильясович – сиёсий фанлар доктори, профессор Самаров Рустамжон Садриддинович – фалсафа фанлари доктори, профессорСафаев Нуриддин Салихович – психология фанлари доктори, профессорРаҳимов Ғанишер Худойқулович – филология фанлари номзоди, доцент Чориев Рузимурад Кунгратович – педагогика фанлари номзоди, доцентҚурбонов Шавкат Эргашевич – педагогика фанлари доктори, профессор

Бош муҳаррир Абидов Баходир Казимович – иқтисод фанлари номзоди, доцент

Таҳририят аъзолари:

Бош муҳаррирўринбосари

Қодиров Умарали Дўстқобилович – психология фанлари номзоди, доцент

Муаллифлар билан ишлаш бўйича муҳаррир

Джуманова Диляра Масхутовна

Масъул котиб

Рахимкариев Шухрат

Маъмур Ҳайдаров Мирёқуб Таджиевич – иқтисод фанлари номзоди, доцент

Нашрнинг электрон кўриниши лойиҳаловчиси:

Ирисматов Данил

Таҳририят манзили: 100174, Ўзбекистон Республикаси, Тошкент шаҳри, Олмазор тумани, Университет кўчаси, Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети, Иқтисодиёт факультети биноси, 2-қават, 207- кабинет.Тел: (99895) 198-80-87; e-mail: [email protected]

Журнал Тошкент вилояти матбуот ва ахборот бошқармасида 2012 йил 28 августда 03-032 рақами билан рўйхатга олинган

Журналнинг «Matbuot tarqatuvchi» АК обуна каталогидаги индекси - 7045

Формат 60x84 1/8. 5 босма тобоқ. Чоп этишга 13.06.2017 йилда рухсат этилди. Офсет усулида босилди. 154-сонли буюртма. Адади 250 нусха.«Print Line Group» ХК босмахонасида чоп этилди. Ўзбекистон, Тошкент ш. Бунёдкор шоҳкўчаси, 44. Журнал ойда бир марта чиқади.

Баҳоси келишилган нархда.«Замонавий таълим» журналидан кўчириб босиш фақат

таҳририятнинг ёзма розилиги билан амалга оширилади. Таҳририят фикри муаллифлар фикрига мос келмаслиги мумкин.

№4, 2017.

Учредитель: «Центр инновационных технологий»

Председатель Редакционного Совета

Шоумаров Гайрат Бахрамович –доктор психологических наук, профессор

Международный Члены Редакционного совета:

Лубовский Владимир Иванович – доктор психологических наук, профессор, академик Российской Академии наукПопова Елена Фёдоровна – Главный редактор журнала «Вестник современной науки» (Российская Федерация) Марк Зильберман – Главный редактор журнала «Intellectual Archive» (Канада, Торонто)

Редакционный Совет: Данияров Бахтиёр Худойбердиевич – кандидат филологических наукИноятов Улугбек Ильясович – доктор педагогических наук, профессорИрискулов Мухаммадавас Турсунович –кандидат филологических наук, доцентКаримов Бахтиёр Рахмонович –доктор философских наук, профессорМусурмонова Ойниса Мусурмоновна – доктор педагогических наук, профессорПахрутдинов Шукритдин Ильясович – доктор политических наук, профессорСамаров Рустамжон Садриддинович – доктор философских наук, профессорСафаев Нуриддин Салихович – доктор психологических наук, профессорРахимов Ганишер Худойкулович, кандидат филологических наук, доцентЧориев Рузимурад Кунгратович – кандидат педагогических наук, доцентКурбонов Шавкат Эргашевич – доктор педагогических наук, профессор

Главный редактор Абидов Баходир Казимович – кандидат экономических наук, доцент

Редакционная коллегия

Заместитель главного редактора

Кадыров Умарали Дусткобилович – кандидат психологических наук, доцент

Редактор по работе с авторами

Джуманова Диляра Масхутовна

Ответственный секретарь

Рахимкариев Шухрат

Администратор Хайдаров Мирякуб Таджиевич – кандидат экономических наук, доцент

ВЕБ-дизайнер: Ирисматов Данил

Адрес редакции: 100174, Республика Узбекистан, г. Ташкент, Алмазарский район, улица Университетская, Национальный университет Узбекистана имени Мирзо Улугбека, здание факультета экономики, 2-й этаж, 207-кабинет.Тел: (99895) 198-80-87; e-mail: [email protected]

Журнал зарегистрирован в Управлении по печати и информации Ташкентской области 28 августа 2012 года. Регистрационное свидетельство № 03-032.

Подписной индекс журнала в каталоге AK «Matbuot tarqatuvchi» - 7045

Формат 60x84 1/8. 5 п.л. Подписано в печать 13.06.2017 г. Печать офсетная. Заказ № 154. Тираж 250 экз. Отпечатано в типографии ЧП «Print Line Group» г. Ташкент, проспект Бунёдкор, 44. Журнал выходит один раз в месяц.

Цена договорная.Перепечатка материалов журнала «Современное образова-

ние» допускается только с письменного разрешения редакции. Мнение редакции может не совпадать с мнением авторов статей.

Замонавийтаълим Современное

образование

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2017, 4

Юлдошев И.А.,Қарши давлат университети «Амалий математика ва информатика» кафедраси катта ўқитувчиси

ТАРМОҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ БЎЛАЖАК ИНФОРМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ ВА КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА

ЮЛДОШЕВ И.А. ТАРМОҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ БЎЛАЖАК ИНФОРМАТИКА ЎҚИТУВЧИЛАРИНИНГ ИЖОДИЙ ВА КОММУНИКАТИВ ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ВОСИТАСИ СИФАТИДА

Мақолада тармоқ технологиялари асосида бўлажак информатика ўқитувчиларининг ижодий ва коммуникатив қобилиятларини ривожлантириш бўйича олиб борилган тадқиқотлар, тармоқ технологияларини ривожлантириш омиллари, улардан фойдаланиш даражалари ва хусусият-лари баён этилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: ўқитишнинг техник воситалари, тармоқ технологияси, психологик, педагогик, методик, ташкилий жиҳатлар, ахборот-коммуникация технологиялари, ахборот май-дони, ижодиёт ва коммуникативлик.

ЮЛДОШЕВ И.А. СЕТЕВЫЕ ТЕХНОЛОГИИ КАК СРЕДСТВО РАЗВИТИЯ КОММУНИКАТИВНЫХ И ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ИНФОРМАТИКИ

В статье описаны проведенные исследования по развитию творческих и коммуникативных способностей будущих преподавателей информатики на основе факторов развития сетевых технологий и особенностей использования сетевых технологий.

Ключевые слова и понятия: технические средства обучения, сетевые технологии, психоло-гический, педагогический, методологический и организационный аспекты, информационные и коммуникационные технологии, информационное пространство, творчество и коммуника-тивность.

YULDOSHEV I.A. NETWORK TECHNOLOGIES AS A MEANS OF COMMUNICATIVE AND CREATIVE ABILITIES OF ITC TEACHERS DEVELOPMENT

There is described in the article studies of creative and communicative abilities of the computer science teachers development, on the basis of network technologies development, and the specifics of the of network technologies implementation.

Keywords: technical tools of learning, network technologies, psychological, pedagogical, methodological and organizational aspects of information and communication technologies, information space, creativity and communicativeness.

4 ТАЪЛИМНИНГ АХБОРОТ- РЕСУРС ТАРКИБИ / ИНФОРМАЦИОННО-РЕСУРСНАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ


Ахборотлар миқдорининг кенг кўламда ошиб бориши таълим жараёнида янгидан-янги талабларни вужудга кел тир иб, уларни ўзлаштириш ва таълим жараёнида самарали қўллаш учун қулай воситалардан фойдаланиш зарурати пайдо бўл-моқда.

Жамиятда юз бераётган инқилобий ўзгариш-лар айнан ахборотлардан таълим жараёнида етарлича фойдаланишни таъминлашда техник воситаларни кенгроқ қўллашни талаб этмоқда. Бугунги кунда таълим жараёнига техник восита-ларнинг жадал кириб келаётганлиги, улардан оқилона фойдаланиш орқали таълим жа раёни- ни самарали қилиш масаласини олдимизга вазифа этиб қўймоқда. Республикамизда фао-лият кўрсатаёт ган таълим муассасалари техник воситалар билан етарлича таъминланган бўл-са-да, улардан таълим жараёнида фойдаланиш учун педагог ходимлар тегишли кўникма ва малакаларни эгаллашлари зарур. Пе да гогик ходимлар олдида турган асосий вазифалардан бири дунёда бўлаётган янгиликлар га тезкорлик билан мослашиш, замонавий техник воситалар билан фаол ишлай олиш ҳисобланади.

Бу борада Шарқ мутафаккирларининг таъ-лим-тарбия соҳаси борасидаги қарашлари таҳ-лил этилганда, Ал-Хоразмий ҳам билим бериш-нинг кўргазмали тажриба усуллари, савол-жавоб, малака ва кўникмаларни шакллан тириш, билимларни синаш усулларидан фойдалангани аён бўлади. Форобий билимни ёд олиш усулига нисбатан унинг маъносини тушунтириш афзал-лиги, таълимнинг муваффақиятли кечиши учун тарбия берувчининг ўзи тарбияли бўлмоғи лозимлигини, Абу Райҳон Беруний эса таълим-тарбия соҳасида ўша замонларда (X-XI асрлар), ҳатто ҳозирги кунда ҳам долзарблигини йўқот-маган фикрларни илгари сурган ҳолда таълим бериш жараёнида таълим олувчини зериктир-маслик, билим беришда бир хил нарсаларни ўргатавермаслик, узвийлик, изчиллик, мавзу-ларни қизиқарли асослаб, кўргазмали баён этиш зарурлигини таъкидлаган1.

Таълимда техник воситалардан фойдаланиш XX асрнинг биринчи ярмида фаол жорий этила бошланди. Ўқитиш нинг техник воситалари таъ-лим жараёнида илк бор АҚШда 1930-йилларда дастурлаштирилган аудиовизуал ўқитиш воси-

1 Юлдошев И.А. Таълимда замонавий техник восита ва технологиялар. Монография. - Т.: «Fan va texnologiya», 2015. -172-б.

тасида қўлланилган. 1940-йиллардан АҚШ мак-таб ларида бу воситадан кенг фойдаланиш бош-ланган. 1950-йилларнинг ўрта ларида дастур-лаштирилган таълим ғояси ва технологик ёнда-шув элементлари пайдо бўлди. Булар махсус ўқув жараёни таркиби учун мўл жалланган ауди-овизуал воситалар, қайта алоқа воситалари – электрон синфлар, ўргатувчи маши налар, лин-гафон кабинетлари, тренажёрлар ва бошқалар-дир. 1970-йилларда техник воситалардан фой-даланиш назарий қайта ишланиб, кучайтирилди. Шу тариқа янги ўргатувчи воситалар юзага келди2.

Ўқитишнинг техник воситалари деганда, ўқув-тарбия жараёни учун ахборотни тўлиқ ва қулай оптималлаштириш учун қайта ишлаш ва намойиш қилишда дидактик таъминот ва техник қурилмалар мажмуи тушунилади. Ўқитишнинг техник воситалари иккита муҳим тушунчага бирлашган (1-расм).

Ахборот технологиялари инсон фаолияти соҳаларига қанчалик тез жорий этилаётган бўлса, улар шу даражада тез ривожланмоқда. Шунингдек, билимларни доимо такомиллашти-риб, вақт давомида олға юриш заруриятини асослаб бермоқда. Ахборотлашган жамиятда ижтимоий ва маданий ўзгариш таълим жараё-нида ахборот технологияларидан фойдаланишга қаратилган янги компетенцияларни шаклланти-риш заруриятини тақозо этмоқда. Ўқув машғу-лотларида тармоқ технологияларидан фойдала-нишга ўқитувчиларни тайёрлашга катта эътибор ажратиш лозим. Таълим жараёнларида тармоқ технологияларидан фойдаланиш кўникмасига эга бўлмаган ўқитувчилар уларни қўллашдан қочишга ҳаракат қилади ва ўзларининг эътибо-рини кўпроқ бирламчи таълим усулларига йўнал тиради.

Тармоқ технологияси – ҳисоблаш тармоғини етарли даражада ташкил этиш учун стандарт баённомалар ва техник-дастурий воситалар

2 Коджаспирова Г.М., Петров К.В, Технические средства обучения и методика их использования: Учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений – М: «Академия», 2001. –С. 256.

5ТАЪЛИМНИНГ АХБОРОТ-РЕСУРС ТАРКИБИ / ИНФОРМАЦИОННО-РЕСУРСНАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ


(масалан, тармоқ адаптери, драйвер, кабель ва раъзёмлар)нинг мослашган тўпламидир. Тармоқ технологиясининг махсус коммуникацион уску-налари – кабеллар, концентраторлар, йўналтир-гичлар, кўприклар, шлюзлар ва трансиверлар асосида ўқувчилар компьютерларда ахборотни узатиш ва қабул қилиш амалларини бажари-шади1.

Таълим жараёнига тармоқ технологияларини жорий этиш зарурияти В.С.Леднов томонидан қайд этилган. Леднов ва А.А.Кузнецов томони-дан 9-11-синф ўқувчилари учун факультатив сифатида «Кибернетика асослари» курси яра-тилди2.

Ҳиндистонлик олим Сегата Митра бутун дунё бўйича бир қанча тажрибалар ўтказиб, ахборот технологиясининг таълим самарадорлиги ва моти вациясига таъсир қилишини айтиб ўтди. Олим 1999 йилда Нью-Деҳлидаги қашшоқ квар-таллардаги уйларнинг деворига юқори тезлик-даги интернет билан таъминланган компьютер ўрнатди. Компьютер соҳасида фундаментал билимлар ва инглиз тилини билмайдиган бола-ларга ушбу қурилмани мустақил ўрганиш таклиф қилинади. Бир неча лаҳзадан сўнг бола-лар курсорни силжитиб, файлларни очишга ўрганишди. Болалар бу жараёндан завқ олишиб, кун охирида интернетда уларга керакли ахбо-ротни қидириб топиш учун мустақил ҳаракат қилишни ўзлаштириб олишди. Тадқиқотчилар томонидан шундай хулоса қилиндики, болалар гуруҳ бўлган ҳолда ким бўлишлари ва қаерда яшашларидан қатъий назар, таълим мақсадла-

1 Юлдошев И.А. Тармоқ технологиялари асосида «Информатика ва ахборот технологиялари» фанини ўқитиш методикаси. // «Таълим технологиялари» жур-нали, 2016, 5-сон. –7-11-б.

2 Материалы LVIII междунар. науч.-практ. конф. «Лич-ность, семья и общество». // «Вопросы педагогики и психологии». Новосибирск: 2015, №11 (56). Изд. АНС «СибАК». –С. 100.

рида компьютердан фойдаланишни мустақил равишда ўрганишлари мумкин3.

Таълим жараёнида компьютер тармоқлари ва коммуникация воситаларидан фойдаланиш бўйича педагог олим А.А.Абдуқодировнинг ил мий изланишларида компьютер тармоқлари, жумладан интернет тармоғидан ўқув-тарбия жараёнида фойдаланишнинг дидактик имкони-ятлари таҳлил этилган4.

Тармоқ технологиялари таълим жараёнла-рида турли даражаларда жорий этилиши мум-кин.

1. Биринчи даражани қуйидагича тавсифлаш мумкин: дарсда тармоқ технологияларига кам эътибор қаратилади, анъанавий таълим шакли устунлик қилади, компьютерлардан видеолав-ҳаларни кўриш, тақдимот яратиш ва тест ўтка-зиш учун вақти-вақти билан фойдаланилади.

2. Иккинчи даражада тармоқ технологияла-ридан фойдаланиш тўлиқ кўламда амалга оши-рилади, ўқитувчи ва ўқувчилар ўзларини ахбо-рот фазосида ҳис қилганидек, жонли равишда алоқада бўлишади, биргаликда коммуникатив масалалар кўрилади, яъни компьютерлар таъ-лим жараёнида муҳим ўрин тутади.

3. Учинчи даража масофали ёки инклюзив таълим учун ўзига хос бўлган, фақат АКТ ёрда-мида таълим жараёнини амалга оширишни таклиф қилади. Бу даражада таълим бераётган ва таълим олаётган шахслар ўртасида бевосита алоқа бўлмаслиги мумкин. Таълим онлайн тар-тибда, электрон почта ёрдамида ёки махсус сайтлар орқали амалга оширилади.

3 Sugata M. Acquisition of Computer Literacy on Shared Public Computers: Children and the «Hole in the wall» / R. Dangwal, S. Chatterjee, S. Jha, R.S. Bisht, P. Kapur // Australasian Journal of Educational Technology. – 2005. 21(3), P. 407–426.

4 Абдуқодиров А.А., Пардаев А.Х. Масофали ўқитиш назарияси ва амалиёти. / Монография. – Т.: «Фан», 2009. -145-б.

1–расм. Ўқитишнинг техник воситалари.

6 ТАЪЛИМНИНГ АХБОРОТ-РЕСУРС ТАРКИБИ / ИНФОРМАЦИОННО-РЕСУРСНАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ


Тармоқ технологияси ёрдамида информати-кани ўқитиш энг мақбул йўл ҳисобланади, чунки фанда ўрганилаётган дастурий ва техник таъми-нотлар тезликда ривожланмоқда. Дарс машғу-лотларида ахборот фазосида ўзаро таъсирни амалга ошириш ва анъанавий, интерфаол таъ-лим шаклини мужассамлаштириб келажакдаги мутахассисларнинг АКТ саводхонлигини оши-риш, АКТ самарадорлигининг ривожланишига кўмаклашиш мумкин. «Информатика» фанидан таълим беришда фан ўқитувчилари ўқув хона-сида техник қурилмаларни ўз ўрнида қўллай олиши, ўқувчиларга топшириқларни беришда мавжуд тармоқ технологияси имкониятларидан фойдалана олиши таълим сифатига ўз таъси-рини кўрсатади.

Бироқ, тармоқ технологияларини қўллаш ёрдамида дарс машғулотларига тайёргарлик кўришда шуни унутмаслик лозимки, дарс қачонки ўз мақсад ва вазифаларини сақласа дарслигича қолади. Шу сабабли дарс жараё-нини тақсимлашнинг асосий дидактик тамойил-ларига риоя қилиш лозим: кетма-кетлик, тизим-лилик, ошкоралик, мустаҳкамлик тамойили, назария ва амалиётнинг боғланиш тамойили ва бошқалар. Дарс машғулотларига тармоқ техно-логияларини жорий қилиш жараёнида ахборот тўлиқ, ошкора бўлиши, ўрганилаётган фанлар моҳиятига чуқур киришиш имконияти, шунинг-дек мавжуд вақтинчалик ва фазовий чегара-ларни енгиб ўтиш имконияти каби уларнинг дидактик хусусиятлари тўлиқ кўламда очилган бўлиши керак.

Ўқитувчи ўқув жараёнини қўллаб-қувватлаш учун қуйидаги функцияларни бажариши лозим:

● ўқув жараёни жадвалига тармоқ техноло-гияларини қўллаш орқали ўқув дастурини иш лаб чиқиш;

● ўқув фаолиятининг координацияси ва уларнинг йўриқномаси, шунингдек, ўқувчилар-нинг фаоллигини бошқариш;

● ўқувчилар билан якка тартибда ишлаш, таълим жараёнига ҳар бир ўқувчини алоҳида жалб қилиш;

● дастурий маҳсулотлар ва бошқалар, ўқув-методик таъминотини танлаш.

Тармоқ технологияларининг кенг функцио-наллиги, улардан таълим жараёнининг ҳамма босқичларида амалий жиҳатдан фойдаланиш мумкинлиги қуйидагиларни асослайди:

– янги мавзуни тушунтиришда тақдимотлар яратиш, мавзуга тегишли таълим сайтлари ва ҳоказолар билан таништириш;

– таълим жараёнида бевосита компьютер ахборот алмашинуви ва сақлаш, коммуникация воситаси, лойиҳалар яратиш учун жиҳоз ва бошқалар учун қурилма бўлиб хизмат қилиш;

– ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш, оралиқ ва якуний назоратда тест топшириш, электрон хат-лар ёзиш, мультимедиа файлларини яратиш ва бошқалар;

– такрорлаш босқичида тест топшириқлари, схемаларни тўлдириш ёки яратиш, диаграмма, жадваллар, аудио ва видео материаллар билан ишлаш.

Буюк мутафаккир педагог К.Д.Ушинский1 таъ-лим олувчиларнинг эътиборини ривожланти-ришга сабаб бўладиган, таълимда муваффақиятга эришишда ёрдам берадиган бу омил жуда ҳам муҳим эканлигини қайд этган. Ушинский томо-нидан ўқитишда техник воситалардан фойдала-ниш психологик хусусиятларни ривожланти-ришга ёрдам бериши қуйидагича тавсифланган.

1. Диққатлилик. Ўқитишнинг техник воси-таларида қўлланиладиган ёруғ, рангли образлар қандайдир аниқ объект ҳақида ўқувчилар эъти-борини жамлаши мумкин.

2. Барқарорлик. Техник воситалар сабаби билан қизиқиш ўқувчиларнинг қўйилган вази-фадан чалғимасликларига имкон беради.

3. Эътиборлилик даражаси. Етарли дара-жада ўқувчилар қамраб оладиган ахборот миқдори, тармоқ технологиясидан фойдаланиш ёрдамида ортиши мумкин, бу унинг тарқалиш динамикаси ва хилма-хиллигига асосланган.

4. Эътиборнинг тақсимланиши. Одатда ўқувчилар учун бир вақтнинг ўзида бир қанча объектларга эътиборни қаратиш ва уларни тўлиқ қабул қилиш мураккаб ҳисобланади, лекин тармоқ технологияларидан фойдаланиш ушбу хусусиятларни сезиларли ривожланти-риши мумкин. Бу ҳолатда компьютер синфла-рида бошқарув тизимларидан фойдаланган ҳолда ўқув жараёнини самарали ташкил этиш ва компьютер қурилмаларидан фойдаланишда ўқи тувчига катта имконият яратиб бериши мум-кин. Ўқитувчи мавзуга оид ўқув материалларни ўқув чиларга бош компьютер орқали узатиши

1 Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения. В 2-х томах. – Мд.: «Педагогика», 1974. Том 1. -С. 339-341.



мумкин ва уни ўргатишда бошқарувчи тизим-ларнинг техник ва дастурий воситаларидан фой даланади. Техник ва дастурий воситалар ёрдамида қисқа вақт ичида ўқувчиларга амалий тушунчалар бериш, шу билан бирга замонавий педагогик технологияларни қўллаш орқали дарсни сифатли ташкил этиш мумкин.

5. Ўтказилиш хусусияти. Дарс жараёнида тармоқ ва ахборот технологияларини қўллаш ёрдамида диққатни бир объектдан бошқасига қайта улаш қобилиятини ривожлантириш мум-кин.

Россиялик педагог олим Г.М.Коджаспиров фикрича, ўқув дастурларидан фойдаланиш ва уларни таҳлил қилишда психологик, педагогик, методик ва ташкилий жиҳатларни унутмаслик лозим. Ушбу жиҳатлар жараёнларни бутунли-гича ташкил этиш ва ўқитишнинг самарадор-лиги, ўқув дастурларини ташкил этишга талаб-лар, таълим олувчиларнинг мотивациясини ҳам ҳисобга олади1.

Бўлажак ўқитувчиларнинг ижодий фаолли-гини ошириш ва кучайтиришда тармоқ техно-логиялар асосида ёндашиш ва ривожлантириш усуллари қуйидагича тавсифланган:

● АКТдан фойдаланишда таълим олувчилар ва таълим олаётганлар ўртасида яқин алоқа ўрнатишга имкон беради, ҳатто масофали таъ-лимда ҳам;

● тармоқ технологияларини турли дастурий воситалар ёрдамида ифодалаш мумкин (қи -дирув, таълим берувчи, моделлаштирувчи дас-турлар, эксперт тизимлари). Кўпгина электрон дарсликлар ўқувчиларнинг ижодий қо билиятларини ривожлантиришга, яъни бир хил жавоб бериш имкони бўлмаган саволлар қўйиб, эвристик характердаги топшириқларни таклиф қилади;

● замонавий таълим муҳитининг мазмуни, ўқувчиларнинг қизиқишларини оширишга йў -нал тирилган интернет тармоғи луғатлари, энци-клопедиялари, илмий ахборот марказлари, ахборотларнинг интерактив базаларига, шу нинг -дек, кўп сонли электрон кутубхоналарга йўл очиб исталган саволларга амалий жавоб бериш имконини беради.

Тармоқ технологияларидан фойдаланиш диқ қатни жамлашнинг ўзига хос психологик

1 Коджаспирова Г.М., Петров К.В, Технические средства обучения и методика их использования. – М.: «Акаде-мия», 2001. –С. 256.

жиҳат ларини ривожлантириш, барқарорлик, эътиборлилик даражаси, эътиборни тақсимлаш ва қайтадан фикрни жамлашга ёрдам беради. Бундан ташқари, таълим бераётган ва таълим олувчи ўртасида мустаҳкам алоқа ўрнатилади. Ўқув муассасасининг веб сайтлари, шунингдек педагогларнинг шахсий веб саҳифалари ижодий қобилиятларни ривожлантириш учун янги йўналишни очишга имконият яратади.

Талабалар фанлардан амалий ва лаборато-рия ишлар бажаришда соҳага оид ахборотларни олиш, қайта ишлаш ва узатишда ижодий ва коммуникатив ёндашиш суст ҳолатда учрайди. Бундай вазиятда тармоқ технологиясидан фой-даланиб, дарс жараёнида назарий билимларни қўллаш механизмини чуқур ва кўргазмали ўрганиш имконини беради. Жумладан, тармоқ технологиялари асосида талабалар ўқув хонаси-даги техник қурилмаларни ўз ўрнида қўллай олиши, улар ўқитувчи томонидан берилган топши риқларни бажаришларида мавжуд тар-моқ технологияси имкониятларидан фойдалана олишлари имкониятини кўрсатади.

Тармоқ технологияси асосида ишлайдиган компьютер синфларида қуйидаги тармоқ хиз-матларидан фойдаланиб, ўқув жараёнини таш-кил этиш мумкин: файл-сервер, прокси-сервер, бошқарув хизматлари ва бошқалар.

Бу тармоқ хизматларидан фойдаланиб ўқи-тишни таҳлил қиладиган бўлсак, файл-серверли тармоқнинг ўқув жараёнида бир қатор имкони-ятлари мавжуд бўлиб, ўқувчилар мижоз ком-пьютерлар орқали ажратилган сервердаги маъ-лумотлар базасидан фойдаланиши мумкин. Ўқитувчи сервер компьютердан тармоқ дасту-рий таъминоти орқали мижоз компьютер билан алоқани ўрнатиш имкониятларидан фойдала-нади.

Талабаларни тармоқнинг файл-сервер хиз-матида ажратилган сервердан мижоз компью-терларда ишлаши бўйича кўникмаларини ҳосил қилиш керак. Дарсда файл-сервер хизматидан қуйидагича фойдаланилади.

Ўқитувчи (Бош компьютер - ўқитувчи) - (Топшириқ) Тармоқ орқали мавзуга тегишли маълумотларни кўрсатилган компьютердан олиш тавсия этилади.

Талаба (А талаба - мижоз компьютер) – талаба ўзи ишлаётган компьютер ёрдамида «Пуск» менюсининг «Выполнить» бандига ки риб манзил (Адрес) қаторига қуйидаги

8 ТАЪЛИМНИНГ АХБОРОТ-РЕСУРС ТАРКИБИ / ИНФОРМАЦИОННО-РЕСУРСНАЯ СОСТАВЛЯЮЩАЯ


\\ 192.168.0.01 TCP/IP манзилини киритади. Шунда экранда рухсат (доступ) этилган махсус папка намоён бўлади. Талаба мавзуга оид маъ-лумотлар билан ишлайди.

Талаба (В талаба - мижоз компьютер) – ўқувчи асосий шлюз ҳисобланган компьютер ёки ёнида жойлашган компьютерга (А-талаба - мижоз компьютер) мурожаат этиб, топшириқни ҳамкорликда бажариши мумкин.

Юқорида қайд этилган ҳолатларда талабалар тармоқ технологияси асосида мавжуд ахборот-лар олиш билан бирга коммуникацион восита-лар билан ишлаш принципларини ўрганади. Бу воситалардан ташқари, талабалар тармоқ асо-сида ишлайдиган бошқарув тизимларининг тех-ник ва дастурий воситалари ёрдамида бир-бирлари билан реал вақтда ахборот алмашиш-лари, чат тизимида ишлашлари, ўқитувчи билан мулоқотда бўлишлари мумкин бўлади.

Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, тармоқ технологиялари асосида бўлажак информатика ўқитувчисининг ижодий ва коммуникатив қоби-лиятларини ривожлантириш борасида Қарши давлат университети «Информатика ўқитиш методикаси» таълим йўналиши битирувчи курс талабаларига ихтисослик фанларини ўргатишда тармоқ технологияларидан фойдаланиб келин-моқда. Тадқиқот иши бўйича «Информатика ва АТ» фанидан тажриба синов ишлари йўлга қўйилган ва тадқиқот иши бўйича «тажриба-синов» ва «назорат» гуруҳларида амалга оши-рилаётган ишлар мунтазам ўрганилмоқда.

Дастлабки натижалардан келиб чиққан ҳолда хулоса қилиш мумкинки, таълим жараёнида тармоқ технологияларини кенг қўллаш талаба-ларда ижодий тафаккурни ривожлантиришга хизмат қилиши мумкин.

1-жадвал. Дарс машғулотларида тармоқ технологияларидан фойдаланиш жиҳатлари.

Психологик жиҳатлари Педагогик жиҳатлари Методик жиҳатлари Ташкилий жиҳатлари

– таълим олувчиларнинг мотивациясига таъсири;– ўрганилаётган фанга муносабат;– тармоқ технологияларидан фойдаланишга ўқувчилар-нинг тайёрлик даражаси.

– ўқув дастурининг талаб-ларига фойдаланилаётган тармоқ технологияларининг мос келиши; – дарсларда тармоқ техно-логияларини қўллашнинг натижавийлиги.

– дарс машғулотларига тармоқ технологияларини қўллашнинг самарадорлиги; – тармоқ технологияларини қўллаш заруриятини асословчи топшириқни танлаш; – материални методик жиҳатдан тўғри узатиш.

– ўқув машғулотлари вақтини рационал лойиҳалаштириш; – мустақил ташкиллаштириш ва ўқувчиларнинг уй ишлари.

Адабиётлар рўйхати:

1. Абдуқодиров А.А., Пардаев А.Х. Масофали ўқитиш назарияси ва амалиёти. / Моно-графия. – Т.: «Фан», 2009. -145-б.

2. Коджаспирова Г.М., Петров К.В. Технические средства обучения и методика их использования. – М.: «Академия», 2001. –С. 256.

3. Ушинский К.Д. Избранные педагогические сочинения: в 2-х томах. – М.: «Педаго-гика», 1974. -С. 339-341.

4. Материалы LVIII междунар. науч.-практ. конф. «Личность, семья и общество». // «Вопросы педагогики и психологии». Новосибирск: 2015, /№ 11 (56). АНС «СибАК», 2015. -С. 100.

5. Юлдошев И.А. Тармоқ технологиялари асосида «Информатика ва ахборот технология-лари» фанини ўқитиш методикаси. // «Таълим технологиялари» журнали, 2016, 5-сон. –7-11-б.

6. Юлдошев И.А. Таълимда замонавий техник восита ва технологиялар. – Т.: «Fan va texnologiya», 2015. -172-б.

7. Sugata M. Acquisition of Computer Literacy on Shared Public Computers: Children and the «Hole in the wall» / R. Dangwal, S. Chatterjee, S. Jha, R.S. Bisht, P. Kapur // Australasian Journal of Educational Technology. – 2005. 21(3), P. 407–426.



Тожибоева Д., Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси профессори, иқтисод фанлари номзоди

ГЛОБАЛ МИҚЁСДА ТАЪЛИМ РОЛИНИНГ ОРТИШИ ВА ЎҚИТУВЧИ-ПЕДАГОГЛАРГА ҚЎЙИЛАДИГАН ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАР

ТОЖИБОЕВА Д. ГЛОБАЛ МИҚЁСДА ТАЪЛИМ РОЛИНИНГ ОРТИШИ ВА ЎҚИТУВЧИ-ПЕДАГОГЛАРГА ҚЎЙИЛАДИГАН ЗАМОНАВИЙ ТАЛАБЛАР

Мақолада таълимнинг бозор иқтисодиёти шароитида тутган ўрни, глобал миқёсда унга диққат-эътибор қаратилишининг сабаблари, республикамизда уни давлат бюджетидан молия-лаштиришнинг тенденцияси, ўқитувчи-педагог меҳнатининг ўзига хослиги ва унга қўйилган талаблар ўрганилган, таҳлил қилиниб таклифлар берилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: таълим, рақобат, инсон тараққиёти (камолоти) индекси, таълим харажатлари, ўзига хос хусусиятлар, педагог (ўқитувчи) меҳнати, мезон.

ТАДЖИБАЕВА Д. ПОВЫШЕНИЕ РОЛИ ОБРАЗОВАНИЯ В ГЛОБАЛЬНОМ МАСШТАБЕ И СОВРЕМЕННЫЕ ТРЕБОВАНИЯ, ПОСТАВЛЕННЫЕ ПЕРЕД ПЕДАГОГАМИ

В статье рассматривается место и роль системы образования в условиях рыночной эконо-мики, изучены и проанализированы причины повышения внимания к образованию в глобаль-ном масштабе, тенденции финансирования сферы образования из государственного бюджета в нашей республике, особенности педагогического труда, задачи и требования, поставленные перед учителями и преподавателями.

Ключевые слова и понятия: образование, конкуренция, индекс человеческого развития, затраты на образование, специфические особенности, труд педагога (учителя, преподавателя), критерий.

TADJIBAEVA D. IMPROVING ROLE OF EDUCATION WORLDWIDE AND MODERN REQUIRMENTS FOR PROFESSORS AND TEACHERS

There is considered in the article place of education in the conditions of market economy, studied and analyzed the reasons for increased attention to it on a global scale, the trend of funding from the state budget in our country, especially payd attention to pedagogical work and tasks and the requirements of the teachers and professors.

Keywords: education, competition, human development index, the cost of education, particularly, the work of the teacher (Teacher), criteria.

10 УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ / НЕПРЕРЫВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Мамлакатимизда фаол, ўз мақсади сари интилувчан, серқирра истеъдод ва юксак маънавий фазилатларга эга, замонавий билим ҳамда касбларни эгаллаган, бугунги ва эртанги кунимизнинг ҳал қилувчи, кучли ёшларини тарбиялаш учун алоҳида эътибор берилмоқда.

Замонавий талабга жавоб берадиган бар-камол авлодни тарбиялаш, ўз касбини пухта биладиган кадрлар тайёрлашда ўқитувчининг роли беқиёс. У таълим ва тарбия бериш жара-ёнида марказий ўрин эгаллаган ва доимо шун-дай бўлиб қолади.

Маълумки, ҳозирги кунда бутун дунёда таъ-лимга эътибор борган сари кучайиб бормоқда. Чунки бугунги кунда энг кўп талаб қилинадиган ва ўзини оқлайдиган сармоя «инсон капи-тали»га инвестиция эканлигини ҳамма англаб етди:

1. Иқтисодиёт назариясида Адам Смитнинг табиий ресурсларга эга бўлган мамлакатлар шундай ресурслари йўқларга қараганда мут-лақ устун эканликлари, Давид Рикардо эса ана шу ресурслар, табиий шароитнинг мамлакат-лардаги фарқланувчи жиҳатларининг бир хил-даги маҳсулот ишлаб чиқариш учун турлича харажат қилишга, бу эса ўз навбатида бу мам-лакатларнинг бир-бирларидан қиёсий устун-ликка эга бўлишларига олиб келишини исбот-лаб беришган эди.

ХХ асрнинг 50-йилларида юз берган фан-техника революцияси мамлакатлар ўртасидаги иқтисодий рақобатни фан, техника, техноло-гия соҳасидаги рақобатга айлантирди. Бош-қача айтганда, рақобат интеллектуал салоҳият ўртасидаги рақобатга айланди, десак хато қилмаймиз.

2. Фан-техниканинг ривожланиши, жамият тараққиёти борган сари меҳнатнинг мураккаб-лашиб бориши, шу билан бирга унинг сифа-тини ҳам оширишни талаб қилди.

3. Ахборотлар оқимининг борган сари ор тиши, кашфиёт, ихтиролар, янги ғояларнинг реал ҳаётга тезда татбиқ этилиши ўз навба-тида билимни тез эскиришига олиб келаяпти.

4. Бозор иқтисодиётига ўтиш, бу иқти-содиётга эса ноаниқлик доимо йўлдош экани, бундай шароитда билимнинг ишончли даро-мад манбаи ва ижтимоий ҳимоя сифатидаги ролининг ортишига олиб келиши туфайли, бир томондан, унга инвестиция қўйишни

кўпай тиришга олиб келса, иккинчи томондан, мутахассис кадрлар тайёрлашга ҳам янги талаб лар қўяди. Оқибатда тараққиётни таъ-минлашнинг двигатели, рақобатбардошликни таъминлашнинг асосий омили сифатида барча масалалар ечими кадрларга уларнинг билими, салоҳияти, мамлакатдаги мавжуд ресурслар-дан қай даражада оқилона фойдаланиши, ўз вақтида зарур қарор қабул қила олишига боғлиқ эканлигини ҳисобга олган ҳолда гло-бал миқёсда барча мамлакатлар замон талаб-ларига мос мутахассис кадрлар тайёрлашга алоҳида диққат-эътибор қаратишга ўтдилар.

Ҳозирги кунда жаҳон миқёсида таълимга алоҳида аҳамият берилаётганини дунё ми қёсида 1990 йилдан бошлаб, БМТ томони-дан инсон тараққиёти (камолоти) индекси ҳисоблана бошлаганида ҳам кўриш мумкин1. Инсон тараққиёти (камолоти) индекси (Human Development Index) — жамиятда инсоннинг баркамоллиги таъминланишини ифодаловчи интеграл кўрсаткичдир (1-чизма).

Кўриниб турибдики, кутилаётган умр узоқ-лиги ҳам, миллий даромад ва ЯИМ миқдори ҳам охир-оқибат аҳолининг таълим даража-сига боғлиқ. Таълим сифати, аҳолининг савод-хонлиги, кутилаётган умр даражаси эса ўз навбатида мамлакатда яратилган миллий даромад, ЯИМ ҳажми ва аҳоли жон бошига тўғри келадиган миқдорига боғлиқ. Шунинг учун ҳам глобал миқёсда таълим тизимига аҳамият кучайтирилди. Жуда кўп мамлакат-ларда таълим тизимини тубдан ўзгартиришга аҳамият берилмоқда.

1 Бу индекс покистонлик иқтисодчи Маҳбуб ул-Ҳақ (Мahbub ul-Haq) бошчилигидаги гуруҳ томонидан ишлаб чиқилган. Унинг концептуал таркиби Амартия Сен (Нобель мукофоти лауреати, 1998 й.) ғояларига асо-сан яратилган. У БМТнинг тараққиёт дастури асосида тайёр ланган, унинг махсус докладлари доирасида фойдаланилган ва эълон қилинган. Бу жиҳатдан мам-лакатлар тараққиётига баҳо берилади. Манба: http://gtmarket.ru/ratings/human-development-index/human-development-index-info. Информационно-аналитический портал. ISSN 2310-1792

11УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ / НЕПРЕРЫВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Республикамизда ҳам тайёрланаётган мута-хассис кадрларнинг билими, кўникмаси, мала-касининг нафақат миқдор, балки сифат жиҳатдан кафолатланиши, бунинг учун эса таълим жараёнини илғор жаҳон тажрибаси-дан келиб чиққан ҳолда ташкил этиш, рақо-батбардошликни таъминлаш мақсадида таъ-лим тизимини ислоҳ қилишга киришилди.

Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлари-дан бошлаб ёшларга таълим-тарбия беришга алоҳида диққат-эътибор қаратилиб, у давлат миқёсидаги сиёсат даражасига кўтарилган бўлса, ҳозирги кунда бу масалага эътибор янада кучайтирилди.

Жамият эҳтиёжлари ҳамда бугунги кун талаб ларига мувофиқ кадрлар тайёрлаш эса ресурсларга бориб тақалишини ҳисобга олиб, республикамизда таълим тизимига давлат бюд жетидан ажратилаётган маблағлар миқ-дори йилдан йилга ортиб бормоқда. Таълим олишнинг узлуксизлигини таъминлаш, ҳар бир ўқувчи-талабанинг ахборот технологиялари--талабанинг ахборот технологиялари-талабанинг ахборот технологиялари- ахборот технологиялари-ахборот технологиялари- технологиялари-технологиялари-дан, чет тилларни мукаммал ўрганиш орқали жаҳон тажрибасидан кенг фойдаланиш имко- тажрибасидан кенг фойдаланиш имко-тажрибасидан кенг фойдаланиш имко- кенг фойдаланиш имко-кенг фойдаланиш имко- фойдаланиш имко-фойдаланиш имко- имко-имко-ниятининг яратилишига алоҳида эътибор бе рилмоқда.

Агарда таълим тизимига йўналтирилган давлат харажатларининг ЯИМдаги улуши 2000 йили 6,7% бўлиб, ижтимоий соҳага ва аҳолини қўллаб-қувватлашга жами бюджет харажатла-рининг 42,5%и йўналтирилган бўлса, ундан 54,5%и ёки ярмидан кўпи таълим тизимига сарфланган (1-жадвал). Жадвал маълумотлари кўрсатиб турибдики, давлат бюджетидан таъ-лим соҳасига ажратилган маблағлар йилдан йилга ортиб бориб, 2015 йили унинг миқдори 2000 йилга нисбатан 55 мартадан ортиқ кўпайган. Ўқувчи-талабаларнинг энг кўп

миқдори 2011-2012 йилларга тўғри келиб, шу йилларда таълимга ажратилган маблағларнинг ЯИМдаги улуши энг юқори бўлган. Шундан кейин ҳам у 7,1% бўлиб, таълим соҳасига сарфларнинг ижтимоий соҳа ва аҳолини қўллаб-қувватлашга ажратилган харажатлар-даги улуши ортиб бориб, 2015 йилга келиб, 59,5%ни ташкил этди.

Маълумки, таълим-тарбия ниҳоятда мурак-каб ва қийин фаолият бўлиб, жуда қадимдан ушбу фаолиятга жамиятнинг етук кишилари жалб этилганлар. Қадимги Юнонистон ва Рим тарихидан биламизки, милоддан ав валги дав-рларда ҳам ёш авлод тарбияси ўзининг маъ-навий қиёфаси ва ақлий қо би лияти билан жамият аъзолари ўртасида юксак ҳурмат-эҳтиромга сазовор бўлган кишилар, дониш-мандлар зиммасига ишониб топширилган. Марказий Осиёнинг, хусусан, мамлакатимиз-нинг ўрта асрлар тарихи ҳам буни исботлайди. Бу ёш авлод тарбияси, унинг ташкил этилиши ва мазмуни нафақат шахс камолотини балки жамият тараққиётини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга эканлиги қадимдан англаб етил-ганини кўрсатади.

Мамлакатимизда таълим тизимига алоҳида диққат-эътибор берилишини нафақат сарф-ланган маблағларнинг ортиб боришида, балки унинг ҳуқуқий-меъёрий асос ларининг ярати-лиши ва борган сари такомиллаштирилиб борилишида кўришимиз мумкин.

Айниқса, таълим-тарбия тизимини ислоҳ қилишга қаратилган «Тaълим тўғрисидa»ги Қoнун вa Кaдрлaр тaйёрлaш Миллий дaстури алоҳида ўрин тутади. Чунки «Ҳoзирги пaйтдa бир ҳaқиқaтни ҳaр қaчoнгидaн кўрa терaн aнглaб oлиш муҳим aҳaмиятгa эгa. Сaмaрaли тaълим тизимини ярaтмaсдaн туриб, жaмиятни

1-чизма. Инсон тараққиёти кўрсаткичлари.



ислoҳ этиш бў йичa белгилaнгaн вaзифaлaр ижрoсини тaсaввур этиш қийин. Ушбу сoҳaгa устувoр aҳaмият берилиши шубҳaсиз, унинг келгуси тaрaққиёти учун зaмин ҳoзирлaш-дир» 1

2.Билимдoн, маданиятли, маънавий юксак

мутaxaссис кaдрлaрни тaйёрлaш, инсoн сa лo-ҳиятини юзaгa чиқaриш ҳaр жиҳaтдaн ус тoз-лaргa, улaрнинг билимдoнлик билaн ўқи тиш жaрaёнини тaшкил этиши вa дaрс бе ришигa бoғлиқ. Устозлик қилиш шарафли, лекин ниҳоятда машаққатли иш. Маълумки, педагог меҳнати бошқа меҳнат турларидан ўзининг қатор хусусиятлари билан ажралиб туради:

1. У табиатнинг энг буюк мўъжизаси бўлган инсонни ўқитиш ва тарбиялашга қаратилган.

2. У ўзидa мутaxaссис, педaгoг, бoшқaрувчи вa тaдқиқoтчи шахсини бир бутун ҳoлдa мужaссaм лaш тирaди.

3. Ўқитувчи гaпириб туриб, ўйлaшни би -лиши керaк. Ўқитувчилик кaсби, меҳнaти, мaҳoрaтининг ўзигa xoслиги ҳaм шундa. Дaрс беришдa фикрлaш, ўйлaш вa гaпириш жaрaёни қўшилиб кетaди. Aввaл ўйлaб oлиб, кейин сўзлaшгa фурсaт бўлмaйди.

4. Ўқитувчининг бошқарувчилик фаолияти бошқа соҳалардаги менежерларникидан катта фарқ килади. Ўқитувчининг бошқарувчи сифа-тида ўзига хос томони шундаки:

1 Альманах Узбекистан. – Т.: Центр экономических исследований, 2013, -С. 169; Ўзбекистон рақамларда. – Т., 2015. -27-30-б. // Ўзбекистон Респуб ликаси Давлат статистикаси қўмитаси маълумотлари (http://www.mf.uz – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги расмий веб-сайти; http://www.stat.uz – Ўзбекистон Республи-каси Давлат статистикаси қўмитаси расмий веб-сайти) асосида муаллиф томонидан ҳисобланган.

2 Kaримов И.A. Европа хавфсизлик ва ҳамкорлик таш-килотининг «Таълим келажакка йўналтирилган сармоя» минтақавий конференция иштирокчиларига йўлланган табрик. // «Maърифат» газетаси, 2004 йил 7 апрель.

а) у ҳар қандай муаммоли вазиятда ягона қарор қабул қилувчидир. Демак, унинг қандай қарор қабул қилиши ниҳоятда муҳим аҳа-миятга эга. Бошқаришнинг ўзи турли-туман чора-тадбирларни маълум бир миқдор ва нис батда, зарур вақт ва кетма-кетликда қўл-лаш, юзага келган муаммонинг турли-туман ечимлари орасидан нисбатан энг тўғрисини топиб, қарор қабул қилиш санъатидир;

б) ўқитувчидан ўз ҳиссий ҳолатларини бошқара билиш талаб этилади. Педагогнинг ўқувчи-талабалар билан бўладиган мулоқоти расмий характерга эга бўлганлиги сабабли, у доимо таълим олувчиларнигина эмас, ота-оналар ва жамоатчилик назорати остида ҳам бўлади. Буларнинг ҳаммаси бўладиган маш-ғулотга ўзини психо-физиологик нуқтаи назар-дан мослаш, мулоқот пайтида ўзининг ҳиссий ҳолатларини бошқара олишини талаб қилади;

в) ўқув жараёни, айниқса дарс ўтишда ўқувчи-талабаларни бошқаришда, уларга ахборотни етказишда ўрганилаётган мавзу-нинг мазмунини англаб етишларида мимика, пантомимика, овоз оҳангини ўзгартириш, кўз қарашлари билан таъсир кўрсатиш алоҳида ўрин тутади3.

Унинг нигоҳи доимо таълим олувчиларда бўлиб, уларни диққат марказида ушлаб ту -ришга интилиши, шу билан бирга турли дара-жадаги билим, хоҳиш ва иродага ҳамда тар-бияга эга бўлган ўқувчи-талабаларни мо ҳирлик билан ўзига эргаштира олиши зарур.

5. Ўқитувчи лойиҳачи (режалаштирувчи), уни амалга оширувчи ва баҳоловчини ҳам ўзида гавдалантириши билан ажралиб туради. Лойиҳалаш малакаси – илмий изланиш ёки

3 Мимика – юз мускуллари орқали ўз сезгиси, фикри, кайфиятини ифодалаш, пантомимика – гавда, қўл ва оёқларнинг ҳаракати.

1-жадвал. Ўзбекистонда таълим тизимига ажратилган харажатлар динамикаси1.

Кўрсаткичлар Йиллар

2000 2005 2010 2011 2015Таълимга ажратилган давлат харажатларининг ЯИМдаги улуши, фоиз 6,7 7,0 7,3 7,6 7,1

Давлат бюджетидан таълим соҳасига харажатлар, млрд. сўм 220,5 991,3 4464,1 5 582,9 12162,2Таълим соҳасига сарфларнинг бюджет харажатларидаги улуши, фоиз 23,2 28,9 33,3 33,4 33,4

Таълим соҳасига сарфларнинг ижтимоий соҳа ва аҳолини қўллаб-қувватлашга ажратилган харажатлардаги улуши, фоиз 54,5 57,4 56,9 57,5 59,5



ўқув-тарбия жараёнини моделлаштиришнинг интеллектуал жиҳатидир. У ўқув жараёнини самарали ташкил этиши учун доимо дарсни режалаштириш, уни қандай амалга ошириш ва баҳолашга диққат қаратиши зарур. Буни Methods for teaching (Ўқитиш методлари) китоби муаллифлари алоҳида таъкидлашади1.

Ўқитувчи лойиҳачи сифатида дарс ўтиш ло йиҳасини (режасини), яъни технологик хари тасини ишлаб чиқади. Уни дарс жараё-нида амалга оширади ҳамда баҳолайди. Баҳолаш бир томондан таълим олувчиларни баҳолаш бўлса, иккинчи томондан ўз-ўзини баҳолаш, яъни ўтилган дарснинг ижобий жи ҳат лари ва камчиликларини баҳолаш тар-зида кечади. Тегишли равишда қарор қабул қилади ва бу жараён узлуксиз давом этади.

6. Ўқитувчининг бутун педагогик фаолияти назария билан тажриба, фан билан турмуш-нинг бирлигига асосланади. Таълим-тарбия қарама-қаршиликларни қамраб олган мурак-каб жараёндир. У билмасликдан билишга, қисман билишдан тўлиқ билишга, предмет, объек тив дунёни билишдан унинг моҳияти, боғланиш қонуниятларини ўрганишга қара-тил ган жараёндир. Педагогик жараённинг мақ сади нафақат ўқувчи-талабани тарбиялаш, ўқитишни ташкил қилишдан, балки унинг ўқитиш услублари ва улардаги барча муноса-батлар тизимини аниқлашдан иборат. Бундай мураккаб, машаққатли меҳнат педагогик ада-биётларда таъкидланишича, ўқитувчидан би -ринчи навбатда қуйидагиларни талаб қи лади:

● ақлий ва жисмоний саломатлик;● юксак ахлоқий ва инсоний фазилатлар;● кучли ва кенг қамровли билим;● методик мукаммаллик ва сайқалланган

касбий маҳорат;● нутқ маданияти, нотиқлик санъати ва

имло саводхонлиги; ● муттасил ўз устида ишлаш, малакасини

ошириш ва бошқалар.

1 Methods for teaching: promoting student learning in K–12 classrooms/David A. Jacobsen, Paul Eggen and Don Kauchak. 8th ed, 2009, р.3.

Узлуксиз таълим тизимини амалга ошириш жараёнида ёш авлодни кўнгилдагидек ўқитиш ва тарбиялаш ҳақида гап борар экан, бундай ғоят мураккаб ва кўп қиррали вазифани фақат юксак малака ва педагогик маҳоратга эга бўл-ган ўқитувчи кадрлар билангина амалга оши-риш мумкинлигини ҳаёт кўрсатиб ту рибди.

Қадимги машҳур юнон файласуфи Афлотун «Агар косиб ёмон уста бўлса, бундан давлат жуда катта нарса йўқотмайди – фақат халқ ёмонроқ кийинади, холос. Лекин ёшлар тар-биячиси агарда ўз вазифаларини ёмон ба жарса, у ҳолда мамлакатда нодон, жоҳил, билимсиз ва аҳмоқлар тоифаси ву жуд га келади», деган экан2.

Мамлакатимизда ҳам ўқитувчи кадрларга уларнинг маънавий қиёфаси, ақлий салоҳияти ҳамда касбий маҳоратига нисбатан ҳозирги куннинг заруриятидан келиб чиқиб, жиддий талаблар қўйилмоқда.

Замонавий талаб даражасида билим бериш учун, аввало, мураббийнинг ўзи ана шундай билимга эга бўлиши керак. Бу – биринчи мезон.

Америкалик олимлар орасида «Билмага-нингдан бошқасини ўқитишинг мумкин», деган фикр узоқ вақт ҳукм сурган. (Уни «Мулла билганини ўқир» деган ўзбек халқ мақоли жуда чиройли ифодалайди.) Лекин Рудольф Дрейкурснинг фикрича, предметни билиш етарли эмас. Бундан ташқари мураккаб, қийин фикр, ғоялар нинг мазмун-моҳиятини англаш, уларни тушунарли мавзуга айлантиришни билиш керак3.

Ўқитувчи учун иккинчи мезон – педагогик билим. У билишга оид соҳаларни ўрганиш даражаси, ўқув мақсади ва бошқа мақсадларни қўя билиш, дарсни режалаштириш (лойиҳа-лаштириш), қўлланиладиган метод ларни аниқ-лаш, вақт тақсимотини белгилаш, муаммоли

2 www.dates.gnpbu.ru/2-7/ Platon/platon.html; http://www.sno.pro1.ru/lib/jager/21.htm; http://www.filosense.ru/vzglyadi_platona_na_vospitanie-433.htm. – Из фундамен-тального сочинения Платона «Государство».

3 Methods for teaching: promoting student learning in K–12 classrooms / David A.Jacobsen, Paul Eggen and Don Kauchak.––8th ed, 2009, р.3.



саволлар қўйиш, бажариладиган ишлар тар-тиб-қоидаларини ишлаб чиқиш ҳамда масала-машқлар, тестлар ва бошқа топшириқлар тай-ёрлашни ўз ичига олади.

Учинчи мезон ўқитиш, ўргатиш кўникмаси бўлиб, у қандай стратегия, усуллар, методлар, топшириқлар ёрдамида ўқувчи-талабаларни фанни ўрганишга жалб эта олишдан иборат.

Қўйилган талабларни иқтисодий фанлардан дарс берувчи ўқитувчиларга нисбатан қўлла-сак, иқтисодчи-педагог қандай бўлиши керак-лигини ХХ асрнинг буюк иқтисодчиси Жон Мейнард Кейнсдан кўра ҳеч ким яхшироқ тас-вирлай олмаган: «Истеъдодли ёки оддий билимдон иқтисодчилар энг камёб зотлар бў лишади. Предмет енгил, лекин унда муваф-фақият қозонганлар саноқли. Парадокс шун-даки, яъни уни шундай далил билан изоҳлаш мумкинки, иқтисодчи-педагог истеъдоднинг камёб комбинацияси эгаси бўлиши керак. У жуда кам ҳолларда бирга қўшилиши мумкин бўлган бир қанча соҳада ўз қобилияти билан етук даражага эришган бўлиши лозим. У мате-матик, тарихчи, давлат одами, файласуф, пси-холог, педагог … бўлиши, символлар тилини билиши, ўз фикрини аниқ терминлар, тушун-чалар орқали ифодалай билиши керак. У хусу-сийликда умумийликни кўра билиши, бир вақтнинг ўзида абстрактлик билан аниқликни эсида сақлаши зарур. У ҳозирни келажак учун ўтган давр нигоҳидан ўрганишни билиши керак»1.

Республикамизда глобал миқёсдаги ўзга-ришлар ҳамда барча масалалар кўп жиҳатдан кадрларга бориб тақалишини ҳи собга олиб, ривожланган мамлакатлар ва ўз тажрибамиз-дан келиб чиқиб, таълим тизимининг сифа-тини оширишда ўқитувчилар, уларнинг билим ва маҳорати асосий роль ўйнашини назарда тутиб, уларнинг замон талабларига жавоб бериши ва унинг даражасини аниқлаш зарур-лиги, бунинг учун мувофиқ равишда унинг мезонларини ишлаб чиқишга диққат-эътибор қаратилди.

1 economics.studio/...istoriya/predislovie-85732.html.

Педагогик фаолият билан шуғулланувчилар олдига қўйиладиган малака талаблари аниқ ва тушунарли бўлиши, уларни ўз-ўзларини баҳолашлари ва мувофиқ равишда ўз устла-рида мунтазам ишлашларини таъминлашини назарда тутиб, Oлий вa ўртa мaxсус тaълим вaзирлиги тoмoнидaн ўқитувчи вa кaсбий тaъ-лим ўқитувчисининг лaвoзим мaжбуриятлaри, вaзифaлaри, мутaxaссислиги бўйичa ишлaб чиқaриш теxнoлoгиялaри, иқтисoд, ишлaб чиқaриш вa бoшқaришни тaшкил этиш aсoс-лaрини билиши, амaлгa oшира олиши керaк-лиги белгиланган. Ўзбекистoн Респуб ликaси Президентининг 2012 йил 28 майдаги «Мaлaкaли педaгoг кaдрлaр тaйёрлaш ҳaмдa ўртa мaxсус, кaсб-ҳунaр тaълими муaссaсa-лaрини шундaй кaдрлaр билaн тaъминлaш тизи мини янaдa тaкoмиллaштиришгa oид чoрa-тaдбирлaр тўғрисидa»ги ПҚ-1761-сoн қaрoри, 2017 йил 16 февралдаги «Олий ўқув юртидан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги ПФ-4958-сон фармони, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 28 декабрдаги «Олий ўқув юртидан кейинги таълим ҳамда олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрларни аттестациядан ўтказиш тизимини такомиллаш-тириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 365-сон қарори, 2015 йил 2 мартдаги 36-сон қарори билан тасдиқланган «Магистратура тўғри-сидаги Низом» ва бошқа меъёрий ҳужжатлар айнан ана шу мақсад-вазифаларни амалга оширишга қаратилган.

Республикамиз Президенти Ш.Мирзиёев-нинг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бў йича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон фармони ўқитувчилар масъулия-тини янада оширади. Фармоннинг мазмун-моҳиятини ўқувчи-талабалар онгига етказиб-гина қолмай, уни амалга оширилишини таъ-минлаш ва бу йўлда шаҳдам ҳаракат қилиш, қадам ташлашга йўналтириш муҳим аҳамият касб этади.




1. Kaримов И.A. Европа хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг «Taълим кела-жакка йўналтирилган сармоя» минтақавий конференция иштирокчиларига йўлланган табрик. // «Mаърифат» газетаси, 2004 йил 7 апрель.

2. Тожибоева Д., Йўлдошев А. Махсус фанларни ўқитиш методикаси. Дарслик. - Т.: «Фан ва технология», 2009.

3. Альманах «Узбекистан» 2013. – Т.: Центр экономических исследований, 2013.4. Ўзбекистон рақамларда. – Т., 2015. 5. Methods for teaching: promoting student learning in K–12 classrooms / David A.

Jacobsen, Paul Eggen and Don Kauchak. –8th ed., 2009.6. http://www.mf.uz – Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги расмий веб-сайти.7. http://www.stat.uz – Ўзбекистон Республикаси Давлат статистикаси қўмитаси рас-

мий веб-сайти.8. http://gtmarket.ru/ratings/human-development-index/human-development-

index-info9. www.dates.gnpbu.ru/2-7/Platon/platon.html10. http://www.filosense.ru/vzglyadi_platona_na_vospitanie-433.htm11. economics.studio/...istoriya/predislovie-85732.html



Назарова Ф.У., Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети «Минтақавий иқтисодиёт ва менежмент» кафедраси катта ўқитувчиси

ОЛИЙ ТАЪЛИМДА БАҲОЛАШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

НАЗАРОВА Ф.У. ОЛИЙ ТАЪЛИМДА БАҲОЛАШ ТИЗИМИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ

Мақолада олий таълим тизимида талабаларни баҳолашнинг услубий мезонлари ҳамда олий таълимда таълим сифатини таъминлаш масалалари таҳлил этилган. Шунингдек, олий таълим муассасаларида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими тўғри-сидаги Низомда кўрсатилган тамойиллар асосида талабалар билимини баҳолашнинг ўзига хос хусусиятлари ва бу борада юзага келаётган муаммолар ёритилган. Олий таълимда талабалар билимини баҳолаш жараёнини такомиллаштириш масалаларига эътибор қаратилган.

Таянч сўз ва тушунчлар: инновацион ривожланиш, инсон салоҳияти, малакали мутахассис, олий таълим, таълим сифати, рейтинг тизими.

НАЗАРОВА Ф.У. ОСОБЕННОСТИ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ СИСТЕМЫ ОЦЕНКИ В ВЫСШЕМ ОБРАЗОВАНИИ

В статье расматриваются методологические аспекты оценки студентов ВУЗов. Также про-анализированы пути обеспечения качества образования. Излагаются характерные черты оценки студентов по принципам положения о рейтинговой системе, а также рассматриваются некоторые проблемы и пути решения оценки знания студентов.

Ключевые слова и понятия: инновационное развитие, человеческий потенциал, квалифи-цированный специалист, высшее образование, качество образования, рейтинговая система.

NAZAROVA F.U. THE PECULIARITIES OF ESTIMATION SYSTEM IMPROVMENT IN HIGHER EDUCATION

In the article are discussed methodological grounds of students evaluation at system of higher education. There is analyzed issue of quality education supplying at higher education. Highlighted specific characters of students’ knowledge evaluating on basis of Rating system of evaluating and controlling knowledge of students Statute principles at higher education institutes and emphasized problems occurring in this process. As well is viewed the process of evaluating the knowledge of students at higher education. There are developed suggestions to improve the students knowledge evaluation.

Keywords: innovation development, human potential, skilled personnel, higher education, quality of study, rating system.

17ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ


ХХ асрнинг сўнгги чорагидан бошлаб илмий-техника тарақ қиётининг жадаллашуви меҳнат фаолиятида йирик ўзгаришларни келтириб чиқарди.

Одатдаги технологиялар мослашувчан иш лаб чиқариш мажмуалари, робототехника, компьютер техникаси ва замонавий алоқа воситаларига боғлиқ бўлган илмталаб ишлаб чиқариш, инновацион фаолиятга ўз ўрнини бўшатиб бермоқда. Бу соҳаларнинг кенгайиши ташкилот ва корхоналарда ходимлар сонининг қисқариши, юқори малакали раҳбар ва кадр-ларга талабнинг ортишига сабаб бўлмоқда. Бир ишчи томонидан ҳаракатга келтирилади-ган капиталнинг қиймат ҳажми ошиб бораёт-ганлиги кузатилмоқда. Иш жойидаги ваколат-нинг ошиб бораётганлиги, ишлаб чиқариш жараёнининг назорати ишчи томонидан амал га оширилаётганлиги – замонавий ташки-лотларнинг хусусиятидир. Бу жараён ташкилот, умуман жамиятда инсон салоҳиятини муттасил ривожлантириб боришни тақозо этади.

Ўзбекистон Республикаси Биринчи Прези-денти Ислом Каримов таъбири билан айтил-ганда, «Инсон салоҳияти энг фаол, энг бунёд-кор омил бўлиб, у мамлакатнинг ислоҳотлар ва туб ўзгаришлар йўлидан тинимсиз илгари-лаб боришини таъминлаб беради. Бу омил-нинг кучи ва таъсири, энг аввало, юксак маъ-навият билан, жамиятнинг иқтисодий ва ижти-моий ривожланиш даражаси билан белгила-нади. У аҳолининг билимдонлик даражаси, иш билан бандликнинг профессионал-малака тузил маси ва бошқа кўпгина шарт-шароитлар орқали шаклланади»1.

Ўзбекистоннинг инновацион ривожланиш йўлига ўтиши кўп жиҳатдан таълим тизими-нинг ҳолати ва жамиятнинг илмий-тадқиқот салоҳияти билан белгиланади. Бугунги кунда барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш инно-вацион иқтисодиётнинг асосий ресурслари ҳисобланган интеллектуал капитал, илм-фан ва таълим салоҳиятининг шаклланиши билан боғлиқ, чунки барча тармоқларда хўжалик фаолияти интеллектуал ташкил этувчилари-нинг роли ошиб бормоқда. Кадрлар тайёрлаш рақобатбардошлик салоҳиятини оширишга олиб келадиган ва инновацион ривожланиш

1 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарорлик йўлида. 6-жилд. – Т.: «Ўзбекистон», 1998. -208-б.

имкониятини тақдим этадиган стратегик ре сурс мақомига эга бўлмоқда. Шу сабабли ишонч билан айтиш мумкинки, рақобатбардош таълим тизимисиз рақобатбардош иқтисо-диёт ни шакллантириб бўлмайди.

Ўзбекистонда мустақиллик йилларида амал га оширилаётган туб иқтисодий ислоҳот-лар жамиятни ижтимоий-иқтисодий қайта қуриш ва истиқболда барқарор ривожла-нишни таъминлашга мос таълим тизимини барпо этишни талаб этди. Шу боис Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов ташаббуси билан «Таълим тўғри-сида»ги Қонун қабул қилинди ва ушбу ҳужжат асосида Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ишлаб чиқилиб амалиётга жорий этилди. Таъ-лимнинг янги моделини қабул қилишдан асо-сий мақсад – мамлакатимизнинг салоҳиятли, қобилиятли, илмга, янгиликларга интилувчи ёшлари ва фуқароларининг яратувчилик имко-ниятларидан тўлиқ ва самарали фойдаланган ҳолда унинг тараққиётини таъминлашдан ибо-ратдир.

Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғри сида»ги Қонуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг қабул қилиниши таълим мазмуни ва сифатининг тубдан ўзгаришига олиб келди. Таълим муассасаларининг таълим-тарбия жараёнига давлат таълим стандартлари (ДТС) ва давлат талаблари жорий этилди.

Мамлакатимизда таълимга миллатнинг маъ-навий ва маданий ривожини, унинг интеллек-туал салоҳиятини юксалтириш омили сифатида қаралмоқда, шу боис Ўзбекистон Республи-каси Биринчи Президенти «... янги давлат барпо этишда миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида тарбияланган, мамлакати-мизни модернизация қилиш ва замонавий демократик жамият қуриш йўлидаги мураккаб ва кенг кўламли вазифаларни ҳал этишга қодир бўлган янги авлод кадрларини тайёр-лаш масаласи муҳим принципиал ва ҳал қилувчи аҳамиятга эга»2, деб таъкидлаган.

2 Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. // «Халқ сўзи» газетаси, 2007 йил 31 август.

18 ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Ўзбекистон Республикаси Биринчи Прези-денти Ислом Каримовнинг олий таълим тизи-мига оид 10 дан ортиқ фармон ва қатор фар-мойишлари, Вазирлар Маҳкамасининг 50 дан ортиқ қарор ва фармойишлари, шунингдек, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги вако-латига кирувчи масалалар юзасидан меъёрий-ус лубий ҳужжатлар қабул қилинди.

Бугунги кунга қадар таълим тизимини туб-дан ислоҳ этиш, таълим-тарбия жараёнларини оқилона, илмий асосда ташкил этиш, мамлакат манфаатлари йўлида малакали, салоҳиятли кадр-мутахассисларни ўстириш, шаклланти-риш каби давлат аҳамиятига молик вазифа-ларга асосий эътиборни қаратган ҳолда, таъ-лим тизимининг ўзак тармоғи ҳисобланган олий таълим фаолиятини такомиллаштириш йўлида олиб борилаётган ислоҳотлар ўз сама-расини бермоқда.

Ҳозирги кунда мамлакатимизда таълим тизимига йўналтирилаётган катта ҳажмдаги инвестициялар мамлакатда таълим тизими-нинг янада ривожланишига замин яратишга қаратилган бўлиб, унинг энг илғор мамлакат-ларда шакллантирилган ва фаолият кўрса-таётган таълим тизимлари қаторидан жой оли-шига шарт-шароитлар яратмоқда.

Ҳар бир тармоқ ва соҳаларда кадрлар маса-ласи долзарб аҳамиятга эга бўлган бугунги кунда замон талабига жавоб берувчи мутахас-сисларни тайёрлаб бериш ҳар бир олий ўқув юртининг бирламчи вазифасидир.

Бунинг учун таълим сифатини таъминлаш-нинг асосий йўналишлари – ўқув жараёнида замонавий ахборот-коммуникация технология-лари ва инновацион педагогик технологиялар-дан кенг фойдаланиш ва уларни самарали татбиқ этиш муҳим ҳисобланади.

Таълим сифати – инсон ҳаёт-фаолияти си фатини ошириш ҳамда жамиятнинг ижти-моий-иқтисодий ривожланиши, маънавий юксалиши ва аниқ мақсадга эришишда фойда-ланиш учун зарур бўладиган, қўлланиладиган, асос бўладиган аниқ шароитларда талаб эти-либ олинган билимлар мажмуидир.

Таълим сифатини ошириш долзарб аҳа-миятга эга бўлган ушбу даврда, таълим мазму-нини бойитиш, унинг самарадорлиги, натижа-вийлигини таъминлаш, таълим олувчи ва таъ-лим берувчи учун моддий ва маънавий базани

кенгайтириш, уларнинг эркин илмий-ижодий фаолиятини ривожлантиришни тақозо этади.

Моддий база деганда, таълим жараёнини ташкил этиш ва олиб бориш учун лозим ҳисоб-ланган техника ва хавфсизлик қоидалари, санитария-гигиена талабларига жавоб беради-ган бино ва иншоотлар, жиҳоз, ускуналар, тех-ника воситалари, технологик ишланмалар, замонавий лабораториялар, участка ва май-донлар ҳисобланса, маънавий база таълим субъектларининг меҳнат фаолиятини, таъкид-лаш жоизки, таълим – илмий-ижодий жараён, у эркинликни, мустақилликни талаб этади, илмий асосда ташкил этиш, вақт меъёрларини оқилона тақсимлаш, таълим менежменти тамойиллари асосида бошқарувни ташкил этиш, ушбу соҳа ҳужжатчилигини соддалашти-риш, илмий фаолиятни кенгайтириш ва рағ-батлантиришни ўзида акс эттиради.

Таълим олувчилар таълими сифати якуний натижага таъсир этувчи энг асосий ва муҳим кўрсаткич ҳисобланади. Чунки таълим жа раёни марказида айнан таълим олувчилар туради.

Таълим сифатини ошириш бир қанча мезонларга боғлиқ бўлиб, талабалар били-мини назорат қилиш ва ба ҳолаш шулардан биридир.

Баҳолаш тизимини оқилона ташкил этиш, юзага келиши мумкин бўлган муаммо ва кам-чиликларнинг олдини олиш, бартараф этиш, ушбу жараённинг самарадорлигини ошириш, яъни ҳар бир талабанинг мавжуд фан юзаси-дан белгиланган талаб асосида ўзлаштирганини қайд этиш ёки ўз устида ишлаш кўникмаларини ривожлантириш олий таълим тизимининг услубий аҳа миятга эга бўлган вазифаларидан бири ҳи собланади.

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта мах-сус таълим вазирининг 2009 йил 11 июндаги 204-сон бўйруғига кўра қабул қилинган «Олий таълим муассасаларида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисидаги Низом» ушбу жараённи бошқариш, ташкил этиш ва амалга ошириш учун асос бўлиб хизмат қилади1.

Ушбу низомда талабалар билимини назорат қилиш ва рейтинг тизими орқали баҳолашдан мақсад таълим сифатини бошқариш орқали рақобатбардош кадрлар тайёрлашга эришиш,

1 www.edu.uz



талабаларнинг фанларни ўзлаштиришида бўшлиқлар ҳосил бўлишининг олдини олиш, уларни аниқлаш ва бартараф этишдан иборат эканлиги таъкидланган.

Ўтган давр мобайнида таълим тизимини ривожлантириш ҳамда таълим сифатини оши-риш мақсадида талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун жорий назорат талабанинг фан мавзу-лари бўйича билим ва амалий кўникма дара-жасини аниқлаш ва баҳолаш усули (семинар, лаборатория ва амалий машғулотларда оғзаки сўров, тест ўтказиш, суҳбат, назорат иши, кол-локвиум, уй вазифаларини текшириш ва шу каби бошқа шаклларда) сифатида, оралиқ назорат (бир семестрда икки марта ёзма, оғзаки, тест ва ҳоказо шаклларда) семестр давомида ўқув дастурининг тегишли бўлими тугаллангандан кейин талабанинг билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули сифатида, якуний назорат (таянч тушунча ва ибораларга асосланган «Ёзма иш») семестр якунида муайян фан бў йича назарий билим ва амалий кўник-маларни талабалар томонидан ўзлаштириш да ражасини баҳолаш усули сифатида ўтка-зилади.

Талабаларнинг билим савияси, кўникма ва малакаларини назорат қилишнинг рейтинг тизими асосида талабанинг ҳар бир фан бўйича ўзлаштириш даражаси баллар орқали ифодаланади.

Талабанинг фан бўйича ўзлаштириш кўрсат-кичини назорат қилишда қуйидаги намунавий мезонлар тавсия этилади, масалан аъло баҳо – 86–100 балл учун талабанинг билим даражаси қуйидагиларга жавоб бериши лозим:

– хулоса ва қарор қабул қилиш;– ижодий фикрлай олиш;– мустақил мушоҳада юрита олиш;– олган билимларини амалда қўллай олиш;– моҳиятини тушуниш;– билиш, айтиб бериш;– тасаввурга эга бўлиш.Педагогик амалиётдан бизга маълумки,

ушбу низомда кўрсатилган меъёрий талаб ва кўрсатмаларга тўлиқ риоя этиш мураккаб кечади. Чунки таълим тизими субъектлари (таълим олувчи ва таълим берувчи) фаолия-тини самарали ташкил этиш ва бошқариш

жараёнида, дарсларнинг ўз муддатида ҳамда сифатли ўтишини олиб боришда бир қанча ички ва ташқи таъсирлар, объектив ва субъек-тив сабаблар – байрам ва таътил кунлари, маънавий-маърифий тадбирлар, керакли тех-ник воситаларнинг етишмовчилиги, талаба ёки ўқитувчининг касаллиги ёки узрли сабаб билан дарсда иштирок эта олмаслиги ва бошқалар сабабли талаба томонидан ўзлаштирилиши лозим бўлган билим ёки кўникманинг талаб даражасида бўлмаслиги учраб турадиган ҳолдир.

Бундан ташқари, ҳар бир назорат турининг мазмунини ташкил этувчи баҳолаш усуллари – оғзаки сўров ўтказиш, тест топшириқларини текшириш, эссе ёзиш, кейс ечиш, рефератлар тайёрлаш, лойиҳалар ишлаб чиқиш орқали мустақил билимни шакллантириш вазифала-рини баҳолаш доимий равишда такомиллашиб бориши керак бўлган, ҳар бир ўқитувчининг алоҳида баҳолаш услублари ва воситаларидан ташкил топган усул ва услублар мажмуасидир.

Шу билан бирга, республикамизда таълим тизимини оптималлаштириш мақсадида олиб борилаётган ислоҳотлар ушбу соҳада кўплаб ўзгаришларни ҳосил қилди ва бу жараённинг тезлиги амалий шарт-шароитларни етарли ҳисобга олмаслик натижасида ўқув жараёнида қийинчиликларни келтириб чиқарди.

Айниқса, иқтисодиёт таълими соҳасида кўплаб бакалавриат йўналишларининг ёпи-лиши, кафедра ва факультетларни сақлаб қолиш мақсадида янги йўналишларнинг очи-лиши янги фанлар сонининг ошишига олиб келди.

Қисқа муддатлар ичида ўқитувчи янги мате-риал ва манбаларни ўзлаштириши ҳамда ушбу янги фан юзасидан талаба билимини баҳо-лашнинг савол, топшириқ, вазифаларини ҳам ишлаб чиқишга мажбур бўлди. Бу эса талаба билимини баҳолашнинг рейтинг тизимида кўрсатилган бир қанча, жумладан, талабалар билимини холис ва адолатли баҳолаш, талаба-ларнинг фанлар бўйича комплекс ҳамда узлук-сиз тайёргарлигини таъминлаш, ўқув жараёни-нинг ташкилий ишларини компьютерлашти-ришга шароит яратиш каби тамойилларига тўлиқ амал қилмаслик ҳолатларини келтириб чиқарди.

Юқоригилардан келиб чиққан ҳолда, таъ-лим тизимини ислоҳ этиш даври мобайнида



шаклланган илмий-амалий услубият, кенг тан олинган хорижий тажриба намуналарига таян-ган ҳолда қуйидаги таклиф ва тавсияларни ўринли деб топдик:

1. Тест синовларини ўтказишни тако-миллаштириш. Таълим соҳасидаги тест синови – тестдан ўтувчиларнинг маълум ўқув фанлари ёки таълим дастурлари бўйича тайёр-гарлиги даражасини холис баҳолаш усулидир. Тест синовлари натижалари тест топшириқ-ларининг сифатига боғлиқ, шунинг учун топшириқларни ишлаб чиқишда замонавий тестология фани назарияси ва амалиётига асосланган талабларни инобатга олиш зарур.

Тестология шахснинг турли хил хусусиятла-рини махсус ишлаб чиқилган тестлар ва уларни талқин қилиш усуллари ёрдамида баҳолаш имкониятларини ўрганувчи фан бўлиб, тесто-лог тестологиянинг назарий ва амалий маса-лалари билан шуғулланувчи мутахассисдир1.

Бугунги кунда тест тизими миллий таълим тизимида кенг қўлланилади. Олий таълимда ҳам тест синовлари объектив баҳолашнинг дастаги сифатида муҳим воситага айланган.

Лекин 5-10 та тест саволи ва 2 та назарий савол билан 20-30 назорат баллари қўйилиб, баҳолаш амалга оширилмоқда.

Қоғозда тест саволларини олган талаба, ўқитувчи қанча хушёр бўлмасин, барибир кўчирмачилик қилиш эҳтимоли бор.

Бу жараён компьютер техникаси ва техно-логияси ёрдамида ташкил этилиши ва ўтка-зилиши керак. Чунки тест тизимининг сама-раси электрон воситалар билан узвий боғ-лиқликка эга: тест саволларининг мураккабли-гини ошириш, кетма-кетлигини ўзгартириш, вақтни тўғри тақсимлаш каби тест синовининг сифатини таъминловчи талабларни бажариш учун муҳим ҳисобланади.

Курс учун ажратилган аудитория соатининг 70-80%и ўтилгандан кейин (қанча мавзу кўп ўтилса, тест саволларининг сони ошади, маз-муни ўзгаради) тест синовини ўтказиш мақсадга мувофиқ бўлади, деб ўйлаймиз.

1 Тестология бўйича русча-ўзбекча, ўзбекча-русча изоҳли терминологик луғат-минимум. / Техника фанлари доктори Б.М.Исмаиловнинг умумий таҳрири остида. – Т.: Давлат тест маркази, 2005. –136-б.

Инсоний омилни ҳисобга олган ҳолда, тала-бага фан юзасидан икки маротаба тест сино-вини топширишга рухсат бериш керак, деб ҳисоблаймиз.

Тест натижалари электрон тарзда олинган-лиги туфайли талабанинг фан юзасидан ўзлаш-тириш даражасини умумий бошқарувнинг турли босқичларида кузатиш мумкин.

Тест синовларини жорий назорат сифатида ўтказиш, умумий балнинг 40%и миқдорида баҳолашни таклиф этамиз.

2. Мустақил таълим. Олий таълим тизи-мида мустақил таълим Ўзбекистон Республи-каси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги-нинг 2009 йил 14 августдаги 286-буйруғига 1-илова2 – Талабалар ишини ташкил этиш ва назорат қилиш бўйича Йўриқнома асосида ташкил этилади.

Талабанинг мустақил ишидан асосий мақсад – ўқитувчининг раҳбарлиги ва назо-рати остида муайян ўқув ишларини мустақил равишда бажариш учун билим ва кўникма-ларни шакллантириш ва ривожлантиришдир. Талабанинг мустақил ишини ташкил этишда қуйидаги шакллардан фойдаланилади:

● айрим назарий мавзуларни ўқув адабиёт-лари ёрдамида мустақил ўзлаштириш;

● берилган мавзулар бўйича ахборот (ре ферат, тақдимот) тайёрлаш;

● назарий билимларни амалиётда қўллаш;● махсус адабиётлар бўйича фаннинг бўлим

ёки мавзулари устида ишлаш.Одатда мустақил таълим ўз ичига амалий

машғулотларга тайёргарлик ҳамда мавзу бў -йича реферат сифатида тақсимланади.

Мустақил таълимнинг мавзу ҳамда савол-лари фаннинг бошланиш даврида тақсимла-ниши, топширилиш муддатлари фанлар кеси-мида келиши зарур. Чунки бир неча фанлар-дан мустақил таълим топшириғи бўлган талаба семестр охирида уларни сифатли топширишга имкони чекланиб қолаётганлигининг гувоҳи бўлмоқдамиз.

Кўп ҳолларда «тайёр» рефератлар интернет хизмати сотувчисининг товари сифатида ўқи-тувчи қўлига келиб тушмоқда.

2 www.edu.uz



Семестр охирида кўпайиб кетган топши-риқлар, йиғилиб қолган вазифалар талабалар томонидан ўзлаштирилиши лозим бўлган би лим нинг сифатига таъсир кўрсатмоқда.

Шу сабабли, рейтинг тизими талабларидан келиб чиққан ҳолда, семестр давомида балл юкини тенг тақсимлаш, бунинг учун фан хусу-сиятларидан келиб чиқиб, ўқитувчига лозим топилса тизимга керакли ўзгартириш ва қўшим чаларни қўшиш имконини бериш керак, деб ўйлаймиз.

Амалий машғулотлар давомида муҳокама қилинган, тадқиқ этилган мустақил иш савол-лари, эссе, кейс ечими, лойиҳа ва рефератлар тарзида бажарилиб, ўқитувчига топширилса, мақсадга мувофиқ бўлиши мумкин. Амалий машғулотларда мустақил ишларнинг муҳокама этилиши ўқитувчига берилган вазифани талаба томонидан қандай қабул қилингани, бажари-лиш жараёни, талабанинг бу вазифа юзасидан компетентлиги, салоҳияти маълум бўлади. Шу билан бирга талаба ўзи учун керакли йўл-йў-риқларни ўқитувчидан сўраб билиши мумкин.

Ўттиз балл атрофида баҳоланадиган оралиқ назоратларга тўхталадиган бўлсак, агар мисол ёки масала бўлса маъқул синов воситасидир, лекин назарий саволларни бу йўл билан тек-шириш ҳам маънавий эскирган, ҳам моддий жиҳатдан сермеҳнат жараёндир.

Бугунги кунда телефон ва бошқа замонавий гаджетлар билан «қуролланган» талабалар-нинг қўлда кўчириб ёзган ёзма ишлари ўрнига электрон тарзда бажарилган ишни текшириш ўқи тувчи учун қулай ва самарали. Албатта ўз фикрини мустақил баён этган ишга масъулият билан ижодий ёндашган талабанинг иши мақсадга мувофиқ бўлади ва ижобий баҳо-ланиши мумкин.

Мустақил таълим оралиқ назорат сифатида баҳоланиб, унга умумий балнинг 30%ини ажратиш мақсадга мувофиқ бўлади, деб ўйлаймиз.

3. Оғзаки сўров. Биламизки, якуний назо-рат ҳафталиги ёзма ишлар давридир. 80 дақиқа давомида талаба 30 баллик ишни ёзиб бериши керак. Тушунча ва фикрларни асослаши, ама-лиёт билан боғлаши, хулосалар қилиши лозим.

Вақт мезони нуқтаи назаридан белгиланган шартнинг тўғрилига шубҳаланиш мумкин.

Якуний назоратни фан турига қараб, ёзма-оғзаки имтиҳон тарзида ташкил этиш таълим сифатининг ошишига хизмат қилади, деб ўйлаймиз.

Ҳар бир фан якунида саволлар тўпламидан иборат бўлган билетлар асосида имтиҳон – якуний назоратни ташкил этиш мумкин, бунда талабага саволларга ёзма, оғзаки тайёрла-нишга имконият берилади.

Тест синови ёрдамида талабанинг назарий билим ва тушунчаларни нечоғлик ўзлаштир-гани текширилса, имтиҳон шаклидаги оғзаки сўровда ўқувчининг нутқи, фикрлаш доираси, салоҳияти, фанга муносабати, билими баҳо-ланади.

Якуний назорат ёзма-оғзаки имтиҳон тар-зида ўтказилиб, унга умумий балнинг 30%ини ажратиш мумкин.

Олий таълим тизимида талабалар билимини самарали баҳолаш тизимини доимий такомил-лаштириб бориш долзарб вазифадир. Бунда таълим йўналишлари, фанлар хусусияти, мута-хассислик талабларини ҳисобга олиш айниқса муҳим. Мутахассислик хусусиятларига қараб баъзи фанларни баҳолаш жараёнини содда-лаштириш мумкин. Тест синови, тест синови ва мустақил иш, тест синови ва ёзма иш, тест синови ва оғзаки имтиҳон каби баҳолаш тур-лари билан курсни якунлашни жорий қилиш талабаларнинг мутахассислик фанларини чу қур ва самарали ўзлаштиришларига замин яратиши мумкин, деб ҳисоблаймиз.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, мам-лакат ижтимоий-иқтисодий тараққиёти йўлида малакали кадрлар, кенг билимли мутахассис-ларни тайёрлаб бериш олий таълимнинг бир-ламчи вазифаси экан, бу мақсадга таълим си фатини мавжуд имкониятлар, таълим бе риш-нинг халқаро тан олинган усул ва воситалари-дан унумли фойдаланиб изчил равишда мутта-сил ошириб бориш, таълим тизимининг асосий бўғини бўлган профессор-ўқитувчи ларга меҳ-нат фаолиятларида ўсиш имкониятларини яра-тиб бериш орқали эришиш мумкин.




1. Ўзбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. – Т.: «Шарқ», 1997. 2. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирининг 2009 йил

11 июндаги 204-сон бўйруғига биноан қабул қилинган Олий таълим муассасаларида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисидаги Низом.

3. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарорлик йўлида. 6-жилд. – Т.: «Ўзбекистон», 1998.

4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг 16 йиллик мустақил тараққиёт йўли. // «Халқ сўзи» газетаси, 2007 йил 31 август.

5. Каримов И.А. Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. – Т.: «Ўзбекистон», 2013.

6. Тестология бўйича русча-ўзбекча, ўзбекча-русча изоҳли терминологик луғат-минимум. / Техника фанлари доктори Б.М.Исмаиловнинг умумий таҳрири остида. – Т.: Давлат тест маркази, 2005. Рус ва ўзб. тил. –136-б.

7. Курдюмова И.М. Оценка качества профессионального образования в Великобри-тании. – М.: Издательский центр НОУ ИСОМ, 2003. –С. 36.

8. Кузьмина Н.В. Профессионализм личности преподавателя и мастера производ-ственного обучения. - М.: «Высшая школа», 1990.

9. www.stat.uz10. www.norma.uz11. www.edu.uz



Алимардонов З.Ш.,Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Тошкент олий ҳарбий техника билим юрти «Умумҳарбий фанлар» кафедраси ўқитувчиси, капитан

ЎҚУВ ЖАРАЁНИДА ҲАРБИЙ ХИЗМАТЧИЛАРНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

АЛИМАРДОНОВ З.Ш. ЎҚУВ ЖАРАЁНИДА ҲАРБИЙ ХИЗМАТЧИЛАРНИНГ КАСБИЙ КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Мақолада ўқув жараёнида ҳарбий хизматчиларнинг касбий компетентлигини шаклланти-риш йўналишлари, механизмлари, ривожлантиришнинг шарт-шароитлари ва имкониятлари-дан унумли фойдаланиш тўғрисида сўз юритилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: ўқув жараёни, ҳарбий хизматчилар, педагог кадрлар, компетент-лик, компетенция, ривожлантириш, шакллантириш.

АЛИМАРДОНОВ З.Ш. ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ ВОЕННОСЛУЖАЩИХ В ПРОЦЕССЕ ОБУЧЕНИЯ

В статье речь идёт о направлениях и механизмах формирования профессиональной компе-тентности военнослужащих в процессе их обучения, об эффективном использовании условий и возможностей их развития.

Ключевые слова и понятия: процесс обучения, военнослужащие, педагогические кадры, компетентность, компетенция, развитие, формирование.

ALIMARDONOV Z.SH. THE MILITARY STAFF’S PROFESSIONAL COMPETENCE FORMATION DURING EDUCATIONAL PROCESS

The article contains information about development of professional competence in military education, the formation of professional competence’s development directions, and effective implementation of existing conditions and opportunities.

Keywords: educational process, military staff, pedagogue staff, competence, development, formation.



Бугунги кунда мамлакатимиз халқининг тинч-осуда ҳаётини ҳимоя қилиш заруриятидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилаётган ҳарбий ислоҳотларнинг талабларидан бири Қуролли Кучларимиз учун юқори малакали мутахассислар, юксак интеллектуал, маънавий-ахлоқий сало-ҳиятга эга бўлган, касбий компетентлиги юқори даражада шаклланган ҳарбий кадрларни тайёрлашдан иборат.

Мамлакатимизда ҳарбий таълим тизимини такомиллаштириш ва уни ҳозирги замон талаб-ларига мослаштириш, замонавий таълим тех-нологияларига асосланган жаҳон андозалари даражасидаги тизимни яратиш умумдавлат сиёсатининг муҳим таркибий қисмларидан бири ҳисобланади.

Қуролли Кучларимизнинг илк шаклланиш йиллариданоқ профессионал ҳарбий кадр-ларни тайёрлаш ва ҳарбий хизматчиларнинг соҳа бўйича билимларини ошириш, кўник ма-ларини мустаҳкамлаш масаласига катта эъти-бор қаратилди. Ушбу устувор масала бугун ҳам ўз долзарблигини йўқотгани йўқ.

Зеро, Ўзбекистон Республикаси Прези-денти, Қуролли Кучлар Олий Бош Қўмондони Ш.Мирзиёев Қуролли Кучлар ташкил этилганли-гининг 25 йиллиги муносабати билан Ватан ҳимоячиларига йўллаган байрам табригида «Ҳозирги вақтда жаҳонда ва минтақамизда ҳарбий-сиёсий вазият кескин ўзгариб, миллий ва глобал хавфсизлик соҳасида хатар ва таҳдидлар тобора кучайиб бормоқда. Ана шун-дай ўта масъулиятли вазият ва ҳаётнинг ўзи эришган барча ютуқларимизни, шу билан бирга, йўл қўйган камчиликларимизни чуқур ва танқидий таҳлил қилишни барчамиздан талаб этмоқда»1, деб таъкидлаган эди.

Шу муносабат билан ҳарбий хизматчилар-нинг ўқув жараёнида касбий компетентлигини шакллантириш учун реал ҳаётда ва касбий амалиётда асосий компетентлигини қўллаш қобилиятига эга бўладиган олий ҳарбий таъ-лим муассасалари профессор-ўқитувчилари таркибини қайта тайёрлаш, уларнинг малака-сини ошириш имкониятларидан кенг фойдала-ниш мақсадга мувофиқдир. Ўқув жараёнида компетентли ёндашув, ҳарбий хизматчилар-нинг касбий ва бошқа шахсий сифатларини

1 Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари ташкил этилганининг 25 йиллиги муносабати билан Ватан ҳимоячиларига байрам табриги. // «Постда» газетаси, 2017 йил, 3-сон.

шакллантиришга йўналтирилган бўлиб, улар-нинг интеллектуал салоҳияти ва жанговар қоби лиятларини ошириш имконини беради.

Компетентли ёндашувнинг мақсади таълим сифатини таъминлашдир. Таълим тизимини такомиллаштириш муаммолари бўйича чоп этилган ҳужжатларнинг таҳлили шуни кўр-сатадики, таълим мазмунининг янгиланишида асосий бирлик сифатида компетентлик ва ком-петенция қаралмоқда2.

«Компетенция» ва «компетентлик» тушунча-лари илк бор АҚШда қўлланган бўлиб, «инсон-нинг билимларига асосланган, ижти моий-касбий ҳаёти фаолиятида белгиланган шахсий ва интеллуктуал тажрибаси» сифатида талқин этилмоқда3.

«Компетенция», «компетентлик», «компе-тентли» тушунчаларининг ўзи адабиётларда ва луғатларда келтирилган. Масалан, «Инглизча-ўзбекча луғат»да4 қуйидагича таъриф келтири-лади: «компетенция» «компетент» (лот. competenсе – омилкорлик, хабардорлик, бирор белгиланган соҳани тушунадиган, биладиган; сompetent – билимдон; ўзининг қонуний ҳуқуқига эга бўлган, бирор ишни ҳал қилиш ёки бажариш.

Компетентлик ва компетенция тушунчалари И.В.Петрова, Е.В.Садон, О.Е. Гаврилова,

2 Тўраев Б.З., Муқимова Г.Х. Таълимда компетентли ёндашув: ўқитувчининг касбий компетентлигини шакл-лантириш. // «Ўзбекистон олий таълим тизимида кадр-лар ресурсларини бошқариш ва ривожлантириш» мавзусидаги Республика семинари материаллари. - Т: «Истеъдод» жамғармаси, ТДПУ. 2014. –52-б.

3 Ўша жойда.4 Назаров С., Назарова Ф., Адизова Н., Полтаева Д.

English-Uzbek Dictionary. – Т.: 2013. - 27-б.



А.В.Тарасова1 каби олимларнинг илмий ишла-рида келтирилган. Шунингдек, ЮНЕСКОнинг «The competent teacher 2010–2020» концепция-сида ҳам компетентлик тушунчасининг замо-навий талқини ҳамда амалий аҳамияти алоҳида ёритиб ўтилган2.

Шу нуқтаи назардан, мамлакатимизда ҳар-бий хизматчиларнинг ўқув жараёнида касбий компетентлигини ривожлантириш бўйича алоҳида илмий изланишлар олиб борилмаган-лигини инобатга олсак, Қуролли Кучлар тизи-мида ҳарбий таълим-тарбия юзасидан мавжуд муаммолар, яъни ҳарбий хизматчиларнинг кас-бий компетентлигини шакллантириш каби маса лалар илмий жиҳатдан аниқликлар кири-тишни талаб этади.

Шу мақсадда олий ҳарбий таълим муассаса-лари профессор-ўқитувчилари ўқитиш жараё-нида ҳарбий хизматчиларнинг касбий компе-тентлигини ривожлантириш жараёнида юзага келаётган камчилик ва муаммоларни қуйида-гиларда ифодалаш мумкин:

– тингловчи ва курсантларга ўз фани бўйича таълим беришда замонавий педтехнология-ларни самарали қўллай олиши даражасини ривожлантириш;

– ўқув жараёнини фаоллаштириш ҳамда ўқув материалларини ўзлаштиришнинг юқори даражасига эришиш, тингловчи ва курсант-ларни мустақил фикрлашга ва ўз фикрини эркин баён этишга ўргатиш;

– шахсий таркиб билан ўтказиладиган кон-сультациялар ҳамда ҳарбий-илмий жамият аъзолари ишларининг ўз вақтида ташкиллаш-тирилиши ва самарадорлигини қаттиқ назо-ратга олиш;

– машғулотларга сабабли қатнаша олмаган (қоровул, наряд, госпиталь, тиббиёт пунктида

1 Петрова И.В. Формирование профессиональных компетен ций у студентов вузов в ходе практико-ориентированного обучения. / Дисс... канд. пед. наук. – Ульяновск, 2010. –С. 255; Садон Е.В. Профессиональные компетенции как фактор становления профессиональ-ной карьеры будущего специалиста. / Дисс. ... канд. пед. наук. – Владивосток, 2009. –С. 218; Гаврилова О.Е. Фор-мирование профессиональных компетенций студентов-будущих специалистов швейного производства в усло-виях образовательного кластера. / Дисс. ... канд. пед. наук. – Казань, 2011. –С. 257; Тарасова А.В. Физический практикум как средство формирования профессиональ-ных компетенций студента медицинского вуза. / Дисс. ... канд. пед. наук. – М., 2012. –С. 249.

2 «The competent teacher 2010–2020», Tampereen Yliopistopaino Oy Juvenes Print, Tampere 2010.

бўлганлар ва б.) тингловчи ва курсантлар билан алоҳида шуғулланиш, машғулотларни ўзлаштириб олишлари учун доимий алоқани ўрнатиш, уларга шарт-шароитлар яратиб бе -риш;

– ўқув жараёни сифатини янада ошириш чораларини кўриш, тингловчи ва курсантлар-нинг мустақил тайёргарлик дарсларини қаттиқ назоратга олиш;

– машғулотлар давомида тингловчи ва кур-сантларнинг мустақил фикрлаш ва ўз фикрини эркин баён этиш кўникмаларини ривожланти-риш;

– курсантларни ўқитилаётган фанлардан ўзлаштиришлари даражасини юқори, паст кўрсаткичлар бўйича таҳлил қилиб бориш ва паст ўзлаштириш кўрсаткичлари сабабларини ўрганиб, кафедралар малакали профессор-ўқитувчилари билан ҳамкорликда бажарила-диган ишлар самарасини янада ошириш;

– ўқитиш жараёнида ҳарбий хизматчилар-нинг олган назарий билимлари ва тажрибала-рини амалий фаолиятда самарали равишда қўллай олиш имкониятларини янада ривож-лантириш;

– ўқитиш жараёнига қўйилаётган компете-циялардан келиб чиқан ҳолда ҳарбий хизмат-чиларнинг касбий билим, қобилият ва кўник-маларини фаолиятга боғлаш ва такомиллашти-ришга лаёқатлилик даражасини ривожланти-ришга алоҳида эътибор қаратиш зарур.

Харбий соҳа нуқтаи назаридан келиб чиққан ҳолда, фан ва техниканинг тараққиёт даражаси, замонавий урушларнинг хусусиятларини ҳи собга олиб, ҳарбий хизматчиларнинг ўқув жараёнида касбий компетентлигини шакллан-тириш ва замонавий таълим технологиялари асосида уларнинг билим, кўникма ва малака-ларининг пухта ва чуқур бўлишини тақозо қилади. Ҳарбий хизматчиларнинг профессио-нал тайёргарлиги, уларнинг соҳа бўйича наза-рий ва амалий билим, кўникма ва малакалари қанчалик пухта ва мустаҳкам бўлса, улар янги ўқув материалларини ҳам шунчалик онгли, чуқур ва пухта эгаллайдилар.

Таълим берувчи шахсий таркибга у эгалла-ётган мутахассисликнинг хусусияти, ҳар бир машғулот мавзусининг мазмуни ва мақсад-ларидан келиб чиққан ҳолда машғулотларни турли шаклларда режалаштиради ва ташкил этади. Ўз мақсадига кўра янги назарий билим-



лар бериш, мавжуд билимларни мустаҳкамлаш, такрорлаш, амалий кўникма ва малакаларни шакллантириш, ривожлантириш, текшириш, баҳолаш машғулотлари бўлиб, уларнинг ҳар биридан алоҳида ёки бир машғулотнинг ўзида бир неча туридан фойдаланиш мумкин. Маса-лан, маъруза машғулотида шахсий таркибга фақат янги ўқув материалини (янги билим-ларни) бериш билан кифояланибгина қолмай, шу машғулотнинг ўзида ўтган мавзуни қисқача такрорлаш ва янги материални мустаҳкамлаш мумкин. Машғулот қайси шаклда ташкил этил-масин, унинг асосий мақсади юқори малакали профессионал ҳарбий мутахассис тайёрлаш дастури талабларига жавоб берган ҳолда шах-сий таркибга зарур билимларни бериш, кўникма ва малакаларни шакллантириш ҳамда ривожлантириш, кенг дунёқарашга эга бўлган ҳарбий хизматчиларнинг ўқув жараёнида кас-бий компетентлигини ривожлантиришдан ибо-рат.

Ҳарбий хизматчининг ўқув жараёнида кас-бий компетентлигини ривожлантиришда ўқи-тишнинг замонавий педтехнологияларидан оқилона фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Олий ҳарбий таълим муассасалари педагогла-рининг вазифаси таълим олувчи ҳарбий хиз-матчиларнинг ўз-ўзини такомиллаштириш қобилиятини шакллантириш ва ривожланти-ришдан иборат.

Шу боисдан, ҳарбий таълим тизимида маш-ғулотларнинг мазмунини чуқур ва кўзланган мақсадга етказиш учун бугунги кунда замона-вий педтехнологиялардан самарали фойдалан-ган ҳолда машғулотларни қизиқарли тарзда олиб бориш имкониятларини кенгайтириш зарур. Ҳарбий билим юртларида фан ва техни-канинг тараққий этган бир даврида тингловчи ва курсантларга узлуксиз равишда янги маълу-мотларни етказиш билан бирга мутахассислик маълумотларини етказишда касбий кўникма ва малакалар тизимидан тўғри фойдаланиш, тинг-ловчи ва курсантларни касбий компетентлиги юқори даражада шаклланган қилиб тарбия-лашда ҳарбий таълим ўқитувчиси ҳар томон-лама билим ва малакага эга бўлиши лозим. Шунингдек, ҳар бир ҳарбий таълим ўқитувчиси ўз соҳасининг устаси, моҳир тарбиячи, жон-куяр ва фидоий бўлиши учун ўз устида тинмай изланиши, ўз ишига ижодий ёндашиши, таълим олувчиларни фанга қизиқтира олиши керак

бўлади. Бунга эришиш учун эса махсус фанлар ўқитувчилари ва касб ўқитувчилари ўз меҳнат фаолиятининг мазмунини тўғри режалаштира олиши, таълим жараёнига ўқитиш технология-ларини тўғри қўллай олиши, ахборот техноло-гияларини билиши ҳамда замонавий педтехно-логиялардан машғулот жараёнида самарали фойдалана олиши лозим.

Ўқитувчилар дарсга тайёрланаётганда ҳар хил интерфаол метод ва усулларни қўллаб, янги материални қандай баён қилишни ўй лайди. Шу боисдан, ҳозирги замонавий ўқи-тувчини ҳарбий хизматчиларга таълим-тарбия беришнинг замон талабига жавоб берадиган илғор педагогик технологиялардан хабардор қилиб бориш билан бирга, уларни амалга оши-риш технологиялари билан таништириш мақ-садга мувофиқдир. Олий ҳарбий таълим муас-сасалари ҳарбий хизматчиларнинг ўқув жараё-нига янгича ёндашув асосида, «Чархпалак», «Блиц-сўров», «Кластер», «Қарорлар шажа-раси», «Резюме», «БББ» каби графикли орга-найзерлар воситаси ҳамда «Ақлий хужум», «Дельфи», «Бумеранг», «Зинама-зина», «ФСМУ», «Барча омилларни ҳисобга ол!», «Интервью», «6х6х6», «3х4»1 ва бошқа шу каби замонавий интерфаол педагогик технология-ларни кенг татбиқ этиш орқали уларнинг ком-петентлигини ривожлантириш долзарб аҳамият касб этади.

Бундай интерфаол методлардан машғулот вақтида фойдаланиш таълим олувчилар ва ўқитувчи орасида маълумот алмашиш му ҳитини кенгайтириб, таълим олувчилар ўзла рини бу муҳитда эркин тутиши орқали ўз фикр-мулоҳазаларини равон ифода этиш, мантиқий фикрлаш, тўғри қарорлар қабул қила олиш қобилиятларини ривожлантириши, кас би, соҳасига доир меъёрий ҳужжатларни пухта ўзлаштиришлари учун кенг имкониятлар яратади. Бу эса, ўз навбатида, ҳарбий хизмат-чилар томонидан янги ғоя ва лойиҳаларнинг ихтиро этилишига яна бир янги қадам бўлар эди.

Маълумки, ҳозирги глобаллашув шароитида ишлаб чиқариш жуда тез суръатлар билан ривожланмоқда. Ҳарбий жанговар техника ва қурол-аслаҳалар, технологик жараёнлар узлук-

1 Рўзиева Д., Усмонбоева М., Ҳолиқова З. Интерфаол методлар моҳияти ва қўлланилиши. / Методик қўлланма. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2013. -111-112-б.



сиз такомиллашиб бормоқда. Бу маълум дара-жада ҳарбий таълимда ўз аксини топиши керак. Демак, педагог-ўқитувчилар фан ва техника соҳа сидаги тараққиётни узлуксиз кузатиб бориши, улардан таълим олувчиларни тушу-нарли шаклда хабардор қилиб туриши ва ўз маҳорати устида тинмай изланишлар олиб бориши зарур.

Бунинг учун олий ҳарбий таълим муассаса-лари офицер-педагоглари ўз олдига қўйилган масъулиятли ва долзарб вазифаларни бажа-риш, таълим-тарбия жараёнига бўлган янгича қарашларни ривожлантириш ҳамда ҳарбий хизматчиларнинг касбий компетентлик сифат-ларини шакллантиришлари учун қуйидаги таклиф ва фикрларни келтирмоқчимиз. Жумла-дан:

● ўз касбий фаолиятини самарали ташкил этишга ундовчи янги билимларни ўзлашти-ришга интилиш;

● ҳарбий хизматчиларда юксак ахлоқий-руҳий ва жанговар фазилатларни тарбиялаш;

● ахборот-коммуникация технологиялари-дан фойдаланган ҳолда, ўз фанига тегишли бўлган илмий-техник тараққиётнинг илғор таж-рибаларни ўрганиш;

● замонавий қурол-яроғлар ва жанговар техникаларни ўрганиш, тингловчи ва курсант-ларнинг шахсий хусусиятлари, уларга таъсир кўрсатувчи самарали омилларни, шунингдек, ахлоқий ва ҳуқуқий нормаларни, Умумҳарбий Низомлар талабларини билиши ва амалиётда қўллай олиши;

● ўз фани машғулотларининг ўқув-тарбия-вий мақсадларига эришиш, янгиликка, янги натижаларга интилиб яшаш, ўз фаолиятининг аҳамиятини ошириш, тингловчи ва курсантлар-нинг умумий маданиятини ривожлантириш;

● ўз фанига тегишли бўлган ахборотларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва ундан мақсадли фойдаланиш усулларини эгаллаш, интернетдан маълумот олиш ва маълумотлар киритиш кўникмасига эга бўлиш;

● тингловчи ва курсантларнинг касбий фао-лиятларида асосли мустақил қарорлар қабул қила олишга бўлган билим, кўникма ва малака-ларни такомиллаштириб боришга ўргатиш;

● ҳар бир ҳарбий хизматчига мардлик ва матонат, Ватанга садоқат билан хизмат қи -лишдан фахрланиш ҳиссини сингдириш;

● бўлинма командирларининг ўқув жараё-нини мустаҳкамлаш бўйича жавобгарлиги ва ролини ошириш.

Шундай қилиб, бугунги замонавий шароитда Қуролли Кучларимизни малакали кадрлар билан таъминлаш муаммосини самарали ҳал қилишда, биринчи навбатда, ҳозирги кун талаб ларига жавоб бера оладиган, ўз касби-нинг устаси бўлган, қўл остидаги шахсий тар-кибни ҳар қандай шароитда бошқара оладиган, уларни ўқитиб, тарбиялаб, ўз Ватанига садо-қатли, ҳарбий бурч ва қасамёдга содиқ қола-диган жангчи қилиб тарбиялашда чуқур би лимга эга бўлган тарбиячи офицер-педа-гогларнинг ўрни каттадир.

Шу маънода бугунги глобаллашув шарои-тида ҳарбий кадрлар тайёрлашнинг миллий моделини рўёбга чиқариш, ҳар томонлама камол топган, таълим-тарбияни онгли равишда идрок эта оладиган, давлат ва жамият олдида жавобгарлик ҳиссини юрагида туя оладиган ҳарбий хизматчиларни тарбиялашни назарда тутиш билан бирга, ҳарбий таълим соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, ҳарбий олий таълим муас-сасалари педагог кадрлари касбий компетент-лигини ривожлантириш, малакасини янада ошириш, уларнинг чет тилларни эгаллаши, таъ-лим жараёнларини ташкил этиш бўйича илғор хорижий тажрибаларни ўзлаштириши ва ўқув ишларига энг янги ахборот-коммуникация тех-нологияларини татбиқ этиши муҳим омил ҳисобланади.

Хулоса қилиб айтганда, замонавий жамия-тимизнинг жадал суръатларда ривожланиши ва янгиланиши ҳарбий-сиёсий вазият тез ўзга-риб, хавфсизлик соҳасидаги хатар ва таҳдид-лар тобора кучайиб бораётганлиги билан ажралиб қолмоқда. Шу боисдан, профессио-нал ҳарбий кадрларни тайёрлаш уларнинг интеллектуал салоҳияти, касбий компетентли-гини ривожлантириш, жаҳон ҳамжамиятида ривожланган демократик давлатлар даража-сида, юксак маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали профессио-нал ҳарбий кадрларни тайёрлаш миллий тизи-мини яратиш масаласи устувор мезон сифа-тида муҳим роль ўйнайди.




1. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонуни. Олий таълим. Меъё-рий ҳужжатлар тўплами. – Т.: «Шарқ», 2013.

2. Мирзиёев Ш.М. Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучлари ташкил этилганининг 25 йиллиги муносабати билан Ватан ҳимоячиларига байрам табриги. // «Постда» газе-таси, 2017 йил 3-сон.

3. Каримов И.А. Миллий армиямиз – мустақиллигимизнинг, ҳалқимиз тинчлиги ва осойишталигининг мустаҳкам кафолатидир. / Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. 11-жилд. – Т.: «Ўзбекистон», 2003.

4. Гаврилова О.Е. Формирование профессиональных компетенций студентов – буду-щих специалистов швейного производства в условиях образовательного кластера. / Дисс. ... канд. пед. наук. – Казань, 2011. –С. 257.

5. Назаров С., Назарова Ф., Адизова Н., Полтаева Д. Инглизча-ўзбекча луғат. English-Uzbek Dictionary. – Т.: 2013.

6. Петрова И.В. Формирование профессиональных компетенций у студентов вузов в ходе практико-ориентированного обучения. / Дисс... канд. пед. наук. – Ульяновск, 2010. –С. 255.

7. Рўзиева Д., Усмонбоева М., Ҳолиқова З. Интерфаол методлар моҳияти ва қўлланилиши. / Методик қўлланма. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2013. -111-112-б.

8. Садон Е.В. Профессиональные компетенции как фактор становления профессио-нальной карьеры будущего специалиста. / Дисс... канд. пед. наук. – Владивосток, 2009. –С. 218.

9. Тарасова А.В. Физический практикум как средство формирования профессио-нальных компетенций студента медицинского вуза. / Дисс. ... канд. пед. наук. – М., 2012. –С. 249.

10. Тўраев Б.З., Муқимова Г.Х. Таълимда компетентли ёндашув: ўқитувчининг кас-бий компетентлигини шакллантириш. // «Ўзбекистон олий таълим тизимида кадрлар ресурсларини бошқариш ва ривожлантириш» мавзусидаги Республика семинар мате-риаллари. - Т: «Истеъдод» жамғармаси, ТДПУ. 2014. –52-б.

11. Ўзбекистон Республикаси Қуролли Кучларининг Умумҳарбий Низомлари. – Т.: «Ўзбекистон», 1996.



Ибрагимова Г.Н.,Низомий номидаги Тошкент давлатпедагогика университети «Умумий педагогика» кафедраси доценти

ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ИНТЕРФАОЛ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ВОСИТАСИДА ТАЛАБАЛАРДАГИ ИЖОДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

ИБРАГИМОВА Г.Н. ОЛИЙ ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА ИНТЕРФАОЛ ТЕХНОЛОГИЯЛАР ВОСИТАСИДА ТАЛАБАЛАРДАГИ ИЖОДИЙ ФИКРЛАШНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Мақолада интерфаол технологияларнинг таълим жараёнида талабалар ижодий фикрлашини ривожлантиришдаги роли ёритилган. Шунингдек, мақолада бу жараённи амалга оширишда педагогнинг педагогик-психологик имкониятлари, ижодий фикрлашни ривожлантириб боришга хизмат қилувчи таълим технологиялари хусусида фикр-мулоҳазалар келтирилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: интерфаол технологиялар, таълим жараёни, билим, кўникма, малака, шакллантириш, мустақил ўрганиш, ижодий фаолият.

ИБРАГИМОВА Г.Н. РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ СТУДЕНТОВ В СИСТЕМЕ ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ ПОСРЕДСТВОМ ИНТЕРАКТИВНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ

В статье освещается роль интерактивных образовательных технологий в развитии творче-ского мышления студентов. Обозначены педагогико-психологические задачи, решаемые в процессе развития творческого мышления на основе прогрессивных образовательных техно-логий.

Ключевые слова и понятия: интерактивные технологии, процесс образования, знания, навыки, формирование, самостоятельное обучение, творческая деятельность.

IBRAGIMOVA G.N. DEVELOPMENT CREATIVE THINKING ON STUDENTS ON THE BASIS OF INTERACTIVE TECHNOLOGIES IN HIGHER EDUCATION SYSTEM

In article role of interactive educational technologies in developing creative activity of students considered. Substantiated pedagogical-psychological tasks, solved in the process of creative thinking on the basis of progressive educational technologies.

Keywords: interactive technology, process of education, knowledge, skills, formation, independent education, creative education.



Ҳозирги кунда таълим жараёнида интерфаол технологияларни қўллашга бўлган эътибор кундан-кунга кучайиб бормоқда. Замонавий технологиялар ўқувчи эгаллаётган билимларни ўзи қидириб топиш, мустақил ўрганиб, таҳлил қилиш, хулосаларни ҳам ўзи келтириб чиқаришга ўргатади.

Ўрганувчиларнинг мустақил, ижодий фао-лият кўрсатишларига кўмаклашиш уларнинг ўз мавқеларини аниқлашлари ва амалда татбиқ этишлари учун шароит яратиш, ижодий фао-лиятларини педагогик қўллаб-қувватлашга йўналтирилган топшириқларни тақдим этишни англатади.

Ўзбекистонда миллий мустақилликни мус-таҳ камлаш ва қатъий қарор топтириш ни -ҳоят да мураккаб тарихий ва ижтимоий-сиёсий вазиятларга тўғри келмоқда. Фуқа ролар онги ва дунёқараши, руҳиятини эскича қараш-лардан, боқимандалик, ташаббуссизлик, му теълик, қарамлик каби иллатлардан соқит этиш, тозалаш яна ҳам мураккаб ижтимоий муам модир. Бу даражада улкан ва кенг миқёсли тадбирларни жамият ҳаётининг бар ча жабҳаларида босқичма-босқич, бир текисда уйғун ва изчил амалга ошира бориш учун янги замон талабларига жавоб бера ола-диган, янгича онг ва дунёқарашга эга бўлган, эркин, ижодий ва мустақил фикрлайдиган ёшларни тарбиялаб етиштириш энг муҳим вази фаларимиздан биридир.

Олий педагогик таълимнинг мақсади шахс ва жамиятнинг кўплаб маданий-таълимий эҳтиёжларини қондириш учун олий педагогик таълим муассасасининг имкониятларини кен-гайтириш, таълим тизими учун мутахассис-ларни умуммаданий, илмий ва касбий лаёқат-ларини ривожлантириш тизимининг қулайли-гини ошириш, бунда меҳнат бозори ва иқ тисодиётнинг эҳтиёжларини аниқ ҳисобга олишдан иборат.

Олий педагогик таълим тизимидаги ўқув жараёни талабаларнинг инсон ва жамият, тарих ва маданият ҳақидаги билимларни ўзлаштириш, таянч фундаментал билимларни эгаллаш, илмий фаолиятга йўналтириш, кас-бий педагогик билим асосларини сингдириш, педагогик креативликни ривожлантириш им кониятларини кенгайтириш имконини беради. Шу билан бир қаторда, бўлажак ўқи-тувчиларнинг таълим олиш ва ижодий педа-

гогик фаолиятини давом эттириш ҳуқуқини таъминлашдан иборат.

Бўлажак ўқитувчи шахсини ривожланти-ришнинг умумилмий, психологик-педагогик асосларини ижтимоий ҳис-туйғулар ва мосла-шиш асосида ижтимоий қийинчиликларни бартараф этиш, таълим жараёнини тавсиф-ловчи омил сифатида ижтимоий муҳитнинг устуворлиги, жамиятга муносабат ва жамият олдидаги бурчни адо этишга касбий фаолият нуқтаи назаридан ёндашиш, шахснинг шакл-ланиш асоси сифатида майлларнинг ривожла-нишига оид назарий ёндашувлар ва ижтимоий педагогик ғоялар ташкил этади.

Ҳар қандай шахс касбий билимларнинг ривожланиши натижасида муайян фаолият тажрибасини эгаллайди. Шунинг учун ҳам шахс ўзининг ижодкорлиги билан касбий фао-лият тажрибасини яратиши, бойитиши, тўл-дириши лозим. Бундай тажрибаларни талаба олий педагогик таълим муассасаларида ўзлаштириб, бутун ҳаёти давомида бойитиб боради. Ўқитувчи шахси ҳар доим муҳим аҳамиятга эга бўлган ижодий фаолият кўник-маларини намоён эта олиши керак. Шунда-гина у ўз касбий фаолияти давомида ижод-корлигини намоён эта олади.

Бугунги кунда ўқитишда шахсга йўналти-рилган ёндашув талабалардаги ижодкорлик сифатларини шакллантиришда етакчи восита-лардан бири эканлигини «ўзини-ўзи бош-қариш», «ўзини-ўзи ривожлантириш», «шах-сий фаоллик», «ўзини-ўзи ташкил қилиш» каби тушунчаларнинг шахсга йўналтирилган таълим амалиётида қўлланиши ҳам асосий далил бўлиши мумкин. Буларнинг ҳаммасини умумлаштирувчи жиҳат шундаки, субъектнинг ўзи ўзининг ўқиш, таълим ва ривожланиш жараёнининг ташаббускори ва ташкилотчиси бўлади, яъни таълим олувчи – талаба билиш-нинг субъектига айланмайди, балки аввал бошдан шундай саналади.

Шу нуқтаи назардан қаралганда, илмий тадқиқот ишида асосий мақсад интерфаол



ўқитиш жараёнида талабаларда креатив (ижод корлик) қобилиятни ривожлантириш-нинг педагогик тизимини ишлаб чиқиш ҳамда педагогика олий ўқув юртлари талабаларида креатив қобилиятни ривожлантиришга йўнал-тирилган илмий методик тавсиялар яратиш тарзида белгиланиб, зарурий тадқиқот вази-фалари шакллантирилган. Талабаларда креа-тив қобилиятни ривожлантириш мазмунини ДТС талаблари асосида таҳлил этиб, тадқиқот доирасидаги «креативлик», «креатив қоби-лият», «педагогик креативлик», «интерфаол ўқитиш», «интерфаол ўқитиш шароити», «тала-баларда креатив қобилиятни ривожланти-риш» каби асосий тушунчалар моҳиятига нис-батан ўзининг мустақил қарашлари ва наза-рий мушоҳадаларини аниқ ва тартибли баён қилган. Белгиланган тадқиқот вазифаларининг амалдаги ижроси илмий тадқиқот ишининг умумий мазмунида мавзуга оид фалсафий, илмий-педагогик, психологик манбалар ва мавжуд ҳолатни таҳлил қилиш асосида интер-фаол ўқитиш жараёнида талабаларда креатив қобилиятни ривожлантиришнинг наза рий асослари замонавий педагогик-психологик тадқиқотлар мисолида ёритилган.

Бу жараёнда педагог-психолог олимлар-нинг фикрига қўшилган ҳолда, талабаларнинг билиш фаоллиги ва шу асосда улардаги ижо-дий интилишни қўллаб-қувватлаш воситалари қуйидаги мақсадларга йўналтирилган бўлиши кераклигини таъкидламоқчимиз:

а) барча таълим олувчиларни умумий педа-гогик қўллаб-қувватлаш (талабаларга диққат билан, яхши муносабатда бўлиш, уларни ўқув-билиш жараёнини режалаштиришга жалб қилиш, ўзаро ўқитиш муҳитини яратиш, таъ-лимнинг фаолиятли мазмуни, ўргатувчи ўйин-лар, ранг-баранг ижодий ишлар, уларнинг ютуқларини ижобий «муваффақият зинапоя-си»да баҳолаш, диалогик мулоқотдан фойда-ланиш);

б) индивидуал-шахсий қўллаб-қувватлаш (талабанинг шахсий муаммоларини аниқлаш; ривожланиш, тарбияланганлик, ўқишни такт билан ташхислаш; ҳар бир талабанинг ривож-ланиш жараёнини кузатиб бориш; педагогик ёрдам ва қўллаб-қувватлаш заруратини тала-

банинг индивидуал хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда таъминлаш ва б.)1.

Турли ёндашувларнинг таҳлили шуни кўр-сатадики, бўлажак ўқитувчи касбий фаолияти-нинг ижодкорликка йўналтирилганлигини тўла қонли тарзда ўрганиш учун муносабат назарияси нуқтаи назаридан ёндашиш керак. Чунки муносабат шахснинг майлларини ўзида мужассамлаштиради. Шу аснода шахснинг касбий йўналганлигини аниқлаш имконияти вужудга келади.

Бўлажак ўқитувчиларнинг ўқитувчилик кас-бини танлаш омилларини таҳлил этар экан-миз, касбий фаолиятнинг аҳамиятини талаба-лар қай даражада англашларига эътибор қаратдик. Шу асосда қуйидагиларни аниқлашга муваффақ бўлдик:

– ўқув предметига нисбатан қизиқиш нинг мавжудлиги;

– муайян предметнинг ўзлаштириш истаги-нинг мавжудлиги;

– ўзини ўқувчиларга, таълим-тарбия бе -риш га бағишлашга интилишнинг устунлиги;

– ўзининг педагогик лаёқатини англаши;– олий таълим олиш истагининг кучлилиги;– ўқитувчилик касбининг жамият учун

муҳим лиги ҳақидаги тасаввурининг мавжуд-лиги;

– педагогик ижодкорликка мойилликнинг мавжудлиги;

– моддий жиҳатдан таъминланиш эҳтиёжи-нинг кучлилиги кабилар.

Ўқитувчилик касбини танлаган талабаларни уларнинг мазкур фаолиятни эгаллашга мойил-лиги, уларнинг ўқувчиларга бўлган қизиқиш-лари нуқтаи назаридан мужассамлаштиради-ган бўлсак, 60% бўлажак ўқитувчилар ушбу касбни ўзларининг касбий майллари ва ўқув-чилар билан ишлашга бўлган эҳтиёжлари дан келиб чиққан ҳолда танлаганликлари аён бўлди.

Бизнинг илмий тадқиқотимиз шуни кўрсат-моқдаки, ўқитувчилар муайян характердаги қуйидаги педагогик-психологик вазифаларни бажаришлари лозим:

– ўз ижодий фаолияти натижаларини рўёб га чиқаришнинг қиммати, мақсади, унинг истиқболлари, ўзининг бетакрорлигини англа-

1 Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии в под-готовке учителя. - Т.: ТДПУ, 2000. –80-б.



шида ўрганувчиларга кўмаклашиш ва шу йўл да улар билан ҳамкорлик қилиш;

– ўрганувчиларнинг моддий борлиққа нис-батан таҳлилий, танқидий, конструктив муно-сабатини ижодий, яратувчилик мақсадларига йўналтириш;

– ўрганувчиларда назарий таҳлил кўникма-ларини шакллантириш ва мунтазам ривож-лантириш;

– ўрганувчиларнинг ўз ижодий фаолиятла-рига нисбатан ҳиссий ва конструктив муноса-батларини тартибга солиш;

– ўрганувчиларни ҳамкорликдаги ижодий фаолиятга жалб этиш учун қулай педагогик шароитларни вужудга келтириш;

– ўрганувчиларнинг ижодий жиҳатдан ўз фаолиятларини амалга оширишлари ва ўзлик-ларини намоён қилишлари учун ёрдам кўр-сатиш;

– ўрганувчиларнинг мустақил ривожланиш-ларига салбий таъсир кўрсатадиган тўсиқ-лар ни бартараф этиш йўлида улар билан ҳамкорлик қилиш ва кўмаклашиш;

– ўрганувчиларнинг шахсий муаммоларини ижодий фикрлаш мазмунига кўчиришларига замин ҳозирлаш кабилар.

Ўрганувчиларнинг ижодий фаолиятларини педагогик қўллаб-қувватлашнинг натижалари уларнинг ўзига хосликлари ва ижодий сифат-ларини чуқурлаштиришда намоён бўлади.

Ижодий фикрлаш ўз навбатида ўрганув-чиларни:

● мустақил ва онгли равишда билим олиш;● доимо олға интилиш;● турли зиддиятли ва муаммоли вазият-

ларни оқилона ҳал этиш;● ноанъанавий ва янгича фикр юритишга

ўргатади. Ижодий фаолият – тафаккур, фикрлаш

шакл лари бўлиб, улар қобилият, лаёқат, ҳавасни тарбиялаш йўли билан ривожланти-рилади, янгилик, ижодкорлик ижодий фаолият белгилари ҳисобланади.

Тадқиқотимиз натижаси шуни кўрсатдики, талабалар фаолиятига кўра, ижодий топши-риқларни уч гуруҳга ажратиб таҳлил қилиш мақсадга мувофиқ. Улар:

● ижодий мустақил иш;● ижодий машқ;● ўқув муаммолари.

1. Ижодий мустақил иш ижодий топши-риқларнинг бошқа турларидан икки жиҳати билан фарқ қилади: оператив ташкил этиш ва ўқув-билув фаолиятини давом эттириш имко-ниятига эга эканлиги. Ижодий мустақил иш таълимнинг шундай воситасики, уни таълимга татбиқ этиш йўли билан:

– ўқиш, ўрганишга иштиёқ давом эттири-лади, дарс доирасида ҳосил қилинган мотив-ларнинг давом этиши таъминланади;

– ўрганувчиларнинг билишга, билим, мала-калар доирасини кенгайтиришга олиб келади;

– ўрганилаётган ўқув материали устида ўрганувчиларнинг ўз фаолиятларини мустақил давом эттиришга замин тайёрлайди;

– ўрганувчилар фаолиятига раҳбарлик қилишни маълум даражада осонлаштиради.

2. Ижодий машқ. Ҳар доим билимларни эсга тушириб, машқ қилдириш таълимда ўрга-нувчиларнинг зерикишига сабаб бўлади. Машқ қилиш жараёнида ўрганувчиларнинг зерикишини бартараф этиш учун ижодий машқлардан фойдаланилади.

Ижодий машқ икки хил хусусиятга кўра фарқ қилади:

1) ўрганилган билимлар доирасини кенгай-тиради. Бунда ўрганувчи олдин ўрганилган ўқув материалига такрорий қайтиб келганда, ўз тушунчаси доирасини кенг билимлар, тасаввурлар, фактлар, боғланишлар билан янада бойитади;

2) ижодий машқлар доимий шуғулланишга мўлжалланган машқлардан фарқли равишда ҳам хотирага, ҳам тафаккурга мослаб тузи-лади. Бунда ўрганувчи мавзу билан бирга қўшимча ахборот, фаолият усулларини ҳам ижодий ўрга нади. Муаммоли машқ – ўрга-нувчидан унга номаълум билимларни талаб этувчи ўқув материалларидан фойдаланиш-дир. Бу ундан фаол фикрлашни талаб этади.

3. Ўқув муаммолари «ўқув топшириқлар мажмуи» бўлиб, уларни ижодий топшириқлар тизими шаклида тасаввур қилиш мумкин.

Талабаларни ижодий фаолиятга тайёр-лашда, аввало уларнинг ўзлари ушбу фаоли-ятга масъул эканликларини англатиш лозим1.

1 Ибрагимова Г.Н. Интерфаол ўқитиш методлари ва технологиялари асосида талабаларнинг креативлик қобилиятларини ривожлантириш. / Монография. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2016. –77-б.



Таълим олувчиларнинг ижодий фикрла-шини ривожлантиришда муаммоли таълим бошқа таълим турларидан фарқли равишда ўрганувчиларда билим, кўникма ва малакалар тизимини таркиб топтириш билан бирга, уларда юқори ақлий фаолият, ўз-ўзини ривож-лантиришни шакллантиради. Муаммоли топ-шириқ ўрганувчини мустақил ижодий изла-нишга йўллашдан иборат. Масалан, иншо, реферат ёзиш, бирор нарса ихтиро қилиш, тажрибадан ўтказиш кабилар муаммоли топ-шириқ асосида амалга оширилади, бу эса ўз навбатида интерфаол таълим муҳитини яра-тади.

Интерфаол таълимда ўқитувчи ўқув фаоли-ятининг фаол ташкилотчиси бўлиб, ўқувчи бу фаолиятнинг субъекти сифатида намоён бў лади. Бунда ўқитишнинг мақсад ва вазифа-лари, унинг мазмуни ва кутилаётган натижа-лар бевосита таълим олувчининг индивидуал имкониятлари доирасида белгиланади ва шунга мослаштирилади. Интерфаол таълимни амалга оширишнинг муҳим воситаси - интер-фаол ўқитиш методларидир. Интерфаол ўқитиш методлари ўқувчилардан ахборот-ларни ўзлаштириш жараёнидаги фаоллик, ижодкорлик, мустақилликни шакллантириб-гина қолмай, ўқитиш мақсадларининг тўла-қонли амалга ошишига ёрдам беради.

Булар ўрганувчидан фаол фикрлашни талаб этади, у далилларни таҳлил қилади, объект-ларнинг келиб чиқишини ўрганади. Бу техно-логиянинг таянч тушунчаси турли мураккаб-лик даражасидаги муаммоли топшириқларда ўз ифодасини топади, уларни ечиш орқали ўқувчи янги билимлар ва фаолият усулларини эгаллайди, натижада унда ижодий лаёқат: маҳсулдор тафаккур, тасаввур, билиш мотива-цияси, интеллектуал туйғу шаклланади. Муам-моли савол оддий саволдан фарқ қилади, у орқали ўрганувчининг ўзлаштирган билимла-рига шунчаки мурожаат этилмай, балки ундан ўз мустақил фикрини билдириш талаб эти-лади. Муаммоли таълим технологияси ўзининг қулайлиги билан диққатни жалб этади: у барча таълим босқичларида, барча ўқув фанлари мисолида қўлланиши мумкин. Фан ўқитувчиси дарс жараёнида қўллаш мумкин бўлган муам-моли таълим технологиясини яхши ўзлаштириб олгани маъқул. Ривожлантирувчи таълим тех-нологиялари таркибида тақдим этилувчи

синк вейн, «Бешинчиси ортиқча», «Чархпа-лак», БББ («Биламан, билишни хоҳлайман, билиб олдим»), «Бумеранг», «Мулоқот тре-нинги», «Блиц-ўйин», «Занжир», «Мунозара», «Гуруҳларда ишлаш», «Тақдимот», янги мав-зуни баён қилишда «Кичик маъруза», «Ролли ўйин», «Ақлий ҳужум», «Ҳамма ҳаммага ўргатади», «Импульс», «Ҳаёт йўли», «Вазият-лар», «Ақл чархи» каби қатор интерфаол усул-лар ва кичик технологияларни дарснинг мақ-садидан келиб чиққан ҳолда лойиҳалаш тириб қўллаш дарс сифатини оширишда катта аҳа-миятга эга. Улар ўқувчининг назарий билим-ларни пухта эгаллаши; вақтдан унумли фойда-ланиши; ижодий фикрлаши; дарсни фаоллаш-тириш; ўзгалар фикрини тинглай билиши; бил-дирилган фикрлардан хулоса чиқаришига олиб келади1.

Ўрганувчиларнинг ижодий фикрлашини ривожлантиришда шахсга йўналтирилган таъ-лим алоҳида аҳамият касб этади. Унда ўрганувчига бериладиган топшириқлар унинг ўзлигини ривожлантириши, намоён этиши, англаши ва баҳолашига қаратилади. Шунга кўра, топшириқ турларида ўз-ўзини баҳолаш, ўз хатоларини таҳлил қилиш, ўқув фаолияти-даги ўрнини баҳолаш, ўз қобилияти ва иқтидорини юзага чиқаришга алоҳида эъти-бор берилади. Ўрганувчига ўқув топшириғи ёки ўқув фаолияти турлари (мавзуни яхлит ёки бўлакларга бўлиб ўзлаштириш)ни танлаш им кони берилади. У гуруҳ таркибида ўз қо билият ва лаёқатларини ривожлантириши лозим. Шунга кўра, таълим олувчиларнинг ҳам корликда ишлашига шароит яратиш учун ақлий ҳужум, «ролли ўйинлар», гуруҳларда ишлаш, лойиҳа методи кабилардан самарали фойдаланилади.

Ўқув жараёнида шахсга йўналтирилган, муам моли ва ривожлантирувчи таълим техно-логиялари билан боғлиқ интерфаол усуллар ва ўйинларни дарснинг мақсадидан келиб чиқиб, лойиҳалаштириб қўллаш қуйидаги натижаларга олиб келади:

– ўрганувчиларнинг ўқишга қизиқишлари ортади;

– ўқув мотивацияси кучаяди;

1 Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таъ-лимда инновацион технологиялар. / Таълим муассаса-лари педагог-ўқитувчилари учун қўлланма. – Т.: «Истеъ-дод», 2008. –180-б.



– ўрганувчиларнинг дарсда зерикиши ва чарчашининг олди олинади;

– ўқитувчи ва ўқувчининг ҳамкорликда ишлаши таъминланади;

– ўрганувчиларнинг нутқи ва мантиқий тафак кури ўсади;

– ўрганувчида ижодий ишлаш кўникмалари ва фаол фикр ривожланади1.

Лойиҳа методи ижодий ва шахсга йўнал-тирилган жамоавий характерга эга. Лойиҳа доирасида бажариладиган барча вазифалар учун ўрганувчилар гуруҳининг барча аъзо-лари бирдек масъул ҳисобланади. Бунда жамоавий иш ўрганувчиларнинг фаол муло-қотига асосланади. Лойиҳа мавзуси бир ёки бир неча фанни қамраб олиши, уни танлашда ўрганувчилар ёши, билим даражаси, имкони-ятлари, қизиқишлари эътиборга олиниши лозим. Лойиҳа натижасида амалий аҳамиятга эга бўлган маҳсулот яратилади. Лойиҳа қуйи-даги бир неча босқичларда амалга ошири-лади: лойиҳа мавзусини танлаш; ишчи гуруҳни тузиш; лойиҳа устида ишлаш режасини тузиш; муддатларни белгилаш; вазифаларни тақсим-лаш ва бажариш; ишчи гуруҳда бажарилган ишларни муҳокама қилиш, натижаларни аниқлаш, жамлаш ва тақдимот учун тайёрлаш; лойиҳа бўйича ҳисобот қилиш; уни баҳолаш кабилар.

Лойиҳа устида ишлаш ўрганувчилардан мустақил фикрлаш, ижодкорлик ва ҳамкор-ликда ишлашни талаб этади. Бунда ўқитув-чининг вазифалари: ўрганувчиларни лойиҳа технологияси асосида ишлашга тайёрлаш; мавзуларни танлаш; ишни режалаштириш ва унинг устида ишлаш жараёнида ўрганувчи-ларга маслаҳатлар бериш ҳамда йўналтириш кабилардан иборат.

Лойиҳавий таълим технологияларини таш-кил этишда қўйиладиган муҳим талаблардан бири ортиқча куч сарф этмай, қисқа вақт ичида юксак натижаларга эришишдан иборат. Қисқа вақт ичида муайян назарий билимларни ўқувчиларга етказиб бериш, уларда маълум фаолият юзасидан кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш, шунингдек, ўқувчилар фаолия-тини назорат қилиш, улар томондан эгаллан-ган билим, кўникма ҳамда малакалар даража-

1 Йўлдошев Ж., Йўлдошева Ф., Йўлдошева Г. Интерфаол таълим сифат кафолати. – Т.: «Фан», 2008. -81-б.

сини баҳолаш, ўқувчида амалий машғулотга қизиқишни уйғотиш ўқитувчидан юксак педа-гогик маҳорат ҳамда таълим жараёнига нис-батан янгича ёндашувни талаб этади2.

Фикримизча, талабаларда ижодий фикрлаш кўникмаларини ривожлантиришга йўнал ти-рил ган педагогик тизимни вужудга келтириш да қуйидагиларга эътибор қаратиш лозим:

● талабаларда ижодий фикрлашни ривож-лантиришнинг педагогик-психологик шароит-ларини яратиш;

● талабаларнинг ижодий фикрлашига қў йил ган талабларни аниқлаш;

● талабаларда ижодий фикрлаш кўникма-ларини шакллантириш жараёнини ўзига хос педагогик технология жиҳатларини аниқлаш. Юқоридаги фикрлардан келиб чиққан ҳолда, бизда ҳозирги даврда ҳар томонлама барка-мол шахсни шакллантириш андозаси (модели) ишлаб чиқилди. Зеро, комил инсон тарбияси республикамизни жаҳоннинг тараққий этган мамлакатлари даражасида кўрсатишга хизмат қилувчи салоҳияти, мустақил фикрлайдиган, эркин, ижодкор шахсни шакллантиришда муҳим аҳамият касб этади.

Шу билан бир қаторда, бўлажак ўқитувчи-лар орасида ижодий муҳит, муайян маънавий-руҳий ҳолат, ташкилий, методик, психологик чора-тадбирлар қўллашга ҳам алоҳида эъти-бор қаратиш лозим. Бундай чора-тадбирларни амалга оширмасдан туриб, талабалардаги ижодкорликни ривожлантириш, уларни ижо-дий педагогик фаолиятга тайёрлаш имконсиз-дир. Мазкур жараёнда бўлажак ўқитувчиларда мавжуд педагогик инновациялар, уларнинг характерли хусусиятлари, қўлланиш параметр-лари, инновацион ўқитиш имкониятлари ҳақида илмий асосланган ахборотлар бериш мақсадга мувофиқдир. Муваффақиятли ижо-дий муҳитгина талабалар томонидан янгилик-ларни фаол ўзлаштириш ва ўз фаолиятига татбиқ этишга ўргатиш имконини беради. Бу эса уларнинг келгусидаги педагогик фаолият-ларида бир хилликдан воз кечишларига кўмаклашади.

Юқоридагилар асосида шундай хулосага келиш мумкинки, бундай мутахассислар ўқув-

2 Йўлдошев Ж.Ғ. Таълим янгиланиш йўлида. – Т.: «Ўқитувчи», 2000. –207-б.



чиларга ҳам, ўзига ҳам педагогик жараённинг субъекти сифатида ижодий ёндаша олади.

Бўлажак ўқитувчиларда ижодкорликни шакллантиришнинг муҳим педагогик шарти уни мустақил билим олиш ва ижодий фикр-лашга йўналтиришдан иборат. Юқорида кўрсатиб ўтилган муаммолар мақсадли йўна-лишларни ўзгартиришга асос бўлади. Бунинг натижасида кўп даражали олий педагогик таъ-лим тизими амалиётга татбиқ этилади. Шу

нуқтаи назардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, интерфаол ўқитиш билиш фаолия-тини такшил этишнинг махсус шаклидир. Ўқув жараёни шундай тарзда амалга оширилганда барча талабалар билиш жараёнига тўлақонли тарзда жалб этиладилар. Мазкур жараёнда талабалар ўзлари билган нарсалари, ўй-хаёл-ларини таҳлил қилиш имкониятига эга бў ладилар.


1. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии в подготовке учителя. - Т.: ТДПУ, 2000. –80-б.

2. Ибрагимова Г.Н. Интерфаол ўқитиш методлари ва технологиялари асосида тала-баларнинг креативлик қобилиятларини ривожлантириш. / Монография. - Т.: «Фан ва технологиялар», 2016. –77-б.

3. Ишмуҳамедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А. Таълимда инновацион технология-лар. / Таълим муассасалари педагог-ўқитувчилари учун қўлланма. – Т.: «Истеъдод», 2008. –180-б.

4. Йўлдошев Ж., Йўлдошева Ф., Йўлдошева Г. Интерфаол таълим сифат кафолати. – Т.: «Фан», 2008. -81-б.

5. Йўлдошев Ж.Ғ. Таълим янгиланиш йўлида. – Т.: «Ўқитувчи», 2000. –207-б.



Қосимов Ш.У., Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш институти «Амалий касбий таълим» кафедраси катта илмий ходим-изланувчиси

ЎҚУВЧИЛАРДА КАСБИЙ ТУШУНЧАЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

ҚОСИМОВ Ш.У. ЎҚУВЧИЛАРДА КАСБИЙ ТУШУНЧАЛАР ШАКЛЛАНИШИНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Мақолада ўқувчиларда касбий тушунчалар ва улар тўғрисидаги тасаввурлар шаклланиши-нинг ўзига хос хусусиятлари тўғрисида фикр юритилган. Касб-ҳунар коллежлари ўқувчи-ларининг касбий ўқитиш жараёнига хос бўлган амалий касбий таълим тушунчалари мазмуни ёритилган ва уларга тавсиф берилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: касбий тушунчалар, амалий касбий таълим, ишлаб чиқариш таъ-лими устаси, касбий кўникма, малака, ўқув устахонаси, ишлаб чиқариш, усул, тизим.

КАСИМОВ Ш.У. СПЕЦИФИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ ПОНЯТИЙ УЧАЩИХСЯ

В статье рассматриваются вопросы специфических особенностей формирования у учащихся профессиональных понятий и представлений о них. Определено содержание понятий практи-ческого профессионального образования, которые свойственны процессу профессионального обучения учащихся профессиональных колледжей, и приводится их характеристика.

Ключевые слова и понятия: профессиональные понятия, профессионально-практическое образование, мастер производственного обучения, профессиональные умения, навыки, учеб-ная мастерская, производство, метод, система.

KOSIMOV SH.U. PECULLARITIES OF VOCATIONAL EDUCATION STUDENTS CONCEPTS FORMATION

There is considered in the article the specific issues of profecional knowloges and abilities of vormation among studets of the vocational education institutions. There is given the concepts of practical vocational education, which are belonged to professional training and vocational colleges and described those characters.

Keywords: professional concepts, vocational and practical education, master of industrial training, professional skills, practice, training workshops, production, method, system.

37КАСБИЙ ТАЪЛИМ / ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Касб-ҳунар коллежларида амалга ошириладиган назарий касбий таълим жараёнида назарий билим ва кўникмалар тизими шакллантирилса, амалий касбий таълим жараёнида амалий кўникмалар ҳосил қилинади. Бу иккала муштарак жараён маҳсули сифатида муайян касб ва малакага эга бўлган кичик мутахассис шахси шакллантирилади.

Маълумки, ҳар қандай фан каби касбий таълим педагогикаси ва методикаси фанида ҳам юз фоиз тугал, ўзгармас «илмий-методик тил»ни яратиш мумкин эмас. Ижтимоий ҳаёт ва касбий педагогик фаолият давомида маз-кур фан мазмунан ривожланиб, унинг тили – тушунча ва терминология тизими ўзгаришга учраб, бойиб боради.

Касбий таълим педагогикаси ва методикаси фанларида терминларга нисбатан аниқ талаб-лар қўйилган. Демак, назарий ва амалий кас-бий таълимга оид тушунчалар моҳиятини ифодаловчи истеъмолдаги терминлар, улар-нинг янгича талқини (янги терминлар) мазкур талабларга мувофиқ бўлиши шарт.

Бироқ биз илмий-методик адабиётлар таҳлили асосида шундай хулосага келдикки, назарий ёки амалий касбий таълимга оид тушунчаларни белгилаш ва ифодалашда даст-лабки ҳолат сифатида терминларни эмас, балки айнан ўрта махсус, касб-ҳунар таълими педагогикаси ва методикасининг мавзу баҳси – объекти, жиҳатлари, мақсади, вазифалари, методлари ва технологиялари мажмуасидан келиб чиққан ҳолда бўлажак кичик мутахас-сис шахсида касбий маҳорат асосларининг шаклланиш (ўсиш ва ривожланиш) суръа-тини ифодаловчи ҳодиса ва жараёнлар асос қилиб олиниши керак.

Мазкур нуқтаи назарга таянган ҳолда касб-ҳунар коллежларидаги назарий ва амалий касбий таълим мазмунини яхлит жараён ва натижа сифатида тавсифлаб, унинг асосий термин ва тушунчалар мажмуини ифодалашга ҳаракат қилдик. Зеро, шу кунга қадар аксарият мутахассислик фанлари ва амалиёт методи-каси соҳасида аниқ тушунча-терминология тизими мажмуавий яратилган эмас.

Маълумки, касбий таълим педагогикаси фанининг моҳиятини акс эттирувчи бирмунча умумий тушунчалар категорияга мансуб бўлиб, улар илмий билимларнинг бир бутун тизимини шакллантирувчи етакчилик вазифа-

сини бажаради1. Шу сабабли амалий касбий таълим мазмунининг моҳиятини, ўқувчиларда касбий билиш жараёнлари ҳамда амалий кўникма шаклланишининг ўзига хос хусусият-ларини касбий таълим педагогикасининг асо-сий категорияларига таянган ҳолда очиб бериш мақсадга мувофиқ ҳисобланади.

Маълумки, атроф-муҳитдаги нарса ва ҳоди-саларга муайян муносабат ва дунёқараш, уларнинг амалий кўриниши сифатида хулқ-атворни шакллантириш асосида шахсни мақсадга мувофиқ камол топтириш жараёнига тарбия дейилади.

Касбий тарбия дейилганда, ўқувчи шахси-нинг жамиятдаги ижтимоий касбий тажрибани эгаллаши ва ўзлаштириши туфайли унда тан-ланган касби бўйича мантиқий фикрлаш ҳамда мустақил фаолият кўрсатишга оид шахсий фазилатларнинг таркиб топиши тушунилади.

Ривожланувчи шахсда жисмоний ва маъна-вий кучларнинг ички изчилликдаги миқдор ва сифат ўзгаришлари жараёнида унинг камо-лоти таъминланиб, жисмоний, руҳий, ижти-моий ва маънавий камолот турлари фарқ-ланади2. Шахснинг камолоти, шу жумладан, касбий камолоти ташқи ва ички, ижтимоий ва табиий, бошқариладиган ва бошқарилмай-диган омиллар таъсирида мажмуавий тарзда амалга ошади.

Маърифат – шахснинг умумий камолотини таъминлаш, шунингдек, уни касбий камолга етказиш мақсадида жамиятда яратиладиган ташқи шарт-шароитларнинг махсус ташкил-лаштирилган тизими бўлиб, унга таълим-тарбия муассасалари, шу жумладан касб-ҳунар коллежлари мансуб бўлади.

Касбий маърифатни ўқувчи (шахс) томо-нидан авлодлар касбий тажрибасини касбий

1 Абдуқудусов О.А., Рашидов Ҳ.Ф. Касб-ҳунар педагоги- Абдуқудусов О.А., Рашидов Ҳ.Ф. Касб-ҳунар педагоги-Абдуқудусов О.А., Рашидов Ҳ.Ф. Касб-ҳунар педагоги-каси (ўқув-услубий қўлланма). - Т.: ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ, 2009. -19-б.

2 Қосимов Ш.У. Касб-ҳунар коллежларида амалий кас-бий таълимни ташкил этишнинг илмий-педагогик асос-лари. – Т.: «Fan va texnologiya», 2014. -21-б.

38 КАСБИЙ ТАЪЛИМ / ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


билим, кўникма ва муносабат кўринишида эгаллаш жараёни ва натижаси сифатида ҳам талқин этиш мумкин. Касбий маърифатда ижтимоий-касбий тажрибанинг узатилиши ва қабул қилинишини бевосита ифодалайдиган алоҳида жараёнлар ажралиб туради. Бу, биринчи навбатда, касбий маърифатнинг асоси (ядроси) ҳисобланган касбий таълим жараёнига тааллуқлидир.

Касбий таълим – махсус тайёргарлик кўр-ган муҳандис-педагоглар, ишлаб чиқариш таъ лими усталари билан ўқувчиларнинг ўзаро таъсирида авлодлар касбий тажрибасининг узатилиш ва қабул қилиб олиниш жараёни ҳисобланиб, у ўзаро алоқадор, бир-бирини тақозо қилувчи икки таркибий қисмни ўз ичига олади: касбий ўқитиш ва касбий ўқиш1.

Касбий ўқитиш – касбий билим ва кўник-малар, шунингдек, касбий фаолият тажриба-сининг узатилиш жараёни ҳисобланиб, у мах-сус фанлар ўқитувчилари ва ишлаб чиқариш таълими усталари фаолиятини тавсифлайди.

Касбий ўқиш идрок қилиш, фикрлаш, қайта ўзгартириш, мустақил изланиш, фойдаланиш кабилар орқали ижтимоий касбий тажрибани ўзлаштириш жараёни ҳисобланиб, у ўқувчилар фаолиятини тавсифлайди.

Ҳар бир ўқувчи ёки шахс махсус фанлар ўқитувчиси ёки ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан авлодларнинг ижтимоий касбий тажрибаси доимо қуйилиб турилади-ган «кўза» эмас, аксинча унинг ўзи бу тажри-бани эгаллашга, ундан қандайдир янгиликни яратишга қодир бўлиши лозим. Шу сабабли ўз-ўзини касбий тарбиялаш, ўз-ўзини касбий такомиллаштириш, мустақил ўқиш, ўз касбий маълумотини ошириш кабилар инсон касбий камолотининг асосий омиллари ҳисобланади.

Касб-ҳунар коллежларидаги амалий кас-бий таълим мазмуни ва унинг тузилишини аниқлашда юқорида таъкидланган умумий категориялардан ташқари айнан касбий педа-гогикага тааллуқли хусусий категорияларга таяниш ҳам талаб этилади. Биз тадқиқоти-мизнинг объекти ва предметидан келиб чиқ-қан ҳолда, энг аввало, техника ва технология-

1 Абдуқудусов О.А., Рашидов Ҳ.Ф. Касб-ҳунар педагоги-каси (ўқув-услубий қўлланма). – Т.: ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ, 2009. -73-б.

лар билан боғлиқ бўлган асосий категория-ларга тўхталиб ўтамиз.

Технологик жараён – муайян моддий ёки маънавий маҳсулот олиш, масалан, кўприклар қуриш, юк ташиш, янги ахборотлар олиш жараёнлари ва шу кабилар.

Меҳнат жараёни – технологик жараёнлар билан боғланган инсон фаолияти бўлиб, у тех-нологик жараённинг алоҳида ўзига хос жиҳат-ларига мувофиқ келувчи операцияларга, опе-рациялар эса бирмунча хусусий мақсадга эга бўлган усулларга, усуллар эса айрим ақлий ва жисмоний ҳатти-ҳаракатларга, ҳатти-ҳаракат-лар эса алоҳида амалларга бўлинади2.

Энди касб-ҳунар коллежлари ўқувчилари-нинг бевосита амалий ўқув-меҳнат фаолияти ва касбий тайёргарлиги билан боғланган кате-гориялар моҳиятини изоҳлашга ҳаракат қила-миз. Таъкидлаш жоизки, меҳнат фаолиятининг барча турлари касбларга бўлинади.

Касб – махсус тайёргарлик ва иш тажри-баси натижасида маълум бир соҳада касбий фаолиятни амалга ошириш учун назарий би лимлар мажмуасини амалий кўникма ва малакаларни эгаллаган, унга жисмоний имко-ният, ақлий қобилият ва юридик ҳуқуқларни таъминловчи инсон меҳнат фаолиятининг тури3.

Аслида муайян касб доирасида ички меҳнат тақсимоти амалга ошади. Масалан, чилангар-лик касби бир неча турларга бўлинади: йиғувчи чилангар, таъмирловчи чилангар, асбобсоз чилангар ва бошқалар.

Ўқитувчилик касби ҳам физика ўқитувчиси, математика ўқитувчиси, биология ўқитувчиси, тил ўқитувчиси каби хилма-хилликка эга. Демак, касб – махсус тайёргарлик ва иш таж-рибаси натижасида маълум бир соҳада касбий фаолиятни амалга ошириш учун назарий билимлар ва амалий кўникма мажмуаси эгал-ланган, унга нисбатан жисмоний имконият, ақлий қобилият ва юридик ҳуқуқлар таъмин-ланган инсон меҳнат фаолияти (машғулоти) туридир.

2 Авазов Ш. Амалий касбий таълим методикаси. II қисм. / Касб-ҳунар коллежларининг амалий касбий таълим ўқитувчилари (ишлаб чиқариш таълими усталари) учун чизмалар ва жадваллар кўринишидаги ўқув-методик қўлланма). - Т.: ЎМКҲТРМ, 2003. -33-б.

3 Ходжабоев А.Р., Хусанов И. Касбий таълим методоло-гияси. - Т.: «Фан ва технология», 2007.–39-б.



Мутахассислик – маълум касб доирасида меҳнат фаолиятини ташкил этиш учун зарур бўлган назарий билимлар, кўникмалар ва малакалар мажмуасидир1. У касбга нисбатан тор тушунча ҳисобланади. Мутахассислик меҳ-нат предметига (қўлланиладиган меҳнат қурол лари, усуллари ва маҳсулотларига), шунинг дек меҳнат фаолияти турларига (техно-логик, ташкилий, лойиҳа-конструкторлик, илмий-тадқиқий ва педагогик) боғлиқ ҳолда ҳам аниқланади. Фаолиятнинг исталган тури меҳнат маҳсулотининг миқдори ва сифати акс этадиган турли даражадаги моҳирлик билан бажарилиши мумкин. Бошқача айтганда, касбни турли даражада эгаллаш мумкин.

Малака – шахснинг у ёки бу турдаги меҳнат фаолиятига тайёргарлик даражаси бўлиб, муайян иш меҳнат маҳсулоти сифати ва сонида экс этадиган турли моҳирлик даража-сида, бошқача ифодаласак, ишчи малакаси, ўрта, олий ёки илмий малакавий даражада бажарилиши мумкин. Шу боисдан касбга тайёр лашнинг анъанавий тўртта малакавий даражаси фарқланади: ишчи малакасига эга бўлган мутахассислар, ўрта бўғин мутахассис-лари, олий бўғин мутахассислари, илмий малакали мутахассислар. Янада аниқ ифода-лайдиган бўлсак, малака кичик мутахассис-нинг касбий тайёргарлик даражаси бўлиб, маълум ишни бажариш учун зарур бўлган билимлар ва кўникмалар мавжудлигидир.

Касбий таълимнинг асосий жиҳатини ўқув-чилар томонидан касбий билим ва кўникма-ларнинг ўзлаштирилиш жараёни ташкил этади. Бу жараён амалиётда «касбий билиш» деб ҳам юритилади. Ўқувчилар фаолияти нуқтаи наза-ридан касбий билиш орқали «касбий ўзлаш-тириш (ўқиш)» таъминланади. Натижада «кас-бий билим ва кўникмали (саводли) кичик мутахассис» шахси шаклланади.

Касбий тушунча муайян касбий объект, ҳодиса ёки жараёнлар хусусиятларининг уму-мий ва муҳим белгиларини яхлит ҳолда ифо-далайди. Масалан, «меҳнат жараёнини режа-лаштириш», «меҳнат жараёнини амалга оши-ришга тайёргарлик кўриш», «меҳнат жараё-нини амалга ошириш», «меҳнат жараёнининг

1 Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг таълим йўна-лишлари ва касблар таснифлагичи. – Т.: «Arnaprint», 2015. –10-б.

бориши ва натижаларини назорат қилиш», «меҳнат жараёнига хизмат кўрсатиш» ва бошқалар. Касбий тушунча якка ҳолдаги кас-бий объектни ҳам ифодалаши мумкин. Маса-лан, ўқитувчи меҳнати, пахтакор меҳнати, чорвадор меҳнати ва бошқалар.

Касб-ҳунар коллежларида ўқувчилар эгал-лайдиган касбий тушунчаларни шартли ра вишда икки асосий турга: умумий касбий тушунчалар ва хусусий касбий тушунчаларга ажратиш мумкин (1-чизма).

Умумий касбий тушунчалар бир хил ном билан аталадиган турдош касбий объектлар, ҳодисалар ва жараёнлар мажмуини ўз ичига олади. Улар баъзан «касбий терминлар» деб ҳам юритилади. Бундай тушунчалар асосан касб-ҳунар коллежларида ўрганиладиган мах-сус фанлар мазмунида очиб берилади. Маса-лан, «Йўл машиналари ва тракторлар тузи-лиши» курсидаги «автомобиль», «йўл маши-наси», «трактор», «деталь» ва бошқалар ана шундай тушунчалардир.

Хусусий касбий тушунчалар фақат битта касбий объект, ҳодиса ёки жараёнга тегишли бўлади ва фақат унинг ўзига хос эканлигини ифодалайди. Хусусий касбий тушунчалар бошқа жойда такрорланмайди ва бундай тушун чаларнинг ҳар бири ундан ажратиб бўлмайдиган муайян номга эга бўлади. Маса-лан, «ёғоч кўприк», «темир-бетон кўприк», «скрепер», «автогрейдер», «прицепли грей-дер» каби тушунчалар. Хусусий касбий тушун-чаларни умумий касбий тушунчалардан ажрат ган ҳолда тасаввур қилиб бўлмайди.

Барча хусусий касбий тушунчалар бир-бири дан фарқланади ва тегишли ҳолларда бир-бирига бўйсунади. Масалан, «тоғ жинс-лари» тушунчаси «чўккинди тоғ жинслари», «магматик тоғ жинслари», «метаморфик тоғ жинслари» каби тушунчаларни ўзига бўй-сундиради, иккинчи томондан эса «грунт» тушунчасига бўйсунади. «Грунт» тушунчаси эса ўз навбатида «автомобиль йўли» тушунча-сига бўйсунади. «Йўл» тушунчаси эса «авто-мобиль йўли» тушунчасини ўзига бўйсун-диради.

Ҳар қандай касбий объект, ҳодиса ёки жараёнларнинг ўзига хос хусусиятини ифода-лайдиган асосий белгиси кишиларнинг меҳнат фаолиятидир. Меҳнат фаолияти фақат меҳнат мазмуни ёрдамида англаб олинади. Шу боис-



дан хусусий касбий тушунчаларни меҳнат маз-мунидан ажратиб бўлмайди, улар ҳар доимо меҳнат мазмуни билан боғланади. Демак, хусусий касбий тушунчалар касбий тасаввур-лар билан биргаликда касбий воқеликнинг яққол манзарасини акс эттиради.

Хусусий касбий тасаввур муайян меҳнат мазмунининг ташқи хусусиятларини тавсиф-лайди; хусусий касбий тушунча эса унинг муҳим белгиларини акс эттиради. Касбий тушунчаларни аниқ ва мавҳум касбий тушун-чаларга ажратиш мумкин.

Аниқ касбий тушунчалар аниқ касбий объект лар ёки ҳодисаларни акс эттиради, масалан, «автомобиль», «трактор», «меҳнат жараёни» ва бошқалар.

Мавҳум касбий тушунчалар эса фикрлаш орқали касбий объектлар ёки ҳодисаларнинг белгилари ва хусусиятларини ифодалайди. Масалан, «меҳнат жараёнини режалашти-риш», «меҳнат жараёнини амалга оширишга тайёргарлик кўриш», «меҳнат жараёнини амалга ошириш», «меҳнат жараёнининг бориши ва натижаларини назорат қилиш», «меҳнат жараёнига хизмат кўрсатиш» каби тушунчалар. Бу тушунчаларнинг мавҳумлик даражаси турличадир. Тушунчада мавҳумлик аломатлари қанча кўп бўлса, мазкур тушунча-нинг мавҳумлик даражаси шунча юқори бў лади.

Касбий тушунчаларни кундалик фаолиятда кўриб, ҳидлаб, сезиб ёки сезги ва идрок ёрда-

мида аниқлаб бўлмайди. Касбий тафаккур кас-бий тил (матн) билан қандай боғланган бўлса, касбий тушунча ҳам сўз (матн) билан шундай боғлиқдир. Касбий тушунчанинг моддий асоси сўз (матн)дир. Сўздан, матндан ажралган ҳолда касбий тушунча мавжуд бўлмайди ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Ҳар бир касбий тушунча фақат сўз ва матн орқали ифодала-нади.

Демак, сўз касбий тушунчани шаклланти-рувчи дастлабки асос бўлиб, оддий ва якка маънолар, номларни ифодалайди. Тушунча-лар эса касбий объектлар, ҳодисалар ва жара-ёнларнинг моҳиятини умумий акс эттиради. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, сўзлар оғзаки ва ёзма шаклда матнда ифода этилади, тушунчалар эса фақат сўз ва матн воситасида бош қаларга етказилади.

Касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларида кас-бий тушунчаларнинг вужудга келишида тақ-қослаш, бутунни бўлакларга фикран ажратиш, бўлакларни бутунга фикран тўплаш, мавҳум-лаштириш ва умумлаштириш усулларидан фой даланиш муҳим ўрин тутади.

Касбий объектлар ёки ҳодисаларнинг тушун чада акс этган муҳим белгилари йиғин-диси касбий тушунчанинг мазмунини ташкил этади. Масалан, «асфальт-бетон йўл» тушунча-сининг мазмунида грунт, йўл асоси, асфальт-бетон қопламаси, «кўприк» тушунчасида эса темир-бетон конструкцияси асосий белгилар-дир.

1-чизма. Касбий тушунчаларнинг турлари ва ўзаро алоқадорлиги.



Биз юқорида касб-ҳунар коллежлари ўқу в-чи ларининг касбий билиш жараёнига хос бўлган касбий тушунчаларни умумий тарзда ёритдик. Касбий билим ва кўникмаларнинг ўзлаштирилиш жараёни амалиётда мавжуд ижтимоий касбий муҳит таъсирида вужудга келади. Касбий объектлар ва ҳодисаларнинг туб хусусиятларини ифодаловчи меҳнат жа -раёни тушунчаси, биринчидан, меҳнат жараё-нининг режалаштирилиши, иккинчидан, меҳ-нат жараёнини амалга оширишга тайёргарлик

кўрилиши, учинчидан, меҳнат жараёнининг амалга оширилиши, тўртинчидан, меҳнат жа раёнининг бориши ва натижаларининг назорат қилиниши, бешинчидан, меҳнат жа раёнига хизмат кўрсатилиши кабиларни ташкил этади. Касбий тушунчалар касб-ҳунар таълимининг моҳиятини англатади ва бу жараённинг маҳсули сифатида муайян касб ва малакага эга бўлган кичик мутахассис шахси шакллантирилади.


1. Абдуқудусов О.А., Рашидов Ҳ.Ф. Касб-ҳунар педагогикаси (ўқув-услубий қўлланма). – Т.: ЎМКҲТТКМО ва УҚТИ, 2009. -238-б.

2. Авазов Ш. Амалий касбий таълим методикаси. II қисм. / Касб-ҳунар коллежлари-нинг амалий касбий таълим ўқитувчилари (ишлаб чиқариш таълими усталари) учун чизмалар ва жадваллар кўринишидаги ўқув-методик қўлланма). - Т.: ЎМКҲТРМ, 2003. -73-б.

3. Қосимов Ш.У. Касб-ҳунар коллежларида амалий касбий таълимни ташкил этиш-нинг илмий-педагогик асослари. – Т.: «Fan va texnologiya», 2014. -160-б.

4. Ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг таълим йўналишлари ва касблар таснифла-гичи. – Т.: «Arnaprint», 2015. –144-б.

5. Ходжабоев А.Р., Хусанов И. Касбий таълим методологияси. – Т.: «Фан ва техноло-гия», 2007. –191-б.



Асқаров И.Б., Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш институти «Амалий касбий таълим» кафедраси II босқич катта илмий ходим-изланувчиси

БЎЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ ЎҚИТУВЧИЛАРИДА ТАДҚИҚОТЧИЛИК КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ МАСАЛАЛАРИ

АСҚАРОВ И.Б. БЎЛАЖАК КАСБ ТАЪЛИМИ ЎҚИТУВЧИЛАРИДА ТАДҚИҚОТЧИЛИК КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ МАСАЛАЛАРИ

Педагогларни илмий-тадқиқотчилик фаолиятига тайёрлаш билан боғлиқ масалаларни ечиш-нинг муайян назарий қоидалари шаклланган бўлса-да, лекин бу борада ҳали ўз ечимини кута-ётган муаммолар мавжуд. Мақолада бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш масалалари кўриб чиқилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: касб таълими ўқитувчиси, мажмуавий дастур, ахборот таъминоти, шакллантириш, ривожлантириш, тадқиқотчилик кўникмалари.

АСКАРОВ И.Б. СОВРЕМЕННЫЕ ЗАДАЧИ ФОРМИРОВАНИЯ ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКИХ НАВЫКОВ БУДУЩИХ ПЕДАГОГОВ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В педагогической науке сложились определенные теоретические предпосылки решения вопросов, связанных с подготовкой учителей к исследовательской деятельности в процессе профессионального образования, но ещё есть много проблем, которые ждут своего решения. В статье рассматриваются вопросы формирования исследовательских навыков будущих пре-подавателей профессионального образования.

Ключевые слова и понятия: педагог профессионального образования, комплексная прог-рамма, информационное обеспечение, формирование, развитие, навыки исследовательской деятельности.

ASKAROV I.B. THE MODERN ISSUES OF VOCATIONAL EDUCATION TEACHERS‘S RESEARCH SKILLS FORMATION

In pedagogical science, there are certain theoretical prerequisites for the solution of issues connected with the preparation of teachers for research activities in the process of vocational education, but there are still many problems that are waiting of these solutions. This article discusses the formation of research skills for future teachers of vocational education.

Keywords: teacher professional education, comprehensive program, provision of information, formation, development, research skills.



Фан, техника ва технологиялар жадал ривожланаётган ҳозирги шароитда мутахассислар, хусусан, педагогик кадр-ларнинг касбий тайёргарлигига талаблар ортмоқда.

Шу боис, таълим муаммоларини ҳал қи -лишга ижодий ёндашадиган, тадқиқотчилик ва изланувчанлик қобилиятига эга педагогик кадр ларни тайёрлаш касб-ҳунар таълимининг долзарб вазифаларидан ҳисобланади. Зеро, мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожла-ниши кадрлар салоҳияти, соҳа мутахассисла-рининг касбий тайёргарлиги, ташаббускор-лиги, билими, қобилияти ва ижодкорлигига боғлиқ. Шундай экан, бўлажак мутахассис-ларда юксак касбий маҳорат, илмий-тад-қиқотчилик кўникмаларини шакллантириш зарур. Олий таълим муассасаларининг касб таълими йўналиши талабаларида тадқиқот-чилик кўникмаларини шакллантириш методи-касини ишлаб чиқишда маълум дидактик талаб ларга таянилади.

Бўлажак касб таълими ўқитувчилари касбий тайёргарлигини шакллантиришда фойдалани-ладиган тадқиқотчилик тамойили ўқув жараё-нини шундай ташкил этишни назарда тутадики, бунда талабалар ўзлари ўрганаётган фанларда қўлланиладиган асосий тадқиқот методлари билан танишадилар, улар учун осон бўлган тадқиқотчилик методларини ўзлаштирадилар ва янги билимларни мустақил эгаллаш кў ник-маларига эга бўладилар.

Бўлажак касб таълими ўқитувчиларини тад-қиқотчилик фаолиятига тайёрлашда шундай шарт-шароит яратиладики, бунда улар ўзла-рининг мустақиллиги, фаоллиги ва ижодкор-лигини намоён этиш имконига эга бўладилар. Талабаларни касбий ва тадқиқотчилик фаоли-ятига тайёрлашнинг барча бочқичларида уларнинг бажаришлари учун осон ва ўқув фаолияти билан узвий боғлиқ бўлган изланиш-тадқиқот ишлари танланади.

Изланиш-тадқиқотчилик ишини ташкил этиш тузилмаси уч босқичдан иборат: 1. Бошланғич босқич. 2. Илмий-назарий ва экспериментал босқич. 3. Ишлаб чиқариш ёки ўқув амалиёти жараёнида изланиш-тадқиқотчи лик ишларини бажариш босқичи.

Энди ушбу босқичларнинг ҳар бирига қисқача тавсиф бериб ўтамиз.

1. Бошланғич босқич. Ушбу босқичда қуйидаги ишлар амалга оширилади: ахборот

ресурс марказида библиография, каталоглар ва бошқалар билан ишлаш; дарслик, ўқув ва ва илмий адабиётлар билан ишлаш; зарур ада-биётларни излаш ва топиш; ахборот-комму-никация технологиялари билан ишлаш; элек-трон ўқув-методик мажмуалар, жадваллар, график ва матн таҳрирлари билан ишлаш; тадқиқотнинг предмет ва объектини аниқлай билиш; тадқиқотнинг мазмун ва мақсадини билиш ва тушуниш; масалани оқилона қўя билиш; ўқув фанларини ўрганишда изланиш-тадқиқотчилик характеридаги назарий тадқи-қотларни ўтказиш; амалий масалаларни ечиш, назарий тадқиқотларни боғлаш; бажарилган тадқиқотлар бўйича асосланган ва далилий маълумотлар ҳамда хулосалар келтириш; тадқиқот натижаларини танқидий таҳлил қилиш ва асослаш.

Изланиш-тадқиқотчилик йўналишининг уш бу босқичи ҳамма учун умумий ва зарурий-дир. Шу боис таълим жараёнида ушбу бос-қичга секин-аста деярли барча талабаларни жалб этиш лозим.

2. Илмий-назарий ва экспериментал босқич қуйидагиларни англатади: тадқиқотчи-лик лабораториясида экспериментал ишларни ташкил этиш, илмий тўгаракларда иштирок этиш, илмий раҳбар билан тадқиқот йўнали-шини фаол ҳамкорликда муҳокама қилиш, илмий мунозараларда иштирок этиш, турли даражадаги илмий-амалий конференцияларда маърузалар ва хабарлар билан чиқиш, кўрик-танловларда илмий ишларни тақдим этиш, кўргазмаларда экспонатларни тақдим этиш.

Изланиш-тадқиқотчилик ишининг иккинчи босқичи асосан дарсдан ташқари вақтда амал га оширилади ва биринчи босқичдан кўп жиҳатдан фарқ қилади. Моҳиятига кўра, биринчи босқич анча мураккаб бўлган иккин чи босқични самарали давом эттириш учун тайёрланиш ҳисобланади, холос. Иккинчи босқичда бўлажак касб таълими ўқитувчи-ларида тадқиқотчилик характеридаги қуйидаги кўникма ва малакаларни шакллантириш муҳим аҳамият касб этади:

– ўқув ва ва илмий адабиётлар билан ишлаш; – амалий дастурлар пакетлари билан

ишлаш;



– ахборот-коммуникация технологиялари билан ишлаш;

– компьютер тармоғида «Интернет» билан ишлаш;

– экспериментни ўтказиш методикаси бўйича дастлабки маълумотлар йиғиш;

– эксперимент ўтказиш ва натижаларни қайта ишлаш;

– эксперимент маълумотларини математик ва статистик қайта ишлаш бўйича дастлабки маълумотларни билиш;

– тадқиқот натижаларини таҳлил қилиш; – эксперимент натижалари бўйича

мулоҳа за ва хулосалар қилиш; – тадқиқот натижаларини (реферат, маъ-

руза, экспонат кўринишида) расмийлаштириш; – ўқитувчилар ёки талабаларнинг илмий

конференциялари, илмий тўгараклар йиғи-лишларида маърузалар ва умумлаштиришлар билан чиқишлар қилиш.

3. Ишлаб чиқариш ёки ўқув амалиёти жараёнида изланиш-тадқиқотчилик ишла

рини бажариш. Ушбу босқичда изланиш-тадқиқотчилик иши ишлаб чиқариш шарои-тида амалга оширилади ва анча мураккаб, кўп босқичли жараённи ўз ичига қамраб олади. Бунда тадқиқот натижалари бевосита ишлаб чиқаришга татбиқ этилиши мумкин. Ишлаб чиқариш шароитида тадқиқотнинг аҳамияти ва натижавийлиги жуда ҳам му ҳим дир. Бу таъ-лим, тадқиқот ва ишлаб чиқариш жараёнлари-нинг яқинлашишига имкон беради. Шуни ҳам алоҳида эслатиб ўтиш жоизки, талабларнинг бундай иштироки дастурдаги бошқа юклама-лар туфайли ҳозирги шароитда анча чеклан-ган.

Замонавийлаштириш концепциясига муво-фиқ, талабаларнинг касбий тайёргарлиги маз-мунини ишлаб чиқиш ва жорий этишга қуйидаги тамойиллар асос ҳисобланади: уму-мийлик, интегративлик, олам манзарасининг яхлитлиги, фундаменталлик, вариативлик, ҳамкорликда ўқитиш ва кўп босқичлилик.

Дастлаб талабаларда тадқиқотчилик кўник-маларини шакллантиришнинг мажмуавий дас-тури ишлаб чиқилади. Кейин ана шу дастур асосида ўқитиш методикаси яратилади. Бунда ўқув фанининг барча материалларидан фой-даланилади ва маълум дидактик тамойилларга амал қилинган ҳолда улар муайян тартибда тизимлаштирилади.

Касб таълими йўналиши талабаларида тад-қиқотчилик кўникмаларини шакллантириш ва

ривожлантириш ишларини бир қанча йўна-лишда ташкил этиш мумкин:

● ўқув фанлари бўйича маърузалар ўқиш; ● лаборатория ишлари ва амалий машғу-

лот ларни ташкил этиш; ● технологик амалиёт; ● битирув малакавий ишларини тайёрлаш;● педагогик амалиёт;● мустақил ишларни бажариш;● аудиториядан ташқари машғулотлар

(ре фе ратлар ва курс ишларини бажариш, тўгарак ишлари, лойиҳалар).

Талабалар билан ўтказилган суҳбатлардан маълум бўлдики, улар тадқиқотчилик жараёни, тадқиқотларни ўтказиш технологиялари ҳақида билим эгаллашни исташади ва кўникмаларнинг кундалик ҳаётда ҳам, касбий фаолиятда ҳам фойдали эканлигига ишонишади.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмалари-нинг шаклланганлиги даражасини аниқлаш мақсадида биз уларга қийинлик даражаси икки хил бўлган топшириқларни ечишни так-лиф этдик. Олинган натижалар таҳлили шуни кўрсатдики, барча талабалар биринчи даража-даги қийин тадқиқот топшириқларини еча олдилар. Тажриба-синовда иштирок этганлар-нинг ярми иккинчи даражадаги қийин масала-ларни ҳам еча олдилар. Натижаларни таҳлил этиш талабаларда тадқиқотчилик кўник ма-ларининг маълум даражада шаклланганлигини кўрсатди.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмалари ни шакллантириш ва ривожлантиришда қуйидаги мезонларга таянилади: баён этишнинг содда-лиги; ўқув материалларини тушунишнинг осон лиги ва қисқа муддатда ўзлаштириш имко нияти; тадқиқотчилик ишларини фаол-лаштириш ва кучайтиришнинг самарадорлиги.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришнинг сама-радорлиги, албатта, олинган билимларни ама-лий қўллаш билан узвий боғлиқ. Шунинг учун мажмуавий дастур ўқув устахоналари ва лабо-раторияларнинг имкониятини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилиши лозим.

Бизнинг фикримизча, касб таълими йўна-лиши талабаларида тадқиқотчилик кўникма-ларини шакллантириш ва ривожлантиришда ишлаб чиқариш жараёнлари билан боғлиқ тадқиқот муаммоларини ўқув жараёнига кири-тиш амалий жиҳатдан муҳимдир. Ўқитишнинг ҳаётий муаммолар билан боғлиқлиги ва олин-ган натижаларни ишлаб чиқаришда қўллай



олиши талабаларда бажариладиган ишга масъу л иятни ва жиддий муносабатни шакл-лантиради.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мазмунига бўлган талабларни бажариш учун маълум шартларга амал қилинади.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш мазмуни қуйидаги талабларга жавоб бериши керак.

Бўлажак педагогга бўлган биринчи талаб — унда педагогик қобилиятнинг мавжудлигидир. Чунки педагогик фаолиятнинг муваффақияти кўп ҳолларда педагог қобилиятига боғлиқ.

Педагогик қобилият шахснинг индивидуал-психологик хусусияти бўлиб, бир ёки бир нечта йўналишда педагогик фаолиятни сама-рали амалга ошириш имконини беради. Шунингдек, умумий ва махсус қобилиятлар мавжуд бўлиб, улар педагогик фаолият жараё-нида шаклланади, ривожланади. Педагогик қобилият, энг аввало, эгалланган билим, кўникма ва малакаларга боғлиқ бўлади. Аммо умумий ва махсус қобилиятлар бир-бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда шаклланиши мумкин.

Педагогик фаолият асосини ақлий меҳнат, ўқитиш, илмий ва методик ишлар ташкил қилади. Педагоглар педагогик ғояларни яхши тушуниш, ўз фикрларини баён этиш, юзага келадиган муаммони мустақил ҳал қилиш, амалий ишларни тез ва тўғри бажариш, тасав-вурлар, предметлар, объектлар, ҳодиса ва жараёнларни фарқлаш қобилиятларига эга бўладилар. Уларнинг натижаси ўлароқ педагог-ларда интеллектуал қобилият шаклланади.

И.П.Подласий ўқитувчининг қобилият ла-ри ни бир неча гуруҳга ажратади1:

● ташкилотчилик қобилияти (таълим олув чиларни уюштириш, вазифаларни тақсим-лаш, иш билан банд қилиш, ишни режалашти-риш, хулосалаш);

● дидактик қобилият (ўқув материали, кўргазмали жиҳозларни тўғри танлаш ва тайёр лаш, ўқув материалини содда қилиб тушунтириш, ўрганиш фаоллигини ошириш);

● психологик қобилият (таълим олувчилар-нинг маънавий дунёсига кира олиш, психоло-гик хусусиятларини билиш);

1 Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. — М: Гуманит. изд. центр «ВЛА-ДОС», 1999. Кн. 1: Общие основы процесса обучения. -С. 576.

● коммуникатив қобилият (ўқитувчи нинг ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари, касбдош-лари билан мулоқот ўрната билиши);

● шахсий қобилият (таълим олувчиларга эмоционал таъсир ўтказиш);

● тадқиқотчилик қобилияти (илмий-ама-лий ишларни бажариш).

Албатта, ҳар бир педагог юқорида санаб ўтилган барча қобилиятга эга бўлиши керак. Булардан ташқари, тадқиқотчилик билан шуғулланадиган касб таълими ўқитувчилари, энг аввало, қуйидаги кўникмаларни эгаллаши лозим:

● тадқиқот вазифаларини қўя билиш ва турли методикалар ёрдамида ўқувчиларни тўғри ечимни топишга йўналтириш;

● ўқитадиган фани бўйича лаборатория-амалиёт машғулотларида тадқиқот ишларини ташкил этиш;

● дарсдан ташқари вақтларда ўқувчи ларни тадқиқотчилик фаолиятига қизиқтириш (тўга-раклар, лабораториялар ва бошқа машғу-лотлар);

● ўқувчиларга нафақат дарсда, балки дарс-дан ташқари вақтларда ҳам дуч келинадиган мураккаб вазиятлардан чиқа олиш йўлларини ўргатиш;

● ўқувчиларни тадқиқотчилик қобилияти ва кўникмаларини бошқа вазиятларда ҳам қўллашга ўргатиш.

Биз тадқиқотимизнинг дастлабки босқичида талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш муаммосини ўргандик. Жиззах политехника институти «Касб таълими» йўна-лишида таълим олаётган 1-4-курс талабалари-нинг тадқиқодчилик кўникмаларини шакллан-тиришга қанчалик аҳамият бераётганларини таҳлил қилиб кўрдик. Ёпиқ турда ўтказилган анкета сўровида жами 138 нафар талаба ишти-рок этди. Талабаларга қуйидаги мазмунда савол тарқатилди. «Сизнингча, бўлажак ўқитув-чининг касбий шаклланишда тадқиқотчилик кўникмалари қанчалик аҳамиятга эга?»2. Уларга берилган жавобнинг уч вариантидан бирини танлаш таклиф қилинди:

1. Талим жараёнида бўлажак ўқитувчида тадқиқотчилик кўникмаларини шаклланти-ришга педагогик фаолиятдаги зарурий компо-нент сифатида қараш шарт эмас.

2 Асқаров И.Б. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш босқич-лари. // «Касб-ҳунар таълими» назарий ва илмий-мето-дик журнали. Т., 2016, 1-сон. –30-35-б.



2. Бўлажак ўқитувчида тадқиқотчилик кў -ник маларини шакллантириш уни касбий педа-гогик фаолиятга тайёрлашнинг муҳим шарти-дир.

3. Бўлажак ўқитувчида тадқиқотчилик кў -никмаларини шакллантириш унинг келгуси-даги фаолияти учун зарур ва муҳимдир.

Тадқиқ этилаётган объектга нисбатан тала-балар муносабатининг уч варианти аниқ ланди: ижобий, бетараф, салбий.

1-жадвалда бўлажак ўқитувчиларда тад-қиқотчилик кўникмаларини шакллантиришга талабалар муносабати акс эттирилган.

Жадвалда келтирилган маълумотларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, бўлажак касб таъ-лими ўқитувчисида тадқиқотчилик кўник-маларини шакллантиришнинг аҳамиятини баҳолашда курсдан курсга ўтган сари (1 – 63,2%; 4 – 72,5%) ижобий фикр билдирган талабалар сони ортган. Сўровномада иштирок этган талабаларнинг 25,7%и тадқиқотчилик кў никмалари ва малакаларининг касбий аҳамиятига бетараф бўлишган, 6,6%и бўлажак касб таълими ўқитувчисида тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришга салбий фикр билдиришган. Шунингдек, талабаларга қуйи-даги савол берилди: «Сиз тадқиқотчилик кўник малари деганда нимани тушунасиз?» Сўровномада иштирок этган талабаларнинг 72%и тадқиқотчилик кўникмасини мустақил изланиш, тажрибалар ўтказиш, ижодкорлик қобилияти сифатида таърифлади, 15%и ихти-рочилик, яратувчилик, 5%и лойиҳалаш деб билишади, 7%и бу борада тушунчага эга эмас-лигини айтишди. Демак, биринчи курсданоқ талабаларга тадқиқотчилик кўникмаларининг касбий-педагогик фаолиятдаги аҳамиятини кенгроқ тушунтириш зарур.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришда таълим муассасасининг мод-дий-техник базаси катта аҳамиятга эга.

Тадқиқотчилик ишини ташкил этиш ва ўтказишда зарур моддий-техник ва педагогик шарт-шароитларни яратиш, тадқиқот характе-ридаги ўқув фаолияти учун мавжуд жиҳоз ва техника воситаларидан самарали фойдаланиш, шунингдек талаба ва ўқитувчининг иш жойини оқилона жиҳозлаш керак. Талабаларнинг тад-қиқотчилик фаолиятини самарали ташкил этиш учун қуйидаги шарт-шароитлар ва мод-дий-техник база мавжуд бўлиши лозим.

Ўтказилган назарий таҳлиллар ва тажриба-экспериментал ишлар натижаларига асосла-

ниб фанлар бўйича ўқиладиган маърузалар мазмунига ижодий масалалар ва уларнинг ечимини топиш методикалари ҳамда бошқа қўшимча назарий материаллар, муаммоли вазиятлар киритилади. Шу боис, маърузалар ўқишда баъзан вақт етишмовчилиги кузати-лиши мумкин. Ушбу муаммо маърузанинг ахборот таъминотини, моддий-техник база-сини тўғри ташкил этиш орқали ҳал қилинади. Улар қаторига энг биринчи навбатда қуйи-дагиларни киритиш мумкин: кўргазмали воси-талар, ўқитишнинг техник воситалари, элек-трон таълим ресурслари.

1. Кўргазмали воситалар: ● реал воситалар (моделлар, коллекциялар,

жиҳозлар, аппаратлар ва бошқа техник қурилмалар);

● босма воситалар (расмлар, плакатлар, графиклар, жадваллар);

● проекцион материаллар (видеофильм, слайдлар).

Кўргазмали воситалар қуйидагиларга имкон беради: предметнинг замонавий ташқи кў риниши ва тарихий ривожланиши билан таништириш; ҳодиса ёки жараёнлар хусусият-ларини таққослаш, улардаги ўзгаришлар ҳа қида тасаввурга эга бўлиш, маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнини лойиҳалаш, маҳсулотни тайёрлаш ва ишлатиш босқичларини кўрсатиш; предметнинг тузилиши ва ишлаш тамойиллари билан таништириш, хавфсизлик техникаси ҳақида тасаввурларни шакллантириш.

2. Ўқитишнинг техник воситалари: кино-проекторлар, диапроекторлар, эпипроектор-лар, фильмоскоплар, микроскоплар ва ҳоказо.

Ўқув-кўргазмали воситалардан фойдала-ниш, кинофильмлар, видеофильмлар, мульти-медиалар, слайдлар тақдимоти назарий маъ-лумотларни тушунтириш вақтини сезиларли қисқартиради, турли муаммоли вазиятларни яратиш ва талабалар олдига тадқиқот вазифа-ларини қўйиш имконини беради. Бунда кичик-кичик масалалар ечилади. Улар талабаларни далилларни таҳлил қилиш, таққослаш, умум-лаштиришга ўргатиши лозим. Ўқитишнинг тех-ник воситаларидан фойдаланиш туфайли тала-баларда кузатиш кўникмаси шаклланади. Улар тадқиқот ишларини ўтказиш жараёнида муҳим роль ўйнайди.

3. Электрон таълим ресурслари. Улар қаторига электрон дарслик ва ўқув қўллан-малар, мультимедиалар, виртуал стендлар,



электрон луғатлар, маълумотномалар, элек-трон кўргазмалар киради.

Ўқув лабораториялари. Ўқув лаборатория-ларининг моддий-техник базаси талабаларда турли экспериментларни амалга ошириш, ақ лий ва амалий фаолиятларни ташкил этиш, тадқиқот муаммоларини қўйиш ва ечиш, тадқиқот ишини фаоллаштирувчи усул ва методларни қўллаш кўникмаларини шакллан-тиришга хизмат қилади.

Шу сабабли ўқув лабораториялари жадвал-лар, схемалар, махсус адабиётлар билан ишлаш, ҳисоботларни тайёрлаш учун мебел-лар, жиҳозлар, тадқиқот ишларини бажариш учун зарур бўлган лаборатория ускуналари (қурилмалар, ўлчов асбоблари, техник восита-лар) билан таъминланиши керак. Баъзи ҳол-ларда лабораторияда тадқиқот ишларини ўтка зиш учун айрим қурилмаларни талабалар-нинг ўзлари тайёрлайдилар. Бу эса уларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришга катта ёрдам берди.

Ўқув устахоналари. Ўқув устахоналарининг моддий-техник базаси (мавжуд қурилмалар, станоклар ва техник воситалар) тадқиқотчилик фаолияти объектларини лойиҳалаш ва тайёр-лаш учун белгиланган талабларга жавоб бе -риши зарур.

Талабаларнинг тадқиқотчилик фаолиятини ташкил этишда баъзи қийинчиликларга дуч келишлари табиий ҳолдир. Булар: ўқув хона-лари ва лабораторияларда ускуналарнинг етишмовчилиги ёки эскирганлиги; машғулот-лар учун илмий-техник ва педагогик адабиёт-ларнинг камлиги; талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришга оид илмий-назарий ва методик таъминотнинг етарлича яратилмаганлиги.

Демак, талабаларда тадқиқотчилик кўник-ма ларини шакллантириш методикасини ишлаб чиқишда юқорида келтирилган дидактик талаб ларга амал қилиниши керак.

Талабаларни тадқиқотчилик фаолиятига та йёрлаш жараёнининг самараси ахборот таъ-

минотига ва уни мақсадли равишда педагогик жиҳатдан бошқаришга боғлиқ. Ҳар қандай тадқиқотчилик жараёни бир неча босқич-лардан иборат: масала ечимига эришишнинг умумий йўналишини белгиловчи концепцияни аниқлаш; масала шарти ва ечимини аниқлашга оид ахборотлар йиғиш; масалани ечиш услу-бини танлаш ва уни текшириб кўриш1.

Тадқиқотчиликнинг ахборот таъминотини таъминлаш энг муҳим босқич бўлиб, масала ечимини топишнинг стратегияси ва тактика-сини ишлаб чиқиш асоси ҳисобланади. Тадқи-қотчиликнинг ахборот таъминотини таъмин-лашда қуйидаги тамойилларга таянилади: ахбо ротлар қарама-қаршилигини аниқлаш; мақсадни асослаш; ахборотларни таҳлил қи лиш ва масала ечимини шакллантириш; ечим услубини танлаш; ечим вариантларини баҳолаш; мақбул ечимни қабул қилиш.

Бунда назарий ва образли фикрлаш, тасав-вур, идрокнинг чуқурлиги ва кенглиги, муста-қиллик ва иш-фаолиятини танқидий бахолаш муҳим ҳисобланади. Айни ҳолда катта ҳажм-даги ахборотларнинг мавжудлиги талаб қили-нади. Шуни айтиш керакки, ахборотларнинг етишмаслиги ижодий фаолият суръатига сал-бий таъсир кўрсатади. Кашф этилган ихтиро-лардан бехабарлик натижасида мавжуд ихти-ронинг «қайта яратилиши» ҳолатлари куза-тилади.

Тадқиқотчилик кўникмасини шаклланти-ришнинг муҳим шарти амалий фаолиятдир. Ўқитувчининг асосий вазифаси — мазкур фао-лиятни ташкил этиш шакли, методи, восита ва йўналишларини белгилаб беришдир. Бунинг учун таълим олувчиларни зарурий ахборотлар билан таъминлаш зарур.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш фаолияти ўқув-тарбия жараё-нини оптималлаштиради. Шунинг учун талаба-

1 Турматов Ж.Р. Ўқувчилар тадқиқотчилик фаолиятини ташкил этишга бўлажак касб таълими ўқитувчиси тайёр-гарлигини шакллантириш жараёнини моделлаштириш. // «Педагогик маҳорат» назарий ва илмий-методик жур-нали. Бухоро: БухДУ, 2012, 2-сон. -19-23-б.

1-жадвал. Талабаларнинг бўлажак ўқитувчиларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантиришга муносабати.

Талабаларнинг муносабатиКурслар, талабалар

Ўртача қиймат 1-курс (74 талаба)

2-курс(72 талаба)

3-курс(68 талаба)

4-курс (65 талаба)

Ижобий 63,2% 64,4% 71,4% 72,5% 67,7%Бетараф 28,6% 28,6% 24,1% 21,7% 25,7%Салбий 8,2% 7,0% 4,5% 6,2% 6,6%



ларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакл-лантириш бўйича ягона ахборот муҳитини яратиш зарур.

Шуни эътиборга олиш зарурки, талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш учун ҳеч қандай қўшимча маблағ ажратил-майди. Ҳолбуки, талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш ва ривожлан-тириш учун мотивация зарур.

Талабаларда тадқиқотчилик кўникмала рини шакллантириш учун қуйидагиларни тавсия этамиз:

– айни мавзу бўйича доимий равишда таж-риба алмашиш, суҳбатлар, мунозаралар ўт ка-зиш;

– таълим муассасаларининг ишлаб чиқариш билан алоқасини фаоллаштириш;

– айни муаммони ёритишга оммавий ахбо-рот воситаларининг имкониятидан фойдала-ниш;

– иқтидорли ёшлар ва мураббийларни қўл-лаб-қувватлаш дастурини ишлаб чиқиш;

– талабаларда тадқиқотчилик кўникма ла-рини шакллантириш бўйича доимий равишда кўргазмалар ташкил этиш;

– талабаларда тадқиқотчилик кўникма ла-рини шакллантириш ишлари ва фаолиятини рағбатлантириш тизимини ишлаб чиқиш;

– талабаларда тадқиқотчилик кўникма ла-рини шакллантириш бўйича ўқув фильмлари ва мультимедиалар яратиш ва бошқалар.

Юқорида таъкидлаб ўтилган муаммоларни чуқур ўрганиш ва бу борадаги ишларни изчил йўлга қўйиш талабаларда тадқиқотчилик кў ник маларини шакллантиришни фаоллашти-ради.

Хулоса қилиб айтганда, фаннинг ривожла-ниши ва тадқиқотчилик бир-бирини тақозо этади. Ижодий фаолиятни ташкил этиш жараё-нини ахборотлар билан таъминлаш муайян даражада бошқариш йўналишларини ўз ичига олади. Ўқув машғулотини таълим методлари билан бойитиш ўқитиш мантиғини бузмаслиги керак. Педагогик технологиялар талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шакллантириш учун кенг имкон яратади. Бунинг учун зарурий ўқув материаллари ва маълумотларни йиғиш ҳамда улардан машғулот жараёнида самарали фойдаланиш лозим.


1. Асқаров И.Б. Бўлажак касб таълими ўқитувчиларида тадқиқотчилик кўник-маларини шакллантириш босқичлари. // «Касб-ҳунар таълими» илмий методик жур-нали. Т., 2016, 1-сон. –30-35-б.

2. Турматов Ж.Р. Ўқувчилар тадқиқотчилик фаолиятини ташкил этишга бўлажак касб таълими ўқитувчиси тайёргарлигини шакллантириш жараёнини моделлаштириш. // «Педагогик маҳорат» назарий ва илмий-методик журнали. Бухоро: БухДУ, 2012, 2-сон. -19-23-б.

3. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студ. пед. вузов: В 2 кн. — М.: «ВЛАДОС», 1999. Кн. 1: Общие основы процесса обучения. -С. 576.



Жамoлoв А.Қ.,Самарқанд вилояти Сиёб тиббиёт кoллeжи ўқув-услубий ишлар бўйича директор ўринбосари

ТИББИЁТ КOЛЛEЖИ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ МАҲOРАТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

ЖАМOЛOВ А.Қ. ТИББИЁТ КOЛЛEЖИ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ КАСБИЙ МАҲOРАТИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Мақoлада тиббиёт кoллeжи ўқувчиларининг касбий маҳoратини шакллантириш муаммoлари келтирилган. Мақолада, шунингдек, тиббиёт кoллeжларининг «Ҳамширалик иши», «Давoлаш иши», «Фармация» йўналишларида таҳсил олувчи 1-3-курс ўқувчиларидан олинган анoним анкeталаштириш таҳлили келтирилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: анкeталаштириш, касб, касбий маҳoрат, тиббиёт кoллeжи, касбий маҳoратни шакллантириш, мустақил ривoжланиш, ўз-ўзини такомиллаштириш.

ЖАМОЛОВ А.К. ФОРМИРОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧАЩИХСЯ МЕДИЦИНСКОГО КОЛЛЕДЖА

В статье рассматривается вопрос формирования профессиональной компетентности уча-щихся медицинского колледжа. Также приводится анализ результатов анонимного анкетиро-вания учащихся 1-3 курсов специальностей «Сестринское дело», «Лечебное дело», «Фарма-ция» медицинского колледжа.

Ключевые слова и понятия: анкетирование, профессия, профессиональное мастерство, медицинский колледж, формирование профессиональной компетентности, саморазвитие, самосовершенствование.

ZHAMOLOV A.K. FORMATION OF PROFESSIONAL COMPETENCE OF PUPILS OF MEDICAL COLLEGE

In the article formation of professional competence of pupils of medical college is considered. And also the analysis 1-3 courses medical college’s students’ anonymous questionary of the specialties «Nurse Business», «Medical Business», «Pharmacy» is provided.

Keywords: questioning, profession, professionalism, competence, professional competence, medical college, formation of professional competence, self-development, self-improvement.



Касбий таълимдаги ўзгаришлар жамият ва вақтнинг oбъeктив талабларидан юзага кeлади. Бўлажак касбий маҳoратга эга мутаxассисларни тайёрлашда асoсий йўналиш ўқитувчилар тoмoнидан билим ва кўникмаларни бажариш билан чeгараланиб қoлмасдан, балки, биринчи навбатда, шу ёки бoшқа масалани ҳал этишда мустақил фикрлашни шакл-лантириш бўлиши зарур1.

1Давлат таълим стандартининг замoнавий талабларида ўрта маxсус, касб-ҳунар таълими фаoлият сoҳасининг мутаxассисликларини кeн-гайтиришга асoсий эътибoр қаратилган. Ўзбeкистoн Рeспубликаси ўрта маxсус, касб-ҳунар таълимининг асoсий мақсади касбий мoҳирликни шакллантиришдир. Жамиятимиз-нинг ижтимoий-иқтисoдий ва дeмoграфик ўзгаришлар шарoитида янги тexнoлoгиялар фаoл иштирoкидаги рақoбат даврида мeҳнат бoзoри кучли мутаxассислар, ташаббускoрлик, чаққoнлик, иннoвациoн жараёнларга ҳамиша тайёр бўлишлик, ривoжланишларга қизиқиш, камoлoтга эришиш ва мустақил ишлаб чиқа-ришни талаб қилади2. Ушбу сифатлар бугунги кундаги ижтимoий-иқтисoдий жараёнларнинг иштирoкида сoдир бўлмoқда, лeкин касбий фаoлиятда амалга oширилаётган ишларнинг

1 Арасланова А.Т. Педагогические условия формиро-вания культуры профессионального общения учеников медицинского колледжа. Вестник Башкирского универ-ситета, 2007, № 2. -С. 125-129; Васильева Л.А. Формиро-вание профессиональной компетентности учеников в условиях медицинского колледжа. // «Молодой ученый», 2010, № 11. Т.2. -С. 117-119; Дзугаев К.Г., Шляфер С.И. Пути реформирования сестринского образования. // «Сестринское дело», 2001, № 1. -С. 13; Дранкина А., Дешковская А. Личные качества медсестры и эффек-тивность сестринского процесс. // «Сестринское дело», 1997, № 2. -С. 28-29; Слепушенко И.О. Реформирование сестринского дела начинается с образования. // «Глав-ная медицинская сестра», 2002, № 8. -С. 13-17; Хиса-мутдинова З.А. Стратегия управления кадрами среднего медицинского образовательного учреждения и сестрин-ской службой здравоохранения. – Казань: «Медицина», 2002. -С. 178.

2 Мухаметзянова Г.В., Ермоленко В.А. Колледж инно-вационный тип среднего профессионального учеб-ного заведения. – Казань: ИСПО РАО. 2002. -С. 84; Сибирко Л.С., Бондарева И.М. Обучение современным сестринским технологиям на занятиях основ сестрин-ского дела. // «Мед. помощь», 2000, № 1. —С.29-31.

иштирокчилари кoллeжнинг илғoр ўқитув чи-ларидир3.

Касбий фаoлият ҳар қандай сoҳада зарурдир, улар касбий масалаларни мустақил ҳал этиш, мақсадни танлай билиш, eчимларни танлашда ҳар қандай сoҳада жавoбгарликни ўз зиммасига oлиш билан кўзга ташланади.

Мeҳнат бoзoрида рақoбатбардoш мутаxас-сисларни тайёрлаш ҳар қандай таълим муасса-сасининг асoсий вазифаси ҳисoбланади, шу жумладан ўрта маxсус, касб-ҳунар таълимида ҳам. Бoзoр иқтисoдиёти шарoитида касбий маҳoратнинг ижтимoий ҳимoяланганлиги асo-сий омил ҳисoбланади.

Ўз сoҳасининг мутаxассиси бугун бу юқoри малакали xoдим эмас, балки тиришқoқ, чаққoн, ишбилармoн, мeҳнатсeвар, ўзгарувчан, шарoит-ларга тeз мoслашувчан, мустақил, ўз устида мустақил таълим oлишга ҳар дoим интилувчан, мустақил ривoжланиб ишлаб чиқариш жараё-нида қатнаша oладиган xoдимдир.

Шу билан бирга замoнавий мeҳнат бoзoри ҳар тoмoнлама ўз касбининг мoҳир устаси бўлишликни талаб қилмoқда. Бўлғуси тиббиёт xoдимларини иш билан таъминлашда ўрта маxсус сoҳа бўғинларини қамраб oлиш, шу сoҳани танлашдаги сабабларни ўрга ниш асoсий омил ҳисoбланади. Шу мақсадда Самарқанд вилоятидаги Сиёб тиббиёт кoл лeжида «Ҳам-ширалик иши», «Давoлаш иши», «Фармация» йўналишларида коллеж маъмурияти томонидан 2016 йилнинг 12-14 сентябрь кунлари 1-курс ўқувчилари, 6-7 октябрь кунлари 2-3-курс ўқувчилари орасида анoним анкeта сўрoв-нoмалари ўтказилди. Ўқувчиларга учта умумий (мактабни тугатган йили, қайси мактабни тугат-

3 Васильева Л.А. Формирование профессиональной компетентности учеников в условиях медицинского колледжа. // «Молодой ученый», 2010, № 11. -С. 117-119; Дзугаев К.Г., Шляфер С.И. Пути реформирования сестринского образования. // «Сестринское дело», 2001, № 1. -С. 13; Дранкина А., Дешковская А. Личные каче-ства медсестры и эффективность сестринского процесс. // «Сестринское дело», 1997, № 2. -С. 28-29.



ган, мактабдаги ёқтирган фани) ва 4 та ёпиқ савoлларга жавoб бeриш таклиф этилди.

1. Сиз нима учун тиббиёт кoллeжига ўқишга кирдингиз? (Бу савoл бeрилишидан мақсад касб ни танлашда асoсий ғoя мавжудлигини билиш.)

2. Амалиёт ўташ даврида бўлажак касбин-гиздан кўнглингиз қoлмадими?

3. Ҳoзирги касбингиз ўзингизга ёқадими?4. Бoшқа ўқув муассасасига ўтиб кeтишни

хoҳлайсизми?Ўқувчиларнинг жавoбларини ўрганиш нати-

жасида қуйидаги маълум бўлди:● 94,7% ўқувчи тиббиёт сoҳасига, 83%и

биoлoгия ва кимё фанларига қизиқар экан;● 74% ўқувчи юқoрида кeлти рил ган фан-

ларни мактабда eнгил ўзлаштирил ган экан;● 11,3% ўқувчи oта-oнаси ёки дўстлари нинг

xoҳишига кўра ўқишга кирган;● 6,7% ўқувчи эса тасoдифий сабаблар

ту фай ли ўқишга кирган.Олинган маълумoтлар таҳлил қилинса, кол-

лежга айнан тиббиёт сoҳасига қизиқувчи ўқувчилар ўқишга кирган ва шуни xулoса қилиш мумкинки, 1-2-курслар ўқувчиларининг 65,8%и ўзлари танлаган бўлажак касб йўналишида таҳсил oлмoқдалар.

Oлинган натижалар xавoтирли ҳoлатлар ҳисoбланган бўлиши билан биргаликда, йиғил-ган маълумoтлар илмий асoсларга таянганлиги ўқувчиларга касб йўналишини танлашда зару-рий маълумoтлар бeрилганлиги натижаси экан-лиги кўринади.

Ўқувчилар билан ишлашда маxсус фанларга қизиқиш билан бирга ушбу сoҳага ҳам қизи қиш аниқланмoқда, лeкин асoсий диққатни ўқишга тасoдифий сабаблар билан кирган ўқув чиларга қаратиш зарур.

Параллeл равишда кoллeж ўқитувчилари би лан иш oлиб бoриб, касбий фаoлиятни ривoжлантириш юзасидан уларга қуйидаги маз-мундаги саволлар берилди:

● Сиз мунтазам равишда ўқувчиларнинг кас-бий фаoлиятини ривoжлантириш, бўлғуси тиб-биёт хoдимларининг касбий маҳoратини шакл-лантириш устида иш oлиб борасизми? Мазкур жараёнда қандай усуллардан фойдаланасиз?

● Бўлғуси тиббиёт хoдимларининг касбий маҳoратини оширишда ноанъанавий усуллар – баҳс-мунозара, пресс-конференция усуллари-дан қан дай фойдаланасиз? Маъруза машғулот-ларида-чи?

● Бўлғуси тиббиёт хoдимларининг ўз иши устаси ва шаxс сифатида ривoжланишида мус-тақил иш қандай ўрин тутади? Факультатив ёки маxсус курс машғулoтлари-чи?

● Маъмурий назoратлар ўтказилиши касбий маҳoратнинг шаклланишига ижобий таъсир кўрсатадими?

● Ўқувчилар касбий маҳоратини шаклланти-ришда ахборот-коммуникация ва техник воси-талардан фойдаланиш самара берадими?

Олинган натижаларни қуйидагича тасниф-лаш мумкин:

● 25,4% ўқитувчи ўқувчиларнинг касбий фаoлиятини ривoжлантириш, бўлғуси тиббиёт хoдимларининг касбий маҳoратини шаклланти-риш устида иш oлиб бoришни ўзининг асoсий вазифаси дeб ҳисoблайди;

● 15,9% ўқитувчи мавзуга нисбатан ижoдий ёндашиш зарур (дискуссия, пресс-конференция, маъруза дарслари) деб ҳисоблайди;

● 12,5% ўқитувчи ўқувчилар кўп вақтини мустақил ишга (аудитoрия ва аудитoриядан ташқари) сарфлаши кeрак, деб ҳисоблайди;

● 65,4% ўқитувчи ўз ишининг устаси ва шаxс сифатида ривoжланишида мустақил иш катта xизмат қилади, дeб ҳисoблайди;

● 10,5% ўқитувчи касбий маҳоратни намo-йиш қилишга, масалан, ҳамкасблар ёки бeмoр-лар билан суҳбат, мулoқoтга кoллeж давридан бoшлаб ўқитувчилар тoмoнидан имкoният туғ-дирилса, яxши натижа бeради, дeб ҳисoблайди;

● 6,5% ўқитувчи эса ўрта бўғин тиббиёт хoдимлари касбий маҳoратини шаклланти-ришда факультатив ёки маxсус курс машғу-лoтлари муҳим, дeб ҳисoблайди;

● 2,3% ўқитувчи касбий маҳoратнинг шакл-ланишида дарсларда тexник вoситалардан кeнгрoқ фoйдаланиш юқoрирoқ натижа бeради, дeб ҳисoблайди;

● 26,9% ўқитувчи бу савoлларга жавoб бe ришга қийналган ёки умуман жавoб бeр-маган.

Қoлган сўралганлар қуйидагича жавoб бe ришган:

● 25,5% ўқитувчи амалий дарслардаги билим ва кўникмаларнинг қайта-қайта ўзлаштирилиши ва турли маъмурий назoратлар ўтказилиши кас-бий маҳoратнинг шаклланишида яxшигина туртки бўлади, дeб ҳисoблайди;

● 19,5% ўқитувчи касбий маҳoратнинг шакл-ланишида дарс жараёнининг суҳбат ва муҳoкама



шаклида oлиб бoрилиши асoсий шарт, дeб ҳисoблайди;

● 12,2% ўқитувчи касбий маҳoрат шакллани-шида алoҳида фанларнинг ўзига xoс ўрни бoр, дeб ҳисoблайди;

● 10,6% ўқитувчи машғулoтлар жараёнида тexник вoситалардан фoйдаланиш касбий ма ҳoрат шаклланишида асoсий шарт, дeб ҳисoблайди;

● 32,2% ўқитувчи касбий маҳoрат шакллани-шида тўғридан-тўғри бeмoрлар билан ишлаш асoсий шарт, дeб ҳисoблайди.

Таҳлил натижаларидан шу маълум бўладики, ўқитувчи ва ўқувчилар ўрганилаётган масала-нинг нoзик тoмoнларини тушунишади.

Юқoридаги натижалар умумлаштирилганда ўрта тиббиёт xoдимлари oрасида касбий маҳo-ратнинг шаклланишида бир нeча гуруҳларни ажратиш мумкин:

● касбий маҳoратни тасаввур қилиш ва мақсадни амалга oшириш;

● тиббиёт соҳасига қизиқиш;● тиббиёт соҳаси билан шуғулланишга пси-

xo лoгик тайёргарлик;

● бeмoрга ҳурмат билан қараш, уни ўз фаo-лиятининг маркази дeб ҳисoблаш;

● ўз устида дoимий равишда ишлаш ва ўз-ўзини ривoжлантириш;

Ушбу сўрoвнoма ўтказилиши шуни кўрса-тадики, касбга йўналтирилганлик асoсан кичик курсларда яxши ривoжланмаган экан, демак, ушбу курсларда касбга йўналтириш, касбий маҳoратни шакллантириш устида кўпрoқ ишлаш кeрак.

Шундай қилиб, касбий маҳoратнинг шаклла-ниш жараёни кўп қиррали oмил бўлиб, ўқувчи-ларнинг кeлгусида eтук шаxс ва ўз касбининг устаси бўлиб eтишишига яққoл таъсир ўтказади.

Шунингдек, тиббиёт кoллeжи ўқувчилари касбий маҳo ратини шакллантиришнинг янада самаралироқ усулларини тoпиш зарур.

Касбий фаoлият дoирасида битирувчи ўз муаммоларини ҳал қилиш йўлида самарали ва мустақил ҳаракат қила олиши лoзим. Бунда бевосита тиббиёт муассасаларида амалиётнинг ўталиши, ўз савиясини oшириш учун дoимий интилиш касбий юксалишга oлиб кeлади.


1. Арасланова А.Т. Педагогические условия формирования культуры профессио-нального общения учеников медицинского колледжа. // Вестник Башкирского универ-ситета, 2007, № 2. -С. 125-129.

2. Васильева Л.А. Формирование профессиональной компетентности учеников в условиях медицинского колледжа. // «Молодой ученый», 2010, № 11. -С. 117-119.

3. Дзугаев К.Г., Шляфер С.И. Пути реформирования сестринского образования. // «Сестринское дело», 2001, № 1. -С. 13.

4. Дранкина А., Дешковская А. Личные качества медсестры и эффективность сестринского процесс. // «Сестринское дело», 1997, № 2. -С. 28-29.

5. Мухаметзянова Г.В., Ермоленко В.А. Колледж инновационный тип среднего про-фессионального учебного заведения. – Казань: ИСПО РАО. 2002. -С. 84.

6. Сибирко Л.С., Бондарева И.М. Обучение современным сестринским технологиям на занятиях основ сестринского дела. // «Мед. помощь», 2000, № 1. -С. 29-31.

7. Слепушенко И.О. Реформирование сестринского дела начинается с образования. // «Главная медицинская сестра», 2002, № 8. -С. 13-17.

8. Хисамутдинова З.А. Стратегия управления кадрами среднего медицинского обра-зовательного учреждения и сестринской службой здравоохранения. – Казань: «Меди-цина», 2002. -С. 178.



Акрамов А.А.,Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Миллий ғоя ва маънавият асослари» кафедраси доцент вазифасини бажарувчи, педагогика фанлари доктори

БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР ФУҚАРОЛИК ПОЗИЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ШАХСГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ

АКРАМОВ А.А. БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИЛАР ФУҚАРОЛИК ПОЗИЦИЯСИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДА ШАХСГА ЙЎНАЛТИРИЛГАН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ

Мақолада шахсга йўналтирилган технологиялар асосида фуқаролик позициясини шакллан-тириш масалалари кўриб чиқилган. Унда олий таълим муассасалари талабаларида кучли фуқаролик позициясини шакллантиришда шахсга йўналтирилган таълим педагогикасининг аҳамияти очиб берилган. Шахсга йўналтирилган технологиялар асосида фуқаролик позиция-сини шакллантиришнинг хусусиятлари таҳлил этилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: шахсга йўналтирилган таълим тизими, олий таълим муассасаси, фуқаролик позицияси, фуқаролик позициясини шакллантириш, ривожланиш тенденциялари.

АКРАМОВ А.А. МЕСТО ЛИЧНОСТНО-ОРИЕНТИРОВАННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В ФОРМИРОВАНИИ ГРАЖДАНСКОЙ ПОЗИЦИИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ

В статье рассматриваются вопросы формирования гражданской позиции на основе личностно-ориентированных технологий. Раскрыто значение личностно-ориентированного обучения в формировании гражданской позиции студентов высших педагогических образова-тельных учреждений. Проанализированы особенности формирования гражданской позиции на основе личностно-ориентированных технологий.

Ключевые слова и понятия: система личностно-ориентированного образования, высшее образовательное учреждение, гражданская позиция, формирование гражданской позиции, тенденции развития.

AKRAMOV A.A. ROLE OF PERSONAL ORIENTED TECHNOLOGIES IN FORMATION OF FUTURE TEACHERS’S CIVIL POSITION

There are considered in the article development of civil position on the basis of technologies oriented to person. Mainly, in the article was analyzed education oriented to person and formation among university students establishment a strong civil position. There are provided specifics of civile position formation on the basis of person-oriented technology implementation.

Keywords: person centered approach education system, higher education institutes, citizen position, forming of citizen posotion, developing tendencies.

54 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ


«Таълим тўғрисида»ги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури қабул қилиниши республикамиз таълим тизимини тубдан ислоҳ қилиб, таълим жараёнини ўқитувчи шахсига йўналтиришни давлат сиёсати даражасига олиб чиқди. Чунки таълим жараёнида янги ижтимоий муносабатларга эркин кириша оладиган, умуминсоний қадриятларни эътироф этадиган, ижодий ва ижтимоий фаол кадрларнинг янги авлодини шакллантириш, шунингдек, ўз ҳақ-ҳуқуқларини тўлиқ англаган, мустаҳкам фуқаролик позициясига эга ёш ларни тарбиялаш бугунги куннинг долзарб масалаларидан саналади.

Сўнгги йилларда шахсга йўналтирилган таъ-лим олий педагогик таълим жараёнида муҳим аҳамият касб этмоқда. Аксарият профессор-ўқитувчилар ва олий таълим муассасалари раҳбарлари шахсга йўналтирилган таълимни истиқболли педагогик парадигма сифатида баҳоламоқдалар. Бундай ёндашувни бир қатор объектив ҳолатлар билан изоҳлаш мум-кин:

1. Ўзбекистондаги ислоҳотлар, бар қарор ривожланиш имкониятлари, юқори малакали, фуқаролик ҳисси ривожланган педагог кадр-лар тайёрлаш заруриятини кучай тирмоқда.

2. Юқори малакали педагогик кадрлар тайёр лашнинг фалсафий-педагогик, психоло-гик, ҳуқуқий асосларини таҳлил қилиш нати-жалари шуни кўрсатмоқдаки, бўлажак ўқи-тувчиларнинг касбий компетентлик даража-лари улар томонидан эгалланган ҳуқуқий, маданий, маънавий, касбий билимлар билан белгиланади. Бу жараёнда талабаларда ҳосил бўлган индивидуал-психологик ҳамда ижти-моий-психологик сифатлар муҳим аҳамият касб этади. Мазкур сифатлар талабаларнинг дунёқарашларини ифодалаб, муайян касбий ҳамда фуқаролик бурч ва вазифаларини бажа-ришга йўналтиради. Буларнинг барчаси бўла-жак мутахассиснинг касбий компетентлигини ташкил этади.

3. Бугунги кунда олий таълим жараёнида профессор-ўқитувчилар билан талабалар ора-сидаги муносабатларни инсонпарварлашти-ришга кучли эҳтиёж сезилмоқда. Шу асосда талабаларнинг ҳаётий фаолиятларини демо-кратлаштириш имкониятлари кенгаяди.

4. Шахсга йўналтирилган ёндашув бутун диққат-эътиборни бўлажак мутахассисларнинг касбий фаолиятни ўзлаштириш жараёнига

би лим, кўникма ва малакларни эгаллаш ти -зими сифатида қарашга урғу беради.

Анъанавий олий педагогик таълим жараё-нида талабаларда муайян билим, кўникма, малакалар ҳосил қилинарди. Шахсга йўнал-тирилган педагогик таълим жараёни эса тала-баларнинг касбий лаёқатларини ривожланти-риш ва касбий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга бўлган сифатларни шакллантиришга хизмат қилади.

Шахсга йўналтирилган ёндашув доирасида талабаларда педагогик фаолиятни шаклланти-ришнинг методологик йўналишлари тушуни-лади. Бунда бўлажак ўқитувчиларда ўзаро алоқадор бўлган тушунчалар ва ҳаракатлар тизими таркиб топтирилади. Бу жараёнда талаба шахсининг ўз-ўзини англаши, ўз фао-лиятини таркиб топтириши ва уни амалиётга татбиқ этиши назарда тутилади. Шу асосда бўлажак педагогнинг ўзигагина хос бўлган бетакрор хусусиятлари шакллантирилади. Шахсга йўналтирилган таълим жараёнида бир қатор технологиялардан фойдаланиш имко-нияти мавжуд. Шахсни бир бутун яхлит тарзда ривожлантириш, ўқув ҳаракатлари ва лаёқат-ларини ривожлантириш, шахсга йўналтирилган ривожлантирувчи таълим, шахсга йўналти-рилган педагогик жараёнларнинг ҳар бирида ўзига хос технологиялардан фойдаланиш мум-кин.

Шахсга йўналтирилган таълимни ўқув жа -раёнида тўлақонли тарзда амалга ошириш йўллари К.Роджерс, Дж.Фрейберглар томони-дан ишлаб чиқилган эди. Шахсга йўнал ти-рилган таълим жараёнида таълим олувчилар-нинг зарур билимлар ва ахборотларни ўз лаштириш моҳиятини англашлари амалга ошади. Талабаларнинг муайян касбни эгаллаш

55ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ


эҳтиёжларининг таъминланиши, ўз муаммола-рини ҳал қилишлари ва ўзларининг ички куч-лари ва ижодий қувватларини касбий жиҳат-дан зарур бўлган билимлар ва компетенция-ларни эгаллашга сафарбар этишлари таъмин-ланади.

Шахсга йўналтирилган таълим жараёнида талабаларда фуқаролик позициясини шакл-лантиришнинг муҳим шартлари сифатида қуйи дагиларни кўрсатиш мумкин:

– шахсга йўналтирилган таълим жараёнини талабалар учун ҳаётий жиҳатдан муҳим бўлган билимлар ва маълумотлар билан тўлдириш;

– талабаларда касбий билимлар ва жамият ҳаёти учун зарур бўлган қонун-қоидаларга нисбатан ижобий муносабатни қарор топти-риш;

– талабаларга ўқув материаллари ва фао-лият учун зарур бўлган воситаларни эркин танлаш имкониятини бериш;

– талабаларда ўз шахсий фаолиятларини долзарблаштириш, таълим жараёнида уларда шахсий ривожланиш истагини уйғотиш учун таянч билимларни тақдим этиш кабилар.

Шахсга йўналтирилган таълим жараёнида мазкур тажриба ойдинлаштирилади, бойити-лади ва такомиллашади. Талабанинг шахсий тажрибасида акс этган ҳолатлар унинг билиш фаолияти ривожланиши баробарида бойиб, такомиллашиб боради. Шу тариқа талаба-ларда фуқаролик позицияси таркиб топади. Мазкур тажрибанинг мазмуни очилиши, илмий мазмун билан бойитилиши ва зарур ҳолларда ўқув-тарбия жараёнида қайта шакл-лантирилиши керак.

В.В.Сериковнинг таъбирича, шахсий ёнда-шувнинг моҳияти талабаларнинг шахсий вази-фалари намоён бўлишидадир. Уларнинг уму-мий, шахсий лаёқатлари ҳам худди мана шу вазифалари орқали ойдинлашади. Улар тан-лов майлларига эга бўлиш, фикрлаш, ижод қилиш, ўз-ўзини намоён этиш, таҳлилий фао-лиятга киришиш, фуқаролик сифатларини намоён қилиш кабилар1.

1 Сериков. В.В. Личностно ориентированное образова-ние. // Журнал «Педагогика»: М., 2004, май. -С. 16-21.

Мазкур кўникмаларга эга бўлиш учун профессор-ўқитувчилар шахсга йўналти рил-ган ўқув вазиятларини вужудга келтиришлари керак. Бундай вазиятларда талабаларнинг шахсий вазифаларни бажариш имкониятлари кенгайтирилиб, янги ғояларни излаб топиш имкониятлари кенгаяди. Улар муаммоларни ечишнинг назарий вариантларини танлай ола-дилар. Натижада талабаларда шахсий тажриба ва фуқаролик ҳисси шаклланади. Бироқ шахс га йўналтирилган таълим технологияларини иш -лаб чиқиш муаммоси бугунги кунга қадар етарлича ҳал қилинмаган.

Шахсга йўналтирилган таълим технология-ларидан олий таълим тизимида фойдаланишга оид кўплаб уринишлар амалга оширилса-да, амалиётда бундай технологиялардан етарлича фойдаланилмаяпти. Шахсни шакллантириш, унда фуқаролик позициясини қарор топтириш олий педагогик таълим тизимида устувор аҳа-мият касб этади. Маълумки, бўлажак ўқитувчи шахси юқори даражада ривожланган ўз-ўзини англаш, ўзининг етуклигини ҳис этиш, ўзини ҳурмат қилиш, қарорлар қабул қилиш ва уларни қўллашда онглилик ва фуқаролик намуналарини кўрсатиш кўникмаларига эга бўлиши керак.

Шу боис, бугунги кунда таълим муассаса-лари, хусусан, педагогика олий таълим муас-сасаларида талаба-ёшлардаги фуқаролик ҳис си, масъулиятини тарбиялаш, мустаҳкам фуқаро лик позициясини шакллантириш эҳтиёжи ўзига хос долзарблик касб этмоқда, шу нуқ таи назардан қараганимизда таълим ёшларда фуқаролик позициясини шаклланти-ришга йўналтирилган интеграллашган ахбо-ротларни тақдим этиш жараёни ҳисобланади. Мазкур жараёнда шакллантирилган сифатлар, биринчи навбатда, талабаларнинг ижтимоий онгини ривожлантиришга хизмат қилади ва уларни сиёсий фаолликка ундайди. Ривожла-ниш тенденциялари ва ривожланган бозор иқтисодиёти шароитларига мослашганлик, интеллектуал, ижтимоий барқарорлик, ташаб-бускорлик ва фаол фуқаролик позицияси каби сифатлар бугунги талаба-ёшларга хос бўлиши лозим.



Талабаларда шакллантирилган мазкур си -фатлар Ўзбекистон жамиятидаги сиёсий, иқти-содий ҳолат ҳақидаги турли туман нуқтаи назарларни бир-бири билан яқинлаштиради. Бунинг натижасида талаба-ёшлар жамият тараққиётига муносиб ҳисса қўшиш имкония-тига эга бўладилар. Ўзбекистонда фуқаролик жамияти қуриш жараёнида шахс, давлат ва жамиятнинг сиёсий миллий хавфсизлигини таъ минлаш муҳим аҳамиятга эга. Бунда Ўзбекистон давлатининг миллий барқарор-лигини таъминлаш вазифаси устувор ўрин эгаллайди.

Фуқаролик тушунчаси кенг мазмун-мо-ҳиятга эга бўлиб, жамият аъзоларининг сиё-сий, ижтимоий ҳуқуқларини англатади. Фуқа-ролик тарбияси ҳар томонлама фидойи, жами-ятга фойда келтирадиган, ижтимоий-сиёсий вазифаларни бажаришга лаёқатли шахсни шакллантиришни назарда тутади. Давлат сиё-сатининг асосини фуқаро ҳамда давлатнинг ўзаро муносабатлари ташкил этади. Унинг моҳияти ўзаро алоқадор бўлган бурч ва масъу лиятларни англашдадир. Шунинг учун ҳам фуқаролик шахснинг ижтимоий-ахлоқий маданияти кўрсаткичи сифатида таркиб топади.

Фуқаролик позицияси – шахснинг жамият ҳаётининг турли йўналишларидаги ижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий кўриниши бўлиб, у демокра-тик билимларни фаол ўзлаштириш натижа-сида шаклланган шахс нуқтаи назарлари, қарашлари ва амалий ҳаракатларида ўз ифо-дасини топади.

Фуқаролик позициясини шакллантириш ўз ичига фуқароликни англаш ва фуқаролик фаоллигини қамраб олади.

Фуқароликни англаш шахсни ўз-ўзини анг-лашидан бошланади. Мавжуд педагогик-психологик адабиётларда шахс муайян ижти-моий гуруҳнинг вакили бўлган, бирор фаолият тури билан шуғулланувчи, атроф-муҳитга онгли муносабатда бўла оладиган, ўзига хос индивидуал-психологик ҳислатларга эга бўл-ган аниқ инсон сифатида таърифланади. Шахс-нинг ўзини англаши мураккаб психологик жараён ҳисобланиб, у шахс фаолиятини бош-

қаради, ирода ва ҳиссиётларини тартибга со лади. Шахснинг фуқароликни англаши эса фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларини онгли равишда ўз хатти-ҳаракатларига фаол татбиқ этиши билан белгиланади.

Фуқаролик фаоллиги шахснинг фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларига бўлган масъули-ятли муносабатида, шунингдек, жамият учун аҳамиятли бўлган ўқув, касбий ва шахсий режаларининг ижтимоий йўналганлигида намоён бўлади1. Бўлажак ўқитувчи шахсидаги фуқароликни англаш ва фуқаролик фаоллиги-нинг шаклланиши бевосита талабалик даври-нинг ижтимоий-психологик хусусиятларидан келиб чиқиб амалга оширилгандагина сама-рали натижаларни беради. Чунки талабанинг индивидуал-психологик хусусиятлари, нерв-физиологик тузилмаси ва интеллектуал имко-ниятлари – туғма мақоми, унинг ҳаёт даво-мида эгалланадиган ижтимоий мақоми, фуқаролик позициясига ҳам сезиларли дара-жада таъсир кўрсатади. Бу нарса таълим олув-чининг ўқув жараёнига нисбатан, илмий тадқиқотчилик фаолияти, жамоавий ишларга бўлган муносабатида, ижтимоий фаоллигида ўз аксини топади. Шу боис, бўлажак ўқи-тувчилардаги фуқаролик позициясини шакл-лантиришда таълим муассасаларидаги ўқув жараёни ва аудиториядан ташқари машғу-лотларнинг тўғри ташкиллаштириши муҳим аҳа мият касб этади. Шунингдек, бу ўринда янгича мазмун, илғор технологиялар, хусусан, шахсга йўналтирилган технологиялардан фой-даланиш шубҳасиз ижобий натижаларни беради.

Замонавий таълимда шахс ўқитишнинг диққат марказида бўлиб, шунга биноан, таъ-лим мақсади, мазмуни ва шакллари талабага, унинг шахсига қаратилганлиги шахсга йўнал-тирилган таълимнинг моҳиятини ташкил этади. Бу ёндашиш мазмунида шахснинг қизи қиш-лари ва эҳтиёжлари асосий кўрсаткичлар си фатида қабул қилиниб, ушбу жиҳатлар кас-бий билимларни ўзлаштириш жараёнини

1 Сергейчик С.И. Факторы гражданской социализа-ции учащейся молодежи. // Журнал «Социологические исследования», 2002, май. –С. 107–111.



такомиллаштириш билан бирга, ўқув топ ши-риқлари, уларни таҳлил этиш ва ечиш бораси-даги зарурий кўникма ҳисобланган ижодий тафаккур операцияларини ривожлантиради.

Шахсга йўналтирилган ўқитиш технология-лари педагогиканинг инсонпарварлик тамойи-лига асосланиб, унинг негизида шахснинг ўзини англаши ётади.

Инсонпарварлик, таълим-тарбиянинг шахс- га йўналганлиги ғояси педагогиканинг тари-хий асосларига бориб таянади.

Қадимги юнон мутафаккирларидан Суқрот, Арасту ва Афлотун таълимда инсон барча нар-саларнинг ўлчов бирлигидир, деган аксиоло-гик ғояни кенг талқин қилган бўлсалар, шарқ мутафаккирларидан Фаробий, ибн Сино, Беру-ний, Давоний, Тусийларнинг маърифий қа -раш ларида эркин фикрловчи шахс, комил инсон таълимоти ўз аксини топган. Жумладан, Фаробийнинг фозил жамият ва фозил инсон ҳақидаги таълимоти инсонни маънавий озод этишга, унинг имкониятларини очишга, гума-нистик йўналишини асослашга қаратилганлиги билан илғор ижтимоий тафаккур тараққиётига буюк ҳисса бўлиб қўшилди1.

Таълим жараёнини модернизациялаш ва унинг мазмунини бойитишда инсонпарвар-ликка асосланган шахсга йўналтирилган тех-нологиялар имкониятларидан тўлақонли фой-даланиш муаммоси бугунги кунда ҳам замо-навий педагогиканинг асосини ташкил эт -моқ да ва бу муаммо бир қанча педагог олим-лар илмий ишларининг тадқиқот муаммоси сифатида ҳам ўрганилган.

Хусусан, Е.В.Бондаревский ўз тадқиқот ла-рида шахсга йўналтирилган технологияларни таълим олувчи шахсининг индивидуал ривож-ланишини қўллаб-қувватлашга йўналти рилган диалогик, фаолиятли ва ижодий характердаги ўқитишнинг мазмуни ва воситаларини тан-лашдаги эркинлик, ижодийлик ва муста қил-ликни таъминланиши билан тавсифланади, дея таъкидлайди. Шу аснода, шахсга йўналти-рилган технологиялар педагогик жараёнда

1 Курбанов Ш. Жамиятни эркинлаштириш ва таъ-лимнинг янги қадриятлари. / Ўқув қўлланма. – Т.: «Ўзбекистон», 1999. –41-б.

фаолият ва мулоқот воситаларини субъектлар орасидаги ўзаро ҳамкорлик характерида бўли-шини талаб этади2.

Бизга маълумки, анъанавий таълимда шахс воситаларидан бири сифатида қабул қилиниб, унинг фаолиятида бажарувчанлик, ижрочилик хусусиятлари устунлик қилган.

Шахсга йўналтирилган технологиялар эса ўз мақсади ва моҳиятига кўра, анъанавий ўқитишдан фарқ қилиб, таълим олувчи шахси-нинг табиий имкониятларини намоён қилиши ва ривожланиши учун қулай шароит яратишни таклиф қилади. Бунда талаба ўзини ўқув фао-лиятининг субъекти сифатида ҳис қилиши муҳим аҳамият касб этади.

Юқоридаги таҳлиллардан келиб чиққан ҳол да, бўлажак ўқитувчиларда фуқаролик пози циясини шакллантириш жараёнида қўл-ла нилиши мумкин бўлган шахсга йўналти-рилган технологияларни шартли равишда уч гуруҳга бўлишимиз мумкин бўлади:

1. Қадриятли йўналтирилган технологиялар – шахсдаги ўзини англашнинг ривожланиш унинг ижтимоий, шахсий, ахлоқий, касбий, айни дамда фуқаролик қадриятларини аниқ-лашга йўналтирилган технологиялар (ижти-моий-психологик тренинглар, дискуссия, ишбилармонлик ва ролли ўйинлар).

2. Мослаштирилган технологиялар – таъ-лим олувчининг индивидуал имкониятлари, эҳтиёжлари ва қизиқишларини ўқув мотивла-рига мослашиш мақсадини кўзлаган ва ўқув фаолиятида талабани ўзини намоён этиши ва англаши учун қулай психологик шароит яра-тишни таъминлашга йўналтирилган техноло-гиялар (дифференциал ўқитиш технологияла ри, модулли ўқитиш технологиялари, дас тур-лаштирилган ўқитиш технологиялари ва ҳ.к.).

3. Шахсни ижодий ривожлантириш техно-логиялари – таълим олувчининг шахсий сало-ҳияти, ижодий тафаккурини ривожлантиришга мўлжалланган технологиялар (лойиҳалаш тех-нологиялари, муаммоли таълим технология-

2 Виленский М.Я., Зайцева С.Н. Педагогические основы формирования опыта творческой деятельности будущего учителя. / Учебное пособие. – М.: МГПУ, 1993. –С. 57.



лари, ўқув-тадқиқот технологиялари, ижодий маҳорат технологиялари ва ҳ.к.)1.

Мазкур гуруҳларга ажратилган технология-лар шахсга йўналтирилган ўқитишнинг аниқ доирасида амалга оширилиб, бўлажак ўқитув-чиларда фуқаролик позициясини шаклланти-риш жараёнининг самарадорлигини таъмин-лашга хизмат қилади. Бу эса улар билан амалга ошириладиган ўқув-тарбия ишларини ташкил этишда қуйидаги жиҳатларга алоҳида эътибор қаратишни талаб этади:

– фуқаролик позициясини шакллантириш жараёнини талаба шахсининг индивидуал-психологик хусусиятлари ва йўналган қизи-қишлари билан уйғунлаштириш;

– шахсни тарбиялашда ўз-ўзини тарбия-лашга ўтиш;

– фуқаролик позициясини шакллантириш жараёнининг муваффақиятига олиб келувчи зарурий касбий ва шахсий сифатлар, хусусан, ташаббускорлик, мулоқотчанлик, ижодкорлик, ғоявий эътиқод, масъулиятлилик сифатларини шакллантириш ва мақсадли йўналтириш;

– ўқув-тарбия ишларини ташкил этишнинг самарали шакл ва методлари тизимини ишлаб чиқиш.

Шахсни шакллантириш, унда фуқаролик позициясини қарор топтириш олий педагогик таълим тизимида устувор аҳамият касб этади. Маълумки, бўлажак ўқитувчи шахси юқори даражада ривожланган ўз-ўзини англаш, ўзининг етуклигини ҳис этиш, ўзини ҳурмат қилиш, қарорлар қабул қилиш ва уларни қўллашда онглилик ва фу қаролик намунала-рини кўрсатиш кўник маларига эга бўлиши керак.

Фикримизча, бўлажак ўқитувчининг касбий ривожланиши қуйидаги ҳолатларга таянилган ҳолда амалга оширилади:

– ўзининг индивидуаллиги, қадр-қиммати ва фуқаролик позициясига эга бўлиш;

1 Азизходжаева Н.Н. Национальные особенности раз-вития высшего педагогического образования в Узбекис-тане. – Т.: «Фан», 1990. –С. 85.

– олий педагогик таълимда технологиялар талаба шахсининг касбий шаклланиши билан алоқадорликда тақдим этилиши;

– олий педагогик таълимнинг мазмуни ўзида Ўзбекистон жамиятининг ижтимоий, иқтисодий, ахборотли, маънавий, маданий, интеллектуал, ҳуқуқий тараққиётини мужас-самлаштириши;

– олий педагогик таълим жараёни илдам-ловчи характер касб этиши;

– олий педагогик таълим тизимида ўқув муҳити касбий педагогик жараённинг ҳара-катчанлигини таъминлаши;

– шахсга йўналтирилган педагогик таълим жараёни талабаларнинг шахсий тажрибалари, уларнинг касбий ривожланиш эҳтиёжлари, ўз-ўзларини мустақил ривожлантиришлари ва фуқаролик позицияларининг ривожланганлик даражаларини ҳисобга олган ҳолда ташкил этилиши ва ҳоказо.

Педагогик жараённинг ҳар бир босқичида талабаларнинг касбий ривожланиш динами-каси ўқув жараёни ва педагогик амалиётнинг ўзаро алоқадорлиги билан боғлиқ ҳолда ри вож лантирилади. Уларнинг ўзаро мувофиқ-лиги таъминлангандагина талабалар касбий фаолиятининг барча таркибий қисмлари тўлиқ шаклланади. Бунда педагогик жараён қуввати-нинг асосий манбаи талабаларнинг шахсий фаол ликлари ва фуқаролик позицияси ҳисоб-ланади. Худди шу асос ёрдамида талаба ўзини мутахассис ва фуқаро сифатида тўлақонли шакллантириш имкониятига эга бўлади. Бун-дай ривожланишнинг асосини талабанинг шахсий фаоллик усуллари ва воситаларини ўзлаштиришлари ташкил этади. Бундай усул-лар ва воситалар ёрдамида талабалар ўз -ларида тўлақонли тарзда шаклланмаган фуқа-ролик ҳамда касбий сифатларни эгаллашга муваффақ бўладилар. Шу билан бир қаторда ушбу жараёнда талабаларда фуқа ролик тафак-кури ва ҳиссий интеллект ҳам ривожланади. Бу ҳолатни психологлар шахсий тараққиёт жараёни сифатида баҳолайдилар. Шундай қи либ, шахсга йўналтирилган таълим талаба шахсида касбий ҳамда фуқаролик пози-



циясининг шаклланиши учун муҳим аҳа миятга эга бўлиб, у ўзининг шахсий қарор лар қабул қилиши асосида таълим жараёнида ўзини ўзгартириш имкониятига эга бўлади. Чунки шахсга йўналтирилган таълимнинг асосини талабаларнинг мустақил билиш фаолиятлари ташкил этади. Шу нуқтаи назардан қаралганда, талабаларда фуқаролик позициясини шакл-лантиришда шахсга йўналтирилган технология-лардан ўринли фойдаланиш уларда шахсий «Мен»ини ва жамият олдидаги фуқаролик масъулиятини англаш кўникмаларининг қарор

топишига муносиб замин ҳозирлайди. Маъ-лумки, талабаларда фу қаролик позициясини шакллантириш жа раёни ўзининг ички мурак-кабликлари ва қарама-қаршиликларига ҳам эга. Мазкур вазиятнинг ўзига хос жиҳатлари олий таълим соҳасидаги сифат ўзгаришлари ижтимоий турмушдаги ривожланиш жараён-лари билан боғ лиқ ҳолда рўй бермоқда. Шу билан бир қа торда олий таълим соҳасидаги ислоҳотлар ижтимоий ҳаётдаги ижобий ўзгаришларнинг муҳим қисми сифатида намоён бўлмоқда.


1. Азизходжаева Н.Н. Национальные особенности развития высшего педагогиче-ского образования в Узбекистане. – Т.: «Фан», 1990. –С. 85.

2. Виленский М.Я., Зайцева С.Н. Педагогические основы формирования опыта твор-ческой деятельности будущего учителя. / Учебное пособие. – М.: МГПУ, 1993. –С. 57.

3. Курбанов Ш. Жамиятни эркинлаштириш ва таълимнинг янги қадриятлари. / Ўқув қўлланма. – Т.: «Ўзбекистон», 1999. –41-б.

4. Сергейчик С.И. Факторы гражданской социализации учащейся молодежи. // «Социологические исследования», 2002, № 5. –С. 107–111.

5. Сериков В.В. Личностно-ориентированное образование. // Журнал «Педагогика», М., 2004, май. –С. 16-21.



Абдуллаева Ў.И., Низомий номидаги Тошкент давлатпедагогика университети «Умумий педагогика» кафедраси ўқитувчиси

ҲАМКОРЛИК ПЕДАГОГИКАСИ ВА УНИНГ ВОСИТАСИДА УСТОЗ-ШОГИРД АНЪАНАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

АБДУЛЛАЕВА Ў.И. ҲАМКОРЛИК ПЕДАГОГИКАСИ ВА УНИНГ ВОСИТАСИДА УСТОЗ-ШОГИРД АНЪАНАЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Мақолада таълим сифатини оширишда ҳамкорлик педагогикаси ва унинг ўзига хос хусуси-ятлари, йўналишлари ёритилган. Шу билан бирга устоз-шогирд анъанасининг келиб чиқиши, ривожланиши, таълим олувчининг камолотидаги ўрни ҳақида сўз юритилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: таълим, таълим олувчилар, ҳамкорлик педагогикаси, устоз-шогирд анъанаси.

АБДУЛЛАЕВА У.И. ПЕДАГОГИКА СОТРУДНИЧЕСТВА И ЕЁ РАЗВИТИЕ ПОСРЕДСТВОМ ТРАДИЦИЙ НАСТАВНИК-УЧЕНИК

В статье освещаются вопросы педагогики сотрудничества, её особенности и направления, роль в повышении качества образования. Также рассматриваются происхождение и развитие традиции наставник-ученик, её место в совершенствовании обучающегося.

Ключевые слова и понятия: образование, обучающиеся, педагогика сотрудничества, тради-ция наставник-ученик.

ABDULLAYEVA U.I. ЕEVOLUTION OF PEDAGOGIC COLLABORATION TROUGH TRADITIONS BETWEEN TEACHER AND STUDENT

The article is devoted to pedagogic collaboration and its peculiarities, direction to increasing the quality of education. As well there is considered the origin and develoment the traditional relationship teacher and student, its place in perfection of students teaching.

Keywords: cooperation of pedagogic, education, student, tutor teacher, promotion of education, information.



Давлатимиз мустақилликни қўлга киритган дастлабки кунларданоқ юқори малакали кадрларнинг янги авлодини шакллантиришга йўналтирилган давлат сиёсатини юритиб келмоқда.

Бу йўлда амалга оширилган асосий вазифа-лардан бири мустақил Ўзбекистонни ривож-лантиришга асос бўладиган янги таълим тизи-мининг ташкил этилишидир. 1997 йил 29 августда Ўзбекистон Республикаси Олий Маж-лиси IХ сессиясида қабул қилинган «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури уни амалга ошириш учун ҳуқуқий асос бўлиб хизмат қилмоқда. Жумла-дан, Кадрлар тайёрлаш миллий дастурига мувофиқ, узлуксиз таълим тизимининг барча турларида шахснинг ҳар томонлама шаклла-ниши, билим ва кўникмаларининг чуқур ри вожлантириб борилиши, ўзлари танлаган касб-ҳунар бўйича таълим олишлари кўр-сатилган.

Ўзбекистон таълим тизими ривожининг ҳозирги босқичида ҳамкорлик педагогикаси муҳим ўрин тутади. Педагог олимлар ҳам-корлик педагогикасига «таълим берувчилар ва таълим олувчиларнинг ўзаро муло қотига асосланган шаклда таълим беришга йўналти-рилган ижодий фаолият жараёнидир», дея таъриф беришади1. Бу мулоқотда таълим бе рувчи ва таълим олувчи ўзаро масъулият сезади, томонларнинг ҳамкорлиги таълим сифатининг ошишига хизмат қилади. Ўқитув-чи нинг ҳамкорликдаги педагогик жараённи ташкил этишга оид фаолияти биринчи нав-батда ўқувчиларнинг жамоада асосий қадрият сифатида ўзларини намоён қилиш ларини таъ-минлашга йўналтирилган ўқув-тар бия жараё-нини ташкил этиш йўллари ва усулларини излашга қаратилиши лозим. Бунинг учун ўқитувчилар ўқувчилар шахсига зиён етказ-маслик, улар руҳиятига шикаcт кўрсатмас лик, уларга ижобий таъсир кўрсатиш, зарур маслаҳатлар бериш, бир ўқувчини иккинчиси билан қиёсла маслик, шахсиятига тўғри баҳо бера олиш, ўқувчи ривожланишининг истиқ-болларини аниқ тасав вур эта олиш кабилар ўта муҳим.

1 Ҳасанбоев Ж., Тўрақулов Х. Педагогика назарияси фанидан изоҳли луғат. - Т.: «Фан», 2008. -182-б.

Ўқувчиларга инсонпарварлик асосида ён да шиш улар орасидаги зиддиятларнинг ўзига хос жиҳатларини тушуниш ва бартараф этиш имконини беради.

Бугунги узлуксиз таълим тизимида таълим-тарбия жараёнини юқори даражага кўта-ришнинг муҳим омилларидан бири – ўқи-тувчи-ўқувчи ҳамкорлигини йўлга қўйишдир. Ушбу ҳамкорлик таълим-тарбия жараёнида объект-субъект ёки субъект-объект тарзида амалга ошади.

Тарбия жараён сифатида тарбиячи ва тар-бияланувчилар, таълим-тарбия жараёнида ўқитувчилар ва ўқувчилар, ота-оналар, жамо-атчилик ва жамоалар билан ўзаро муносабат-лардан иборат. Тарбия иккиёқлама жараён тарзида тарбиявий муносабатларсиз амалга ошмайди. Бу муносабатлар жараёни иштирок-чилари индивидуал онги ва иродасига боғлиқ бўлмай, улар ўзаро муносабатда тарбия жараё нининг субъект ва объектларига айла-ниб, ижтимоий муносабатларнинг алоқадор-лигини ташкил этади. Ўз навбатида улар ижти-моий муносабатларнинг алоҳида соҳаси бўл-са-да, уларнинг характери жамиятдаги ижти-моий-сиёсий, иқтисодий-ҳуқуқий, аxлоқий муно сабатлар даражасига боғлиқ бўлади. Тар-бия жараёнидаги тарбиячи ва тарбияланувчи-нинг ўзаро таъсирлари маънавий-ахлоқий муно сабатларни келтириб чиқариб, тарбия-нинг ўзига xос амалий ва назарий мақсадини ҳaл қилишга xизмат қилади. Шу жиҳатдан тар-бияни тўғри йўлга қўйиш учун унинг номаъ-лум, яширин хусусият ва тенденцияларини ўрганиш ва ҳисобга олиш педагогик жараён ва ҳодисаларнинг ҳақиқий моҳиятини очишга, муносабатларга алоқадор умумий томонлар – қонуниятларини билишга замин ҳозирлайди. Таълим-тарбия жараёнида фаолият ижтимоий қонуниятларни намоён этиб, жамият ҳаёти-нинг ҳамма жабҳалари билан узвий боғлиқдир.Шу маънода тарбия жараёнида амал қилувчи ўзаро муносабат ва қонуниятларни аниқлаш ниҳоятда мураккаб. Ҳамма вақт ҳам уларни



педагогик илмий тадқиқот методлари билан аниқлаб бўлмайди.

Анъанавий таълим педагогик жараёнда ўқитувчининг субъект сифатида, ўқувчини эса объект сифатидаги иштирокига асосланган. Бу қоида ўқувчи ўз ўқув фаолиятининг субъекти ҳақидаги тасаввур билан алмашинади. «Ўқувчи-ўқувчи» муносабатлари ҳамкорлик-нинг турли шакллари (ҳамкорлик, бирга қатна-шиш, бирга қайғуриш, бирга ижод қилиш, биргаликда бошқариш)да қабул қи линган уму-мий жамоа ҳаётий фаолиятида амалга ошади.

Ҳамкорлик педагогикасининг тўртта асосий йўналиши мавжуд:

1. Инсонпарварликка асосланган ёндашув.2. Дидактик фаоллаштирувчи ва ривожлан-

тирувчи мажмуа.3. Тарбия концепцияси.4. Атроф-муҳитни педагогизациялаш (тар-

биявий фаолият)1.1. Шахсий-инсонпарвар ёндашув:● шахсга янгича қараш таълим беришнинг

мақсади сифатида, яъни таълим-тарбия жара-ёнининг шахсга йўналтирилганлиги: шахс субъектдир, ҳар бир боланинг қобилияти бор;

● педагогик мулоқотни инсонпарварлаш-тириш ва демократлаштириш:

– болаларга муҳаббат, уларнинг тақдирига қизиқиш;

– боладаги умид, ишонч;– ҳамкорлик, мулоқот маҳорати;– тўғридан-тўғри мажбур қилишни бекор

қилиш;– ижобий рағбатлантиришнинг муҳим лиги;– болалардаги камчиликларга сабрли

бўлиш;– ўқитувчи ва ўқувчи ҳуқуқларини тенг-

лаштириш;– боланинг эркин танлаш ҳуқуқи;– шахсий қарашларга бўлган ҳуқуқ;– бола ҳуқуқлари ҳақидаги конвенцияга

амал қилиш;– ўқитувчи-ўқувчи муносабатлари усули:

таъқиқлаш эмас, йўналтириш; бошқариш эмас, биргаликда бошқариш; мажбурлаш эмас, ишонтириш; буйруқ бериш эмас, ташкиллаш-тириш; чегараламаслик, эркин танлашни йўлга қўйиш;

1 Абдуллаева Ў. Педагогика. – Т.: ТДПУ, 2015. -45-б.

● замонавий шароитда натижаларга олиб келмайдиган тўғридан-тўғри мажбурлашдан метод сифатида воз кечиш:

– мажбурловсиз, ишончга асосланган талабчанлик;

– туғма қизиқувчанликни ҳисобга олиб ўқитиш;

– мувафаққиятсизликка сабаб бўладиган мажбурий истакни алмаштириш;

– болаларнинг мустақиллиги ва мустақил фаолиятини ўрнатиш;

– жамоа орқали бевосита талабларнинг қўлланиши.

● индивидуал ёндашувнинг янги талқини:– ўртача ўқийдиган ўқувчиларга йўналти-

ришни бекор қилиш;– шахснинг энг яхши сифатларини излаш;– Мен-концепцияси, характери, фикрлаш

жараён ларининг ўзига хослигининг қўллани-лиши;

● ўқув-тарбия жараёнида шахснинг ўзига хосликларини ҳисобга олиш;

● шахс ривожини башорат қилиш (прог-нозлаш);

● ривожланишни, уни коррекциялашнинг индивидуал дастурларини лойиҳалаш.

2. Дидактик фаоллаштирувчи ва ривож-лантирувчи мажмуа:

– таълим мазмуни шахс ривожланишининг мазмуни сифатида қаралади;

– билим, кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш ва умумлашган фикрлашга ўргатилади;

– мактаб фанларини интеграциялаш, умум-лаштиришга ўтилади;

– таълимнинг вариативлиги ва табақалаш-ганлиги алоҳида аҳамиятга эга бўлади;

– ўргатишнинг ижобий рағбатларидан фой-даланилади.

Дидактик фаоллаштирувчи ва ривожланти-рувчи мажмуа йўналишида таълимнинг шахс ривожланишининг мазмуни сифатида қара-лишига эътибор берилади. Бу йўналишда шахс нинг қизиқишлари ва лаёқати инобатга олинади.

Шу билан бирга ҳамкорликда ўқитиш жара-ёнида ҳар бир ўқувчи фаол ва самарадор ўқув-билув фаолиятига жалб этилади. Ушбу жараёнда ўқувчилар табақалаштирилган топ-ши риқлар асосида ишлайдилар. Бу ўринда индивидуаллаштирилган назорат, мустақил на зорат, тузатишлар киритиш, маслаҳат



бериш, мустақиллик даражасини ошириш таъ-минланади. Энг муҳими ўқувчи етарли дара-жада ўз имкониятларини намоён қилиш, ўқув майлларини рўёбга чиқаришга муваффақ бўлади. Ўқувчиларда мустақиллик ва жамоа-вийлик каби сифатларнинг шаклланишида маз-кур технология алоҳида имкониятларга эга. Ҳамкорликда ўқитиш жараёнида ўқитувчининг ўқув жараёнидаги мавқеи ҳам ўзгаради. Би ринчи навбатда, унинг мазкур жараёндаги роли янгича кўринишга эга бўлади. Ўқи-тувчининг асосий вазифаларидан бири ўқув-чиларда мустақил фаолият кўрсатиш майлла-рини ҳосил қилишдан иборат. Ҳамкорлик қилиш, маслаҳат бериш асосида ўқувчиларнинг ўқув-билув фаолиятларини бошқариш ва мулоқотга киришиш ўқитувчининг биринчи даражали вазифалари сирасига киради.

Ўқувчиларга ҳамкорлик асосида таълим беришга ўтишда муайян шарт-шароитларни яратиш талаб этилади:

Биринчи шарт – ўқитувчиларнинг мазкур ўқитиш тизимини ташкил этишга бўлган мойил ликлари билан боғлиқ.

Иккинчи шарт – ўқувчиларнинг ўз ўқув-билув фаолиятларини мустақил амалга оши-ришга тайёрликларини таъминлашдан иборат. Бунда муайян даражадаги билимлар ва уму-мий ўқув кўникмаларининг шаклланганлиги талаб этилади.

Учинчи шарт – ҳамкорликдаги фаолиятни амалга ошириш учун таълим муассасасида қулай техник база яратилади.

Тўртинчи шарт – ҳар бир ўқувчи муайян ҳаракат дастури билан таъминлангандагина моддий-техник асос ҳамкорликдаги ўқув жараёнида ўз ўрнига эга бўлади.

3. Тарбия концепцияси:– билимлар мактабини тарбия мактабига

алмаштириш;– барча тарбиявий тизимлар марказида

ўқувчи шахсини қўйиш;– тарбияга инсонпарвар ёндашув, умумин-

соний қадриятларни шакллантириш;– боланинг ижодий қобилиятлари, индиви-

дуаллигини ривожлантириш;– миллий ва маданий анъаналарни тиклаш;– индивидуал ва жамоавий тарбияни

ҳи собга олиш.4. Атроф-муҳитни педагоглаштириш.

Оила, мактаб ва ижтимоий борлиқ ўсиб келаётган авлодни шакллантирувчи муҳим ижтимоий институтлар сифатида акс этади. Натижалар барча тарбия институтларининг биргаликдаги ҳаракатида аниқланади. Бундан болаларнинг эркинликлари ва ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ижтимоий ва давлат институт-ларига таъсир этувчи ота-оналар билан ҳамкорлик, омилкор бошқариш ғояси келиб чиқади. Бугунги кунда маънавий етук, жисмо-нан соғлом ва баркамол авлодни тарбиялашда мактаб, оила ва маҳалла ўртасидаги ҳам-корликни мустаҳкамлаш долзарб муаммолар-дан ҳисобланади. Чунки, баркамол авлодни тарбиялашда болани ўқитиш, ҳар томонлама интеллектуал, ахлоқий, эстетик ва жисмоний ривожлантириш давлат сиёсати даражасига кўтарилган. Ҳамкорлик – жуда кенг қамровли тушунча бўлиб, унда мактаб, оила, маҳалла, жамоатчилик, давлат ва нодавлат ташкилот-лари, «Камолот» ёшлар ижтимоий ҳаракати, жамғармалар фаол иштирок этади. Чунки ҳамкорлик жараёни ёшлар камолотининг асоси ҳисобланади.

Жамият ҳар бир фуқаронинг таълим-тарбия ва билим олишини ижтимоий зарурият, деб ҳисоблайди. Атроф-муҳитни, яъни жамиятни педагогизациялаш ҳар бир фуқаронинг таълим-тарбия олиши зарурлигини ифода-лайди. Чунки таълим-тарбия самарадорлиги, яъни ижобий натижаси жамият тарақ қиётини таъминловчи омилларидан бири саналади. Шунинг учун ҳам ҳозирги кунда мамлакати-мизда жамиятни педагоглаштириш ижтимоий буюртма сифатида жадал суръатлар билан амалга оширилмоқда.

Бугунги кунда биз улкан педагогик меросга эгамиз. Ҳамкорлик педагогикаси бу меросда «Устоз-шогирд» анъанаси кўринишида ифода-ланган. Унга кўра, устоз шогирдига кучайти-рилган тарзда таълим ва тарбия беради. Тарихдан маълумки бу жараёнда ота-она ёки катта ёшли оила аъзолари таълим жараёнига аралашмаган. Натижада устоз ва шогирд ўртасида ўзаро ишонч ва садоқат таркиб топ-ган. Шу сабабли манбаларда устоз ва шогирдга нисбатан бир талай талаблар қўйилган.

Шарқ мутафаккирлари ва алломаларининг ижодий меросларида ўқитувчи-тарбиячи ма -ҳо рати, устоз-шогирд анъаналарига ҳам алоҳида ўрин берилган.



Абу Наср Фаробий устоз-мураббийга шун-дай талаб қўяди: «Устоз шогирдларига қаттиқ зулм ҳам ҳаддан ташқари кўнгилчанлик қил-маслиги лозим»1. Чунки ортиқча зулм шогирдда устозга нисбатан нафрат уйғотади, устоз жуда ҳам юмшоқ кўнгил бўлса, шогирд уни менсимай қўяди ва ҳаттоки у берадиган билимдан совиб қолиши мумкин.

Шарқ мумтоз маданиятининг бутун дунёга машҳур намояндаларидан бири Саъдий Шеро-зий таълим-тарбияда муаллимнинг талабчан, билим ва тарбия беришда қаттиққўл бўли-шининг тарафдори бўлган. Унинг «Гулис тон» асарида устоз шогирд муносабатига оид ҳикоят келтирилади: «Бир одам кураш санъа-тида зўр 33 маҳорат қозонди, у 300 ҳийлани билар ва ҳар куни бир ҳийлани ишлатиб кўрар эди. Шогирдларидан бирига 299 ҳийлани ўргатди. Аммо бир ҳийлани ўргатмади. Устоз-нинг ҳурматини билмаган шогирд устозидан ҳам устунлигини айтиб мақтанади. Бу сўз под-шога ёқмайди. Улар кураш тушмоқларини буюради. Устоз охирги ҳийласини ишлатиб шогирдини енгади. Устоз ҳурматини билмаган шогирд эса халойиқ ва подшоҳнинг нафратига учрайди»2.

Ўзбек халқининг буюк шоири ва мутафак-кири, улуғ олим ва давлат арбоби, жаҳон ада-биётининг сиймоларидан бири Алишер Навоий ижодида ҳам муаллимлар иши, уларга муносабат масалаларига кенг ўрин берилади. Навоий билимларни тинмай узлуксиз равишда ўрганиш зарурлиги, бунинг учун эса мактаб ёки мадрасага бориб, шогирд тушиб таълим олиш кераклигини уқтиради. У ёшларга чуқур билим бериш учун муаллимлар, мударрислар ҳамда устоз мураббийларнинг ўзлари ҳам билимли ва тарбияли бўлиши зарурлигини уқтиради. У нодон, мутассиб жоҳил домулла-ларни танқид қилади ва ўқитувчи ўқитиш йўл-ларини биладиган муаллим бўлиши зарур дейди. Масалан, Навоий «Маҳбуб ул қулуб» асарида мактабдорлар ҳақида фикр юритар экан, уларнинг ўта қаттиққўллиги, жоҳиллиги ва таъмагирлигини қоралайди, кези келганда устозлик меҳнатининг оғирлиги, мураббийлик ҳаққини холисона баҳолайди. «Улар иши одам

1 Маҳкамов У., Тилябоева Н. Касбий маҳорат. / Ўқув қўлланма. - Т.: ТДИУ, 2007. -31-б.

2 Ўша жойда, 32-бет.

қўлидан келмас, одам эмас, балки дев қила олмас. Бир кучли киши бир ёш болани сақлашга ожизлик қилади. Лекин устоз болага илм ва одоб ўргатади. Дарҳақиқат муаллим бу каби ҳолларда юзлаб машаққат чекади. Шу жиҳатдан олганда болаларда унинг ҳақи кўп, агар шогирд улғайгач, подшоҳлик мартаба-сига эришса ҳам, ўз муаллимига қуллуқ қилса арзийди»3.

ХV асрнинг йирик олимларидан бири Ҳусайин Воиз Кошифий ўз асарларида устоз-шогирд муносабатларига кенг тўхталади; «Агар шогирдликнинг биноси нимани устига қурилади деб сўрасалар, иродат устига деб жавоб бергин. Агар иродат нима деб сўрасалар, самоъ ва тоатдир деб айтгин. Агар самоъ этиш ва тоат нима деб сўрасалар, нимани устоз айтса уни жон қулоғи билан эшитиш, чини билан қабул қилиш ва вужуд аъзолари орқали амалда адо этишидир, деб айт»4. У шогирдликнинг 8 та одобини кўр-сатади:

1. Биринчи бўлиб салом бериш.2. Устознинг олдида оз гапириш.3. Бошни олдинга эгиб туриш.4. Кўзни ҳар томонга югуртирмаслик.5. Гап сўрамоқчи бўлса олдин устоздан

ижозат олиш.6. Устоз жавобига эътироз билдирмаслик.7. Устоз олдида бошқаларни ғийбат қил-

маслик.8. Ўтириб туришда ҳурмат сақлаш.Кошифий устозлик шартларини ҳам кўр-

сатади. «Билгилким ҳеч бир иш устозсиз амалга ошмагай ва кимки устозсиз бир ишни қилур эрса, ул ишни асоси мустаҳкам бўлмагай»5.

ХV асрда Эроннинг Давон қишлоғида яшаб ижод этган Жалолиддин Давоний ўзининг «Ахлоқи Жалолий» асарида ўқитувчини «маъ-навий падар»га ўхшатади6. У ота фарзандини жисмоний ва руҳий ривожланишига сабабчи бўлса, ўқитувчи, яъни устози маънавий ривож-ланишида катта аҳамият касб этишини таъкид-

3 Ҳошимов К., Нишонова С. ва бошқалар. Педагогика тарихи. - Т.: «Ўқитувчи», 1996. -184-б.

4 Маҳкамов У., Тилябоева Н. Касбий маҳорат. / Ўқув қўлланма. - Т.: ТДИУ, 2007. -34-б.

5 Ўша жойда, 35-б.6 Ҳошимов К., Нишонова С. ва бошқалар. Педагогика

тарихи. - Т.: «Ўқитувчи», 1996. -204-б.



лайди. Руҳ қанчалик баданга яқин турса, устоз ҳам тарбия борасида ота-онага шунчалик яқин, деб кўрсатади. Уларни таққослар экан, устознинг тарбия усулларини юқорироқ қўяди. Чунки ота-она таълим-тарбия усуллари, методлари билан устозчалик қуролланмаган бўлади. Муаллим эса тарбия бериш билан бирга илм чўққиларини эгаллашда ҳам заҳмат чекади ва шогирдининг олган таълими ва тар-бияси умрбод унинг ҳаёт йўлини белгилаб беради, деб айтади.

Устоз-шогирд анъанаси ҳақида гап кетар экан, шу ўринда Мирзо Улуғбек ижодига тўхталиб ўтишни жоиз деб биламиз. ХV асрда яшаб ижод этган яна бир ватандошимиз Мирзо Улуғбек устоз-шогирд анъанасига асос солиб, бу мактабнинг ривожланишига катта ҳисса қўшганлигини тарихий манбалар орқали биламиз. Аллома болаларни гуруҳ-гуруҳ бўлиб ўқитиш, уларни биргаликда рақобат қила олишга, устозларнинг эса одил ва ҳалол бўлишга, илмни ўргатиш жараёнида исбот талаб қилмайдиган далиллар келтиришни, ҳар бир машғулотни юксак савияда ўтказишга даъват этади, ана шу билангина ўқувчиларни билим олишга қизиқиши ортиши мумкинли-гини алоҳида таъкидлайди. Устоз ўз шогир-дига ҳеч қачон зулм қилмаслиги, аксинча беғараз ёрдам кўрсатиши, улар орасидаги ҳамкорлик самимий бўлиши ғоят муҳимлигини қайта-қайта уқтиради. Бу қарашларнинг қанчалик тўғри эканлигини унинг шогирдлари мисолида кўришимиз мумкин. Али Қушчи умрининг охиригача ўз устозига содиқ қолди, алломанинг энг қимматли асари ҳисобланган «Зижи Кўрагоний» асарини кейинги авлод-ларга бутунлигича етказишга сабабчи бўлди1.

Тарихдан маълумки, мутафаккирларимиз ва алломаларимизнинг қолдирган бой мероси ҳозирги кунда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Машҳур алломаларимизнинг қарашларидан шуни англашимиз мумкинки, ўқитувчилик Ер юзидаги ҳар қандай касбдан кўра юқорироқ турувчи фахрли ва масъулиятли касбдир. Шун-дай экан, бугунги кунда ҳам ўқитувчи, мураб-

1 Ҳашимов К., Нишонова С. Педагогика тарихи. / Дарс-лик. – Т.; А.Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутуб-хонаси нашриёти, 2005. -147-б.

бийларга ҳурмат билан қараш лозимлиги талаб қилинади. Албатта, бунда ўқитувчининг ўзи ҳам жамиятда қандай муҳим вазифани бажариш лозимлигини тушуниб олиши ва ўз қадр-қимматини англаши зарур. Шу билан бирга, ҳозирги кунда замонавий ўқитувчига қўйилаётган талабларни билиши ва онгли тарзда унга риоя қилиши керак. Ўқитувчилар, яъни устоз-мураббийларнинг ўрни жамиятда муҳим ўрин тутади. Улар ўз ўқувчиларини севиши, уларга ғамхўрлик қилиши ва ўзи ҳам намуна кўрсатиши лозим. Айниқса, устоз-шогирд анъаналарига риоя қилинса, олдинга қўйилган мақсадга эришиш мумкинлигини кўришимиз мумкин.

Ҳозирги кунда мен фаолият олиб бораётган олий даргоҳда устоз-шогирд анъаналари тўғри йўлга қўйилган. Янги иш бошлаган ёш ўқитувчига тажрибали, ўз билим ва маҳоратига эга профессор-ўқитувчи бириктирилади. Ўзим ҳам ҳозирги кунда таълим-тарбия олиб бориш билан бирга устоз-шогирд анъаналарини да вом эттирмоқдаман. Шогирдларим билан биргаликда педагогиканинг муҳим масала-лари ва муаммоларини ўрганмоқдамиз. Зеро, халқимиздаги «Устоз кўрмаган шогирд ҳар томонга йўрғалар» мақоли бежиз айтилмаган. Таълим-тарбия сифатини оширишда «Устоз-шогирд» анъаналаридан унумли фойдалана олсак, ўз мақсадимизга эришган бўламиз.

Юқоридагилар асосида шундай хулосага келиш мумкинки, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида инсон фаолияти объект-субъект муносабатида амалга ошади. Таълим-тарбияда объект-субъект муносабатлари ўзига хос тарзда намоён бўлади. Тарбиячининг шахсий сифатлари ва педагогик маҳорати ҳамда тар-бияланувчининг психологик-физиологик хусу-сиятларини ҳисобга олишда субъектнинг объ-ектга таъсири кучаяди ва тарбиявий муноса-бат амалга ошади.

Шундан келиб чиқиб, тарбияланувчининг фаоллиги, унинг ўз-ўзини тарбиялаши ўз хат-ти-ҳаракатини назорат қилиш (ўз фаолиятини маълум мақсадга йўналтириш) ва тарбия чига ишонишига ҳам боғлиқ.

Тарбияланувчи (объект)нинг ўқишда, жа -моат ишларида фаоллиги тарбиявий жараён-



нинг самарадорлигини оширувчи омил ҳисоб-ланади. Тарбияланувчи ва тарбиячининг фаол лиги ва ўзаро ишончи, улар ўртасидаги ҳурмат ҳамда ҳамфикрлиликни мустаҳ кам-лайди. Бу эса педагогик ҳамкорликнинг асо-сий мақсадидир. Кўпчилик ўқитувчилар ҳам-корликдаги педагогик фаолиятга киришар эканлар, мавжуд муносабатлар ва педагогик фаолият меъёрларидан келиб чиққан ҳолда бугунги кунда дарсликларда мазкур мақсадга йўналтирилган жараённи ташкил этиш учун

дидактик машқлар ва топшириқларнинг етар ли эмаслигини таъкидлайдилар. Бундай вазиятда ўқитувчилар педагогик жараёнга ижодий тарзда ёндашган ҳолда машқлар ва топшириқларни танлашлари ва ўз амалий фаолиятларида қўллашлари зарур. Мавжуд қийинчиликларни ўқитувчи ўқувчиларни бир-галикда фаолият кўрсатишга ундаш орқали ўзаро ҳамкорлик муҳитига олиб кириш билан бартараф этиши лозим бўлади.


1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008.2. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. – Т.: «Адолат», 2007.3. Абдуллаева Ў. Педагогик технология. – Т.: ТДПУ, 2015.4. Маҳкамов У., Тилябоева Н. Касбий таълим. – Т.: ТДИУ нашриёти, 2007.5. Мир философии. – М.: «Политическая литература», 1991. -С. 305.6. Ҳошимов К., Нишонова С. Педагогика тарихи. – Т.: А.Навоий номидаги Ўзбекистон

Миллий кутубхонаси нашриёти. 2005.7. Ҳасанбоев Ж. ва бошқалар. Педагогика. – Т.: «Фан ва технология», 2010.8. Ҳасанбоев Ж. ва бошқалар. Педагогикадан изоҳли луғат. – Т.: «Фан», 2008.



Бердиева О.Б.,Сурхондарё вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Табиий ва аниқ фанлар таълими» кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди

СИНФДАН ТАШҚАРИ МАШҒУЛОТЛАРДА НОЕВКЛИД ГЕОМЕТРИЯ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИ ТУШУНТИРИШ УСУЛЛАРИ

БЕРДИЕВА О.Б. СИНФДАН ТАШҚАРИ МАШҒУЛОТЛАРДА НОЕВКЛИД ГЕОМЕТРИЯ ЭЛЕМЕНТЛАРИНИ ТУШУНТИРИШ УСУЛЛАРИ

Мақолада умумий ўрта таълим мактабларида геометрия ўқитишда ўқувчиларнинг фанга қизиқишларини орттиришда Евклид ва Галилей геометрияларидаги бошланғич тушунчалар бир хил эканлигини кўрсатиб бериш, Галилей геометриясидаги асосий ўзгариш, яъни унинг мактаб геометриясидан фарқли жиҳати, икки нуқта орасидаги масофа тушунчаси киритилиши ва уни ўрганиш ҳақида сўз юритилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: нуқта, тўғри чизиқ, кесма, икки нуқта орасидаги масофа, Евклид текислиги, Галилей текислиги.

БЕРДИЕВА О.Б. МЕТОДЫ ОБЪЯСНЕНИЯ ЭЛЕМЕНТОВ НЕЕВКЛИДОВОЙ ГЕОМЕТРИИ НА ВНЕКЛАССНЫХ ЗАНЯТИЯХ

В статье излагается мнение о том, что для усиления интереса при изучении геометрии в средней общеобразовательной школе необходимо показывать одинаковость первоначальных понятий геометрии Евклида и геометрии Галилея, её отличия от школьного курса геометрии. Вместе с тем раскрывается вопрос введения понятия «расстояние между двумя точками» и его изучения.

Ключевые слова и понятия: точка, линия, отрезок, расстояние между двумя точками, плос-кость Евклида, плоскость Галилея.

BERDIEVA O.B. WAYS OF EXPLAINING NON-EUCLIDEAN GEOMETRY ELEMENTS ON EXTRACLASS STUDIES

In this article explaining position regarding strengthening interests of schools pupil in learning geometry to show similarities of primary, conceptions geometry between Euclid geometnry and Galiley geometry, that is difference of school geometry. As well there is discussed conception of distance between two points and learning about it.

Keywords: point, right line, slice, distance of two points, Euklid’s plain, Galiley plain.

68 МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


«Геометриядан хабарсиз кишиостонадан ўтиши мумкин эмас».

Платон1

1Узвийлаштирилган Давлат таълим стан-дарти асосида яратилган ўқув дастурлар бў йича ишлаш ва мактаб математикасининг мазмунини такомиллаштириш шу куннинг талабларидан биридир. Бу ишни умуман мате-матика фанининг, жумладан геометрия фани-нинг жадал ривожланишига сабаб бўлган ноевклид геометриялар тизими ва уларнинг яратилиши билан танишмасдан амалга оши-риш қийин. Чунки биз мактабда ўрганадиган геометрия – Евклид геометриясидир. Бугунги кунда ўқувчиларнинг фанга қизиқишлари орти шида ҳамда уларни таълимнинг кейинги босқичларига тайёрлашимиз учун фаннинг маълум қисми билан чегараланмасдан, балки қўшимча маълумот сифатида мавжуд тушун-чаларни дарслар, факультатив ва тўгарак машғулотларида бериш лозим.

Қуйида биз таклиф этаётган худди шу каби тушунча сифатида Галилей текислиги ҳақидаги қизиқарли маълумотларни ўқувчиларга қў -шим ча манба сифатида беришни лозим топ-дик.

А.Ортиқбоевнинг «Қадимий фанга замона-вий назар» мақоласида геометрия фанининг замонавий таърифи келтирилиб, текисликда мавжуд тўққиз хил геометриядан бири – Гали-лей текислиги ҳақида айтилган2.

Бунда Галилей текислиги асосий тушунча-лар жиҳатидан Евклид текислигидан фарқ қилмайди. «Нуқта», «тўғри чизиқ» иккала гео-метрияда ҳам бир хил маънода тушунилади. Демак, бунда ушбу асосий тушунчаларга боғ-лиқ киритиладиган, геометрик шакллар ҳам ҳеч қандай ўзгаришсиз қабул қилинади. Маса-лан: нур, бурчак, кўпбурчак, учбурчак тушун-чалари мактаб геометрия курсида қандай баён этилган бўлса, шундай тушунтирилади.

Маълумки, мактаб ўқувчилари 7-синфда геометрия фани билан танишишни текислик-даги асосий тушунчалар ва уларнинг хосса-

1 Ғайбуллаев Н. Мактабда ноевклид геометриялар эле-айбуллаев Н. Мактабда ноевклид геометриялар эле- Н. Мактабда ноевклид геометриялар эле-ментлари. – Т.: «Ўқитувчи», 1971. -3-б.

2 Ортиқбоев А. Геометрия – қадимий фанга замонавий назар. // «Физика, математика, информатика» журнали, Т., 2004, 3-сон. -3-17-б.

лари билан танишишдан бошлайдилар3. Яъни ўқувчилар «нур», «бурчак», «кўпбурчак», «учбурчак» каби геометрик шакллар ва улар-нинг хоссалари билан танишадилар. Мантиқан шу вақтдаёқ текисликда Евклид геометрияси билан танишаётганликлари ҳақида ҳеч қандай фикр айтилмайди. Бунда биз «геометрия – ердаги ўлчаш ишларини бажаришдан ҳосил бўлган фан» деган ақида таъсирида бўламиз.

Ўқувчига шу оддий текисликда бир-бири-дан фарқли тўққиз хил геометрия мавжудлиги ҳақида ҳеч қандай фикр айтилмайди. Бу таби-ийдир, чунки эндигина геометрия фани тушун-чалари билан танишаётган мурғак тасаввурга шунчалик кўп янги геометриялар ҳақида фикр ни айтиш маънавий жиҳатдан оғирлик қилар. Аммо мавжуд тўққиз хил геометриядан бири бўлган Галилей геометрияси борки, у ҳа қида 8-9-синфларнинг иқтидорли ўқувчи-ларини ҳабардор қилса бўлади. Ўқувчилар учун бу танишув фаннинг мантиқий асоси бўлган тушунчаларга эътибор қаратиш туй-ғусини тарбиялайди, деб ҳисоблаймиз.

Галилей геометриясидаги асосий ўзгариш, яъни унинг мактаб геометриясидан фарқли бўладиган жиҳати икки нуқта орасидаги ма софа тушунчаси киритилишидан бошла-нади. Бунда текисликда координаталар систе-маси киритилган ва қаралаётган нуқталар A(x1,y1), B(x2,y2) координаталарга эга деб ҳисоб-ланади. Демак, математика фанида таништи-риладиган координаталар системаси тушунча-сигача бўлган маълумотлар ўзгариш сиз қабул қилинади. Маълумки, ўқувчилар координата-лар системаси билан 6-синфнинг 4-чорагида танишадилар4.

8-9-синфларда ўқувчилар коор динаталар системасига доир бўлган масалаларни ҳал қилиш усуллари билан танишган бўлишади. Бу даврда кичкинагина илмий янгилик – Галилей

3 Аъзамов А. ва бошқалар. Геометрия. Умумий ўрта таълим мактаблари 7-синфи учун дарслик. – Т.: «Янгийўл полиграф сервис», 2013 й. -8–17-б.

4 Мирзааҳмедов М., Раҳимқориев А. Математика 6-синф. Умумий ўрта таълим мактаблари 6-синфи учун дарслик. –Т.: «Ўқитувчи», 2011. -209–213-б.

69МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


текислиги тушунчаси билан таништириш илм истагида бўлган ўқув чиларда катта қизиқиш уйғотади, деб ҳисоб лаймиз.

Мисол учун, текисликда (x1,y1), (x2,y2) век-торлар бе рилган бўлсин.

1-таъриф: ва векторларнинг скаляр кўпайтмаси

( ∙ )=х1∙х2( ∙ )2=y1∙y2 (х1∙х2=0 бўлса) кўри ниш да аниқланадиган аффин текисликка Галилей текислиги дейилади. Кўпгина адаби-ётларда1 Галилей текислиги ярим Eвклид текис лиги ҳам деб аталади. Бунинг сабаби век торларнинг скаляр кўпайтмаси Евклид текис лигидаги векторлар скаляр кўпайтма-сининг ярми кўринишида эканлигидадир.

Евклид текислигидаги каби ярим Евклид текис лигининг ҳам ҳаракатлари мавжуд.

2-таъриф. Галилей текислигидаги нуқталар-нинг координаталарини алмаштирувчи

x=x'+a

y=vx'+y+b

(1)

тенгламалар системасига Галилей текислиги-даги ҳаракат деб аталади. (1) ҳаракатни

x=x'

y=vx'+y (2)

кўринишидаги Ох ўқ йўналишидаги силжиш ва

x=x'

y=y'+b (3)

параллел кўринишларга ажратиш мумкин.1-теорема: (1) ҳаракат Галилей текислиги-

даги ҳар қандай тўғри чизиқни яна тўғри чизиққа, параллел тўғри чизиқни ўзга парал-лел тўғри чизиққа ўтказади.

Исбот: y=k1x+b1 тўғри чизиқ берилган бўлсин, у ҳолда

vx’+y’+b=k1(x’+a)+b1 ёки y’=(k1–v)x+kab1–b тенглама яна тўғри чизиқ тенгламасини ифода этади.

у=kx+b1 ва y=k х+b2 ўзаро параллел тўғри чизиқлар берилган бўлсин, у ҳолда

vx'+y'+b=k(x'+a)+b1 y'=(k-v)x'+b1-b+kavx'+y'+b=k(x'+a)+b2 y'=(k-v)x'+b2-b+ka

1 Яглом И. Принцип относительности и геометрия гали-лея. – Т.: «Наука», 1990. -47–55-б.

Тенгламалар системаси k–v=k–v эканлиги-дан параллел тўғри чизиқларни ифода этади. Теорема исбот бўлди.

Ушбу теореманинг исботини 1-чизмада қуйидагича келтириш мумкин.

1-чизма.

Демак, (1) ҳаракат ярим Евклид текислиги учун буриш ва параллел кўринишдан иборат экан.

Таърифдан келиб чиққан ҳолда, М(x1; y1) ва N(x1; y1) нуқталар охиридаги масофани

|MN|=|x2-x1| (4)

кўринишида аниқлаш мумкин.Агар х1=х2 бўлса, М ва N нуқталар ораси-

даги масофа 0 га тенг бўлади. Бундай ҳолларда нуқталар орасидаги иккинчи масофа

|MN|=|y2-y1| (5)

га тенг бўлади. Шунинг учун ярим Евклид текисликлари «бўлинган материали» текислик-лар деб аталади. Буларга асосланиб, нуқталар орасидаги масофани қуйидаги кўринишларда белгилаш мумкин.

Ярим Евклид маъносидаги |MN|1 – биринчи, |MN|2 – иккинчи масофалар. |MN|1 масофа |МN| кесманинг Ох ўқидаги проекциясини ифода қил са, |MN|2 масофа Евклид маъносидаги кесма узунлигини ифодалайди.

Қуйида Евклид геометрияси ва Галилей гео-метриясидаги «масофа» тушунчасининг маъ-носи, бир-бирига ўхшаш ва бир-биридан фарқли жиҳатларини содда усулда тушунтира-миз.



Айтайлик, А ва В нуқталар 2-чизмадагидек жойлашган бўлсин. (x1≠x2, y1≠y2) А ва В нуқта-лардан координата ўқларига параллел тўғри чизиқларни ўтказамиз ва уларнинг кесишиш нуқтасини С билан белгилаймиз. Унда, AC=|x2-x1| ҳамда ВC=|y2-y1| бўлади.

2-чизма.

АВС тўғри бурчакли учбурчакка Пифагор теоремасини қўлласак,

AB2=AC2+BC2=(x2–x1)2+(y2–y1)

2 бўлади.

Ундан, |AB|= (x2–x1)2+(y2–y1)

2ни ҳосил қила-миз. Бу формуланинг x1=x2 ёки y1=y2 бўлганда ҳам тўғрилигини кўрсатиш мумкин.

|AB|= (x2–x1)2+(y2–y1)

2 формула Евклид гео-метриясида «масофа» тушунчасини ифода-лайди ва у АВ кесма узунлигига тенг бўлади. Галилей геометриясида эса «масофа» тушун-часи бошқачароқ киритилади.

Демак, энди Галилей геометриясидаги «масофа» тушунчасининг маъноси билан танишайлик1.

Таъриф: Икки A(x1 , y1) ва B(x2 , y2) нуқта орасидаги масофа dAB деб, dAB=|x2–x1| тенг лик билан аниқланадиган катталикка айтилади. Агар dAB=0 бўлиб қолса, масофа d'AB=|y2–y1| тенглик билан аниқланади. Бу киритилган «масофа»-нинг асл маъносини тушунтириш унча қийин эмас.

1 Яглом И. Принцип относительности и геометрия Галилея. – Т.: «Наука». 1990. –С. 47–55.

3-чизма.

Чунки бу масофа, ҳақиқий АВ кесма узун-лигининг ОХ ўқидаги проекцияси катталигига тенг бўлади. Агарда dAB=0 бўлса, нуқталарнинг ОХ ўқидаги проекциялари устма-уст тушиб қолади. Нуқталар OY ўққа параллел тўғри чизиқда ётиб, OY ўқдаги проекциялари устма-уст тушмаслиги мумкин. Бунда айтилаётган d'AB - иккинчи «масофа» нуқталар орасидаги масо-фани беради. Фақат кейинги киритилган «масофа» ҳам нолга тенг бўлса, бу икки нуқта устма-уст тушади.

Демак, Евклид геометриясида «масофа» тушунчаси АВ кесма узунлигини ифодаласа, Галилей геометриясида эса АВ кесма узунли-гининг ОХ ўқидаги проекциясини, агар бу проекция нолга тенг бўлса, АВ кесма узунли-гининг ОУ ўқидаги проекциясини, агар бу проекция ҳам нолга тенг бўлса, у ҳолда ҳақиқий 0 сонини ифодалайди. Бу ҳолда кес-манинг узунлиги Евклид геометриясида ҳам нолга тенг бўлади.

Юқорида келтирилган таъриф геометрия фанидаги икки нуқта орасидаги масофа тушун-часини умумлаштиради, яъни ҳақиқий ҳаётий масофа тушунчасидан бошқа, мавҳум илмий масофа тушунчаси ҳам мавжуд эканлиги ҳақида тасаввур қилиш имконини беради. Келтирилган «масофа» тушунчасини ҳаётдаги татбиқи сифатида қуйидагича мисолни келти-ришимиз мумкин. Масалан, биз бир турар жойлар жойлашган мавзенинг 1-квартал, 1-уйи олдида турибмиз. Мақсадимиз 3-квартал 5-уйга бориш. Аввало манзилгача икки квар-тал масофа бор деб ҳисоблаймиз. Агар 3-кварталда турган бўлсак, «масофа» 5-уйгача бўлган масофага тенг бўлади.

Ўқувчиларга киритилган янги Галилейча масофани тушунтиргандан сўнг, текисликдаги учбурчакнинг бир томони узунлиги қолган икки томони узунлигига тенг эканлиги ёки Галилей текислигида айлана тушунчаси билан танишиш қизиқарли бўлади.

71МАКТАБ ТАЪЛИМИ / ШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Бизга АВС учбурчак берилган бўлсин. Аниқ-лик учун учбурчак томонларидан ҳеч бири қолганларининг OX ўқидаги проекцияларига устма-уст тушмайдиган, деб ҳисоблаймиз.4-чизма.

Бунда b=a+c эканлигини кўрсатиш унча қийин эмас.

Таъриф. Айлана деб, берилган нуқтадан тенг масофада ётган нуқталарнинг геометрик ўрнига айтилади.

Галилей текислигида бу таърифни қаноат-лантирадиган нуқталарнинг геометрик ўрни OY ўқига параллел бўлган иккита тўғри чизиқ эка-нини кўриш қийин эмас. 5-чизма.

Маркази координаталар бошида, радиуси a га тенг бўлган айлана тенгламаси x2=a2 ёки x=±a бўлади.

Ўйлаймизки, бу каби тушунчаларни 8-синф ўқувчиларига тўгарак, дарсдан ташқари факуль-татив дарсларда бериш ўқувчиларнинг фанга нисбатан қизиқишини оширади. Қолаверса, мак-таб математикасининг мазмунини такомиллаш-тириш бугунги куннинг талабидир. Жумладан, буни геометрия фанининг кейинги жадал ривож-ланишига сабаб бўлган ноевклид геометриялар тизими ва уларнинг яратилиши билан танишмас-дан амалга ошириш қийин. Фан ва техниканинг ҳозирги равнақи, микродунё ва макродунё сир-ларининг очилиши ўқувчиларни ноевклид гео-метриялар тизими билан таништиришни тақозо этади.

Юқоридагиларни назарда тутиб, бугунги кунда олиб бораётган синфдан ташқари факуль-татив машғулотларимиз мазмуни математика фанининг янгидан-янги соҳалари очилаётган бир даврда мактабда фақат Евклид геометриясини ўқитиш билан чекланиб қолишни етарли ҳол, деб бўлмайди. Бу эса ўқувчиларни турли геомет-риялар тизими билан таништиришга олиб ке лади. Тажриба ноевклид геометриялардан факуль татив машғулотларда юқори синфларда ўтиш мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатмоқда, чунки юқори синфлар ўқувчилари ноевклид гео-метрияларни ўрганиш ва уни Евклид геометрия-сининг мос тушунчалари билан таққослаш учун етарли асосга эга бўладилар.

Шундай экан, синфдан ташқари машғулот-ларда ноевклид геометриялар элементларини ўрганиш учун мавзуларни танлаш ва бу курсни ўқитиш методикасини ишлаб чиқиш мактаб математикасини замонавий математика билан яқинлаштирадиган асосий масалалардан бири бўлиб қолади.


1. Аъзамов А. ва бошқалар. Геометрия. Умумий ўрта таълим мактаблари 7-синфи учун дарслик. – Т.: «Янгийўл полиграф сервис», 2013. -8–17-б.

2. Ғайбуллаев Н. Мактабда ноевклид геометриялар элементлари. – Т.: «Ўқитувчи», 1971. -3-б.

3. Мирзааҳмедов М., Раҳимқориев А. Математика 6-синф. Умумий ўрта таълим мактаб-лари 6-синфи учун дарслик. – Т.: «Ўқитувчи», 2011. -209-213-б.

4. Ортиқбоев А. Геометрия – қадимий фанга замонавий назар. // «Физика, математика, информатика» журнали, 2004, 3-сон. -3–17-б.

5. Яглом И. Принцип относительности и геометрия Галилея. – Т.: «Наука», 1990. -47–55-б.



Содиқова Ш.А., Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Мактабгача таълим методикаси» кафедраси катта ўқитувчиси, педагогика фанлари номзоди;Салимова Д.Ф., Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети магистранти

ТЕАТРЛАШТИРИЛГАН ТОМОШАЛАРНИНГ МАКТАБГАЧА КАТТА ЁШДАГИ БОЛАЛАР ТАРБИЯСИГА ТАЪСИРИ

СОДИҚОВА Ш.А., САЛИМОВА Д.Ф. ТЕАТРЛАШТИРИЛГАН ТОМОШАЛАРНИНГ МАКТАБГАЧА КАТТА ЁШДАГИ БОЛАЛАР ТАРБИЯСИГА ТАЪСИРИ

Мақолада мактабгача ёшдаги болалар учун намойиш этиладиган театрлаштирилган томо-шаларнинг ахлоқий-тарбиявий таъсири ҳамда бола нутқининг ривожланишига ёрдам бериши тўғрисида сўз юритилган. Шунингдек, қўғирчоқ театрлар тарихи ва турларига ҳам атрофлича тўхталиб ўтилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: мактабгача таълим, театр, комил инсон, қўғирчоқ, бола, ота-она, оила, бармоқсиз қўлқоп, томошабин, Полвон Качал, масхарабоз, фалак, осмон гумбази, сеҳргар, устоз, мураббий.

САДЫКОВА Ш.А., САЛИМОВА Д.Ф. ВЛИЯНИЕ ТЕАТРАЛИЗОВАННЫХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ НА ВОСПИТАНИЕ ДЕТЕЙ СТАРШЕГО ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА

В статье идёт речь о влиянии театрализованных представлений на нравственное воспита-ниие, развитие речевых навыков и повышение грамотности детей дошкольного возраста. Также представлены история и виды кукольных театров.

Ключевые слова и понятия: дошкольное образование, театр, гармонично развитый чело-век, кукла, ребёнок, родители, семья, беспалые перчатки, зритель, Петрушка, клоун, небо, небесный свод, волшебник, учитель, наставник.

SADIKOVA SH.A., SALIMOVA D.F. EFFECT OF THEATRICAL PERFORMANCES ON BEHAVIOR OF CHILDRENIN PRESCHOOL OLDERAGES

There is demonstrated in the article the role of educational sense of theatrical performances in development of knowledge and speech skills of children in preschool ages. Moreover, there are mentioned some information about history and types of puppet theatre.

Keywords: preschool education, theatre, perfect man, doll, children, parents, family, finger gloves, viewer, Panch, clown, dome, wizard, brittle, teacher, trainer.

73МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Ёш авлодга мустақиллик мафкурасини сингдириш, онги ва қалбини эзгулик ҳисларига тўлдириш, уларни баркамол, ватанпарвар шахслар қилиб тарбиялаш мамлакатимизда янги даврнинг вазифасидир. Мактабгача давр – болаларнинг билим олишга интилиши кучли бўлган, тақлид ҳисси ривожланган даврдир. Уларнинг баркамол шахс бўлиб етишишида тарбиячи-педагогларнинг ўрни муҳимдир.

Бугунги ўсиб келаётган ёш авлодни ҳар томонлама етук, маънавий баркамол инсон қилиб камол топтириш жамиятимизнинг усту-вор вазифаларидандир. Бу борада келажаги-миз пойдевори бўлган ёшларни комил инсон қилиб тарбиялашда мактабгача таълим муас-сасаларининг ўрни беқиёсдир. Мамлакатимиз ҳаётининг барча жабҳаларида кенг қамровли ишлар амалга оширилмоқда. Унинг самарали ривожи узлуксиз равишда таълим соҳасига сингиб бораётган ислоҳотларда ҳам яққол намоён бўлмоқда. Бу каби ислоҳотлардан кўзда тутилган мақсад ёш авлоднинг тарбия-сига атрофлича ёндашиш, турли ёш гуруҳдаги болаларнинг билим доирасини кенгайтириш, ўқув-билиш фаолиятини ривожлантиришдан иборатдир. Ушбу жараён жамиятимизнинг ижтимоий ва маънавий ривожи борасида олиб борилаётган давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири сифатида эътироф этил моқда. Бу эса узлуксиз таълим тизимининг илк бўғини сифатида мактабгача таълим муас-сасалари тарбияланувчиларига ҳар томонлама эътибор бериш заруратини кун тартибига олиб чиқади.

Мактабгача таълим муассасалари ишини кўп қиррали, деб ҳисоблаш мумкин. Шу жиҳатдан олиб қаралганда, болаларда ахлоқий сифатларни шакллантиришда театрлаштирил-ган томошалар – қўғирчоқ, стол театрлари ҳам ўзига хос аҳамият касб этади. Театрлаштирил-ган томошалар болалар билан бевосита мулоқотда бўлиш, уларнинг «тили»да фикр алмашиш, махсус ифода воситаларига эгалиги, болаларни ишонтириш, воқеа-ҳодисаларга нисбатан хис-туйғуларини билдира олиш хусу-сиятига кўра педагогик аҳамиятга эга.

Мактабгача ёшдаги болаларни ахлоқий тарбиялашда театрлаштирилган томошалар болаларнинг иқтидори, объектив борлиқ ҳа қидаги тасаввури, дунёқарашини янада ривожлантириш учун қулай шарт-шароитни

яратиш билан янада аҳамиятлидир. Болаларни миллий маъданият ва умуминсоний қадрият-лар билан таништириш, уларни ривожланти-риш давлат талабларининг мақсадидир. Болага мактабгача ёшида берилган билим унинг бутун ҳаёти давомида етакчи ўринни эгаллайди. Бу ҳаётий зарурият, «Болажон» таянч дастурининг асосини ташкил этади1. Жамиятимизда олиб борилаётган ислоҳотлар кўлами, ривожланиб бораётган фан-техника тараққиёти асрида ота-оналар фарзандларига бугунги кун талабларидан келиб чиққан ҳолда, уларнинг ёшига муносиб ва ўзига хос хусуси-ятларни инобатга олган ҳолда керакли таъ-лим-тарбияни бериб бориш, маънавияти юк сак, ҳар томонлама етук инсон қилиб вояга етказиш лозимлигини тобора англаб етмоқ-далар.

Мактабгача ёшдаги болаларни теварак-атрофни ўрганишдаги боғланишли нутқини ривожлантириш, ақлий ривожланиш хусуси-ятлари, болаларнинг ҳаракат салоҳиятини мақсадли ривожлантириш технологияси, бола ларнинг тасвирий саводхонлик, экологик тушунчаларини шакллантириш, театр масала-лари, талабаларни мактабгача таълим муасса-саларида болаларга эстетик тарбия беришга тайёрлаш, бўлажак тарбиячиларнинг педаго-гик мулоқот маданиятини шакллантириш, бола ларни миллий қадриятлар асосида ах -лоқий тарбиялаш биз педагогларнинг асосий вазифамиздир. Бунда стол театри, қўғир чоқ театри воситасида боланинг атроф-муҳит га бўлган муносабати, ҳаёт ҳақидаги тасаввур-лари, таассуротлари, у ёки бу ҳоди саларни тушуниш, гўзалликни кўра билиш ва ҳис этишга масъулият ҳисси ошади.

Мактабгача ёшдаги болаларда театрлашти-рилган томошалар (стол ва қўғирчоқ театр-лари) воситасида ахлоқий сифатларни шакл-

1 Раҳмонқулова З.А. ва бошқалар. «Болажон» таянч дастури. – Т.: «Mуҳаррир», 2017.

74 МАКТАБГАЧА ТАЪЛИМ / ДОШКОЛЬНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


лантиришда қўғирчоқларнинг хатти-ҳаракат-ларига муносабат билдириш, болаларда театр кўриш одоби ҳамда гўзалликни кўра билиш ҳиссини уйғотувчи самарали ишлар амалга оширилади. Ҳаттоки, тили эндигина чиқиб, сўзларни бузиб гапираётган болажонлар тар-биясида ҳам театрлаштирилган томошалар-нинг ўрни беқиёсдир. Чунки болалар оддий-гина саломлашиш, ҳайрлашиш одобини театр қаҳрамонларидан ўрганишлари эҳтимолдан холи эмас.

Театрлаштирилган томошалар (қўғирчоқ театрлар) дунёнинг кўплаб халқ ва элатларига қадим замонлардан маълум. Улар жамият ҳаётида муҳим аҳамият касб этиб келган. Қўғир чоқ театри ҳар қайси давлатда турли шакл да, ҳажмда, ўзига хос тарзда тараққий этиб, ривожланиб келган. Шундай бўлса-да, қўғирчоқ театрининг тўрт турини алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин:

● қўлга кийиб ўйнатиладиган қўғирчоқлар;● сояли қўғирчоқлар;● ип билан бошқариладиган қўғирчоқ лар;● актёри кўринадиган қўғирчоқлар. Ҳар бир театр туридаги томошаларда саҳна

безаклари, улардаги хилма-хил ранглар ва албатта ундаги қаҳрамонлар бола тафакку-рини шакллантирибгина қолмай, унинг дунё-қарашини ўзгартириб, гўзалликка интилиши, фикрлаш доирасининг кенгайишига ёрдам беради.

Қўлга кийиб ўйнатиладиган қўғирчоқлар икки хил бўлади: бармоқли ва бармоқсиз қўғирчоқлар. Бармоқсиз қўлқопни ясашда эски қўлқопча ашё бўла олади. Бундай ўйин-чоқларни болаларнинг ўзлари ҳам ясашлари мумкин. Қўлқоп қўғирчоқнинг боши, катта бармоқ эса бурун бўлиб хизмат қилади. Қўл-қопни тўлиқ ҳайвонга айлантириш ҳам мум-кин, бунда катта бармоқ дум вазифасини ўтайди. Қўлқоп қўғирчоқ танаси бўлиши, унга бош ва бошқа деталларни бириктириш мум-кин. Қўлқоп топилмаса, унда тўқилган эски буюм ёки матодан фойдаланиш ҳам мумкин. Бунда бармоқ ўрнини бичиш шарт эмас, турли деталлар унга тикиб қўйилади.

Бармоқли қўлқоп қаҳрамонларини эски қўлқоплардан тайёрласа бўлади. Агар эски қўлқоп топилмаса, уни тикиш мумкин. Бола-ларга тавсия этиладиган қўлқопнинг андозаси беш бармоқли эмас, тўрт бармоқли бўлиши

мумкин. Деталларни болалар бичиб, ҳалқа чоки билан тикадилар. Бош қисмини чизиб ёки тикиб, белгиланган жойга бирлаштириб қўйиш мумкин. Қўғирчоқнинг асл нусхасини эски қўлқопдан тикса бўлади. Қўлқопга пай-поқдан озгина улаб қўйилса, уни қўлга кийиш, тугмачадан кўзлари қилиб қўйилса, қўл бармоқлари ҳаракати билан гапираётган ҳаракат ҳолатини кўрсатиш мумкин.

Сояли қўғирчоқлар қўғирчоқ театрининг ўзига хос турларидан ҳисобланади. Унда қўғирчоқлардан эмас, балки шакллардан ибо-рат ўйинчоқлар ўйналади. Томоша қилувчилар саҳна рўпарасида ўтириб, экранда ёруғлик орқали ҳаракатланаётган соялар: одамлар, ҳайвонлар ва қушлар соясини кўриши мум-кин. Соя театр учун одам ва ҳайвон сояларини болаларнинг ўзлари чизиб, қирқа оладилар. Болаларга шаклларнинг бошлари, думларини қимирлатадиган қилишни ўргатиш керак. Бунинг учун тарбиячи ёрдамида деталлар симлар билан бириктирилиб, спирал ҳолатда айлантириб қўйилади.

Йиллар ўтиб иплар ёрдамида ҳаракатла-надиган қўғирчоқлар урф бўлиб борган. Театрнинг бу турида кўпроқ халқ мифология си ёритиб берилган. Ҳозиргача етиб келган ипли қўғирчоқ томошасида дев, ялмоғиз каби қадимий образларни кўришимиз мумкин.

Юқорида келтирилган театр турларидан тубдан фарқ қилувчи яна бир театр тури бу актёри кўринадиган қўғирчоқ театридир. Театрнинг бу тури Японияда кенг тарқалган. Бунда саҳнадаги ҳар бир қўғирчоқни уч нафардан актёр бошқаради. Қўғир чоқниниг боши, қўли ва оёғи учун алоҳида сим тортил-ган бўлиб, уларни актёрлар бош қаради. Театр қизиқарли бўлиши ва томошабин эътиборини чалғитмаслик учун актёрлар бир хилда кийи-ниб олишади.

Театр биноларининг бугунги қиёфаси ва ўзига хос саҳна кўринишлари тарихи қадимги Юнонистонга бориб тақалади. Усти ёпилган саҳналар дастлаб қадимги Римда вужудга кел-ган, деб тахмин қилинади. Баъзи манбаларда кўрсатилишича, театрнинг нафақат саҳна қисми, балки бутун амфитеатрнинг усти ҳам ёпиқ бўлган. Театр саҳналаридаги чодирлар атрофдагиларни ташқи таъсирлардан, хусусан, шамол ва ёмғирдан ҳимоя қилган. Дастлаб Рим театрларида парда пайдо бўлганлиги



тарихчилар томонидан эътироф этилади. Пар-данинг вужудга келиши, албатта, саҳнада қан-дайдир безаклар бўлганидан дарак бе ради.

Ўша даврларда одамлар ўзлари билганича турли хил кўча намойишларини тўда-тўда бўлиб йиғилиб ўтказиб келишган. Бу борада Б.Ибрагимовнинг қуйидаги фикрларини кел-тириш мумкин: «Халқ кўпинча турли байрам-лар, Дионис шарафига уюштирилган кўча на мойишлари, спорт беллашувларига тўплан-ган. Шунинг учун бундай томошалар ҳаммага кўринарли бўлиши учун кўпроқ тепаликлар ёки тоғлар этагида ташкил этилган. Шунда томошабинлар ўзига қулай бўлган табиий ёндовларга жойлашиб, бемалол тадбирлар гувоҳи бўлганлар. Сўнгра томошабинлар учун ёғочдан махсус ўриндиқлар ташкил этилган. Эрамизгача бўлган асрда эса вақтинчалик томоша иншоотлари улуғвор тош амфитеатр-ларига айланди»1.

Кейинги йилларда катта тадбирларда, Наврўз байрамларида, 1 июнь – Болаларни ҳимоя қилиш кунида болаларни жалб қилиш мақсадида парк ларда, ҳиёбонларда театрлаш-тирилган томошалардан парчалар кўрсатиш удумга айланди. Бу эса мактабгача ёшдаги болалар эстетик дидини оширишда, дунёқа-рашининг кенгайишида ёрдам беради.

Манбаларга таянган ҳолда, театрлаштирил-ган томошаларнинг айримлари хусусида, уларнинг ривожланиш тарихи, ўзига хослиги ҳақида фикр юритмоқчимиз. Театрлаштирил-ган томошалар комил инсон тарбияси учун зарур бўлган восита сифатида дунё цивилиза-циясида мавжуд. Ҳар бир театрлаштирилган томоша ўзига хос ва мос миллий характерга эга.

Театрлаштирилган томошалар – қўғирчоқ, стол театрлари ҳақида фикр юритилар экан, шу ўринда Биринчи Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг қуйидаги фикрла-рини келтириб ўтиш ғоят ўринлидир: «Қачонки миллий маданиятимизнинг узвий қисми бўлган театр санъати хусусида сўз борар экан, буюк маърифатпарвар Маҳмудхўжа Беҳбудий-нинг «Театр – бу ибратхонадур», деб айтган фикрини эслаш ўринлидир. Бизнинг миллий театр санъатимиз тарихан жуда катта йўлни

1 Ибрагимов Б. Дунё театрларининг ибтидоси. // «Гулис тон» журнали, 2009, 3-сон. -11-б.

босиб ўтган бўлиб, унинг қадимий илдизлари халқ ўйин ва томошаларига бориб боғ-ланади»2.

Мактабгача таълим муассасаларида театр-лаштирилган томошаларни ташкил этиш бола-ларни Ватанни севишга, уларнинг ижтимоий-ҳиссий ривожланишларига, дунёқараш лари-нинг кенгайишига, ахлоқий сифатларини шакл лантиришга ёрдам беради. Мактабгача таълим муассасасида тарбиячилар болаларни эркин ишлатишлари, яъни ҳар хил эртак қаҳ-рамонлари тимсолида театрлаштирилган то мо шаларни ўзларига роль бериб, ахлоқий йўналтириб ва албатта рағбатлантириб бо риш лари зарур. Бунинг учун мактабгача таълим муассасаларида театрлашган томоша-лар учун керакли жиҳозлар, қаҳрамонлар кийимлари ва кичик бўлса ҳам саҳна бўлиши керак. Бундай томошаларни ташкил этиш болаларни хотираси ривожланишида ҳам яхши самара беради. Айниқса, улар қизиқиб тинглайдиган ёки томоша қиладиган қаҳра-монлар ролларини жону диллари билан ижро этишади ва матнларини ҳам тезда ёдлашади. Болаларнинг бир-бирларига бўлган ишончи, катта-кичикни ҳурмат қи лиши , дўстликка бўл-ган садоқатини мустаҳкамлайди.

Шулардан ўзбек анъанавий театрлаштирил-ган томошалари қаҳрамонларидан бири «Пол-вон Качал» ҳисобланади. Полвон Качал қўғир-чоғи, асосан, қўлга кийиб ўйнатилган. Унинг бош қисми ёғочдан ясалган бўлиб, эгнида кўйлак, чопон, бошида дўппи, ташқи кўриниши қирра бурун, қалин қошли бўлган. У оддий халқ вакили сифатида томошаларда қатнашган. Ушбу томошалар ХIV асрдан бошлаб халқнинг эътиборига тушган. Манбаларда келтирили-шича, «Бизгача турли кўринишларда Полвон Качал саргузаштлари, комедиялари етиб кел-ган. Комедияларининг кўпчилиги уч хил кўринишда бўлган: бирида Полвон Качалнинг Бичахон исмли қизни севиб қолиши, учра-шуви ва уйланиши; иккинчисида ўз ити томо-нидан таланиши; учинчисида тўқнашув акс эттирилган. Полвон Качал ҳам кулгили ҳолат-ларга тушиб қолувчи, феъл-атвори ҳам зидди-ятли қаҳрамон. У бугун зиддияти, ижобий ва салбий белгилари билан ҳаётий, халқ чилдир.

2 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. – Т.: «Маънавият», 2015. –143-144-б.



У ҳамиша ҳушчақчақ ҳолда ҳаётида учраган тўсиқларни енгиб ўтган, ёмон амалдор ва судхўрларни фош этган, адолат ва ростгўй-ларни ҳимоя қилган»1.

Кейинги ярим асрдан ортиқ давр ичида халқ театрлари янгича мазмун ва шаклларда ривожланди ҳамда профессионал театрлар пайдо бўлди. Масхарабоз-қизиқчилар, дор-бозлар циркнинг яратилишида, қўғирчоқ ўйинлари, ашулачи ва раққослар янги драма-тик театрлар пайдо бўлишига замин яратди.

Мактабгача ёшдаги болаларда тақлид ҳисси юқори даражада ривожланган бўлади. Шунинг учун ҳам болаларга мўлжалланган театрлаш-тирилган томошалар қаҳрамонларини тўғри танлай билиш, уларнинг кийиниши, бир-бирлари билан сўзлашишлари, одоб-ахлоқига алоҳида эътибор берилиши лозим. Шундай экан, салбий ролда ўйнаётган қаҳрамонлари-мизни ҳам болалар онгига ёмон таъсир этмай-диган қилиб, аксинча бундай образлар оқи-бати ёмонликка олиб келиши ҳақида тушун-тира олишимиз зарур. Шундан келиб чиқиб, мактабгача таълим муасссасаларида катта ёшдаги болалар билан ҳамкорликда қўл меҳ-натидан фойдаланган ҳолда, ўзлари театр қаҳрамонларини яратишса уларнинг эстетик диди ва шу билан бир қаторда қўл моторика-лари ҳам ривожланиб боради. Ўзлари яратган қаҳрамонлар ёрдамида дўстлари ёки ўзлари-дан кичик гуруҳ болалари учун миллий урф-одатларимиздан келиб чиқиб кичик саҳна кўринишларини ташкил қилишса янада бола ривожланишига таъсир этади. Уларнинг нутқи ривожланади, фикрлаш қобилиятлари кен-гаяди.

Болаларга қўғирчоқ театри томошаларини кўрсатиш, уларнинг онгига миллий урф одат-ларимиз, анъаналаримизни сингдириш, шу азиз Ватан барчамизники эканлигини уқти-риш, ҳар томонлама маънавий баркамол қилиб тарбиялаш, теварак-атрофда бўлаёт ган воқеа-ҳодисалар, ўзининг одобидаги камчи-ликларни, табиатни асраб-авайлаш, унга меҳр уйғотишда ёрдам беради.

Миллий ифтихоримиз ҳазрати Алишер Навоий асарларини ўқир эканмиз, унда

1 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 7-жилд. - Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2004. –117-б.

Навоий ўз замонасидаги айрим ҳодисалар ҳақида, ахлоқ, одоб, тарбия, хулқ-атвор, одам-гарчилик, яхшилик тўғрисида фикр юритар экан, баъзан санъат оламидан олинган ажойиб ўхшатишлар ишлатадики, уларнинг бебаҳо материал эканига шубҳа йўқ. Чунончи, шоир «Ҳайратул аброр» достонининг ўн тўртинчи мақолотида «афлок ҳайъати шикоятида» ва «жаҳон луъбати киноятида» фикр юритар экан, чархни аввал «найранг боз»га, сўнг «қўғирчоқ»қа ўхшатиб қуйидаги маснавий-ларни ёзади:

«Балки қоғурчоқчи каби ҳийлагар,Кўргузубон чодаридин минг сувар.Миху сутунсиз тикибон чодарин,Даври этиб чодарининг пайкарин, Анда бўлуб жилвагари анжуман,Ҳар сори юз луъбати чиқориб сиймагун,Қасди бори элга фиребу фусун»2.

Бунда Навоий фалак чодиридан минг суръат кўрсатувчи қўғирчоқчи каби ҳийла-гардир; чодирини миху устунсиз тикиб, шак-лини давра қилиб ясайди ва унда жилвагар-лар анжумани бўлиб ҳар томонда юзлаб кумушдан қўғирчоқлар ўйнайди, демоқчи. Бунча кумуш ранг қўғирчоқ чиқариб ўй натиш - тамом эл учун фирибу найрангдир. Навоийнинг нақадар юксак маҳорат билан фалакни қўғирчоқчига, осмон гумбазини қў ғир чоқбоз чодирига, юлдузларни қўғирчоқ-ларга қиёс қилиб тарифлашига ва кечаси кўриниб, кундузи ғойиб бўладиган юлдуз – қўғирчоқларни ўйнатувчи чарх ишини сеҳргар томошасига ўхшатишига қойил қоласан киши.

Мактабгача таълим муассасалари тарбия-ланувчиларининг онгида юксак ахлоқий сифатларнинг шаклланишида оила аъзолари ва тарбиячиларнинг фаолияти алоҳида аҳа-миятга эга. Зеро, оила аъзолари, тарбиячи ва бола ўртасида софдиллик, ҳушмуомалалик, камтарлик, ўзаро ҳурмат бир сўз билан айт-ганда самимий муносабат каби хислатлар мавжуд бўлса, бу ибратли ахлоқий сифатлар болаларга ижобий таъсир этади. Бола ўз яқин-ларини ҳурмат қилиш ва ўз бурчини виждо-нан бажаришга интила боради.

2 Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Хамса. Ҳайратул-аброр. 7-жилд. - Т.: «Фан», 1991. -262-263-б.



Болаларда ахлоқий сифатларни шаклланти-риш жараёнини янада такомиллаштириш, уларнинг миллий қадриятлар, анъаналаримиз ҳақида янада теран мушоҳада юритишлари мақсадида турли эртаклар, ҳикоялар ўқиб бериш, асар қаҳрамонлари орқали уларда инсоний фазилатларни шакллантириш сама-рали натижа беради.

Театрлашган томошалар намойишини мактабгача таълим муассасаларида ташкил этиш. Катта ёшдаги тарбияланувчилар томо-нидан саҳналаштирилган асарлар уларнинг билим, кўникма ва малакаларини ошириш мақсадида таълим муассасалари бошқа тар-бияланувчилари учун намойиш этилса мақ-садга мувофиқ бўлади. Бунда нафақат актёр-лик маҳоратини синовдан ўтказаётган бола-ларнинг саҳна маҳоратлари, балки томошабин олдида ўзини тутиши, берилган образларни тўлалигича очиб бериш каби ижодий фази-латлари шаклланади.

Шунга мувофиқ, мактабгача таълим муас-сасаларида куннинг иккинчи ярмида кўнгил-очар тадбирларнинг ташкил этилиши, китоб-хонлик кунларини ўтказиш ва ўқиган эртак-ҳикоялари асосида болаларнинг ўзлари ишти-рокида саҳналаштирилган томошаларни амал- га ошириш мақсадга мувофиқ бўлади.

Изоҳ сифатида ўтказилган тажрибадан ке либ чиққан ҳолда Абдусодиқ Ирисовнинг «Билмай қолиб»1 ҳикоясини саҳналаштирган ҳолда фойдаланишни таклиф қиламиз.

Мақсад: – болаларни бажараётган ишлари тўғри

ёки нотўғри эканлигини тушуниб етишлари ва хатоларини тузатишга ўргатиш;

– болаларни театрлаштирилган эртак асо-сида ахлоқий сифатларини тарбиялаш, уларни меҳрли, кечиримли, одобли ва аҳил бўлишга ўргатиш;

– болаларнинг озода, тартибли ва эҳтиёт-кор бўлишларига эришиш.

Керакли жиҳозлар: думалоқ ёнғоқ, чақиш учун тош.

Роллар: она, ўғил, қиз.Машғулотнинг бориши.

1 Иброҳимова З. Гулгина. I жилд. Кичкинтойлар учун бадиий адабиётлар мажмуаси. - Т.: «Янги нашр», 2010. -100-б.

Тарбиячи: Ассалому алайкум, азиз бола-жонлар! Болалар, биз бугун Райҳоннинг бил-май қилган ишидан афсуслангани ва бундай ҳоллар қандай оқибатларга олиб келишини тушуниб етганини кўрсатиб бермоқчимиз.

Райҳон: Думалоққина ёнғоқ, мазалигина ёнғоқ ҳозир сени чақаман. (Уйининг эшиги олдида ёнғоқни тош билан уриб чақиб еди-да, пўчоғини оёқ остига ташлаб кетади.)

Бахтиёр: Тўхтанглар, мен ҳам ўйнайман. (Кўчага болалар билан ўйнагани чопиб чиқади, ёнғоқ пўчоғини босиб олади, пўчоқ оёғига кириб, жароҳатлайди, ай-ай, йиғлайди.)

Райҳон: Нима қилиб қўйдим? (Акасининг олдига югуриб келиб, унинг аҳволини кўриб қўшилиб йиғлайди, акасига раҳми келиб қарайди ва онасини чақиришга ошиқади.)

Тарбиячи: Райҳон акасига ёрдам бергиси келарди-ю, лекин бу қўлидан келмасди.

Она: (йиғлаб кирган қизига) Нима бўлди?Райҳон: Акамнинг оёғига ёнғоқ пўчоғи

кириб қонатди (йиғлаб). Она: (Бахтиёрни олдига келиб ёрдам кўр-

сатади ва Райҳонга қилган иши нотўғри экан-лигини тушунтиради.)

Тарбиячи: Азиз болажонлар! Бугун биз сизлар билан Райҳоннинг билмай қилган хато-сини томоша қилдик. У бошқа ҳеч қачон пўчоқни оёқ остига ташлаб кетмасликка, ҳар доим ўз ортидан йиғиштириб юриш керакли-гини тушуниб етди.

Машғулот сўнггида барча маълумотлар савол-жавоб орқали умумлаштирилади. Маса-лан:

– Болалар ёнғоқни чақиш учун қандай жой танлашлари керак?

– Райҳон қандай хато иш қилибди?– Райҳон акасига меҳрибон эканми?Келажагимиз пойдевори бўлган мактабгача

ёшдаги болаларнинг эртанги куни қандай бўлиши, кўп жиҳатдан уларнинг бугун қандай таълим-тарбия олаётгани, яшаётган ижтимоий муҳитга боғлиқ. Ўзбекистон Респуб ликаси Президентининг 2016 йил 29 декабр даги «2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизи-мини янада такомиллаштириш чора-тадбир-лари тўғрисида»ги ПҚ-2707-сон қарори ижро-сини таъминлаш учун бугун устоз-мураб-бийлар, ота-оналар ва кенг жамоатчилик боланинг эртанги куни учун бирдек масъул-дир. Шу жиҳатдан ҳар бир мактабгача таълим



муассасасида қарор ижроси буйича чора-тадбирлар, амалий ишлар режалаштирилган.

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, баркамол, етук ва ҳар томонлама комил инсон фақатгина билим даражаси билангина белгиланмайди. Негаки, шахс меҳр-муҳаббат, самимий ҳис-туйғу ва ахлоқ эгаси бўлгандагина чин инсо-ний фазилат соҳиби бўлиши мумкин. Ҳар қандай билим замирида ақл тарозисида тор-тилган мулоҳаза ва тафаккур, ўзгалар хатти-ҳаракатига қайсидир маънода муносабат бил-

дириш, «яхши» ва «ёмон»ни фарқлай билиш, яхши амаллардан завқланиш мавжуд бўлган-дагина инсон эзгуликка, юксак маънавиятли шахс бўлиб етишишга интилади.

Ҳар бир театрлаштирилган томошалар суҳ-батлар орқали уларнинг тарбиявий аҳамияти, мазмун-моҳиятини болаларга чуқур англатиш, уларни олиб бориш жараёни, натижаларига жиддий эътибор берилса, кутилган самарани бериши мумкин.


1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. – Т.: «Маънавият», 2015.2. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. Хамса. Ҳайратул-аброр. 7-жилд. –

Т.: «Фан», 1991. -262-263-б.3. Ибрагимов Б. Дунё театрларининг ибтидоси. // «Гулистон» журнали, 2009, 3-сон.4. Иброҳимова З. Гулгина. I жилд. Кичкинтойлар учун бадиий адабиётлар мажмуаси.

– Т.: «Янги нашр», 2010. -100-б.5. Раҳмонқулова З.А. ва бошқалар. «Болажон» таянч дастури. – Т.: «Mуҳаррир»,

2017. 6. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 7-жилд. - Т.: «Ўзбекистон миллий энцикло-

педияси» Давлат илмий нашриёти, 2004. –117-б.



Норкулова Н.Т., Тошкент вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси катта ўқитувчиси

МИЯ АСИММЕТРИЯСИНИНГ ЎҚУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ

НОРКУЛОВА Н.Т. МИЯ АСИММЕТРИЯСИНИНГ ЎҚУВЧИЛАР ИЖОДИЙ ТАФАККУРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШДАГИ ЎРНИ

Мақолада мия, унинг ўнг ва чап ярим шарлари фаолияти ҳамда асимметриясининг ўқувчилар ижодий тафаккурини ривожлантиришда тутган ўрни батафсил баён этилган. Жумла-дан, чапақайлик, ўнақайлик ва амбидекстрлик ҳақида олиб борилган конкрет тадқиқот нати-жалари асосидаги қизиқарли статистик маълумотлар ва ахборотлар келтирилган. Ота-оналар ва ўқитувчилар учун болада қайси мия фаолияти ишининг устунлигини аниқлашга йўналтирилган психодиагностик методикалар ва болаларда ижодий тафаккурни ривожланти-ришга хизмат қилувчи тавсиялар батафсил келтириб ўтилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: мия асимметрияси, чап ва ўнг ярим шарлар фаолияти, амбидекстр, эксперимент, синистрофобия, шедевр.

НОРКУЛОВА Н.Т. ЗНАЧЕНИЕ АСИММЕТРИИ МОЗГА В РАЗВИТИИ ТВОРЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ УЧЕНИКОВ

В статье подробно рассказывается о значении работы мозга, то есть его левого и правого полушарий, и влияние его асимметрии на развитие творческого мышления учеников. В том числе представлены интересные статистические данные по конкретным эмпирическим дан-ным проведённых исследований по леворукости, праворукости и амбидекстрии. Также под-робно представлены психодиагностические методики на определение доминирующего полу-шария головного мозга и рекомендации, способствующих развитию творческого мышления учеников.

Ключевые слова и понятия: асимметрия мозга, деятельность левого и правого полушарий мозга, амбидекстрия, эксперимент, синистрофобия, шедевр.

NORKULOVA N.T. VALUE OF THE BRAIN ASYMMETRY IN DEVELOPMENT OF PUPILS CREATIVE THINKING

There is discussed in the article the brain work: value the left and right cerebral hemisphere and its asymmetry to development of creative thinking of pupils. As well there are provided interesting statistical data including concrete empirical data based on the conducted researches on a left-handedness, right-handedness and ambidexterity. And also, psychodiagnostic techniques on definition of the dominating cerebral hemisphere and a package of recommendations of the pupils promoting development of creative thinking is presented in detail.

Keywords: asymmetry of a brain, activity of the left and right hemisphere of a brain, ambidexterity, experiment, sinistrofobiya, masterpiece.

80 ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ ТАЪЛИМИ / ВОСПИТАНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОМОЩИ СЕМЬЯМ


ХХI аср психология фани ва унинг илғор вакилларининг навбатдаги илмий мақсадлари1 – инсон, унинг ақлий салоҳиятини янада юқори чўққиларга кўтаришга хизмат қилувчи методикаларни яратиш ҳамда мавжудларидан унумли фойдаланишга эришишдир.

1Шундай тадқиқотлар сарасига мия асиммет-рияси, миянинг ўнг ва чап ярим шарлари фао-лиятини ўрганиш асосида инсоннинг аниқ фан-ларга ёки бўлмаса ижодий жараёнларга мо йиллиги борлигини исботлашдир2. Нега инсонлар чапақайлар ва ўнақайларга бўли-нишади? Бунинг сабаби нимада? Қайси мия фаолияти органлари бунга жавоб беради ва улардан қай бирини ривожлантириш муҳим? Шунга ўхшаш саволларга ушбу мақолада жавоб топишга ҳаракат қилинган.

Чунончи, дунё тажрибасида 13 август «Халқаро чапақайлар куни» деб тан олиниб, байрам сифатида нишонланиб келинади. Бу куннинг чапақайлар байрами сифатида нишон-лашга АҚШнинг Топикада шаҳрида чапақай-ларга бағишланган Халқаро конференцияда қарор қилинган ва ушбу анжуманда «Бутун дунё чапақайлари бирлашингиз ва ўнақайларга нималарга қодирлигингизни кўр сатинг!» шиори остида чапақайларни қўллаб-қувват-ловчи ташкилотлар фаолиятига асос солинган.

Ҳозирги кунга келиб кўпгина ривожланган мамлакатларда чапақайлар учун алоҳида қулай ликларга эга машиналар, пичоқлар ва ҳатто қайчилар ҳам ишлаб чиқилади. Чунки статистик маълумотларга кўра3, ҳар йили ўнг

1 Tolkien J. R., R. Eldarin Hands, Fingers and Numerals and Related Writings - Left and Right (англ.) // Vinyar Tengwar (англ.) русск.: journal. – Crofton, MD: C.F. Hostetter, 2005. Вып. 47. –С. 9.; Функциональная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Жур-нал «Вопросы психологии», 1992; Ефимова И.В. Амби-декстры: Нейропсихология индивидуальных разли-чий. – СПб: «КАРО», 2007. −С. 160; Mixed-Handed Children More Likely to Have Mental Health, Language and Scholastic Problems, Study Finds. Science News. ScienceDaily. 2013.

2 Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Adolescents». Pediatrics 125 (2): e340-e348.; Tolkien J.R. R. Eldarin Hands, Fingers and Numerals and Related Writings - Left and Right (англ.) // Vinyar Tengwar (англ.) русск.: journal. − Crofton, MD: C.F.Hostetter, 2005. − Вып.47. − С.9.; Ефимова И. В. Амбидекстры: Нейропсихология индивидуальных различий. − СПб: «КАРО», 2007. −С. 160; Ефимова И.В. Функциональ-ная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Журнал «Вопросы психологии», 1992, №24. –С. 12-18.

3 www.nkj.ru (nkj.ru/news/30727/ #МГУ, МДУнинг «Наука и жизнь» журнали сайти).

қўллиларга мўлжалланган предметлардан но тўғри фойдаланиш оқибатида 2500 дан ортиқ чапақай нобуд бўлар экан. Сабаби, чап қўлда ишловчи инсон ўнг қўлга мўлжалланган қайчи ва пичоқлардан деярли фойдалана олмас экан, улар чапақайлар учун бир қанча ноқулайликларни келтириб чиқариши аниқ. Ҳатто Буюк Британиянинг баъзи банклари чек китобларини уларга мослаб ишлаб чиққан. Дунёда чапақайлар тахминан 15%ни ташкил этади, яъни ҳар олтинчи одамдан бири чапақай ҳисобланади. Тадқи қотлар4 чапақайлик аёл-ларга нисбатан эркаклар орасида кўпроқ учраши, уларнинг аксариятидан қўшиқчилар, рассомлар, ёзувчилар, яъни ижодкор шахслар етишиб чиқишини кўрсатган. Шуниси қизиқки, чапақайлар спортда ҳам кўпгина қулайлик ва афзалликларга эга, айниқса бокс, теннис, фут-болда ва ҳоказо5. Далил сифатида таниқли спортчилар Пеле, Муҳаммад Алини келтириш ўринли.

Қизиғи шундаки, ёш ўтган сари чапақайлар камайиб борар экан. АҚШ статистик маълумот-ларига кўра6, чапақайларнинг 12 фоизи 20 ёшдагилар, 5 фоизи – 50 ёшдагилар ва фақат 1 фоизигина 80 ёшлиларни ташкил этади. Чапақайлар кўпроқ ёз ва куз фаслларида, баҳорда эса камроқ туғилишар экан. Бир килоча вазнда туғилган болаларнинг 50 фоизи чапақайлар бўлар экан. Чапақайларнинг кўп-чилиги чап ва ўнгни яхши ажрата олмайдилар. Ҳатто синистрофобия7 (инглиз тилидан sinistral – «чап қўлли») – чапақайлардан қўрқиш касал-лиги ҳам бор экан. Чекувчилар ичида ҳам ўнг қўллиларга нисбатан чапақайлар кўпчи ликни

4 Ефимова И.В. Функциональная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Журнал «Вопросы психологии», 1992, №24. –С. 12-18; Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Adolescents». Pediatrics 125 (2): e340-e348.

5 www.deti-indigo.ru («Дети Индиго» ахборот портали). 6 www.deti-indigo.ru («Дети Индиго» ахборот портали). 7 Шапарь В.Б. Новейший психологический словарь. /

В.Б.Шапарь, В.Е.Россоха, О.В.Шапарь; под общ.ред. В .Б .Шапаря. Изд. 3-е - Ростов н\Д.: «Феникс», 2007. –С. 623-624.

81ОИЛАГА ПСИХОЛОГИК ЁРДАМ ТАЪЛИМИ / ВОСПИТАНИЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ ПОМОЩИ СЕМЬЯМ


ташкил этади. Таниқли инсонлар ва тарихий шахслардан Г.Ю.Цезарь, А.Македонский , Н.Бонапарт, У.Черчилль, А.Эйнштейн, И.Нью-тон, Б.Гейтс, П.Пикассо, М.Монро, Т.Круз, А.Жоли, Д.Робертс, С.Йоханссон, Пеле, Н.Пага-нини, Л.Бетховен, В.Моцарт, С.Рахманинов, С.Про-кофьев, Г.Х.Андерсен, А.Пушкин, Л.Толстой ва ҳоказолар чапақайлар.

Шундай экан, чап қўл ва ўнг қўлнинг асл ишлаш механизми ва болаларда ижодий фикр-лаш жараёнига нима дахли борлиги ҳақида тўхталиб ўтсак. Чап, ўнг қўл ва амбидекстрлар1 муаммоси кейинги йилларда психологларни қизиқтириб келган ва кўпгина тадқиқотлар2 предметига айланган бўлиб, чапақай деганда, одатда чап қўлини ишлатувчи, яъни асосий эҳтиёжларни қондиришда, овқат ейиш, иш қилиш, ёзишда ёки бошқа ишларни амалга оширишда чап қўлидан фойдаланувчи инсонни эмас, балки инсон танасининг тўлиқ чап томо-нини ишлатувчи, яъни кўзи, қулоғи, сочини қайси томонга тараши, қўли, бармоқлари, оёқ-ларининг фаолияти инобатга олинади. Агар сиз ўнг қўлда ёзсангиз, бу сизнинг ўнг қўлли инсон эканлигингиздан ҳали далолат бермайди, чунки кўпгина чапақайлар ўз ҳаётлари давомида уй ишларини бажаришда ва ҳатто ёзишда ҳам ўнг қўлдан яхши фойдаланишни ўзлаштириб оли-шар экан.

Энди улар ўртасидаги тафовутлар ва афзал-ликларга тўхталиб ўтсак. Мия фаолиятининг ишлаш механизмига кўра, чапақайликка мия-нинг ўнг яримшари жавоб бериб, ўнг яримшар одатда ижодий, образли тафаккур фаолиятига жавоб берувчи, инсоннинг ижодиёт маҳсули, эмоциялари устун туриб, бундай инсонлар ҳис-сиёт, таассуротларга берилувчан, қўзғалувчан, эмоционал, кайфияти тез ўзгарувчан инсонлар бўлишади. Айнан шундайлар орасида санъат усталари (артист, бастакор, шоир ва рассомлар) бўлганлар аксариятни ташкил этади. Ўнг қўл учун эса миянинг чап ярим шари жавоб беради. Чап яримшари устун инсонларда эса мантиқий тафаккур фаолияти, рационал фикр-лаш устун бўлганлиги сабабли, уларда аниқ фанларга мойиллик, қобилиятлар бўлади. Олимлар чапақайликнинг инсон темпераменти

1 Лотин тилидан ambi - икки, dextrum – ўнг, яъни «икки қўлликлар», бир вақтнинг ўзида ҳам чап қўлни, ҳам ўнг қўлни бир хилда ишлата оладиганлар.

2 Ефимова И.В. Амбидекстры: Нейропсихология инди-видуальных различий. – СПб: «КАРО», 2007. –С. 10-25.

билан ўзаро боғлиқлиги борлигини исботлаш-ган. Чапақайларнинг ўз эмоцияларини беркита олмасликлари, баъзида ўзларини ушлаб турол-масликлари, айниқса эркаклар орасида ўзини назорат қилишнинг пастлиги, жаҳл дорлик, жиззакилик кузатилади. Мия яримшарлари ўрта сидаги алоқа чапақайларда ўнг қўллиларга нисбатан кучли бўлмагани боис, чапақайларда бош мия пўстлоғига тушган ахборот секинроқ ўзлаштирилиши исботланган, лекин бу касал-лик эмас, балки мия фаолиятининг хусусияти ҳисобланади.

Ўнақайларда эса бошқача қийинчиликлар мавжуд бўлиб, уларнинг яримшарларидаги қаттиқ боғлиқликлар ижодий парвоз, турфа хиллик учун, «илҳом париси» фаолияти учун кам имкониятлар қолдиргани боис, ҳамма нарса қуруқ, эмоционал жозибадорлигини йўқотгандек туюлади. Чапақайлар ичида «секин фикрловчилар» кўп бўлса-да, бироқ ушбу узоқ муддатли ўйланишлар натижасида инсониятни тараққиётга етакловчи ёки ўлим-дан асраб қолувчи антиқа бир кашфиёт, кейин-чалик буюк ғояга айланувчи оригинал фикр, чизилган оддий расм эса асрлар ўтиб, 7-10 млн АҚШ долларига сотилувчи буюк санъат шедев-рига айланиши мумкин. Шундай «секин фикр-ловчилар» ичида тарихда Эйнштейннинг мак-табда ўқиб юрган даврлари кўп эсга олинади. Эҳтимоллик назариясининг асосчисига мактаб даврида янги ахборотни секин ўзлаштиргани боис, ўртамиёна ўқувчи сифатида қаралган. У ҳатто ҳисоб-китобда ҳам ўзини кўрсата олма-ган экан. Лекин бу унинг буюк, илм-фан бобида тарихий шахс сифатида из қолдиришига сира халақит бермаган.

Амбидекстрлик бу ҳар иккала яримшар фао-лиятининг бир хилда ишлаши ҳисобланиб, амбидекстрлар ноёб инсонлар сирасига ки радилар. Олимларнинг таъкидлашича, амби-декстрликка мойиллик бўлса-да, бу туғма хусу-сият ҳисобланмай, бунга фақат машқлар асо-сида эришиш мумкин. Шизофреникларнинг ичида амбидекстрлар ва чапақайлар кўплиги ҳамда мия яримшарлари ўртасидаги алоқа-ларнинг ошиши инсон кайфиятидаги ўзга-ришлар, бесўнақайлик билан ижобий корреля-цияда келиши исботлаган3.

3 Ўша жойда, 16-25-б.



Узоқ йиллик кузатишлар1 XX асрнинг 80-йилларидан бошлаб, билинар-билинмас чапа қай лик билан туғилган болалар сони ортиб борганлигини кўрсатди. Улар ҳамма ишни ўнг қўл билан бажарсалар-да, лекин ақлий жараёнлари худди чап яримшарлилар-ники каби эканлиги қайд қилинган. Уларнинг одатда ҳуснихати жуда хунук бўлиб, худди бошқа инсон ёзгандек туюлади.

1990-йилларнинг ўрталарига келиб эса ҳар иккала мия яримшарлари тенг ишловчи, яъни ҳам чап, ҳам ўнг қўл билан бир хилда ишловчи болалар кўп туғилаётгани қайд қилинган. Улар-нинг ҳатто овқатланаётганда қошиқни ҳам ўнг, ҳам чап қўлда ушлай олишлари кузатилган. Бундай болаларни биз амбидекстрлар деб ҳисобласак бўлади, буларда мия фаолиятининг ташкил этилиши принципиал ўзгачадир. Кўпчи-лик олимлар бундай болалаларда диққат етиш-маслик синдроми ҳам кузатилишини эътироф этишади, булар илмий тилда гиперфаол (ўта фаол) болалар деб ҳам аталадилар.

2000-йиллардан бошлаб2 бундай болалар-нинг туғилиши 95-98%га етди. Айнан шундай болалар «Индиго болалар» деб атай бошланди. Бундай болалар олдин ҳам туғилган, лекин охирги ўн йилликда уларнинг сони ортиб бормоқда. Чапақай ёки ўнақай инсонлар одатда ишни бир қўлда яхши бажаришади, иккинчисида эса нўноқроқ бажарадилар. Амбидекстр лар эса 5 дақиқалик машқдан сўнг ҳар иккала қўлда ҳам тенг ёза оладилар. Буни бир неча дақиқа ичида тажриба тари қасида синаб, билиб олишингиз мумкин. Қўлингизга 2 та ручка ва 1 та қоғозни олинг. Бир вақтнинг ўзида бир сўзни бир ёки ҳар хил йўналишда ёзиб кўринг ва агар 5 дақиқалик машқдан сўнг, сиз бунинг уддасидан чиқсангиз, демак сиз амбидекстрсиз.

Ўнақайлар – консерватив, принципиал, олдиндан хатти-ҳаракати маълум, изчил. Улар эмоционал ўзгармас, доимий (стабил) хулқ-атвор билан ажралиб турадилар, одатда анали-тик, абстракт тафаккурга эга, деярли ҳеч қачон баҳс-тортишувларга киришмайдилар, уларга аниқлик ва саранжом-саришталик хосдир.

Чапақайлар импульсив, ҳиссиётларга бери-лувчан, қайсар, одамови бўлишади. Улар ўзга-

1 Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Adolescents». Pediatrics 125 (2): e340-e348.

2 www.deti-indigo.ru («Дети Индиго» ахборот портали).

ришлар, янгиликлар, тараққиёт сари интили-шади, ташқи муҳитга қийинчилик билан мосла-шишади, уларга ижодий парвоз хосдир.

Амбидекстрлар – универсал, интеллектуал ривожланган, ҳис-туйғуси яхши бўлса юқори ижодий маҳсулдорликни намоён этувчи, тафак-кури аналитик, ҳатто даҳоликка ҳам мойил одамлар, деярли ҳамма соҳаларда юқори нати-жаларга эришадилар.

Ҳатто руҳий касалликлар чапақайларда бош қачароқ кечиши исботланган. Масалан, таниқли шифокор Г.Введенскийда шизофрения билан касалланган бемор дорилар унга деярли таъсир этмаганлиги боис йиллар давомида шифохонадан чиқмаган ҳолда даволанганлиги кузатилган. Унда депрессия даврлари маниакал ҳолатлар билан алмашиниб намоён бўлган. Введенскийнинг эслашича, жиддий қотиллик-лар содир этган ашаддий маньяклар ичида ҳам чапақайлар кўпчиликни ташкил этган. Маса-лан, 21 дан ортиқ одамни ўлдирган балашиха-лик Ряховский чапақай бўлган3.

Кўпгина чапақайлар экстрасенсор қобилият-ларга ҳам эга бўлиб, ҳатто уларда башорат қилиш қобилияти ҳам кузатилган.

Биз чапақайлар қандай, ўнақайлар қандай имкониятларга эгалиги ҳақида бир оз маълу-мот бериб ўтдик. Энди савол туғилади, қайси бири муҳим: ўнг ярим шар фаолиятими ёки чап яримшар фаолияти ёки амбидекстрликми?

Болаларда ижодий тафаккурни ривожланти-ришга йўналтирилган тадқиқотларимиз нати-жалари4 боланинг илк туғилиш палласиданоқ унинг қайси яримшари фаолияти устун эканли-гини аниқлаш ва шунга кўра яхши ривожлан-маган яримшарни ҳам ривожлантириб, ҳар иккала яримшарнинг тенг ривожланишига им коният яратиш муҳимлигини кўрсатди. Чунки инсоннинг комиллик даражасига ети-шида мантиқий фикрлашга хизмат қилувчи чап яримшар фаолияти қанчалик муҳим бўлса, худди шундай ижодий маҳсулдорликка жавоб берувчи ўнг яримшар фаолияти ҳам бирдай керак бўлар экан. Шундай экан, ушбу тестлар уй ва мактаб шароитида ўқувчида мия ярим-

3 Ефимова И. В. Амбидекстры: Нейропсихология инди-видуальных различий. – СПб: «КАРО», 2007. –С.20-25.

4 Арапбаева Д., Норкулова Н., Рустамова М. Низомий номидаги ТДПУнинг «Бошланғич таълим меҳнат дарс-ларида ўқувчиларнинг ижодий тафаккурларини ривож-лантириш методологияси» мавзусидаги (2016-2017й.й.) ЁФ-1-15 рақамли фундаментал илмий лойиҳаси.



шарлари фаолиятининг диагностикасини амал- га ошириш имкониятини яратиб беради. Ушбу тест икки қисмдан иборат бўлиб, ҳар иккала методикани ўтказгандан кейин, сиз чапақай, ўнақай ёки амбидекстр эканингиз ҳақида аниқ ва ишончли маълумотга эга бўласиз.

1- ТЕСТ

Қуйидаги ҳаракатларни амалга оширинг:(чап қўлни Ч ҳарфи, ўнг қўлни Ў ҳарфи

билан белгиланг)1. Бармоқларингизни бир-бири билан қо вуш-

тиринг, бирлаштиринг. Қайси қўлингизнинг бош бармоғи устки қисмда турибди? (Ч ёки Ў)

2. Асосий (доминанта) кўзни аниқланг. Бунинг учун бир варақ оқ қоғозни олиб, қоқ марказидан кичкина тешикча тешинг. Энди шу тешикчага иккала кўзингиз билан бир вақтда қаранг. Қараган пайтингизда олдин бир кўзин-гизни, кейин иккинчи кўзингизни галма-гал юмиб кўринг. Сиз керакли предметни фақат асосий кўз билан кўрасиз! Қайси кўзингиз асо-сийлигини шу йўсинда аниқланг. (Ч ёки Ў)

3. Кўкрагингизда қўлларингизни бир-бирига қовуштиринг. Қайси қўлингиз устида турибди? (Ч ёки Ў)

4. Қарсак чалинг. Қайси қўлингиз устида, яъни қарсакни чиқаряпти? (Ч ёки Ў)

Ушбу тест натижалари нафақат сиздаги мия яримшарларининг фаолияти, балки сиздаги характер хусусиятларингизни аниқлаш имко-нини беради. Олинган ҳарфлар комбинацияси (масалан, ЧЧЧЎ) асосида ўз характерингиз турини билишингиз мумкин:

1) ЎЎЎЎ – барча томондан қабул қилинган фикрларга йўналганлик, қўшилиб кетиш кучли-лиги, яъни стереотипларга йўналганлик. Бу консерватив типдаги характер тури. Ушбу тип-даги инсон турғун, стабил (тўғри), одатда ўзгармас хулқ-атворга эга.

2) ЎЎЎЧ – ўзига ишончсиз консерватизмни намоён этади. Кучсиз темперамент. Яъни қатьиятсизлик, қўрқоқлик, тез толиқиш мав-жуд.

3) ЎЎЧЎ – мулоқотни осон ўрнатишга мойил (кокетка), қатъиятли, хазилкаш, фаол, жўшқин, темпераментли, артистизм кучли ривожланган. Бундай инсон билан мулоқотга киришишда ҳазилни тушуниш ва ишлата билиш ҳамда қатъиятлиликни намоён этиш муҳим. Бундай

инсонлар кучли типдаги инсонлар бўлгани боис, кучсиз, заифларни ёқтирмайдилар, улар ни бир туртиб ўзларини ҳимоя қилишга ундайдилар.

4) ЎЎЧЧ – кам учрайдиган ва мустақил характерга эга типдаги инсонлар. Олдинги типга баъзи томонлари билан ўхшаш, лекин улар нисбатан камроқ куч, қатъиятга эга, юмшоқроқ инсонлар. Қатъиятсизлик (чап қўлда қарс уриш) ва характер қаттиқлиги (ўнг асосий кўз) орасида қандайдир қарама-қар шилик учраб туради. Муносабатларга, алоқага тез киришиб кетади, лекин янги жой, нарсалар, одамларга секин кўникади.

5) ЎЧЎЎ – ишбилармонлик хос бўлган инсон, унга хос асосий характер хусусиятлари – тафак-курнинг аналитик типи ва юмшоқтабиатлилик ижобий уйғунлашади. Одатда аёлларда учрайди. Ҳамма билган ишбилармон аёл типи. Янги жой, нарсалар, одамларга секин кўникади, ўрганади, эҳтиёткор. Бундай инсонлар зиддият-ларга «очиқ», «пешонама-пешона» чиқиш-майди. Уларда ҳисоб-китоб билан иш юритиш, сабрлилик, муносабатларда сокинлик, ҳатто баъзида совуқлик намоён бўлади.

6) ЎЧЎЧ – жуда кам учровчи, бўш харак-терли инсонлар. Ҳимоясиз, яъни ҳимояга муҳтож, зиддиятли вазиятларга «юраги» йўқ, турли таъсир доираларига берилувчан. Одатда фақат аёлларда учрайди.

7) ЎЧЧЎ – янги таассуротларга берилувчан ва зиддиятли вазиятларни умуман келтириб чиқармайдиган, доимийлик, бир хилликни ёқтир майдиган инсонлар. Бундай характер типидаги инсонларга эмоционал секинлик хос бўлиб, улар одатда соддадил, оддий, лекин шу билан бирга кам учровчи мулоқотда қўрқ-маслик, янги типдаги хулқ-атворга осон кўчиб ўтиш билан ажралиб турадилар. Одатда аёл-ларда учрайди.

8) ЎЧЧЧ – ўзгарувчан ва мустақил характер типидаги инсонлар. Асосий хислатларига ана-литик фикрлаш билан чап қўлликларга тегишли барча хислатлар хос. Кам учровчи типга ман-суб.

9) ЧЎЎЎ – энг кўп учровчи, турли шароит-ларга осон мослашувчан характер типидаги одамлар. Асосий характер хусусиятлари – эмо-ционаллик етарли қатъият билан уйғунлашган



ҳолда, ҳаётдаги стратегик, муҳим саволлар, муаммоларни ҳал этишда, масалан, кимга уйла-ниш (турмушга чиқиш), қаерга ўқишга кириш ёки ишлаш каби муммоларни ҳал қилишни ҳеч кимга ишониб бериб қўймайди. Бегоналарнинг таъсир доирасига тушиши юқори. Деярли барча ха рак тер типидаги инсонлар билан осон мулоқот ўрната олади. Эркакларда эмоционал-лик паст, кучсиз, кўпроқ флегматик темпера-ментга мойиллик сезилади, кузатилади.

10) ЧЎЎЧ – юмшоқтабиат, таъсир доирасига ён берувчи. Ўзига нисбатан алоҳида муноса-батни кутади ва талаб қилади. Бу турдаги инсонлар «қирол ва қиролича»лардек ўзларига алоҳида бир муносабатни кутадилар.

11) ЧЎЧЎ – энг кучли типдаги характерга эга инсонлар, ўзгаларнинг таъсир доирасига деяр ли тушмайдилар, бунинг учун кучли ёки турфа хил таъсирлар, анча ҳаракатлар талаб этилади. Ўзида қатъийликни намоён этади, аммо бу баъзида иккинчи даражали нарса-ларда қотиб қолишга олиб келиши кузатилади. Кучли индивидуаллик, қийинчиликларни мар-донавор енгиб ўтиш хусусиятига эгалар. Бего-налар нуқтаи назарига бефарқлик, қандайдир консерватизм мавжуд. Бундай инсонлар инфан тил одамларни (ёш болаларга хос хусу-сиятлари бор) ёқтиришмайди.

12) ЧЎЧЧ – кучли, деярли бошқалар таъсир доирасига тушмайди. Асосий хусусиятлари – ички агрессивлик ташқи эмоционаллик ва юмшоқлик билан намоён бўлади. Тезда ўзаро таъсирларга киришади, лекин ўзаро тушунишга секин-асталик билан эришади.

13) ЧЧЎЎ – дўстоналик ва соддадиллик, қизиқишлардаги тарқоқлик намоён бўлади.

14) ЧЧЎЧ – соддадиллик, юмшоқлик ва ишонувчанлик. Бу жуда кам учровчи тип.

15) ЧЧЧЎ – асосий характер хусусиятлари эмоционаллик қатъиятлилик билан уйғун лаш-ган ҳолда келади. Энергиянинг кўплиги, лекин тарқоқлик бўлганлиги учун тез, ўйламай қа рорлар қабул қилиш ҳолатлари учрайди. Шу нинг учун бундай инсонлар билан мулоқотда қўшимча «тормоз механизм»лари керак бўлади.

16) ЧЧЧЧ – ўнг яримшарларга хос бўлган ҳамма хусусиятлар мавжуд бўлиб, бу инсонлар барча нарсаларга янгича назар билан қара-

шади, эмоционаллик кучли намоён бўлади. Бундай инсонларда эгоизм кучли бўлиб, уларга яққол намоён бўлувчи индивидуаллик, қай-сарлик, тартиб-қоидаларга бўйсунмаслик хос.

2- ТЕСТ

Саволларга жавоб бериб, балларни ёзиб чиқинг:

«Чап» - 1 балл, «Барибир» - 2 балл, «Ўнг» - 3 балл

1. Одатда қайси қўлда ёзасиз?2. Қайси қўлда расм чизасиз?3. Қайси қўл билан копток отасиз?4. Қайси қўлда теннис ракеткасини ушлайсиз

ва ҳоказо?5. Қайси қўлда тиш чёткасини ушлаб тиш

ювасиз?6. Қайси қўлда пичоқ ушлаб бирор нарса

тўғрайсиз? (Санчқисиз.)7. Қайси қўлда болға ушлаб, мих қоқасиз?8. Гугурт ёққанингизда одатда гугуртни

қайси қўлингизда ушлайсиз?9. Қайси қўлда одатда ўчирғични ушлаб

ўчирасиз?10. Қайси қўл билан қарта колодаси устини

оласиз?11. Игнага ипни қайси қўл билан ўтказасиз?12. Қайси қўлда пашша ургични ушлайсиз?Натижалар:33-36 – ҳақиқий ўнг қўл;29-32 – ўнг қўл;25-28 – деярли ўнг қўл;24 – амбидекстр; 20-23 – деярли чап қўл;16-19 – чап қўл;12-15 – ҳақиқий чап қўл.Хулоса қилиб айтганда, қайси мия ярим-

шари фаолиятининг устунлигидан қатъий назар, ҳар бир яримшар беқиёс, такрорланмас ва бири-бирини тўлдириб турганлиги боис, уларнинг ҳар иккисининг фаолияти инсон ҳаёти, унинг кундалик фаолияти, умуман ол -ганда комиллик чўққисига эришишида муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун психолог сифатида боланинг гўдаклигидан ҳар иккала яримшар-ларни бирдай ривожланишини таъминлаш мақ садида қуйидаги тавсияларни бериб ўтамиз:



1. Болангизни биз таклиф қилган методика-ларни1 ўтказган ҳолда қайси мия яримшари фаолияти устунликка эга эканлигини аниқлаб олинг.

2. Боланинг 2-3 ёшиданоқ агар у ўнг қўл бўлса, демак чап қўлини ривожлантиришга йўналтирилган машқларни даставвал 1 ойда 1 кун барча ишларни фақат чап қўлда бажа-ришга йўналтирилган «Чапақайлар куни»ни ўтказиб туринг. Мисол учун, бугун уй юмушла-рини фақат чап қўлда бажарамиз. Кейинчалик ушбу машқларни 1 ойда 2 кун, 3 кун, ҳар ҳаф-тада бир марта ва ундан кўпроққа кўпайтириш мумкин. Ушбу машқлар болада ҳар иккала ярим шарни бирдай ишлашини ва ҳатто ижо-дий маҳсулдорликни (креативлик, ижодий та фак кур фаолиятини) таъминлайди.

3. Ушбу машқларни нафақат уй шароитида, балки мактабда ҳам жорий этиш, айниқса меҳнат, ижодий дарсларда болаларда ижодий тафаккурни ривожлантиришга эришишда мақ-

садга мувофиқдир. Буни қайчидан фойдала-нишда, бичиш ва тикишда, пишириқларни пиши ришда амалиётга жорий этиш айниқса фойдали.

4. Дунё тажрибаси чапақайларни ўнг қўлга мажбурлаб ўргатишдан воз кечган ҳолда, қайси қўлда ёзиш ёки ишлаш қулай бўлса, ўша қўлдан фойдаланиш муҳимлигини кўрсатади.

5. Одатда амбидекстр ва чапақай болалар ўқиш жараёнида маълум қийинчиликларни бошдан кечиришади, шунинг учун уларга нис-батан алоҳида эътибор талаб қилинади. Ҳар бир болага таълим-тарбия беришда унинг ин дивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш муҳим. Агар сизда чапақай ёки амбидекстр болани тарбиялашда маълум бир қийин чи-ликлар мавжуд бўлса, болангизнинг ақлий ёки ижодий салоҳиятини тўғри очиб беришга ёрдам берувчи мутахассис психологга муро-жаат этишингиз лозим.

1

1 Арапбаева Д.,Норкулова Н., Рустамова М. Низомий номидаги ТДПУнинг «Бошланғич таълим меҳнат дарсларида ўқувчиларнинг ижодий тафаккурларини ривожлантириш методологияси» мавзусидаги (2016-2017й.й.) ЁФ-1-15 рақамли фундаментал илмий лойиҳаси натижалари.


1. Амбидекстрия. // Большой психологический словарь. / Сост. Б.Мещеряков, В.Зинченко, изд. 3-е. - Ростов н/Д.: «Феникс», 2008. –С. 182.

2. Ефимова И. В. Амбидекстры: Нейропсихология индивидуальных различий. – СПб: «КАРО», 2007.

3. Природа функциональной моторной асимметрии у животных. / М. Е.Иоффе, Е.В.Плетнева, И.С.Сташкевич. – Институт высшей нервной деятельности и нейрофизио-логии РАН.

4. Ефимова И.В. Функциональная асимметрия мозга и её связь с развитием речи у детей. // Журнал «Вопросы психологии», 1992, №24. –С. 12-18.

5. Alina Rodriguez et al. (2010). «Mixed-Handedness Is Linked to Mental Health Problems in Children and Adolescents». e340-e348.

6. Mixed-Handed Children More Likely to Have Mental Health, Language and Scholastic Problems, Study Finds. Science News. ScienceDaily. 2013.

7. Tolkien J. R., R. Eldarin Hands, Fingers and Numerals and Related Writings - Left and Right (англ.) // Vinyar Tengwar (англ.) русск. : journal. – Crofton, MD: C.F. Hostetter, 2005. Вып. 47. –С. 9.

8. www.psychology.net.ru 9. www.tashxis.uz10. www.malaka.uz11. www.indigo-papa.ru12. www.deti-indigo.ru13. www.nkj.ru



Мамаражабова З.Н., Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Коррекцион педагогика» кафедраси доценти, филология фанлари номзоди, Халқ таълими аълочиси

ЭШИТИШДА НУҚСОНИ БЎЛГАН ЎҚУВЧИЛАРНИНГ АДАБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

МАМАРАЖАБОВА З.Н. ЭШИТИШДА НУҚСОНИ БЎЛГАН ЎҚУВЧИЛАРНИНГ АДАБИЙ ТАЙЁРГАРЛИГИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР

Мақолада эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш-нинг ўзига хос хусусиятлари ёритилган. Эшитишда нуқсони бўлган ўқувчиларнинг адабий тайёр гарлигини ташкил этишнинг самарали йўллари хусусида фикр-мулоҳазалар юритилган.

Таянч сўз ва тушунчалар: эшитишда нуқсони бўлган ўқувчилар, адабий тайёргарлик, бадиий асар, коррекциялаш, ривожлантириш, ўқиш дарси, адабиёт дарси, нутқ, нуқсонлар, асар маз-муни.

МАМАРАЖАБОВА З.Н. ОРГАНИЗАЦИЯ ЛИТЕРАТУРНОЙ ПОДГОТОВКИ ШКОЛЬНИКОВ С НАРУШЕНИЯМИ СЛУХА: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ

В статье освещается специфика литературной подготовки школьников с нарушениями слуха. Раскрыты эффективные пути литературного развития школьников с нарушениями слуха.

Ключевые слова и понятия: школьники с нарушениями слуха, литературная подготовка, художественное произведение, коррекция, развитие, урок чтения, урок литературы, речь, нарушения, содержание произведения.

MAMARAJABOVA Z.N. LITERARY DEVELOPMENT OF SCHOOLBOYS WITH HEARING IMPAIRMENT: THE PROBLEM AND SOLUTION

The article highlights the specificity of literary development of schoolboys with deaf hearing. Disclosed effective ways of literary development of schoolboys with hearing impairment.

Keywords: schoolchildren, hearing, literary development, works of art, correction, development, reading a lesson, a lesson of literature, speech, maintenance works.

87ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури каби ҳуқуқий ҳужжатлар асосида узлуксиз таълим тизимининг шакллантирилганлиги махсус таълим-тарбия асосларини яратишда муҳим омил бўлиб майдонга чиқади.

Чунончи, Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонунининг 23-мод-дасида жисмоний ва руҳий ривожланишида нуқсони мавжуд, шунингдек узоқ вақт давола-нишга мажбур болалар ва ўсмирларни ўқитиш, уларни тарбиялаш учун ихтисослаш-тирилган таълим муассасалари ташкил этили-шининг эътироф қилиниши ҳам муҳим аҳа-миятга моликдир1. Миллий истиқлол мафку-раси асосида жисмоний ва руҳий ривожлани-шида нуқсони мавжуд болалар ва ўсмир ларни ўқитиш, уларни тарбиялаш ҳамда ҳаётга тайёр лашда эшитишда нуқсони бўлган ўқув-чиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш муҳим аҳамият касб этади.

Ўрганилган илмий изланишлардан маълум бўлишича, махсус ёрдамга муҳтож ўқувчиларни ўқитиш, тарбиялаш, касб-ҳунарга тайёрлаш бў йича Ўзбекистонда Л.Мўминова, В.Раҳмонова, Н.Соседова, Р.Шомаҳмудова, Х.Пўлатова, П.Пўла- това, У.Файзиева, Г.Содиқова, М.Аюпова, Д.Нуркелдиева, М.Ҳамидова, Л.Нурмухаме-дова, Ш.Амирсаидова, М.Ҳакимова илмий-тадқиқот ишлари олиб борганлар2. Бундай изла-нишлар таркибига махсус мактабларда ақли заиф ўқувчиларнинг жисмоний ёки руҳий ривожланишидаги ўзига хос хусусиятларни аниқлаш, нутқини ривожлантириш ва мустаҳ-камлаш, алоҳида ёрдамга муҳтож болаларни касб-ҳунарга тайёрлашга оид тадқиқотларни киритиш мумкин. Эшитишда нуқсони мавжуд болалар таълим-тарбияси муаммолари, хусу-сан уларни саводга ўргатиш, эшитув идрокини ривожлантириш, тилнинг грамматик тизимини шакллантириш, сўзлашув нутқини ривожлан-тириш У.Файзиева, Н.Бекмурадов, Ф.Алим-

1 Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни. // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 225-модда.

2 Нурмухамедова Л.Ш. Оилада ногирон фарзандни тар-биялашнинг педагогик хусусиятлари. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ, 2005. –26-б.

хўжаева, Ф.Қодирова, Д.Назарова, Р.Рахимова илмий ишларининг тадқиқот объекти бўлган3.

Тадқиқотларни ўрганиш ва таҳлил этиш на ти жасида эшитишда нуқсони бўлган ўқув-чиларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш муаммоси тизимли ёндашишни талаб қи ладиган ўта мураккаб, кўп қиррали ижти-моий-педагогик муаммо, деган хулосага кел-дик. 2014-2016 йиллар давомида кар ва заиф эшитувчи болаларнинг адабий тайёргарли-гини ташкил этиш муаммосини тизимли ўрганиш жараёнида Тошкент шаҳридаги 101-сонли ва 106-сонли ҳамда Қарши шаҳридаги 17-сонли ихтисослаштирилган мактаб ларнинг бошланғич синф ўқувчилари тад қиқот объекти сифатида таҳлил этилди.

Эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг миллий маънавият ва миллий истиқлол маф-кураси ғоялари руҳида тарбияланишида ўзбек адабиёти намуналари муҳим омил ҳисоб-ланади. Эшитишда нуқсони бўлган ўқувчи-ларнинг адабий тайёргарлигини ташкил этиш, уларни бадиий асарни мустақил таҳлил қи -лишга ўргатиш воситасида маънавий, интел-лектуал, эстетик ривожлантиришнинг сама-рали усул ва воситаларини аниқлаш, китоб-хонлик даражасини ўстириш тизимини ишлаб чиқиш, босқичма-босқич бадиий асар билан ишлаш малакасини шакллантиришнинг мето-дик талабларини белгилашга қаратилган комп лекс педагогик тизимни илмий-методик жиҳатдан асослаш, ундан фойдаланиш мето-дикасини яратиш тадқиқотнинг долзарбли-гини белгилайди.

Кейинги йиллар махсус таълим тизими, жумладан кар ва заиф эшитувчи болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш юзаси-дан тўпланган тажрибаларни ўрганиш ҳамда таҳлил этиш шуни кўрсатдики, махсус мактаб-ларда болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш жараёнида айрим жиддий камчи-

3 Файзиева У.Й. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ўргатиш. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. – Т.: ТДПИ, 1994. –18-б.

88 ИНКЛЮЗИВ ТАЪЛИМ / ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ


ликлар кузатилади. Махсус адабиётлар, илмий тадқиқот ишларининг таҳлили бўйича бу кам-чиликлар қуйидаги йўналишларда намоён бў лади1:

● эшитишда нуқсони бўлган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш бўйича махсус йирик илмий-тадқиқот ишларининг амалга оширилмаганлиги;

● махсус таълим-тарбия жараёнидаги муайян шароитлар хилма-хиллиги ва уни амалга ошириш мазмуни, шакл, усулларини таҳлил этиш эҳтиёжи;

● эшитишда нуқсони бўлган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялашга жа моатчилик эътиборининг жалб этилмаган-лиги;

● эшитишда нуқсони бўлган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш бўйича ўқув дастури, ўқув режа, дарслик ва ўқув қўлланмалар яратиш зарурияти;

● эшитишда нуқсони бўлган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялашда илғор педагогик ва ахборот-коммуникацион технологияларни қўллашга тўлиқ эътибор қаратиш лозимлиги.

Эшитишда нуқсони бўлган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш жараё-нини илмий асосланган ҳолда ташкил этиш зарур. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда эшитишда нуқсони бўлган болаларни бадиий асарлар воситасида тарбиялаш жараёнини такомил-лаштириш, ўқиш ва адабиёт дарслари сифа-тини кўтариш усуллари, услублари тад қиқини қамраб олган монографик пландаги йирик илмий ишларни амалга ошириш бугунги кун-нинг долзарб муаммоларидан бири сифатида майдонга чиқади. Бадиий ва илмий-оммабоп адабиётлар, инсонларнинг руҳий бойлиги сифатида, заиф эшитувчи болаларнинг билим

1 Шабан И. Формирование познавательных интересов у глухих школьников в процессе обучения (на уроках чтения и литературы). / Автореферат ... канд. пед. наук. - Л.: ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1987. -С. 17; Самсонова А.Н. Роль установки в процессе понимания текста (на мате-риале художественного текста). / Дис. канд. психол. наук.: 19.00.07. - М., 1994. -С. 33; Светловская H.H. Само-стоятельное чтение младших школьников: теоретико-экспериментальное исследование. - М.: «Педагогика», 1980. -С. 60; Понгильская А.Ф. Чтение. / Обучение глу-хонемых русскому языку. - М.: «Учпедгиз», 1950. -С. 29; Файзиева У.Й. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ўргатиш. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. – Т.: ТДПИ. 1994. –18-б.

доирасини кенгайтириш, ҳаётий ва ахлоқий тажрибаларини тўлдиришга ёрдам беради. Ўқиш дарси орқали болалар ўзларида мужас-сам бўлган тасаввур ва тушунчаларни янги факт, маълумот ва образлар билан бойитади-лар.

Ўқиш дарсларида олган дастлабки билим-лар бошқа фанларни (география, тарих, ада-биёт, табиатшунослик) ўзлаштиришда пойде-вор сифатида хизмат қилади. Китобларни ўқиш аҳамияти китобхонларни инсонларнинг хулқ-атвори, хатти-ҳаракати, ҳаётий йўли, содир бўлган воқеалар, уларга баҳо беришда уларнинг ҳис-ҳаяжон доирасини кенгайтириш билан ифодаланади. Ўқиш машғулотлари орқали ўқувчиларда этик тушунчалар, ахлоқий эътиқодлар, эстетик идеаллар тарбияланади. Ўқиш дарсларида китобга нисбатан эмоцио-нал муносабатлар ва китоб билан ишлаш билимлари шаклланади. Ўқиш дарслари кор-рекцион йўналишга эга. Ўқишга ўргатиш жара-ёни коммуникатив тизим тамойиллари орқали ташкил топган. Машғулотларда болаларнинг сўзлашув нутқини талаффуз қилиш, лексик, грамматик жиҳатлари, қолдиқ эшитиш қоби-лияти ривожлантирилади.

Махсус мактабда ўқиш дарсларида она тили дарсларидаги каби нутқни ўстириш уч йўна-лиш бўйича олиб борилади2:

● нутқий қобилиятни ривожлантириш; ● нутқ фаолияти; ● нутқнинг тузилиш тизими билан танишиш. Нутқий қобилият дарсларида бутун матн

маъносини ўзлаштириш сўзларнинг маъно-сини бошқа матнлар билан боғланган ҳолдаги ўрни орқали ривожланади.

Нутқий фаолиятнинг турларидан, энг аввало, ўқиш билан бир қаторда гапириш, эшитиш-кўриш, ёзиш малакаси ривожланади.

Ўқиш дарсларида ўқувчиларни тилнинг тузилиш тизими билан таништириш, уларнинг ўз фикрларини ифода қилишда, кўз олдида матн ва парчалардаги сўз ва гап намуналари турганлиги асосида амалга ошади.

Шаклланган ва мазмунан турли-туман бўлган материални ўқиш жараёнида сўзлашув, фикрлаш қобилиятини ривожлантириш, хо -ти ра, диққат каби психик жараёнларни кор-

2 Зыков, С.А. Методика обучения глухих детей языку. - М.: «Просвещение», 1977. -С. 200.



рекциялаш устида ишлаш учун кенг имконият туғилади1. Дарсларнинг юқорида айтиб ўтил-ган таълим-тарбиявий, коррекциялаш, ривож-лантириш функциялари ўқувчи ўқи ганларини тушунган шароитдагина амалга оширилиши мумкин. Шунинг учун бошланғич ва ўрта синф лардаги ўқиш дарсларида болаларни тўғри, онгли равишда тез ва ифодали ўқишга ўргатиш асосий вазифалардан ҳисоб ланади.

Заиф эшитувчи болаларнинг тўлиқ ўқиш ма лакаси эшитувчи болаларга нисбатан узоқ-роқ ва қийинроқ шаклланади. Бу уларнинг оғзаки нутқи ва эшитиш қобилиятига боғ-лиқдир. Эшитишда нуқсони бор болаларни ўқи тиш техникаси товушларни талаффуз қи -лиш, нафас машқлари, товушни тиклаш, урғу, нуқта, вергулда тўхтаб ўқиш малакасини ривожлантириш билан параллел олиб бори-лади. Ф.Ф.Рау ва Н.Ф.Слезина фикрича, товуш талаффузи билан қайта ишлаш сақланиб қол-ган анализатор асосида олиб борилади ва аста-секинлик билан ўқиш малакаси шакллан-тирилади2. Шунга мос равишда тўғри, тез ва ифодали ўқиш ишлари бажарилади. Тўғри ўқиш малакасида нафақат кичик синфларда, балки ўрта синфларда ҳам қуйидаги хатоларга йўл қўйилади3:

– сўз образидаги товушни нотўғри талаф-фуз қилиш (г, с, ж, ч, ш), товуш сўзлар ўртасида нотўғри талаффуз қилинади, сўз охирида туширилиб қолдирилади;

– таниш сўзларда урғуни нотўғри қўйиш;– орфоэпик қонунларга амал қилмаслик, бу

қонун ўқувчиларга таниш бўлса ҳам ундошлар ўрнини алмаштириш, сўз охирида ундошларни нотўғри талаффуз қилиш (орфоэпия ўзбек тилида тўғри талаффуз қоидаларини ўрганувчи фан4).

Эшитишда нуқсони бўлган болалар анали-тик ўқишда тутилиб ўқиганликлари сабабли сўз бирлиги ва сўзларни қўшиб ўқишда хатога

1 Thomas Arnold A method of teaching the deaf and dumb speech, lip-reading, and language. – London, 2010. -Р. 101.

2 Никитина М.И. Восприятие литературных произведе-ний учащимися VII-XI классов 2-го отделения школы для слабослышащих детей. // «Дефектология», 1980, №3. -С. 40-45.

3 Ўша жойда.4 Нурматова М., Рихсиева Г. Ўзбек тили. - Т.: ТДШИ

нашриёти, 2013. -6-б.

йўл қўядилар. Эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг ўқиш суръати эшитиши меъёр-даги болаларга нисбатан секинроқ бўлса ҳам, улар ўқиш амалиётида ўқилган матнини тез-роқ англаб етадилар. Уларда нутқнинг суст-лиги тез ўқиш кўникмалари шаклланишига халақит беради. Н.Г.Морозова, А.Ф.Потилская, С.А.Зиков ларни психологик-педагогик тажри-балари эшитишда нуқсони бўлган болаларни нафақат ғоявий-тематик мазмунни тушуниб етишда, балки матннинг сюжет-воқеавий томонларини тушунишидаги қийинчиликларни кўрсатиб ўтади5.

Фикрлаш тушунчасида эшитишда нуқсони бўлган болалар сўзлардан маъновий ва грам-матик бирликларни ажрата олмаганликлари сабабли қийинчиликларга дуч келадилар. Сўз бирикмалари маъноси яхши англаб етилма-ганлиги сабабли улар баъзи факт ва тушунча-ларни англаб етмайдилар, матн маъносини тўлиқ ўзлаштира олмайдилар. Умумий тари-хий характерга эга бўлган матнларни эши-тишда нуқсони бўлган болаларнинг ўзлаш ти-ришида уларнинг кўргазмали ҳиссиёти етиш-маганлиги сабабли қийинчиликлар ву жудга келади. Ўқиётган матнни англаб етмасликда матннинг жанри ва шакли таъсир қилади. Эшитишда нуқсони бўлган болалар учун шеъ-рий матнни ўзлаштириш, халқ оғзаки ижоди матнини ўзлаштириш қийинроқ. Масалан, халқ оғзаки ва бадиий асарлари, мақоллар, сеҳрли эртаклар, топишмоқларни эшитиб тушу нишда нуқсони бўлган болаларда қийин-чиликлар вужудга келади. Юқоридаги фактлар эшитишда нуқсони бўлган болалар ўқиган нарсаларини тўлиқ ўзлаштира олмаслигини келтириб чиқаради. Матннинг асосий маз-муни, қаҳрамонлар ва уларнинг характери, воқеалар тасвири, баён қилинган воқеалар эшитишда нуқсони бўлган болалар учун тушу-нарсиз бўлиб қолади. Улар ўқиган матнлари маъносини гапиришда ўзларининг ҳаётий-руҳий тажрибаларига таянадилар. Ахлоқий мавҳум тушунчаларнинг шаклланмаганлиги уларнинг ахлоқий сўз кўникмаларининг кам-лигида ҳам кўриниб туради.

5 Thomas Arnold. A method of teaching the deaf and dumb speech, lip-reading, and language – London, 2010. -Р. 134.



Эшитишда нуқсони бўлган болалар шахс-нинг сифатини ифодаловчи терминларни анг-лай олмайдилар. Уларда нутқ ривожланмаган-лиги ва нуқсонлар уларнинг психологик ва англаш фаолиятига ўз таъсирини кўрсатади. Эшитишда нуқсони бўлган болаларда ўқиш суръатининг пастлиги, маъновий тўхталиш, нутқий интонaцияни ишлата олмаслик, улар ўқишидан қониқиш ҳосил қилинганда ҳам типик хатоларни учратиш мумкин. Уларнинг товуши паст ва секин ёки ҳаддан ташқари баланд, сўзлар талаффузи ноаниқ бўлади. Э.Х.Гопфенгаузе (1951), М.П.Воюшина, (1997), М.Р.Львова (2000), М.И.Никитина (1978), Э.Матин (1987) илмий ишларида эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг асарни идрок қилишнинг қуйидаги мезонлари илгари сури-лади1: матннинг фактик томонини очиб бериш, асосий эпизодларни фарқлаш, эпизодлар ўр тасида сабаб-оқибат алоқадорлигини аниқ-лаш, асар қаҳрамонларини баҳолаш. О.А.Красильникованинг эътирофича, мазкур мезонлар бадиий асарни идрок қилишнинг қуйидаги даражаларини фарқлаш имконини беради2:

асар ғоясини идрок қилиш даражаси ўқилаётганларни тўлиқ ва чуқур англаб етиш, асарнинг барча сюжет чизиқларини ажратиш, улар ўртасидаги сабаб-оқибат алоқаларини аниқлаш, муаллифнинг бош қаҳрамонларга муносабатини тушуниш, асар қаҳрамонларини асосланган ҳолда тавсифлаш, асар ғоясини умумлашма тарзда ифодалаш кабилар билан характерланади;

асарни қаҳрамон хулқ-атворининг мотив-ларини англаш даражасида идрок қилиш асарнинг марказий эпизодларини тушуниш, бироқ уларнинг мазмунини етарлича тўлиқ ва чуқур очиб бера олмаслик, сабаб-оқибат алоқадорликларини етарлича аниқлай олмас-лик, умумлашмаларнинг қаҳрамонни баҳолаш даражасида экани билан тавсифланади;

асар мазмунининг воқеий томонини идрок қилиш даражаси учун улар ўртасидаги сабаб-

1 Никитина М.И. Уроки чтения в школе для слабослы-шащих детей. / Пособие для учителя. 2-е изд. перераб. - М.: «Просвещение», 1991. –С. 142.

2 Красильникова О.А. Литературное развитие слабос-лышащих школьников в процессе начального обучения. / Автореферат ... канд. пед. наук. – Санкт-Петербург, 2010. -С. 37.

оқибат алоқадорликларини аниқламасдан ало ҳида эпизодлар, ҳодисаларни батафсил санаш, ғоявий мазмунни қисман тушуниш, ўқилганларни баҳолаш ва умумлашма хулоса-ларнинг йўқлиги хос;

асарни фрагментар идрок қилиш даражаси воқеаларни қайта тиклаш (яратиш) тарқоқлиги, асарнинг асосий ғоясини тўсиб қоладиган асосий бўлмаган деталларнинг устунлиги, ўқилганларни баҳолай олмаслик билан тав-сифланади.

М.П.Воюшина (1997), сурдопедагоглар А.Г.Зикеев (2000), Т.С.Зикова (2003), М.И.Никитина (2006), О.А.Красильникованинг (1994, 2005, 2006) назарий ва экспериментал тадқиқотларида эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг ўқилган асар бўйича фикр яра-тишнинг қуйидаги даражалари белгиланган:

– юқори даража учун болаларнинг мазмун ва мавзу бирлиги аниқланган; композицион яхлитлик ва мантиққа риоя қилинган; жумла-нинг барча элементлари муаллиф ғоясига бўйсундирилган; турли нутқий конструкция ва тилнинг тасвирий ифода воситалари қўлланган фикрлар характерли;

– ўрта даража учун ўқувчиларнинг мазмун ва мавзу бирлигига риоя қилинган; баён қилиш мантиғи, тил ва нутқнинг тасвирий ифода воситаларини танлашда жузъий бузилишлар бўлган, аграмматизмлар учрайдиган фикр-лари характерли;

– паст даражага мавзу ва асосий мазмун фақат айтилган, бироқ очиб берилмаган ёки юзаки очиб берилган; баён қилиш мантиғи бузилган; нутқий конструкция ва тилнинг тасвирий ифода воситалари қашшоқлиги кузатилган; сўзларнинг мазмунига кўра адек-ват бўлмаган тарзда алмаштиришлар учрайдиган жумлалар киритилди;

– фавқулотда паст даражага эса мавзу фақат айтилган; баён қилиш мантиғи бузил-ган; жиддий нутқий камчиликлар кузатилган: бутун гап маъноли аҳамиятга эга бўлмаган битта сўз ёки сўз бирикмасига алмаштири-лиши тез-тез учраган фикрлари киритилди.

Махсус мактабда ўқиш дарсларининг заиф эшитувчи ўқувчиларнинг бадиий-эстетик ри вож ланишида тизим ҳосил қилувчи ролини тушуниб етиши ҳамда яхлит ўқитишга тайёр-лиги ўз тасдиғини топиши лозим. Фанлараро алоқадорликларни амалга оширишда асо-



сийси ўқув материалини батафсил режалаш-тириш бўлиши лозим ва у ўз ичига мавзу, унинг мазмуни, мазмун ҳажми, ҳар бир фан-нинг эшитиб идрок қилишни ривожлантириш, нутқий материални ишлаш, бадиий асарни ҳамда ўзининг адабий-ижодий фаолияти нати-жасини эстетик баҳолаш тажрибасини ортти-ришга оид вазифаларини аниқлаштирган ҳолда ўқув фанлари бўйича тақсимлаш каби-ларни жамлаши керак. Заиф эшитувчи ўқув-чилар адабий материални ўзлаштиришга тайёр экани, қизиқувчан, уларда бевосита табиий берилувчанлик, фаолликни уйғотиш-нинг осонлиги кузатилади, бу мазкур тоифа-даги болаларни адабий ривожлантиришнинг энг муҳим шарти саналади. Мазкур фикрлар Е.Л.Гончарова (1997), Е.А.Горбунова (2002), М.И.Никитина (1995) кабиларнинг тадқиқот-ларида ҳам тасдиқланади1. Муаллифлар кичик мактаб ёшидаги заиф эшитувчи ўқувчилар ўзларининг кар тенгдошларига қараганда матн ни яхшироқ бадиий идрок қилишга қодир лигини таъкидлайдилар.

Шундай қилиб, заиф эшитувчи ўқувчи лар-нинг асарни идрок қилишдаги камчиликлари нафақат уларнинг етарлича нутқий ривожла-нишидаги ўзига хосликлар ва билишга қизи-қишнинг етарлича ривожланмаганлиги, балки педагогик жараёнда йўл қўйилаётган камчи-ликлар билан ҳам изоҳланади. Бу камчилик-лар сирасига қуйидагиларни киритиш мум-кин:

– ўқиш дарсларида ўқув ишларининг анъа-навий ташкил қилиниши таълим методларини танлашда бир хилликка олиб келади, бу эса ўқувчиларнинг фикрлаш ва нутқий фаоллигига салбий таъсир ўтказади;

– педагогнинг ҳаддан ортиқ фаоллиги ўқувчиларни пассив тингловчи (кузатувчи) мақомига тушириб қўяди;

– дарсларни мавзули режалаштиришда муай ян дарснинг деталлаштирилган вазифа-лари ишлаб чиқилмаганлиги;

– педагоглар томонидан ўргатилаётган асар нинг ўзига хос хусусиятлари ва ўқувчилар имкониятларининг етарлича ҳисобга олин-маслиги;

1 Быкова, Л.М. Обучение глухих школьников изложе-нию. / Автореф. дис. . канд. пед. наук. - Л.: Изд-во ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1966. -С. 22.

– ўқувчилар нутқини ривожлантиришга йўнал тирилган режали махсус ишларнинг мавжуд эмаслиги;

– ягона методик асоснинг йўқлиги туфайли ўқув фанларининг фанлараро алоқадорлиги етарлича таъминланмаганлиги;

– библиографик билимлар билан танишиш ва тегишли малакаларни шакллантиришга оид методик тавсияларнинг етарли эмаслиги;

– педагогларнинг компетентлиги етарли эмаслиги ва ота-оналар билан махсус таълим муассасалари ўртасида болалар китобхонлиги масалаларида ўзаро ҳамкорликнинг деярли йўлга қўйилмаганлиги.

Ўқиш дарслари, фикримизча, бошланғич таълим жараёнида ўқув, коррекцион-тар-биявий ишларнинг ўзига хос ўзагини ташкил қилиши мумкин, зеро улар бошқа ўқув фан-лари билан узвий боғлиқ ва янада маҳсулдор (продуктив) ўқитишга кўмаклаша олади:

● ўқишга ўргатиш шароитларида эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг ақлий ҳаракат-лари шакллана бошлайди;

● эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг нутқий фаоллиги ошади;

● ўқиш дарсларида эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг бошқа вазиятларда олин-ган малакалари мустаҳкамланади, аввал бош- қа ўқув фанларидан ўзлаштирилган билим лар чуқурлаштирилади.

Бошланғич таълим жараёнида ўқув, кор-рекцион-тарбиявий ишларнинг ўзига хос ўза-гини ташкил қилиш бадиий асарларни яна да чуқур идрок қилиш ва эмоционал қабул қи лиш, тушунча ва тасаввурларни аниқлаш-тириш, сўз ва ибораларни қўллаш доирасини кенгайтириш, билиш жараёнларининг яхлит-лиги ва заиф эшитувчи ўқувчиларда дунёга ягона, ўзаро боғлиқ яхлитлик сифатида қа раш ни шакллантиришга кўмаклашади. Ўқиш дарслари мазмуни ўқув фанлари, айнан нутқ ўстириш, атроф-олам билан таништириш, тас-вирий фаолият, эшитиб идрок қилишни ри вож лантириш ва талаффузни шаклланти-риш билан мувофиқлаштириш мақсадга му во-фиқ. Адабиётнинг китобхонга комплекс таъ-сири дастурда турли фан мавзуларини ўқиш орқали белгиланиши самара беради. Махсус таълим тизимидаги ўқиш дарсларини шу типда



ташкил эшитишда нуқсони бўлган болалар сўз лашув нутқини шакллантиришга қулай шарт-шароит яратади. Зеро, бу методлар самарали ва эффектив ёндашув эканлиги таж-рибаларда ўз исботини топмоқда. Айни пайтда ҳар бир ўқитувчи эшитишда нуқсони бўлган

ўқувчиларнинг адабий тайёргарлигини таш-кил этишга ўрганилаётган асарнинг ўзига хос хусусиятлари ва ўқувчилар имкониятларини етарлича ҳисобга олиб, кўр-кўрона эмас, балки ижодий ёндашиши кераклигини таъ-кидлаб ўтиш жоиз.


1. Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги Қонуни. // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 225-модда.

2. Быкова Л.М. Обучение глухих школьников изложению. / Автореф. дис. канд. пед. наук. - Л.: Изд-во ЛГПИ им. А.И.Герцена, 1966. –С. 22.

3. Зыков С.А. Методика обучения глухих детей языку. – М.: «Просвещение», 1977. –С. 200.

4. Красильникова О.А. Литературное развитие слабослышащих школьников в процессе начального обучения. - С-Пб, 2010. -С. 37.

5. Никитина М.И. Восприятие литературных произведений учащимися VII-ХI классов 2-го отделения школы для слабослышащих детей. // «Дефектология», 1980, № 3. -С. 40-45.

6. Никитина М.И. Некоторые вопросы активизации учебного процесса на уро-ках чтения в 5-7 классах школы слабослышащих второго отделения. // Активизaция познавателной деятельности глухих и слабослышащих учащихся. - М.: «Просвеще-ние», 1973. -С. 16-23.

7. Никитина М.И. Уроки чтения в школе для слабослышащих детей. / Пособие для учителя. 2-е изд. перераб. - М.: «Просвещение», 1991. –С. 142.

8. Нурмухамедова Л.Ш. Оилада ногирон фарзандни тарбиялашнинг педагогик хусусиятлари. / Пед. фан. номз.дис. ... автореф. – Т.: Низомий номидаги ТДПУ. 2005. –26-б.

9. Специальное образование в России: Вчера, сегодня, завтра. Сб. ст. / Под ред. Н.Н.Малофеева. – М.: «Просвещение», 1996. –С. 230.

10. Файзиева У.Й. Заиф эшитувчиларни саводга тайёрлаш ва савод ўргатиш. / Пед. фан. номз. дис. ... автореф. – Т.: ТДПИ. 1994. –18-б.

11. Thomas Arnold A method of teaching the deaf and dumb speech, lip-reading, and language. – London, 2010. -Р. 134.



Абдуллаев К.,научный соискатель кафедры психологии Ташкентского государственного педагогического университета имени Низами

АНАЛИТИЧЕСКИЙ ОБЗОР ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО СОДЕРЖАНИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ РУКОВОДИТЕЛЕЙ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ

АБДУЛЛАЕВ К.Н. ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИ РАҲБАРЛАРИ БОШҚАРУВ ФАОЛИЯТИ ПСИХОЛОГИК МАЗМУНИНИНГ ТАҲЛИЛИЙ ШАРҲИ

Мақола ички ишлар органлари бошқарув раҳбарлари бошқарув фаолияти психологик моҳиятининг назарий таҳлилига бағишланган.

Таянч сўз ва тушунчалар: бошқарув фаолиятининг психологик моҳияти, бошқарув фаолия-тининг психологик компонентлари, бошқарувнинг умумий ва махсус тамойиллари.

АБДУЛЛАЕВ К.Н. АНАЛИТИЧЕСКИЙ ОБЗОР ПСИХОЛОГИЧЕСКОГО СОДЕРЖАНИЯ УПРАВЛЕНЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ РУКОВОДИТЕЛЕЙ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ

Статья посвящена теоретическому анализу психологической сущности управленческой дея-тельности руководителей органов внутренних дел.

Ключевые слова и понятия: психологическая сущность управленческой деятельности, пси-хологические компоненты управленческой деятельности, общие и специальные принципы управления.

ABDULLAEV Q.N. ANALYTICAL REVIEW OF THE PSYCHOLOGICAL MAINTENANCE OF ADMINISTRATIVE ACTIVITY OF THE HEAD OF INTERNAL AFFAIRS AGENCIES

The article is devoted to the analysis of theoretical essence of the administrative activity’s psychological components of the internal affairs staff managers.

Keywords: psychological content of management activities, psychological components of management, general and specific principles of management.

94 ХУҚУҚИЙ ТАЪЛИМ / ПРАВОВОЕ ВОСПИТАНИЕ


Как известно, управленческая деятельность руководителей органов внутренних дел является особым видом профессиональной деятельности, которая направлена на обеспечение: охраны прав и законных интересов граждан, общественного порядка, безопасности; и на борьбу с прес-тупностью1.

1Анализируя внутреннее содержание управ-ленческой деятельности, следует отметить, что большинство исследователей уделяют внимание психологическим составляющим. Так, по мнению В.И.Черненилова, Б.Г.Бовина и др., психологическое содержание профес-сиональной деятельности руководителей ор ганов внутренних дел является довольно сложным образованием, которое включает в себя следующие структурные составляющие:

– определение целей, задач и функций;– разработку оптимальной организацион-

ной структуры с использованием принципов функционирования малых групп, создание команды;

– организацию лидерства вместо формаль-ного руководства;

– координацию действий структурных под-разделений организации;

– подготовку и реализацию управленче-ских решений;

– создание системы контроля2.Ю.А.Шаранов, по результатам проведённых

исследований полагает, что профессиональ-ная деятельность руководителей органов внут-ренних дел представляет собой форму, сутью которой выступают группы психологических структур и процессов, а также связей между ними, обеспечивающих выполнение трудовых функций субъектом в соответствии с услови-ями, цели и содержания деятельности. Психо-логическая инфраструктура правоохранитель-ной деятельности, по мнению автора, вклю-чает в себя первичные (базовые, организаци-онные) компоненты деятельности субъекта и

1 Положение о Министерстве внутренних дел Респуб-лики Узбекистан. / Режим доступа: http://lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=1033716

2 Черненилов В.И. Психология управления правоо-хранительными органами. / Энциклопедия юридиче-ской психологии. Под общ. ред. А.М.Столяренко. - М.: «Юнити-Дана», «Закон и право», 2003. -С. 324-326.

вторичные психологические образования в области прав и обязанностей3.

По утверждению В.Л.Васильева профессио-нальной деятельности специалистов право-охранительных органов присущи следующие психологические компоненты:

– познавательный (когнитивный) – получе-ние, восприятие, изучение и обработка сведе-ний, представляющих профессиональный или оперативный интерес;

– поисковый – изобретение новых (нетра-диционных) подходов к решению проблемных задач, истребования и получения информации, необходимой для успешного осуществления оперативно-служебной деятельности;

– коммуникативный – построение, наладка и установка правильных взаимоотношений и отношений с подчинёнными и объектами профессиональной деятельности;

– воспитательный – формирование основ-ных принципов верности присяге, соблюде-ния конституционных прав и свобод, мораль-ных норм и дисциплины, законопослушания, уважения к обществу и государственного устройства, общественного порядка и без-опасности и тому подобное;

– конструктивный – принятие окончатель-ных решений, принятия непосредственных мер и обеспечения непрерывности осущест-вления оперативно-служебной деятельности подчинённых;

– удостоверяющий – нормативно-правовое регулирование и закрепление властных пол-номочий, процессуальных решений и других профессиональных действий в рамках офици-ально установленного функционально-право-вого поля (приказы, распоряжения, указания, выводы и т.п.)4.

3 Шаранов Ю.А. Психология деятельности служебного коллектива органов внутренних дел (управленческо-развивающий подход). - С.-Пб.: РИЦ ЦТЛ МВД РФ, 1998. –С. 214.

4 Васильев В.Л. Юридическая психология. - С.-Пб.: «Питер», 1998. –С. 464.

95ХУҚУҚИЙ ТАЪЛИМ / ПРАВОВОЕ ВОСПИТАНИЕ


Я.Ю.Кондратьев, профессиональную дея-тельность руководителей органов внутренних дел представляет, как сложное переплетение человеческих взаимосвязей. По мнению ав тора, помимо управленческих функций спе-циалисту приходится иметь дело также и с асоциальным контингентом, для которого характерно наличие негативных социальных установок, агрессивность, злость, скрытый характер преступной деятельности, враждеб-ное отношение к представителям власти и т.д. При этом, руководителям правоохранитель-ных органов характерны следующие приз-наки:

– наличие экстремальных служебных си туа ций, выполнение которых связано с опас ностью для жизни и здоровья;

– разнообразие и сложность профессио-нальных задач, не лимитированная продол-жительность рабочего дня;

– высокий уровень психического напряже-ния в процессе труда;

– жёсткие временные ограничения для достижения необходимого профессиональ-ного уровня;

– повышенная социальная ответственность за профессиональные ошибки;

– высокая вероятность причинения вреда другим людям в процессе профессиональной деятельности1.

Вместе с тем, по мнению В.Л.Васильева, по направлениям решаемых задач, управленче-ские функции делятся на основные, ресурс-ные и управленческие. По содержанию каж-дая из указанных функций делится ещё на несколько составляющих. Так, управленческая функция делятся на:

– аналитическую (исследование состояния реализации управленческой деятельности);

– прогнозирующую (предвидение направ-лений развития деятельности);

– планирующую (разработка этапов дея-тельности, программы действий);

– организационную (организация выпол-нения управленческого решения);

– регулирующую (регуляция, направление и коррекция исполнения);

1 Кондратьев Я.Ю. Роль руководителя органа внутрен-них дел в совершенствовании правоохранительной дея-тельности. - М.: НАВДУ, 2000. –С. 19.

– контролирующую (наблюдение и учёт за выполнением)2.

Реализация базовых функций управления предполагает учёт в процессе управления такого важного психологического феномена, как руководство. Последнее, по мнению ряда авторов, представляет собой процесс оказа-ния влияния на людей и установление с ними межличностных отношений с целью достиже-ния управленческих целей3.

Проведённые исследования Д.А.Алек сандро вым, А.В.Давыдовой, В.Г.Андро сюком, Казмиренко Л.И. показы-вают, что сегодня значительное внимание уделяется управленческому лидерству, где руководитель выполняет лидерские функции. Управленческое лидерство рассматривается как особые отношения между руководителем органа внутренних дел и подчинёнными, в результате которых облегчается выполнение должностных обязанностей каждым из участ-ников взаимоотношений. Эти отношения базируются на добровольном и взаимном признании определённого баланса силы и власти между сотрудниками и подкрепляется способностью каждого из них влиять на изме-нение мотивации, целей, эмоций и настрое-ний участников взаимоотношений. Компе-тентность руководителя в вопросах лидерства и его лидерский талант является обязатель-ным условием продуктивной управленческой деятельности руководителей правоохрани-тельных органов, результаты которой вызы-вают чувство удовлетворённости как у руко-водителя, так и у его подчинённых. Как руко-водитель, он реализует свои законные полно-мочия и статусную власть для эффективного решения организационных задач, а как лидер он использует силу личного влияния на под-чинённых4.

2 Плишкин В.М. Теория управления органами вну-тренних дел: учебник. / Под ред. канд. юр. наук Ю.Ф.Кравченко. - М.: НАВДУ, 1999. -С. 86.

3 Карамушка Л.М. Психология управления учреж-дения ми среднего образования: Монография. - Киев: «Ника-Центр», 2000. –С. 332.

4 Александров Д.А., Давыдова А.В., Андросюк В.Г., Казмиренко Л.И. Психология управленческой деятель-ности органов внутренних дел. Психологическое обе-спечение оперативно-служебной деятельности сотруд-ников милиции: учеб. пособие - М.: НАВДУ, 2005. Ч. 5. –С. 140.



Ю.Б.Ирхин обобщив мировую управленче-скую практику, сформулировал следующие предпосылки управления:

– потребность в нем возникает в связи с необходимостью координации деятельности определённого количества людей, каждый из которых выполняет определённую работу;

– менеджмент, как управленческая дея-тельность, свойственный организациям, кото-рые функционируют в определённой рыноч-ной среде;

– любой организации нужен менеджмент для достижения своих целей, а в свою оче-редь, менеджмент не может существовать без организации;

– для достижения целей организации всег да используется ограничение материаль-ных, человеческих, финансовых, информаци-онных ресурсов;

– менеджмент является звеном, обеспечи-вающим эффективное использование указан-ных ресурсов;

– рациональный менеджмент основыва-ется на балансировании между успехом орга-низации (достижением целей), а также сте-пени использования ресурсов1.

С учётом вышеизложенных предпосылок управленческой деятельности А.Кредисов социальное управление определяет, как непрерывный и целенаправленный процесс воздействия на коллектив людей для коорди-нации их деятельности в процессе производ-ства и достижения поставленных целей, луч-ших результатов в изменяющейся среде путём продуктивного использования имеющихся ресурсов2.

С точки зрения В.М.Плишкина, в главной основе содержания деятельности руководите-лей органов внутренних дел лежит управле-ние, которое является объективно необходи-мым видом деятельности и состоит из созна-тельного, целенаправленного воздействия

1 Ирхин Ю.Б. Организация и психологического обе-спечения оперативно-служебной деятельности органов внутренних дел: учебное пособие. - М.: РПЦ НАВДУ, Киевский юридический институт, 2005. –С. 164.

2 Кредисов А.И., Панченко Е.Г. Менеджмент для руко-водителей. - М.: «Знание», 1999. –С. 412.

субъектов управления на социальные системы с целью повышения их эффективности3.

У.Райс-Джонстон дает похожее современ-ное определение управлению (менеджменту) как процессу работы с людьми в гуманисти-ческой манере для максимально эффектив-ного и результативного достижения целей и задач. При этом в данном определении авто-ром отмечается несколько существенных эффективных аспектов:

– работа с людьми в гуманистической манере (положительное отношение к приня-тым на работу специалистам, многостороннее сотрудничество между ними, уважение, сохра-нение чувства человеческого достоинства);

– достижение целей и задач организации (идеальное видение глобального результата деятельности, который может быть достигнут в течение определённого времени и отражает роль органов внутренних дел в обществе);

– максимально эффективное и результа-тивное достижение целей (соотношение между затраченными ресурсами и достигну-тым результатом).

Результативность представляет собой сте-пень достижения поставленных целей и задач. Чтобы стать более результативной, орган дол-жен выполнить больше задач, или быстрее и качественней достичь конечного результата4.

Вместе с тем, большинство исследователей отмечают, что возможны следующие вари-анты развития, так называемого баланса результативности и эффективности органов внутренних дел с соответствующими вытекаю-щими последствиями:

– отсутствие ударения, как на результатив-ность, так и на эффективность – руководители и исполнители имеют достаточно ресурсов, но действуют без чёткого плана, следова-тельно, ресурсы тратятся впустую, результаты минимальны;

– чрезмерный упор на результативность (успех любой ценой) приводит к тому, что орган действует результативно, но не эффек-

3 Плишкин В.М. Теория управления органами вну-тренних дел: учебник. / Под ред. канд. юр. наук Ю.Ф.Кравченко. - М.: НАВДУ, 1999. –С. 702.

4 Райс-Джонстон У. Тактический менеджмент: методы управления в меняющемся мире. – С-Пб.: «Питер», 2001. –С. 402.



тивно, ограниченные ресурсы используются нерационально;

– чрезмерный упор на эффективность, такие руководители стремятся сохранить ресурсы органа, пытаются ограничиться моральным стимулами, вследствие чего результат часто бывает неплохим, но ресурсы не использованы, люди перегружены и недо-вольны;

– для сбалансированного упора на резуль-тативность и эффективность руководитель с участием исполнителей разрабатывает и утверждает бюджет ресурсов, использование ресурсов осуществляется гласно, работа выполняется эффективно с достижением целей1.

При этом, как отмечает Г.В.Щёкина, опре-деляющую роль в содержании управленче-ской деятельности играет изменчивая среда. Так как управление является именно приспо-соблением организации к условиям среды, оно выходит из среды и возвращается к нему. Управленцы сначала должны определить тре-бования потребителей, владельцев, затем спланировать и организовать производство услуг и, наконец, продать услуги и удовлетво-рить потребности потребителей, получив доходы. Внешняя среда – это объективные факторы, окружающие организацию в обще-стве, к которым она должна приспособиться2.

Внешняя среда в современном мире, по мнению ряда авторов, является сложной и нестабильной из-за противостояния законо-дательной и исполнительной власти, сложной природы рыночных отношений, постоянно возрастающей угрозой терроризма, различ-ного рода информационных противостояний и т.п.3.

Существенное значение для осуществления процесса управления имеет реализация прин-ципов социального управления. Наиболее

1 Барко В.И., Панок В.Г., Бек А., Татаренко А. Современ-ный менеджмент в органах внутренних дел: проблемы и перспективы. // «Практическая психология и социальная работа», 2002, №1. -С. 49-53.

2 Щёкина Г.В. Основы кадрового менеджмента. Под-бор, обучение и развитие персонала. Второй изд. пере-раб. и доп. - К: МАУП, 1993. –С. 200.

3 Бандурка A.M., Бочарова С.П., Землянская Е.В. Психо-логия управления. - Харьков: «Фортуна-пресс», 1998. –С. 464.

содержательно эти принципы раскрыты аме-риканским учёным П.Друкером:

– ориентация управления на человека;– культурная природа управления;– интегрирования интересов работников

организации вокруг общих целей;– развитие способностей всех работников

организации и эффективное их применение на всех уровнях управления;

– научный подход к определению эффек-тивности управления организацией;

– сотрудничество и тесное взаимодействие организации с окружающей средой4.

С.П.Бочарова, А.В.Землянская5 выделяют группы общих и специальных принципов управления. К общим относятся такие прин-ципы, как научность, законность, гласность, гуманизм, разделение властей, системность, плановость и конкретность. К специальным – такие принципы, как иерархичность, функци-ональность, принципы построения системы управления (территориально-отраслевой и нормы управляемости), а также принципы целеустремлённости, главного звена, соответ-ствия делегирования, сочетания единонача-лия и коллегиальности, ответственности долж-ностных лиц, рационального соотношения целей и способов их достижения6.

По мнению Г.В.Щёкина7, управление в органах внутренних дел имеет общие черты с частным менеджментом, однако существуют и различия. Так, управление в правоохрани-тельных органах является особым видом дея-тельности специально созданных аппаратов и специально назначенных должностных лиц по упорядочению системы органов внутренних дел, обеспечения её оптимального функцио-нирования и развития, с целью эффективного решения задач борьбы с преступностью и охраны общественного порядка.

4 Друкер П.Ф. Управление, нацеленное на результаты. / Пер. с англ. - М.: «Наука», 1994. –С. 412.

5 Щёкина Г.В. Основы кадрового менеджмента. Под-бор, обучение и развитие персонала. Второй изд. пере-раб. и доп. - К: МАУП, 1993. –С. 200.

6 Бочарова С.П., Землянская Е.В. Основы психологии управления. / Учебник. - Харьков: Ун-т внутр. дел. 1999. –С. 528.

7 Щёкина Г.В. Основы кадрового менеджмента: учеб-ник. Подбор, обучение и развитие персонала. Второй изд. перераб. и доп. - К: МАУП, 1993. –С. 200.



При этом автором предлагается управле-ние в органах внутренних дел рассматривать в двух аспектах:

– управление системой органов внутрен-них дел со стороны государства;

– управление, которое осуществляется внутри системы, когда объектами управления являются работники, службы, подразделения, а субъектами – руководители, аппараты соот-ветствующих уровней1.

По мнению В.Д.Сущенко содержание такой управленческой деятельности включает в себя определение целей, задач и функций органов и внутренних дел, разработку и совершенствование организационной струк-туры правоохранительных органов, обеспече-ние органов трудовыми, материальными и другими ресурсами, подготовку и реализацию управленческих решений, координацию дей-ствий органов и подразделений внутренних дел, их регулирование функционирования с учётом обстановки, создание системы учёта и контроля2.

В.Д.Сущенко утверждает, что сегодня цен-тром профессиональной деятельности совре-менного руководителя правоохранительными органами является работа с личным составом органов внутренних дел, подбор кадров, мотивация и стимулирование сотрудников, обучение и развитие знаний, умений и лич-ностных качеств, создание сплочённого кол-лектива, организация эффективной команд-ной работы, управление конфликтами, по мощь специалистам в преодолении стрес-сов и т.д.3.

Согласно предложенных теоретических обоснований управления в органах внутрен-них дел, основным содержанием профессио-нальной деятельности руководителя органа внутренних дел можно уверенно считать управления и руководство подчинённым кол-лективом. Под управлением в системе право-

1 Битянова М.Р. Управление профессиональным само-развития сотрудников органов внутренних дел обуче-нии. // «Психопедагогика в правоохранительных орга-нах», 199,. № 2. –С. 40–44.

2 Сущенко В.Д. Управление персоналом органов внут-ренних дел. - Днепропетровск, 1999. –С. 326.

3 Дресвянин С.П. Подготовка полиции США. // «Психо-педагогика в правоохранительных органах», 1999, №2. -С. 61-63.

охранительных органов автор предлагает понимать процесс деятельности руководи-теля, направленный на максимальное дости-жение государственных, коллективных и индивидуальных целей с оптимальными социально-экономическими, техническими и личностными затратами. При этом понятие управление используется в случаях рассмот-рения сложных систем и процессов. Когда рассматривается взаимодействие, подчине-ние отдельных лиц и коллективов, использу-ется понятие руководство. В свою очередь под руководством автор подразумевает про-цесс взаимодействия руководителя с другими людьми, в результате которого обеспечива-ется их активное и скоординированное уча-стие в достижении цели управления4.

Таким образом, подытоживая теоретиче-ский анализ можно сделать вывод, о том, что в психологической науке управленческая дея-тельность руководителей органов внутренних дел является недостаточно изученной. Иссле-дователями приводятся различное количе-ство определений изучаемого процесса, относя данный вид профессиональной дея-тельности к особым и довольно сложным, прежде всего по социально-психологическому содержанию видам профессиональной дея-тельности. При этом, по нашему мнению, в научной литературе отсутствует конкретизи-рованный и эмпирически обоснованный пере чень содержательных социально-психо-логических составляющих управленческой деятельности руководителей органов вну-тренних дел, его характеристик и компонен-тов с учетом специфики правоохранительных органов.

Вместе с тем, с учетом опыта предыдущих исследователей данного вопроса, можно сформулировать более конкретизированное определение понятия управленческая дея-тельность руководителей органов внутренних дел, под которой целесообразно понимать как специально организованный процесс, направленный на максимальное достижение государственных, коллективных и индивиду-альных целей с оптимальными социально-

4 Бандурка А.М. Управление в органах внутренних дел. - Харьков: НУВД, 1999. –С. 324.



экономическими, техническими и личност-ными затратами.

При этом термин «управление» целесооб-разно применять при рассмотрении относи-тельно сложных процессов. В случаях рассмо-трения взаимодействия, подчинения отдель-ных сотрудников и служебных коллективов, уместен, как правило, термин «руководство», который отражает процесс взаимодействия руководителя с подчинёнными, в результате которого обеспечивается их активное и ско-ординированное участие в достижении глав-ной цели управления – эффективная реализа-ция поставленных перед органами внутрен-них дел, обществом задач по охране обще-ственного прядка и обеспечению безопасно-сти граждан, содействию в реализации их законных прав и свобод что показал наш тео-ретический обзор.

По нашему мнению к содержательным пси-хологическим составляющим управленческой деятельности руководителей органов внут-ренних дел можно отнести:

● формирование целей, задач и конкрет-ных функций с учётом особенностей профес-сионального коллектива;

● выработка оптимальной организацион-ной структуры с учётом основных принципов функционирования коллективов сотрудников, создание сплочённой команды;

● организация лидерства вместо формаль-ного руководства;

● подготовка и реализация управленче-ских решений;

● создание соответствующей системы эффективного контроля.

В свою очередь управленческая деятель-ность в органах внутренних дел различными исследователями характеризуется:

– наличием экстремальных служебных си туаций, выполнение которых связано с опасностью для жизни и здоровья;

– разнообразием и сложностью професси-ональных задач, не лимитированной продол-жительностью рабочего дня;

– высоким уровнем психического напря-жения, возникающего в процессе выполнения профессиональных задач;

– жесткими временными ограничениями, связанными со спецификой решаемых орга-

нами внутренних дел задач, например про-цессуальные сроки расследования и т.д.;

– повышенной социальной ответственно-стью за профессиональные ошибки;

– высокой вероятностью причинения вреда другим людям в процессе профессио-нальной деятельности.

В управленческой деятельности руководи-телей органов внутренних дел, по мнению большинства приведенных исследователей (Бандурка A.M., Бочарова С.П, Черненилов В.И.) и наше исследование показало, что присут-ствуют следующие основные психологические компоненты:

● коммуникативный – построение, плани-рование, подготовка, настройка и установле-ние оптимальных взаимоотношений с подчи-нёнными и объектами профессиональной деятельности;

● конструктивный – принятие окончатель-ных решений, реализация непосредственных мер и обеспечения непрерывности осущест-вления оперативно-служебной деятельности подчинённых;

● воспитательный – формирование основ-ных принципов верности присяге, долгу, соблюдение конституционных прав и свобод, моральных норм и дисциплины, законопослу-шания, уважения к обществу и государствен-ному устройству, общественного порядка и безопасности;

● познавательный – получение, восприя-тие, изучение и обработка сведений, пред-ставляющих профессиональный или опера-тивный интерес;

● поисковый – изобретение новых (нетра-диционных) подходов к решению проблем-ных задач, истребование и получение инфор-мации, необходимой для успешного осущест-вления оперативно-служебной деятельности;

● удостоверяющий – нормативно-правовое регулирование и закрепление властных пол-номочий, процессуальных решений и других профессиональных действий в рамках офи-циаль но установленного функционально-правового поля (приказы, распоряжения, ука-зания, выводы и т.п.).



Литература:

1. Александров Д.А., Давыдова А.В., Андросюк В.Г., Казмиренко Л.И. Психология управленческой деятельности органов внутренних дел. Психологическое обеспе-чение оперативно-служебной деятельности сотрудников милиции: учеб. пособие. - М.: НАВДУ, 2005. Ч. 5. –С. 140.

2. Бандурка A.M., Бочарова С.П., Землянская Е.В. Психология управления. - Харьков: «Фортуна-пресс», 1998. –С. 464.

3. Бандурка А.М. Управление в органах внутренних дел. - Харьков: НУВД, 1999. –С. 324.

4. Барко В.И., Панок В.Г., Бек А., Татаренко А. Современный менеджмент в орга-нах внутренних дел: проблемы и перспективы. // «Практическая психология и социальная работа», 2002, №1. -С. 49-53.

5. Битянова М.Р. Управление профессиональным саморазвития сотрудников органов внутренних дел обучении. // «Психопедагогика в правоохранительных органах», 1999, № 2. -С. 40-44.

6. Бочарова С.П., Землянская Е.В. Основы психологии управления. - Харьков: Ун-т внутр. дел. 1999. –С. 528.

7. Васильев В.Л. Юридическая психология. - С.-Пб.: «Питер», 1998. –С. 464.8. Дресвянин С.П. Подготовка полиции США. // «Психопедагогика в правоохра-

нительных органах», 1999, №2. -С. 61-63.9. Друкер П.Ф. Управление, нацеленное на результаты. / Пер. с англ. - М.:

«Наука», 1994. –С. 412.10. Ирхин Ю.Б. Организация и психологического обеспечения оперативно-

служебной деятельности органов внутренних дел. / Учебное пособие. - М.: РПЦ НАВДУ, Киевский юридический институт, 2005. –С. 164.

11. Карамушка Л.М. Психология управления учреждениями среднего образова-ния. / Монография. - Киев: «Ника-Центр», 2000. –С. 332.

12. Кондратьев Я.Ю. Роль руководителя органа внутренних дел в совершенство-вании правоохранительной деятельности. - М.: НАВДУ, 2000. –С. 19.

13. Кредисов А.И., Панченко Е.Г. Менеджмент для руководителей. - М.: «Зна-ние», 1999. –С. 412.

14. Плишкин В.М. Теория управления органами внутренних дел. / Под ред. канд. юр. наук Ю.Ф. Кравченко. - М.: НАВДУ, 1999.

15. Положение о Министерстве внутренних дел Республики Узбекистан. / Режим доступа: http://lex.uz/Pages/GetAct.aspx?lact_id=1033716

16. Райс-Джонстон У. Тактический менеджмент: методы управления в меняю-щемся мире. – С-Пб.: «Питер», 2001. –С. 402.

17. Сущенко В.Д. Управление персоналом органов внутренних дел. - Днепропет-ровск, 1999. –С. 326.

18. Черненилов В.И. Психология управления правоохранительными органами. / Энциклопедия юридической психологии. Под общ. ред. А.М.Столяренко. - М.: «Юнити-Дана», «Закон и право», 2003. -С. 324-326.

19. Шаранов Ю.А. Психология деятельности служебного коллектива органов внутренних дел (управленческо-развивающий подход). - С-Пб: РИЦ ЦТЛ МВД РФ, 1998. –С. 214.

20. Щёкина Г.В. Основы кадрового менеджмента. Подбор, обучение и развитие персонала. Второй изд. перераб. и доп. - К: МАУП, 1993. –С. 200.



ЮЛДОШЕВ ИCМОИЛ АБРИЕВИЧ

Қарши давлат университети «Амалий математика ва информатика» кафедраси катта ўқитувчиси

Email [email protected]

ТОЖИБОЕВА ДИЛОРОМ Тошкент молия институти «Касбий таълим» кафедраси профессори, иқтисод фанлари номзоди


НАЗАРОВА ФЕРУЗА УСМОНОВНА

Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университети «Минтақавий иқтисодиёт ва менежмент» кафедраси катта ўқитувчиси


АЛИМАРДОНОВ ЗОҲИД ШУКУРУЛЛАЕВИЧ

Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Тошкент олий ҳарбий техника билим юрти «Умумҳарбий фанлар» кафедраси ўқитувчиси, капитан


ИБРАГИМОВА ГУЛСАНАМ НЕМАТОВНА

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Умумий педагогика» кафедраси доценти


ҚОСИМОВ ШАВКАТ УРОЛОВИЧ

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш институти «Амалий касбий таълим» кафедраси катта илмий ходим-изланувчиси


АСҚАРОВ ИХТИЁР БАХТИЁРОВИЧ

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизими кадрларининг малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш институти «Амалий касбий таълим» кафедраси II босқич катта илмий ходим-изланувчиси


ЖАМOЛOВ АНВАР ҚЎЧҚOРOВИЧ

Самарқанд вилояти Сиёб тиббиёт кoллeжи ўқув-услубий ишлар бўйича директор ўринбосари


АКРАМОВ АБДУМАЛИК АБДУМУТАЛОВИЧ

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Миллий ғоя ва маънавият асослари» кафедраси доцент вазифасини бажарувчи, педагогика фанлари доктори


102 МУАЛЛИФЛАР ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ / СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ


АБДУЛЛАЕВА ЎҒИЛОЙИБАДУЛЛАЕВНА

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Умумий педагогика» кафедраси ўқитувчиси


БЕРДИЕВА ОЙГУЛ БЕКМУРАТОВНА

Сурхондарё вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Табиий ва аниқ фанлар таълими» кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди


СОДИҚОВА ШОИСТА АКБАРОВНА

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Мактабгача таълим методикаси» кафедраси катта ўқитувчиси, педагогика фанлари номзоди

Email -

САЛИМОВА ДИЛМИРА ФАРХОДОВНА Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети магистранти


НОРКУЛОВА НАРГИЗА ТАШПУЛАТОВНА

Тошкент вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институти «Педагогика, психология ва таълим менежменти» кафедраси катта ўқитувчиси


МАМАРАЖАБОВА ЗУЛЬФИЯ НОРБОЕВНА

Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети «Коррекцион педагогика» кафедраси доценти, филология фанлари номзоди, Халқ таълими аълочиси мукофоти совриндори


АБДУЛЛАЕВ КУДРАТ Научный соискатель кафедры психологии Ташкентского государственного педагогического университета имени Низами


103МУАЛЛИФЛАР ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ / СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ


ЭЪЛОН«Tsentr innovаtsiоnnix texnologiy» нашриёти «Geografiya fanidan savol-javoblar to‘plami»

номли китобни нашр этмоқда.Мазкур қўлланма олий таълим муассасаларига кириш истагида бўлганлар, академик лицей,

касб-ҳунар коллежлари ҳамда мактаб ўқитувчилари ва ўқувчилари учун мўлжалланган. Унда 5-, 6-, 7-синф география дарсликлари мавзулари ва қўшимча манбалардаги маълумотлар асо-сида 3200 дан ортиқ саволлар ҳамда уларнинг жавоблари келтирилган. Қўлланма ўқувчиларга тегишли мавзуларни осон ва мукаммал эгаллашлари учун хизмат қилади.

Қўлланмага буюртма бериш учун [email protected] почтасига ёки +998 95 198 80 87 телефон рақамига мурожаат қилишингиз мумкин.

Шунингдек, нашриётда болалар ва ўсмирлар учун Николай Носовнинг «Quvnoq oila» номли жуда қизиқарли бадиий қиссаси чоп этилган. Бу нафақат қизиқарли, енгил ўқилувчан, катта тарбиявий аҳамиятга эга, балки болаларни меҳнат, матонат, дўстлик ва садоқатлиликка чор-ловчи қиссадир.

Қиссага буюртма бериш учун [email protected] почтасига ёки +998 95 198 80 87 телефон рақамига мурожаат қилишингиз мумкин.

104 ЭЪЛОН / ОБЪЯВЛЕНИЕ

Documents

МУНДАРИЖА СОДЕРЖАНИЕ №4, 2017itm.uz/ZT_2017/Zamonaviy_Talim_4-17.pdf · Глобал миқёсда таълим ролининг ортиши ва ўқитувчи-педагогларга