Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w ...fem.put.poznan.pl/poli-admin/didactics/1035726.pdf · Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku

1 | 10. Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy

Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy

(substancje i mieszaniny chemiczne)

10.1. Substancje chemiczne i ich mieszaniny występujące w środowisku pracy

Do substancji chemicznych objętych zasadami kontroli i nadzoru stosowanymi w

środowisku pracy należą pierwiastki chemiczne i ich związki powodujące szkodliwe

efekty w organizmach żywych. Substancje te poddawane są ocenie w stanie w jakim wy-

stępują w przyrodzie lub zostaną uzyskane za pomocą procesu produkcyjnego, z wszel-

kimi dodatkami wymaganymi do zachowania ich trwałości oraz wszelkimi zanieczysz-

czeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, wyłączając rozpuszczalniki,

które można oddzielić bez wpływu na stabilność i skład substancji (art. 3, pkt 1 [7]). W

środowisku pracy substancja chemiczna występować może w postaci gazu, pary, cieczy

lub ciała stałego.

Do zapewnienia bezpieczeństwa stosowania czynników chemicznych w środowi-

sku pracy równie istotne jest identyfikacja zagrożeń związanych ze stosowaniem mie-

szanin. Do kategorii tej zaliczyć można mieszaniny lub roztwór składający się z dwóch

lub większej liczby substancji (art. 3, pkt 2 [7]).

Podział środków chemicznych na substancje i mieszaniny traktować należy za

istotny ze względu na sposób przeprowadzania oceny.

10.2. Istota pomiarów i oceny narażenia na zagrożenia chemiczne

Podstawowym zadaniem związanym z oceną zagrożeń powodowanych występo-

waniem czynników chemicznych w środowisku pracy jest przeprowadzenie identyfika-

cji zagrożeń. Obowiązkiem pracodawcy jest ustalenie, czy w środowisku pracy znajdują

się substancje chemiczne stwarzające zagrożenie oraz przeprowadzenie i udokumento-

wanie oceny ryzyka zawodowego stwarzanego przez czynnik chemiczny.

Określając możliwość wystąpienia czynników chemicznych na stanowisku pracy

uwzględnić należy:

rodzaj procesu produkcyjnego (np. szlifowanie, spawanie, reakcje chemiczna, eks-

trakcja, proces wysokotemperaturowy, malowanie), jego charakter (operacja ciągła,

elementy procesu powtarzające się cyklicznie, przebieg cyklu, etapy związane ze

zwiększonym narażeniem itp.) oraz jakie substancje chemiczne są używane i kiedy,

czy mogą być zastąpione lub wyeliminowane i jaka jest wydajność produkcji (prze-

kraczanie planu czy praca na pół mocy produkcyjnych),

usytuowania stanowisk pracy, analizowane z wykorzystaniem schematu prze-

strzennego procesu technologicznego/ linii produkcyjnej, stanowiska pracy oraz

źródeł emisji,

10. Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku pracy | 2

zakres wykonywanych czynności i stosowanych technik pracy, pozwalający uzyskać

informacje dotyczące zadań wykonywanych przez poszczególnych pracowników

oraz bezpośredniego wpływu wykonywanych czynności na narażenie (np. czy jest

to praca ręczna, czy zautomatyzowana; jakie są stosowane indywidualne techniki i

ułatwienia pracy oraz ich jaki jest ich wpływ na potencjalne narażenie, czynniki er-

gonomiczne w planowaniu stanowiska pracy, itp.),

identyfikację źródeł emisji (narażenia), (np. otwarty pojemnik z substancjami, pro-

ces wysokotemperaturowy, ręczne dodawanie, rozładowywanie lub transport sub-

stancji, nieszczelna instalacja, schnące powierzchnie po malowaniu lub innym pro-

cesie),

charakter pracy (np. czy jest to praca zmianowa, a jeżeli tak, to czy i jak mogą się

różnić warunki na poszczególnych zmianach, czy praca ma charakter sezonowy, ile

stanowisk (miejsc) pracy obsługuje jeden pracownik i jak są one względem siebie

usytuowane oraz czy i jak często zdarzają się sytuacje nietypowe i awarie),

chronometraż pracy poszczególnych pracowników pozwalający określić jednorod-

ność narażenia, możliwość wystąpienia stężeń pikowych oraz wykonywanie pracy

w nadgodzinach lub stosowanie skróconego czasu pracy, itp.,

stosowane techniczne środki prewencji obejmujące wentylację (ogólną, miejscową,

naturalną oraz wymuszoną), jej skuteczność oraz stosowanie środków ochrony in-

dywidualnej (np. czy środki ochrony indywidualnej są zapewnione zatrudnionym,

należycie konserwowane i sprawdzane oraz odpowiednie do występującego nara-

żenia, czy pracownicy je stosują, itp.).

Dokonując identyfikacji zagrożeń opisuje się najważniejsze skutki i objawy szko-

dliwego działania substancji lub preparatu na zdrowie człowieka i środowisko, w tym

również związane z niewłaściwym jego zastosowaniem, które można w racjonalny spo-

sób przewidzieć. Niemniej istotna jest identyfikacja właściwości fizykochemiczne stwa-

rzających zagrożenie. Ponadto dokonuje się rozróżnienia między preparatami sklasyfi-

kowanymi jako niebezpieczne i niesklasyfikowanymi jako niebezpieczne.

W dalszej kolejności wskazać należy zagrożenia nieujęte w kryteriach klasyfikacji,

w szczególności takie jak pylenie, zmrażanie, duszące działanie gazów, szkodliwe dzia-

łanie na organizmy żyjące w glebie, w tym, o ile to możliwe, na mikroorganizmy glebowe

obecne w także w atmosferze, które mają wpływ na zagrożenie stwarzane przez sub-

stancję lub preparat.

Zakończeniem wstępnej identyfikacji jest wyciągnięcie jednego z poniższych wnio-

sków:

narażenie na czynniki chemiczne jest mało prawdopodobne, proces technologiczny

jest dobrze poznany, nie przewiduje się zmian w technologii – pomiary nie są po-

trzebne,

narażenia na czynniki chemiczne nie da się wykluczyć, niezbędne jest zastosowanie

dalszych etapów oceny narażenia zawodowego,

narażenie na czynniki chemiczne jest bardzo duże, należy możliwie szybko wykonać

pomiary i zastosować działania zaradcze.


Najczęściej stosowanym sposobem oceny narażenia na występujące zagrożenia

chemiczne jest ocena z wykorzystaniem dozymetrii indywidualnej oraz pobieraniem

próbek powietrza. W przypadku próbek powietrza pobranych z zastosowaniem dozy-

metrii indywidualnej wskaźnikiem narażenia jest stężenie średnie ważone dla zmiany

roboczej (Cw), obliczone z uwzględnieniem czasu pobierania poszczególnych próbek:

𝐶w =𝐶1 ∙ 𝑡1 + 𝐶2 ∙ 𝑡2+ . . . +𝐶n ∙ 𝑡n

𝑡1 + 𝑡2 + ⋯ + 𝑡n [mg/m3]

gdzie:

C1, C2, …, Cn – wynik stężenia uzyskany podczas oznaczania poszczególnych pró-bek [mg/m3],

t1, t2, …, tn – czas pobierania poszczególnych próbek

W przypadku zastosowania pomiarów stacjonarnych wskaźnik narażenia określić

należy wykorzystując posiadane wyniki oznaczeń stężeń chwilowych. Wyznaczyć nale-

ży:

wartości logarytmów stężeń substancji w poszczególnych pobranych próbkach

(lg Xi),

średnią arytmetyczną logarytmów (lg 𝑋𝑔 ), która odpowiada logarytmowi średniej

geometrycznej, ze wzoru

lg 𝑋𝑔 =

∑ lg 𝑋ini=1

n

gdzie:

n – liczba próbek pobranych w danym okresie pomiarowym/ zmianie roboczej,

logarytm geometrycznego standardowego odchylenia (lg Sg)

lg 𝑆𝑔 = √∑ (𝑙𝑔 𝑋𝑔

− 𝑙𝑔 𝑋𝑖)n𝑖=1

n − 1

oraz logarytmy, odpowiednio dolnej (DG) i górnej (GG) granicy przedziału ufności

lg 𝐷𝐺 = lg 𝑋𝑔 − 𝑡 ∙

lg 𝑆𝑔

√n

lg 𝐺𝐺 = lg 𝑋𝑔 + 𝑡 ∙

lg 𝑆𝑔

√n

gdzie:

t – wartość parametru Studenta-Fishera dla prawdopodobieństwa 0,95 i liczby stopni swobody n = 1,


Podczas przeprowadzania pomiarów z zastosowaniem dozymetrii indywidualnej

wskaźnikiem narażenia jest średnie stężenie ważone (Cw), a w pomiarach stacjonarnych:

górna i dolna granica przedziału ufności dla średniej rzeczywistej (GG i DG) lub górna i

dolna granica przedziału ufności dla średniego stężenia ważonego (GGw i DGw).

Wobec tego:

warunki pracy uznaje się za bezpieczne, jeżeli obliczone wartości wskaźników nara-

żenia Cw, GG lub GGw nie przekraczają wartości NDS,

warunki pracy uznaje się za szkodliwe, jeżeli obliczone wartości wskaźników naraże-

nia Cw, DG lub DGw są większe od wartości NDS,

warunki pracy uznaje się za dopuszczalne, jeżeli wartość NDS znajduje się w prze-

dziale ufności dla średniej, określonym DG i GG. Uzyskane dane nie są wystarczające

do jednoznacznego potwierdzenia lub wykluczenia z określonym prawdopodobień-

stwem zgodności warunków pracy z wartościami NDS.

10.3. Ocena możliwości wykonywania pracy

Możliwość wykonywania pracy determinowana jest występowaniem szkodliwych

substancji chemicznych w środowisku pracy, poziomem narażenia oraz zastosowanymi

rozwiązaniami minimalizującymi negatywne dla zdrowia skutki narażenia.

Charakter zagrożeń związanych z narażeniem na oddziaływanie czynników che-

micznych w środowisku pracy wymaga przeprowadzenia oceny w odniesieniu do

trzech charakterystycznych parametrów, identyfikujących poziom narażenia oraz czas

jego oddziaływania. Są to [1]:

NDS, najwyższe dopuszczalne stężenie: wartość średnia ważona stężenia, którego

oddziaływanie na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego i przeciętnego tygo-

dniowego wymiaru czasu pracy, określonego w Kodeksie pracy, przez okres jego ak-

tywności zawodowej nie powinna spowodować ujemnych zmian w jego stanie zdro-

wia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń,

NDSCh, najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe: wartość średnia stężenia, które

nie powinno spowodować zmian w stanie zdrowia pracownika, jeżeli występuje w

środowisku pracy nie dłużej niż 15 minut i nie częściej niż 2 razy w czasie zmiany ro-

boczej, w odstępie czasu nie krótszym niż 1 godzina,

NDSP, najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe: wartość stężenia, która ze wzglę-

du na zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie może być w środowisku pracy

przekroczona w żadnym momencie.

Przykładowe wartości NDS, NDSCh i NDSP zamieszczono w tab. 1.

Warunki pracy uznaje się za potencjalnie bezpieczne jeżeli wyznaczone wartości

narażenia nie przekraczają wartości NDS dla danej substancji, przy równoczesnym speł-

nieniu wymagań NDSCh i NDS (jeżeli te wartości zostały określone). Jednakże wartości

tych nie należy traktować jako bezpiecznych w każdych warunkach. Uznać można, że

występowanie szkodliwego czynnika chemicznego w środowisku pracy (bez względu na

poziom jego oddziaływania) stanowi potencjalne źródło zagrożenia dla zdrowia i bez-

pieczeństwa zatrudnionych.


Ponadto:

warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli stężenie w żadnej z pobranych

15- minutowych próbek powietrza nie przekracza wartości NDSCh dla danej substan-

cji. Dotyczy to zarówno próbek pobranych tendencyjnie w okresach największej emi-

sji substancji, jak i pobranych losowo

warunki pracy należy uznać za szkodliwe, jeżeli:

stężenie w jakiejkolwiek 15-minutowej próbce jest większe od NDSCh,

stężenie równe NDSCh utrzymuje się w środowisku pracy dłużej niż 15 minut lub

występuje częściej niż dwukrotnie,

odstęp między dwoma 15-minutowymi okresami, w których stężenie substancji jest

równe NDSCh, jest krótszy niż 1 godzina.

W przypadku gdy pomiary stężeń czynnika chemicznego wykażą przekroczenia

najwyższych dopuszczalnych stężeń, pracodawca ma obowiązek niezwłocznie podjąć

działania i środki zmierzające do zlikwidowania przekroczeń (§9 [15]).

Problem właściwej oceny substancji chemicznych ma miejsce w przypadkach rów-

noczesnego występowania kilku substancji (również mieszanin składających się z kilku

substancji chemicznych). W przypadkach tych istotną rolę odgrywa wzajemne oddzia-

ływanie poszczególnych substancji lub składników mieszaniny. Możliwe skutki wzajem-

nego oddziaływania substancji chemicznych to działanie:

niezależne – gdy substancje chemiczne wykazują różne mechanizmy działania i wy-

wołują różne efekty,

sumujące się (addytywne) – gdy wielkość efektów lub odpowiedzi powodowanej

przez dwie lub więcej substancji jest ilościowo równa sumie efektów lub odpowiedzi

spowodowanych przez substancje podawane pojedynczo,

synergistyczne – gdy następuje potęgowanie działania toksycznego jednej substancji

chemicznej przez inną substancję równocześnie wprowadzoną do organizmu,

antagonistyczne – gdy następuje osłabienie działania substancji toksycznej, występu-

jącej w obecności innej substancji chemicznej (toksycznej).

W przypadkach tych, niezależnie od sposobu wzajemnego oddziaływania substan-

cji do oceny stosuje się zasadę sumowania działania toksycznego. Zgodnie z nią:

𝐶1

𝑁𝐷𝑆1+

𝐶2

𝑁𝐷𝑆2+ ⋯ +

𝐶n

𝑁𝐷𝑆n≤ 1

gdzie: C - wskaźnik stężenia substancji chemicznej na stanowisku pracy [mg/m3], NDS - najwyższe dopuszczalne stężenie substancji chemicznej na stanowisku pracy

[mg/m3], n - liczba substancji chemicznych równocześnie występujących na stanowisku lub

liczba składników mieszaniny chemicznej.


10.4. Wymagania dotyczące częstotliwości przeprowadzania pomiarów

Częstotliwość oraz termin wykonywania kolejnych badań i pomiarów czynników

chemicznych występujących w środowisku pracy uzależniony jest od poziomu ich od-

działywania (tzw. krotności przekroczenia), określonego w stosunku do największego

dopuszczalnego stężenia (NDS) czynnika szkodliwego dla zdrowia oraz rodzaju czynni-

ka szkodliwego występującego w środowisku pracy [3]:

a) w przypadku występowania szkodliwego dla zdrowia czynnika chemicznego lub py-

łu (z wyjątkiem czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym) badania i

pomiary wykonuje się:

co najmniej raz w roku, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwierdzono

stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,5 wartości NDS,

co najmniej raz na dwa lata, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru stwier-

dzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia powyżej 0,1 do 0,5 wartości

najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS),

jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynni-

ków chemicznych lub pyłów wykonanych w odstępie co najmniej dwóch lat nie

przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może odstąpić od wykonywania badań

i pomiarów,

b) w przypadku występowania czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym

badania i pomiary wykonuje się:

co najmniej raz na trzy miesiące, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru

stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia o działaniu rakotwórczym

lub mutagennym powyżej 0,5 wartości NDS,

co najmniej raz na sześć miesięcy, jeżeli podczas ostatniego badania i pomiaru

stwierdzono stężenie czynnika szkodliwego dla zdrowia o działaniu rakotwórczym

lub mutagennym powyżej 0,1 do 0,5 wartości NDS,

jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów szkodliwych dla zdrowia czynni-

ków o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, wykonanych w odstępie co naj-

mniej sześciu miesięcy nie przekroczyły 0,1 wartości NDS, pracodawca może od-

stąpić od wykonywania badań i pomiarów,

c) w przypadku występowania pyłu zawierającego azbest badania i pomiary wykonuje

się:

co najmniej raz na trzy miesiące,

jeżeli wyniki dwóch ostatnich badań i pomiarów nie przekroczyły 0,5 wartości

NDS, częstotliwość może być zmniejszona do co najmniej raz na sześć miesięcy.

Szczególnymi wymaganiami objęte zostały czynniki chemiczne, dla których została

ustalona wartość najwyższego dopuszczalnego stężenia pułapowego (NDSP). W przy-

padku występowania na stanowisku pracy powyższego czynnika pracodawca ma obo-

wiązek wykonywania we własnym zakresie ciągłe pomiary stężenia tego czynnika za

pomocą urządzeń lub z uwzględnieniem procedur spełniających wymagania określone

w PN-EN 482 [13], opartej na wytycznych dyrektywy 98/24/WE [5].


Badania i pomiary chemicznych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku

pracy wykonuje się każdorazowo, jeżeli nastąpiły zmiany w wyposażeniu technicznym,

w stosowanym procesie technologicznym lub w warunkach wykonywania pracy, jeżeli

zmiany te mogły mieć wpływ na poziom emisji lub narażenia lub też wystąpiły inne oko-

liczności uzasadniające ich ponowne wykonanie.

10.5. Zasady wykonywania pracy w warunkach narażenia na występowanie czyn-

ników chemicznych

Wykonywanie pracy w warunkach narażenia na oddziaływanie czynników che-

micznych i ich mieszanin traktowane jest jako wykonywanie pracy z użyciem materia-

łów niebezpiecznych. Stosowanie substancji niebezpiecznej, mieszaniny niebezpiecznej,

substancji stwarzającej zagrożenie lub mieszaniny stwarzającej zagrożenie jest dopusz-

czalne pod warunkiem zastosowania środków zapewniających pracownikom ochronę

ich zdrowia i życia (art. 221, §3 [16]).

Do kategorii substancji niebezpiecznych i mieszanin niebezpiecznych zalicza się

substancje i mieszaniny (art. 4, ust. 1 [4]):

o właściwościach wybuchowych,

o właściwościach utleniających,

skrajnie i wysoce łatwopalne oraz łatwopalne,

bardzo toksyczne i toksyczne,

szkodliwe,

żrące,

drażniące,

uczulające,

rakotwórcze i mutagenne,

działające szkodliwie na rozrodczość,

niebezpieczne dla środowiska.

Ponadto, do kategorii substancji i mieszanin stwarzających zagrożenie zalicza się

substancje i mieszaniny należące do co najmniej jednej z poniższych klas zagrożenia

(zał. I [14]):

zagrożeń fizycznych (związanych z materiałami wybuchowymi, gazami łatwopalny-

mi, wyrobami aerozolowymi łatwopalnymi, gazami utleniającymi, gazami pod ciśnie-

niem, substancjami stałymi i ciekłymi łatwopalnymi, substancjami i mieszaninami

samoreaktywnymi, substancjami stałymi i ciekłymi piroforycznymi, substancjami i

mieszaninami samonagrzewającymi się, substancjami i mieszaninami, które w ze-

tknięciu z wodą uwalniają gazy łatwopalne, substancjami stałymi i ciekłymi utleniają-

cymi, nadtlenkami organicznymi, substancjami powodującymi korozje metali),

zagrożeń dla zdrowia (obejmujące toksyczność ostrą, działanie żrące i drażniące na

skórę, działanie drażniące na oczy, powodujące uszkodzenie oczu, działanie uczulają-

ce na drogi oddechowe lub skórę, działanie mutagenne na komórki rozrodcze, rako-


twórczość, działanie szkodliwe na rozrodczość, działanie toksyczne na narządy doce-

lowe, zagrożenie spowodowane aspiracją),

zagrożeń dla środowiska (wodnego),

zagrożeń dodatkowych (istotnych dla warstwy ozonowej).

Zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi zakład pracy stosujący substan-

cje chemiczne powinien być wyposażony w urządzenia zapobiegające szkodliwemu dla

zdrowia zatrudnionego zanieczyszczeniu lub skażeniu powietrza, gruntu oraz wody

(§11 [2]). Pomieszczenia pracy i ich wyposażenie zapewniać powinny pracownikom

bezpieczne i higieniczne warunki pracy (§15, pkt. 1 [2]). Rozwiązania zapobiegające za-

grożeniom stosować należy w każdym przypadku stosowania czynników chemicznych

podczas wykonywaniu produkcji lub innej działalności, podczas których może wystąpić

zagrożenie. Szczególnie istotne jest stosowanie rozwiązań zapobiegających przedosta-

waniu się substancji chemicznych do sąsiednich pomieszczeń (pracy i higieniczno-

sanitarnych).

Pracodawca obowiązany jest informować pracowników o chemicznych właściwo-

ściach stosowanych materiałów oraz o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowni-

ków, związanym z ich stosowaniem, a także o sposobach bezpiecznego ich stosowania

oraz postępowania w sytuacjach awaryjnych (§92, pkt 1 [2]).

Ryzyko zawodowe wynikające z pracy z czynnikiem chemicznym stwarzającym

zagrożenie należy eliminować lub ograniczać poprzez [5, 15]:

właściwe zaprojektowanie i zapewnienie prawidłowej organizacji pracy w miejscu jej

wykonywania,

dostarczenie odpowiedniego wyposażenia dla prac wykonywanych z czynnikami

chemicznymi oraz stosowanie procedur utrzymania ruchu, które zapewniają ochronę

zdrowia i bezpieczeństwa pracowników w miejscu pracy,

zmniejszenie do minimum liczby pracowników narażonych lub potencjalnie narażo-

nych na czynniki chemiczne w miejscu pracy,

zmniejszenie do minimum czasu i poziomu narażenia na czynnik chemiczny,

odpowiednią higienę w miejscu pracy,

zmniejszenie do minimum ilości czynnika chemicznego wymaganego w procesie pra-

cy,

stosowanie właściwych procedur pracy, w tym procedur lub instrukcji bezpiecznego

obchodzenia się z czynnikiem chemicznym stwarzającym zagrożenie i odpadami za-

wierającymi taki czynnik oraz procedur ich przechowywania i transportu w miejscu

wykonywania pracy,

właściwe stosowanie urządzeń i sprzętu w pracach z czynnikami chemicznymi, za-

pewniające bezpieczeństwo i ochronę zdrowia zatrudnionych.

Podejmowane działania i stosowane środki powinny uwzględniać zmieniające się

warunki pracy, a ich celem powinna być ciągła poprawa warunków wykonywania pracy.

W przypadku gdy rodzaj prowadzonej działalności na to pozwala, preferowanym

działanie, podejmowanym w celu wyeliminowania lub ograniczenia ryzyka, powinno

być unikanie stosowania czynnika chemicznego stwarzającego zagrożenie, poprzez za-

stąpienie go czynnikiem chemicznym lub procesem, który w warunkach jego stosowania


nie stwarza zagrożenia lub stwarza mniejsze zagrożenie dla bezpieczeństwa i zdrowia

pracowników (§7 [15]).

W przypadkach, gdy jest to niemożliwe pracodawca jest obowiązany ograniczyć

ryzyko do minimum poprzez zastosowanie środków oraz działań ochronnych i zapobie-

gawczych, odpowiednich do oceny ryzyka zawodowego. Działania te podejmować nale-

ży w następującej kolejności:

1) wyeliminowanie uwalniania się do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czyn-

nika chemicznego poprzez właściwe projektowanie procesów pracy i kontrolę tech-

niczną oraz stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów,

2) ograniczenie uwalniania się do środowiska pracy stwarzającego zagrożenie czynnika

chemicznego poprzez właściwe projektowanie i właściwą organizację procesów pra-

cy, stosowanie odpowiedniego wyposażenia i materiałów oraz systematyczne kontro-

le stanu bezpieczeństwa i higieny pracy ze szczególnym uwzględnieniem organizacji

procesów pracy, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych oraz

ustalenie sposobów rejestracji nieprawidłowości i metod ich usuwania,

3) stosowanie środków ochrony zbiorowej u źródła powstania zagrożenia, takich jak na

przykład odpowiednia wentylacja, i odpowiednie działania organizacyjne,

4) stosowanie środków ochrony indywidualnej, jeżeli zagrożeniu nie można przeciw-

działać w inny sposób.

Ponadto, pracodawca zapewnić powinien ochronę pracowników przed zagroże-

niami wynikającymi z fizykochemicznych właściwości czynnika chemicznego, podejmu-

jąc, na podstawie wyników oceny ryzyka zawodowego, techniczne lub organizacyjne

działania i środki zmierzające do bezpiecznego stosowania czynnika chemicznego stwa-

rzającego zagrożenie. Działania te podejmować należy w następującej kolejności:

1) zapobieżenie obecności w miejscu pracy substancji palnych w stężeniu stwarzającym

zagrożenie lub substancji chemicznie niestabilnych, w ilościach stwarzających zagro-

żenie wybuchem lub pożarem,

2) usuniecie źródeł zapłonu, które mogą spowodować pożar lub wybuch, oraz wyelimi-

nowanie warunków, które mogą powodować, że substancje chemicznie niestabilne

mogą wywołać szkodliwe skutki fizyczne,

3) ograniczenie skutków dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w przypadku po-

żaru lub wybuchu substancji palnych, substancji chemicznie niestabilnych lub ich

mieszanin.

W przypadku obecności w miejscu pracy czynnika chemicznego stwarzającego za-

grożenie wypadku lub awarii pracodawca ma obowiązek określić i wdrożyć procedury

działania celem zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników.

Procedury takie powinny również objąć ćwiczenia ratownicze powtarzane okresowo,

zapewnienie odpowiednich środków i urządzeń ratowniczych oraz zasady udzielania

pierwszej pomocy poszkodowanym (§11 [15]).

Jeżeli procesy pracy powodują występowanie czynników rakotwórczych praco-

dawca ma obowiązek podjąć działania mające na celu zastąpienie tych procesów innymi,


w których czynniki te nie występują. Jeżeli podejmowane działania nie eliminują zagro-

żenia pracodawca jest obowiązany (§101, pkt 2 [2]):

ograniczyć do minimum liczbę pracowników narażonych na czynniki rakotwórcze,

ograniczyć do minimum występowanie czynników rakotwórczych w środowisku pra-

cy,

zapewnić stosowanie środków ochrony zbiorowej, a gdy narażenie nie może być wye-

liminowane w inny sposób, środków ochrony indywidualnej,

zapewnić stosowanie przez pracowników wymagań higieny, a w szczególności nie

dopuścić do spożywania posiłków, picia i palenia tytoniu w miejscach pracy,

określić w instrukcjach zasady postępowania w razie powstania nieprzewidzianych

sytuacji powodujących poważne zagrożenia dla pracowników,

zapewnić oznaczenie miejsc stwarzających ryzyko dla zdrowia pracowników związa-

ne z występowaniem czynników rakotwórczych, poprzez umieszczenie w miejscach

narażenia pracowników na te czynniki odpowiednich napisów i znaków ostrzegaw-

czych,

zapewnić pomieszczenia pracy oraz instalacje i urządzenia przystosowane do regu-

larnego i skutecznego czyszczenia.


Tabela 1. Wartości najwyższych dopuszczalnych stężeń chemicznych czynników szkodliwych dla

zdrowia w środowisku pracy (przykłady)[1].

L.p. Nazwa i numer CAS substancji chemicznej

(w nawiasach podano poprzednio stosowaną na-zwę substancji)

Najwyższe dopuszczalne stężenie w mg/m3, określane w zależności

od czasu narażenia w ciągu zmiany roboczej

NDS NDSCh NDSP 1 2 3 4 5

1 Acetaldehyd (aldehyd octowy)

[75-07-0] 5 - 45

2 Acetofenon

[98-86-2] 50 100 -

3 Aceton

[67-64-1] 600 1800 -

4 Acetonitryl

[75-05-8] 70 140

5 Akrylaldehyd (akroleina)

[107-02-8] 0,05 0,1 -

6 Akrylamid

[79-06-1] 0,1 - -

7 Akrylan butylu

[141-32-2] 11 30 -

8 Akrylan etylu

[140-88-5] 20 40 -

9 Akrylan metylu

[96-33-3] 14 28 -

10 Akrylonitryl

[107-13-1] 2 10 -

11 Amoniak

[7664-41-7] 14 28 -

12 Anilina

[62-53-3] 5 20 -

13 Asfalt naftowy – dymy

[8052-42-4] 5 10 -

14 Benzaldehyd (benzoesowy aldehyd)

[100-52-7] 10 40 -

15 Benzen

[71-43-2] 1,6 - -

16 Benzo[a]piren

[50-32-8] 0,002 - -

17 Benzyna ekstrakcyjna*)

[8032-32-4] *) obowiązuje równoległe oznaczanie benzenu w powietrzu

500 1500 -

18 Benzyna do lakierów

[8052-41-3; 64742-82-1; 64742-92-0; 64742-48-9] 300 900 -

19 Bezwodnik ftalowy – pary i aerozole

[85-44-9] 1 2 -

20 Bezwodnik octowy

[108-24-7] 10 - 20

21 Brom

[7726-95-6] 0,7 1,4 -


1 2 3 4 5

22 Bromoetan (etylu bromek)

[74-96-4] 20 100 -

23 Bromometan (metylu bromek)

[74-83-9] 5 15 -

24 Bromowodór

[10035-10-6] - - 6,5

25 Butan (n-butan)

[106-97-8] 1900 3000 -

26 Butan-2-ol (sec-butylowy alkohol)

[78-92-2] 300 450 -

27 Butan-1-ol (n-butylowy alkohol)

[71-36-3] 50 150 -

28 Butyloamina

[109-73-9] - - 10

29 Chlor

[7782-50-5] 0,7 15 -

30 Chlorek benzoilu

[98-88-4] - - 4

31 Chlorek chromylu

[144997-61-8] 0,15 - -

32 Chloroaceton

[78-95-5] - - 4

33 2-Chloroanilina (o-chloroanilina)

[95-51-2] 3 10 -

34 Chlorobenzen

[108-90-7] 23 70 -

35 Chloroetan (winylu chlorek)

[75-01-4] 5 30 -

36 Chlorometan

[74-87-3] 20 - -

37 Chloroform

[67-66-3] 8 - -

38 Chlorowodór

[7647-01-0] 5 10 -

39 Cyjanowodór

[74-90-8] - - 5

40 Cykloheksan

[110-82-7] 300 1000 -

41 Cykloheksanol

[108-93-0] 10 - -

42 Dekaboran (14)

[17702-41-9] 0,3 0,9 -

43 Dekasiarczek tetrafosforu (fosforu pięciosiarczek)

[1314-80-3] 1 3 -

44 1,2-Dibrometan

[106-93-4] 0,5 - -

45 Dichlorek disiarki (siarki chlorek)

[10025-67-9] 5 15 -


1 2 3 4 5

46 Dichlorodifluorometan (Freon 12)

[75-71-8] 4000 6200 -

47 Dichlorometan

[75-09-2] 88 - -

48 (1,2-Dichlorowinylo)benzen (dwuchlorostyren)

[6607-45-0] 50 150 -

49 Dietyloamina

[109-89-7] 15 30 -

50 Dietylobenzen – mieszanina izomerów

[25340-17-4] 100 400 -

51 Dietyloamina

[124-40-3] 3 9 -

52 Dinitrobenzen – mieszanina izomerów

[25154-54-5] 1 3 -

53 Disiarczek węgla

[75-15-0] 12,5 - -

54 1,3-Dioksolan

[646-06-0] 10 50 -

55 Ditlenek chloru

[10049-04-4] 0,3 0,9 -

56 Ditlenek siarki

[7446-09-5] 1,3 2,7 -

57 Ditlenek węgla*)

[124-38-9] *) nie dotyczy podziemnych wyrobisk górniczych

9000 27000 -

58 Epoksyetan (etylenu tlenek)

[75-21-8] 1 3 -

59 Etanol (alkohol etylowy)

[64-17-5] 1900 - -

60 Eter bis(2-metoksyetylowy)

[111-96-6] 10 - -

61 Eter difenylowy

[101-84-8] 7 14 -

62 Etyloamina

[75-04-7] 9,4 18 -

63 Etylobenzen

[100-41-4] 100 350 -

64 Epoksyetan

[75-21-8] 1 - -

65 Fenol

[108-95-2] 7,8 16 -

66 Fluor

[7782-41-4] 0,05 0,4 -

67 Fluorowodór

[7664-39-3] 0,5 2 -

68 Formamid

[75-12-7] 23 - -

69 Formaldehyd

[50-00-0] 0,5 1 -

70 Fosfan

[7803-51-2] 0,14 0,28 -


1 2 3 4 5

71 Fosforan(V) tris(2-tolilu) (trójkrezylu fosforan)

[78-30-8] 0,1 0,3 -

72 Fosgen

[75-44-5] 0,08 0,16 -

73 Ftalan bis(2-etyloheksylu) (dwu-2-etyloheksylu ftalan)

[117-81-7] 1 5 -

74 Glikol etylenowy

[107-21-1] 15 50 -

75 Glutaraldehyd (glutarowy aldehyd)

[111-30-8] 0,4 0,6 -

76 Heksachlorobenzen

[118-74-1] 0,5 - -

77 Heksan (n-heksan)

[110-54-3] 100 400 -

78 Heptan-2-on

[110-43-0] 238 475 -

79 Hydrazyna

[302-01-2] 0,05 0,1 -

80 Izopren

[78-79-5] 100 300 -

81 Izopropyloamina

[75-31-0] 12 24 -

82 2-Izopropylo-4,6-dinitrofenol (dwunitropropylofenol)

[118-95-6] 0,05 0,15 -

83 Jod

[7553-56-2] 1 - -

84 Jodometan (metylu jodek)

[74-88-4] 10 30 -

85 Kampora syntetyczna – bornan-2-on

[76-22-2] 12 18 -

86 Karbendazym – 1H-benzimizadol-2-ilokarbamian metylu

[10605-21-7] 10 - -

87 Keten (etenon)

[463-51-4] 0,5 1,5 -

88 Ksylen – mieszanina izomerów (1,2-, 1,3-, 1,4-)

[95-47-6; 108-38-3; 106-42-3; 1330-20-7] 100 350 -

89 Kwas azotowy(V) (azotowy kwas)

[7697-37-2] 5 10 -

90 Kwas siarkowy(VI)

[7664-93-9] 1 3 -

91 Kwas szczawiowy

[144-62-7] 1 2 -

92 Malation – ditiofosforan(V) S-1,2-bis(etoksykarbonylo)etylu-O,O-dimetylu

[121-75-5] 1 10 -

93 Metakrylan butylu

[97-88-1] 100 300 -

94 Metanol (metylowy alkohol)

[67-56-1] 100 300 -

95 Metyloamiana

[74-89-5] 2 15 -


1 2 3 4 5

96 Morfolina

[54-11-5] 36 72 -

97 Mrówczan etylu

[109-94-4] 250 500 -

98 Nafta

[8008-20-6] 100 300 -

99 Naftalen

[91-20-3] 20 75 -

100 Nikotyna

[54-11-5] 0,5 - -

101 Nitrobenzen

[98-95-3] 1 - -

102 Nitroetan

[79-24-3] 75 - -

103 Nitrotoluen – mieszanina izomerów

[1321-12-6] 11 - -

104 Nitropropan – mieszanina izomerów

[25322-01-4] 30 70 -

105 Octan butylu (n-butylu octan)

[123-86-4] 200 950

106 Octan etylu

[141-78-6] 200 600 -

107 Octan izopropylu

[108-21-4] 600 1000 -

108 Octan metylu

[79-20-9] 250 600 -

109 Ozon

[10028-15-6] 0,15 - -

110 Octan 2-etoksyetylu

[111-15-9] 11 - -

111 Octan 2-metoksyetylu

[110-49-6] 5 - -

112 Pentachlorek fosforu

[10026-13-8] 0,7 1,4 -

113 Pentan-2-on (metylopropyloketon, pentanon)

[107-89-9] 100 800 -

114 Pirydena

[110-86-1] 5 30 -

115 Pentanal

[110-62-3] 118 300 -

116 Propan

[74-98-6] 1800 - -

117 Propoksur (metylokarbamian 2-izopropoksyfenylu)

[114-26-1] 0,5 2 -

118 Rezorcynol (rezorcyna)

[108-46-3] 45 90 -

119 Sadza techniczna

[1334-86-4] 4 - -

120 Siarczan(VI) dimetylu (dwumetylowy siarczan)

[77-78-1] 0,5 1 -


1 2 3 4 5

121 Siarkowodór

[7783-06-4] 7 14 -

122 Strychnina

[57-24-9] 0,15 - -

123 Styren

[100-42-5] 50 200 -

124 Tantal

[7440-25-7] 5 - -

125 Terpentyna

[8006-64-2] 300 840 -

126 Tetrafosfor (żółty fosfor)

[7723-14-0] 0,03 0,24 -

127 1,2,3,4-Tetrahydronaftalen (tetralina)

[119-64-2] 100 300 -

128 Tiuram – disulfid tetrametylotiuramu

[137-26-8] 0,5 2 -

129 Tlenek wapnia – pyły

[1305-78-8] 2 6 -

130 Tlenek azotu

[10102-43-9] 3,5 7 -

131 Tlenek węgla

[630-08-0] 23 117 -

132 2-Toliloamina (o-toluidyna)

[95-53-4] 3 9 -

133 Tolueno-2,4-diamina (toluenodwuamina)

[95-80-7] 0,04 0,1 -

134 1,3,5-Trazinano-2,4,6-trion 1,3,5-triazyno-2,4,6-triol

[108-80-5] 10 - -

135 Toluen

[108-88-3] 100 200 -

136 1,1,1-Trichloroetan

[71-55-6] 300 600 -

137 1,1,2-Trichloroetan

[79-00-5] 45 100

138 Trichloroetan (trójchloroetylen)

[79-01-6] 85 170 -

139 Trichlorofluorometan (Freon 11, fluorotrójchlorometan)

[75-69-4] - - 5600

140 Tritlenek siarki

[7446-11-9] 1 3 -

141 Uwodnione terfenyle

[61788-32-7] 12,5 - -

142 Winylotoluen – mieszanka polimerów

[25013-15-4] 100 300 -

143 Wodorotlenek potasu

[1310-58-3] 0,5 1 -

144 Wodorotlenek sodu

[1310-73-2] 0,5 1 -

145 Wodorotlenek wapnia

[1305-62-0] 2 - -


Literatura:

[1] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 6 czerwca 2014 r., w

sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla

zdrowia w środowisku pracy; Dz. U. 2014, poz. 817

[2] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r., w

sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy; tekst jednolity: Dz. U.

2003, nr 169, poz. 1650, ze zm.

[3] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r., w sprawie badań i po-

miarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy; Dz. U. 2011, nr

33, poz. 166

[4] Ustawa z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach;

Dz. U. 2011, nr 63, poz. 322, ze zm.

[5] Dyrektywa Rady 98/24/WE z dnia 7 kwietnia 1998 r. w sprawie ochrony zdrowia i

bezpieczeństwa pracowników przed ryzykiem związanym z czynnikami chemicz-

nymi w miejscu pracy (czternasta dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16

ust. 1 dyrektywy 89/931/EWG); Dz. Urz. UE, L 131 z 5.5.1998, str. 11, ze zm.

[6] Rozporządzenie Komisji (WE) nr 440/2008 z dnia 30 maja 2008 r. ustalające me-

tody badań zgodnie z rozporządzeniem (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europej-

skiego i Rady w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych

ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH); Dz. Urz. UE, L 142 z 31.5.2008, str. 1,

ze zm.

[7] Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18

grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych

ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji

Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządze-

nie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak rów-

nież dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG,

93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE; Dz. Urz. UE, L 396 z 30.12.2006, s. 1, ze

zm.

[8] PN-ISO 4225:1999, Jakość powietrza. Zagadnienia ogólne. Terminologia, PKN,

Warszawa

[9] PN-ISO 4225/Ak:1999, Jakość powietrza. Zagadnienia ogólne. Terminologia, PKN,

Warszawa

[10] PN-Z-04008-7:2002, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Zasady po-

bierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i interpretacji wyników, PKN,

Warszawa

[11] PN-Z-04008-7:2002/Az:2004, Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek.

Zasady pobierania próbek powietrza na stanowiskach pracy i interpretacji wyni-

ków, PKN, Warszawa


[12] PN-EN 689:2002, Powietrze na stanowiskach pracy. Wytyczne oceny narażenia

inhalacyjnego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczal-

nymi i strategia pomiarowa, PKN, Warszawa

[13] PN-EN 482:2012, Narażenie na stanowiskach pracy. Wymagania ogólne dotyczące

charakterystyki procedur pomiarów czynników chemicznych, PKN, Warszawa

[14] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16

grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mie-

szanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz

zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006; Dz. Urz. L 353 z 31.12.2008, s. 1,

ze zm.

[15] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 2004 r., w sprawie bezpie-

czeństwa i higieny pracy związanej z występowaniem w miejscu pracy czynników

chemicznych; Dz. U. 2005, nr 11, poz. 86, ze zm.

[16] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r., Kodeks pracy; tekst jednolity: Dz. U. 2014, poz.

1502, ze zm.

Documents

Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w ...fem.put.poznan.pl/poli-admin/didactics/1035726.pdf · Ocena narażenia na czynniki chemiczne występujące w środowisku