Dr lva•n Pederin

GOSPODARSKI RAZLOZI А USTROUGARSKE OKUPACIJE BOSNE I HERCEGOVINE I RAZVOJ NJENE PRIVREDE 1878 - 1918, U SVJETLU AUSTRIJSKE PUTOPISNE

LITERATURE1)

. Austro-Ugarska nije imala samo vojnih i politickЉ, vec i snazruih gospodarskih interesa na Balkanu, i to mnogo prije oku­pacije, jer su Bosna i Balkan uopce, O'Ci XVI st. nadalje, bili vazan proizvodac poljodjelskih proizvoda, ра se zbog trgovine tim pro­izvodima i slobodne trgovin€ na Jadranu gotovo Citavo stoljece vodio uskocki rat, kao trgovacko-gusarski rat usporediv s trgova­cko-gusarskim ratom koji su Engleska, Francuska i Nizozemska vodile protiv Spanjolske u to doba i kЭЈэпiје na Atlantiku.2) А uskocki rat postao је pocetkom XVII st. pitanjem citave evropske diplomacije. То nam kaze da trgovina s Bosnom ni u kom slucaju nije bila trgovina regionalnog, vec evropskog znacenja, iako је u ono doba . vec bila otlrnivena Amerika. No, Amerika је tada blla proizvodac zlata i proizvoda koji се se kasnije priЬlizno opisati kao kolonijalna roba: sve do potkraj XIX stoljeca slaba napucenost i ograJnicene tehnicke mogucnosti plovidbe to nisu dopustale. То се reci da је u trgovini tim proizvodima i sirovinama Тurska, od­nosno Bosna i Hercegovina igrala vaznu ulogu; jos 1851. Britanija је uvozila iz Turske dva puta viSe zita nego iz Rusije.3)

Negdje krajem cetrdesetih godina XIX st. raste zanimanje austrijskog kapitala za Bosnu koja је bogata Zitom ~ rudama, а

1) U ov·om тadu sluzio sam se kao izvorom эustrij'Skim putop1sima, posto su nJihovi autori <:es.to blli a1ge.nti austrijskog kapi'ta-la. S.l.iCnu ulogu igrali su i franau'Ski puЬopilsci ра је Midhat Эamic uspio -na ovaj naёin re­konstrruirati i stvoriti dosta zaokruzenu sliku gospodars.ki!h .prblika u Bosni i Hercegovini prije okupacije, u djelu, Francuski putnici u Bosni i Herce­govini u XIX stюljeeu (1836-1878) i njihovi utisci о njoj, Sara.jevo, 1981.

1) I v а n Р е d е r i n, Gospodaтski i ideoloski pmtup 'USkocko-m raФu i uskocko-m mi:tu., Senjs.ki z.bornik, IX {1982).

3) L. S. S t а v r i а n о s, The Ba'Lkans ~ilnce 1453, New Y.ork, .1953, str. 321.

271

znatno bogatstvo predstavlja i divljac, о сети cemo pisati n~ze. Godine 1852. u Dalmaciju је krenuo bracni par Ida i Otto von Reinsberg-During..sfeld. Oni su ziveci u raznim gradovima ostali u Dalmacijd. preko dvije godine. Ida se bavila proucavanjima Dalma­cije koja su и nase dane pobиdila siroko zanimanje znanstvene javnosti!) Jedno od pitanja koja sи po..slije ovih istrazivanja ost;llo otvoreno је pitaвje uloge i politicke filijac·ije ovog bracnog para za koja Idina knjiga »Aus Dalmatien« (Prag 1857) ne daje dovoljno podataka. Dok se Ida bavila pretezno kulturnim pitanjima Dalma­cije, njezin muz Otto napisao је jedan prikaz »Bosna i Hercegovina и njihovim prirodnim, drustvenim i politickim odnosima« - »Bos­nien und Herzegovina in ihren naturlichen, sozialen und politischen Verbliltnissen«4a - u kojem је dao prikaz rudnog Ьlaga tadasnjih nahija Stari Majdan, Banja Luka, Prijedor, Visoko, Fojnica, Zvor­nik, Srebrenica i Tuzla, ра spominje zivu kraj Varesa i Kresevu, bakar kraj Sarajeva, olovo kraj Olova, lezista kamene soli d. sl. Ра ipak, sol se uv.ozila iz Rume1ije i Dalmacije, pamucne tkanine, kava i secer iz Trsta, dok se izvozilo zeljezo.5) Вosna је u to doba Ьila slab trgovacki partner, jer је jedva imala puteva, а ni rijeke јој nisн Ьile meliord.rane i plovne, carine nisu blle stimulativne, izno­sile su 13'0/о od vrijednosti robe.e) Drzavni porezi davali su se u za­kup ра su zlouporabe oko skupljanja poreza .jzazvale nezadovoljstvo i, napokon, ustanak sto је poznato, no i davanja Citluk-sahЉijama nisu bila nimalo stimulativna. Ako se seljak ozenio morao је svom agi pokloniti par cizama, а njegovom suba5i par opanaka. Ako је aga boгavio na selu seljaci su ga morali ugostiti, jer on ih је mogao i otjerati sa zemlje, ako nije Ьiо zadovoljan. Bajram ј е Ьila sve­canost kad su age ocekivali da ih seljaci daruju i od toga su zavisili njihovi buduei odnosi. Seljak је morao dati agi trecinu Zita, placao

4) I v а n tP <е d е r i n, Pojava knjize1J'Мg putopisa u njemackoj puto­pisnoj knjizevnosti о Dalmatinskoj Hтva.tskoj, Enocyclapaedia moderna, IX (1974) br. 26, str. 55-58, Z<>ran Konstantinovic smatra је naj~na.~adnijim prevoditeljem juznoslovenskog narodnog pjesnistva poslije Talvj u Deutsche R-eisebeschre~bungen uber Serblen ruDld Monteпegro, .Мtmchen, 1960, str. 85--86. I Milj!!IIl Mojasevic bavi бе njenim prijevodima, Deutsch-jugoslawische Begegnungen, Wien, 1970. Id:a von Diiтingsfetds liteтaтi;sche Beziehungen zu den SudsLawen, <Str. 82-90, jos Na ·d а В е r i t i с, Dalma.tinske teme Ide Dii­ringsfeld, Anali Нist. Inst. JAZU u Dubrovno~ku XII (1<970) str. 367~8.

•а) Unseтe Zeit (1860) Heft. 23. 'Sitr. 403--404. 5) Vise о :bosanэkom uvo7JU М. Samic, ор. cit. 151-'153. vidi јо~ Ьi­

ljesku 27. б) о. v. R е i n s ber .g-D ur ingsf eld, str. 404. P1ovidba 1е bbla

ffi()g\lca, u.glavn()m, na donji-m tokovima rijeka. I 1 i ј а s Н а d z i Ь е g о v i с, О pтivrednim pritikama u Bosni i Hercegovini posljednjih deceni'ja. osma.nske vladavine, Prilozi, Insti<Ьut rzoa istorij.u, Sarщj<evo, XIII (1977) ·br. 113, str. 16. Omer ... pasa od 18Ы. Ра Topal Osman-pasa 1861-1869. trudili su se da Ш voj­no-strateЭЮЊ razloga grade puteve. Oni su se gradidi tako da је progJa·sena tlaka. Cesta Sarajevo-Yisegrad pustena је u promet 1•881. Godine 1866. u Saraje~u је reak osnovano jedno akcionars.ko rdruStvo za p:rЦjevoz pu1mika i robe - Kolэko .podv·ozno dтustvo. I Ь r ·а h i т Т е р i с, Izgra.dnja. saobra­ca.jпica и Bos·ni i Heтcegovini od sтedine XIX vijeka do au.stтougarske aku­pacije, Pril02i, Inst. za istoriju. XVII (198Ј.) br. 18, str. 45-72.

272

koju bl. Dubrovcani irnali od bolnice. Potorn је ponudio i Dracevicu, uz samo jedan uvjet. 1 ako podlozna »pleno iure« Dubrovackoj Re­puЬlici kao cjelini, zира -nikad ne smije Ьiti dijeljena rnedи pojedince. Sad kad su konacno dosli u priliku da doЬiju Dracevicи, kоји sи i kasnije n~tojali da doblju,l2

) Dubrovcani reag1rajи na cиdan nacin. Usvajajи onaj raniji prijedlog, da se odobri izgradnja crkve i bolnice bez zahtjevanja nekog posebnog dara.

Logicno је ovdje postaviti pitanje zasto Dиbrovcani odbljajи tako povolj-nи prilikи da se teritoгijalno prosire, i to иpravo onamo gdje im to najvise odgovara. Cini nam se da odgovor na to pitanje stoji и vezi sa obavezarna koje Ьi povlaCilo takvo teritorijalno pro­~irenje. iN aime, kada Ьi dobili Dracevicu, Dubrovcani Ьi Ьili oba­vezni dati mjesto za crkvи i bolnicи, dok ро prvom prijedlogu za njih joS uvijek ne postoji tako striktna obaveza.13

) Ovako nevoljno pristajanje da se ispuni Sandaljeva zelja, zajedno sa kasnijim odbl­janjem da se zakljucak ириti na Veliko vijece radi konacne sankcije, zarista Ьi Ьilo neshvatljivo da se radi о uoЬicajenom podizanju ka· tolicke crkve.

Ostaje da :razmotrimo sta је stajalo u pozadini odluke da se prihvati gradnja bez zahtjevanja nekog posebnog dara. Nakon sto је donesen zakljucak и V.ijecu umoljenih ostalo је da se obavi neop­hodna procedura u Velikom vijecи, а to је moglo potrajati jos dиgo vremena. Ovakvo otezanje ne Ьi imalo nikakvog smisla da nije posebnih иvjeta ovog konkretnog slиcaja. Naime, Sandalj Hranic је vee dиZe vrijeme Ьiо bolestan, ра ти је ро sluzbenoj duinosti odlazio cak i opcinski lijecnik iz Dиbrovnika. 14) U kolikoj mjeri је stanje zdravlja velikog vojvode Ьilo ozblljno govori i cinjenica da је nakon ovog brzo i иmro.15) Lako је иociti da sи о zdravstvenom stanju Sandaljevom sve znali i Dubrovcani, ра sи se stoga i odlucШ na solиcijи sa otezanjem oko gradnje zaduzbine velikog vojvode.

12ј Dub·rwёarni pokazuju pт~enzije na Zu!PU Dгa~evicu јо~ 1358. U uputl po.slanicirn-a, koji su tad Шi da pre-govaraju sa kraljem Ludovilkom о buducem polozaju opcine u okvk;u ugarsko-hтva.tskog kraljevstva, '11avodi se ka'ko је ta zupa od davnina pripada1a Cavtatu, kojega da је Dubrovnilk na.sljednik. Stoga poslW1iai treЬa da tra2e potvrdu i za taj teritoтi)j. Vidi о tome k<Jid V. F о r е t i с, Godina 1358. и pavijesn Du.Ьrovnika, Staгjne JAZU, 50- 1960, 252. Kasndje, u toku sukoba sa Sandailjevian nasljednikom Stjepanom Herce­go.m, DubrovOa.ni эu sklo,pili savez sa bosa'l1skim kraljem Stefa.nom Tomasem koji Lm је pov~joan od 18. Xlii 1451. ustщ>io iun.edu ostaЮg .i cije1u i>!JIPU Dra~evi'OU sa Novim. L1. St-o ј а n о v ic, Stare srpske povelje i pisma 1/2, Beo­grad - Sr. KЗII'.lOIV.ci 19З4, 119. ~rnije vkii о to.me kod К. Ј i r е с е k, Na­stoja;n.je эtarih Dta1roveana oko ra§iтenja gra.nice, ZЬD'I'Doik К. Jiriteka, 1, Beograd 1959, 312-3.13.

13) Sto se tice 6.000 zlatniih dukata koje је Sandalj trebao эtaviti u pokla·d, taj novac је vec i onako stajao u pokladu. Uporedi о tome Е. Lilek, Riz·n ica porodice Hranici (nadianak Kosaca), GZM u ВiН 1/1889, 1-25.

Н) С. Т r u h е 1 k а, KQ!ft.(И)oski ra.t, 209. IS) Sandailj је umro 15. marta 1435. Uporedi о tome: S. Cill" •kovit,

llerce.g Stefan VwkCit-Kosaca i n.jegovo doba, SANU, PoseЬna i'zdanja klnj. CCCLXXVI, Вeograd 1964, 8.

17 - Prlloz1 257

Na drugoj strani, kod Sandalja, nisu nam poznate okolnosti pod kojima se kod njega pojavila zelja da podigne crkvu sa bolni­com. Prije svega, Sandalj nije ostavio svoj testament u Dubrovniku, ра ne mozemo znati da li је u njemu bllo nesto о ovoj zaduzblni. Sto se, pak, pripadnosti Sandaljeve nekoj od srednjovjekovnЉ vjer­skih zajednica tice, ne mozemo sa sigurnoscu niSta reci. Nelюliko podataka koji su poznati govore о boravku najvisih dostojanstvenika »crkve bosanske« na dvoru velikog vojvode.16

) Dalje nalazimo da su, dajuci jednom prilikom uputu svom poslaniku kod Sandalja, Dubrovcani nalozili da se u razgov·oru sa Sandaljem djed »crkve bosanske« oznaci kao duhovni poglavar crkve kojoj pripada i San­daljY) Nasuprot ovim cinjenicama stoji isto toliko indikativan po­datak da је druga Sandaljeva zena, Jelena, Ьila sestra srpskog de­spota Stefana Lazarevica, te kao takva sasvim sigurno pripadnik pravoslavne crkve. Kad se sve ovo uzme u obzir, ЬНо Ьi zaista veliko iznenadenje da se kod Sandalja javila zelja da u Dubrovniku podigne katolicku crkvu.

Nakon svega sto је reeeno о mogucnostima da crkva bude Ьilo katolicka bllo pravoslavna, moramo u potpunosti odbaciti zaklju­cak da је veliki vojvoda htio izgraditi katolicku crkvu. Sistemom eliminiranja polazimo od zakljucka da se radilo о podizanju pravo­slavne crkve. Uz prvobltno zamisljenu crkvu Sandalj је kasnije po­nudio i bolnicu, vjerovatno kao jos jednu pogodnost koja Ьi Dubrov­cane mogla nagnati da prihvate ponudu.

Rezimirajmo na kraju sve sto је do sad izneseno, pokusavajuci ujedno i da otkrijemo mogucu pozadinu pojedinih postupaka i San­dalja i Dubrovcana. Na jednoi strani Sandalj Hranic, veliki vojvoda bosanskog kraljevstva, pozelio је u jednom trenutku da svojoj dtisi osigura vjecni mir. Za ostvarenje tog cilja ucinПo mu se najpogod­nijim, vjerojatno pod uplivom zene, da podigne pravoslavnu crkvu u Dubrovniku, mjestu koje је Ьilo bastion katolicanstva na obzoru velikog vojvode.18

) Kada је osjetio da mu se prЉlizava konac zivo­ta, Sandalj је postao spreman na najvece ustupke, kakav је recimo blo ustupanje Dracevice. Da је vojvoda toj akciji pridavao veliko znacenje dokaz је i cinjenica da sve poslove u vezi sa tim obavlja Priblslav Pohvalic, iskusni diplomata i jedan od najutjecajnijih ljudi na Sandaljevom dvoru.

16) М. D i ll1 i с. Iz Du.Ътova&og aтhiva III, SANU, Zbomik za i&toriju, jezi.k i knjizevnost srpskog naroda, knj. III, Beograd 1967, 188, 189, 223.

t7) Radli se о pismu upucenom 30. IV 1405. dubrovackom poslan.blш ser Nikoli Gucetieu u jeku spora oko sela Lisac, Trnovica i Imotica. Cijela rece­nica glasi: Simo conten.ti remettasse а vedere questa raxon in lo dledo che е signore et padre sp.i<rtuale (sic) dela glexia vostra de Bosna et conte Volchez vostro frar et uno terzo nostro zintil homo de Ragusa.« М. D i n ic, Iz Dubrovackog aтhiva III, 184.

18) Jeda.n podatak irz pisma upucenog du•brovackim poslanicima kod despota Durda Brankovica u potpunosti rasvjetljava motive koji su Sandalja pokretali da onako gorlj.ivo nastoji doblti dozvolu za gradnju crkve. Naime, iz pisma saznajemo da је Jelena zeljela ispred gradskih zidina podi:ci; crkvu

258

Na drиgoj strani, и Dиbrovnik, kao bastion katolicanstva, иne­sen је nemir pojavom Sandaljevog poslanika koji tra.Zi da se njego­vom gospodarи dozvoli da tи podigne pravoslavnи crkvи. Sandalja se ne moze tek tako odblti posto је on vec dиgo и dobrim odnosima sa RepиЬlikom, prodao јој је svoj dio Konavala, prиzio podrskи и sиkоЬи sa Radoslavom Pavlovicem, а nije ga ni zgodno ljиtiti. U prvom trenиtkи vijecnici sи zatrazili predah kako Ьi se posavjetovalJi i razmisli о ovom zahtjevu. Posto иpгavljaci male RepиЬli.ke ne zele da se odreknи eksklиzivnost.i svog katolicanstva, а istovremeno ne ze­le da otvoreno odbljи zeljи svog mocnog susjeda, izlaz је naden и za­htjevи da se ustиpi Dracevica. Vjerojatno se гacunalo kako vojvoda nece pristati na to i da се tako cijeli slиcaj pasti и zaborav. Medutim, stvari sи se zalюmplicirale osam mjeseci kasnije, kada se isti onaj poslanik pojavljиje sa ponovljenim prijedlogom, ali i sa pristankom da se ustupi Dracevica. U tom trenutkи se kao najprihvatljivije rjesenje pokazuje prihvatanje prijedloga и prvoj instanci, da Ы se potom odиgovlacenjem dobilo na vremenи, jer је vec izvjesno da n-i Sandaljev zivot ne moze jos dиgo potrajati. Kasnije, kad San-

u kojoj Ы blla sahranjena nakon smrtl. Zbog zanimljivosti, kao i potkrepe ra.nije iznesenih stavova, donosimo ovdje odlomak iz refenog pisma koji se od:nosi .na ovu stva.r.

HAD, Lettere di Levante XI, 271, 23. septerobar 1435. Et per le pregiere et dimanda chel fa che per nGL sia consentito а

dona Jella che possa fare una pizola chiesia fora delle mure de Ragusi dove faria la sua sepultura, pero che pensa venire et е morire а Ragu'Si. Li direte per pa.rte nostra chel venire et qua stare di dona Jella sempre ne sera com grandissimo piacer cusi. per аmот dela Signoria sua, cu.si per reverentia de voiuoda Sandagl i quali ambl duo di continuo teneramente anno a·mato et gra.n diletion pwtato alla Signoria nostra е Ragusi casa sua. Et i quali sopra !i altri. signori ablano reputati et reputiamo nostri benefactori et protectoтi, et che sempre seria gratia alla Signorla nostra poter far cosa che li piacesse, ne di cio in quello а no.i fosse possiblle mai ne retriamo, ma con buon cuore et ogn.i studio nostro .ne sforziauamo di farlo. Il per che .то in questa sua rechieэta molto ne dispiace е doole non poterla compiacer come la magnifi­cencia sua rechiede е vorave, nол per che а noi s.ia volunta de •non compiacerli, ma solamente perche а poter concedere е far cio ·non aЬiamo possanza ne ll­bertade ne anche autoritdde, pet·o chel poter et dominio nostro solamente е del temporale е non spirituale. Е questa dlimanda е et tocha al spiтituale, chi е lo рара. Et de] srpirituale noi non possiamo ьmpazare se excomunication non voliamo incorere, che Idio се guardi. Et che cus.i sia se vede et d-imostra pero che se noi i•nstessi uor.essimo far edifka"I"e u<na chiesa s~oodo la nostra fede romana, non la possiamo fare se per lo рара solemmamenil:e non е conceduto et dato licencia et a.nche fatto dota а tal chieб-a per la qual abel­mente in essa se possa li divini offici cellebraтe. Si che se а questa sua doman­da non possЪamo acettare et satLsfa·re piaceli dignamente per le di.cte caxon ave11ne excusati, pero che in questo non mancha per nostra voloota ma solamente per non poterlo far si come cosa che а noi non е permessa per lo рара senza sua autoritade. Ма se alltUna cosa de piu vi dicesse sopra cio et vo.i nello date per vostre lettere а saper.

Na ovaj podata·k mi је p~ju skrenuo, а dokument vrlo ljubazno us­tupio, prof. dr Sima Ckkovic, ·na femu i ovom prШkom najtoplije zahva­ljujem.

259

dalj vi.Se ne bude na zivotu i kad njegova udovica pokrene ponovo ovo pitanje, Dubrovcani imaju mnogo siri manevarski prostor, za­kla'Iljajuci se iza prijetnje ekskomunJikacijom kojom се na njih udariti рар-а.

260