Obavezno Srednje Obrazovanje u BiH - Ambijent i Perspektive

1Nina BrankoviAdis Arapovi

OBAVEZNO SREDNJE OBRAZOVANJE U BiH:AMBIJENT I PERSPEKTIVE

Tuzla,Januar 2010.

2Izdava: Centri civilnih inicijativaTuzla

Za izdavaa: Zlatan Ohranovi

Autori: Nina BrankoviAdis Arapovi

Radna grupa:Devad Glinac, Centri civilnih inicijativaSalih Mula, Ministarstvo obrazovanja i nauke Federacije BiHLamija Huski, Ministarstvo obrazovanja i nauke Kantona SarajevoEmina Jusufbegovi, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta Hercegovako neretvanskog kantonaNeara Rai, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta Unsko sanskog kantonaNada Dujkovi, Mininistrarstvo prosvjete, znanosti, kulture i porta Posavske upanije Sulejman Ribo, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta Srednjobosanskog kantonaMirela Peri, Mininistarstvo prosvjete, znanosti, kulture i porta Zapadnohercegovake upanijeMaid Prai, Ministarstvo za obrazovanje, nauku, kulturu i sport Zeniko dobojskog kantonaEmira Drakovac, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta Bosansko podrinjskog kantonaMersija Jahi, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta Tuzlanskog kantonaSamir orbadi, Odjel za obrazovanje Brko Distrikta

Recenzent:Marko Nedi

Lektura i korektura:Sonja Kosti

DTP i tampa:Gra ka aran

Tira: 200 komada

-------------------------------------------------CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

373.4/.5.014.14(497.6)(047.3)

BRANKOVI, Nina Srednje obrazovanje u BiH : ambijent i perspektive / Nina Brankovi, Adis Arapovi. - Tuzla : CCI, Centri civilnih inicijativa, 2010. -168 str. : ilustr. ; 30 cm

Bibliogra ja: str. 167-168 ; bibliografske i druge biljeke uz tekst

ISBN 978-9958-9892-3-01. Arapovi, AdisCOBISS.BH-ID 17891334-------------------------------------------------

3OBAVEZNO SREDNJE OBRAZOVANJE U BiH:AMBIJENT I PERSPEKTIVE

5SADRAJ

1. PREDGOVOR 7

2. UVOD 11

3. METODOLOGIJA 13

4. OBAVEZNO OBRAZOVANJE U EVROPSKOJ UNIJI 17

5. OBRAZOVNI SISTEM U BIH 21

6. SREDNJE OBRAZOVANJE U BiH 23

7. OCJENA STANJA U SREDNJEM OBRAZOVANJU 25

7.1. FEDERACIJA BIH 26

7.1.1. KANTON SARAJEVO 26

7.1.2. ZAPADNO- HERCEGOVAA UPANIJA 31

7.1.3. UPANIJA POSAVSKA 43

7.1.4. UNSKO-SANSKI KANTON 57

7.1.5. SREDNJOBOSANSKI KANTON 71

7.1.6. HERCEGOVAKO NERETVANSKI KANTON 83

7.1.7. BOSANSKO PODRINJSKI KANTON 92

7.1.8. TUZLANSKI KANTON 104

7.1.9. UPANIJA/KANTON 10 119

7.1.10. ZENIKO-DOBOJSKI KANTON 125

7.2. BRKO DISTRIKT 138

7.3. REPUBLIKA SRPSKA 149

8. ZAKLJUNA RAZMATRANJA 155

10. PREPORUKE 161

11. BIBLIOGRAFIJA 167

71. PREDGOVORMarko Nedi, mr.sc.

Nastanak Studije o uvoenju obveznog srednjokolskog obrazovanja pod nazivom Obvezno srednje obrazovanje u BiH: ambijent i perspektive (u daljnjem tekstu: Studija) inicirao je Centar civilnih inicijativa (u daljnjem tekstu: CCI), kako bi u kontekstu ope globalizacije, a u nedostatku prirodnih resursa uz nizak stupanj tehnolokog razvoja bosanskohercegovakog drutva, potakao kreatore brojnih politika da razvoj novih drutveno-ekonomskih odnosa temelje na znanju i kompetencijama svojih graana kao primarnom i najveem bogatstvu Bosne i Hercegovine.

Predmetna Studija, nakon uvodnog poglavlja i opisa metodologije provedenog istraivanja, donosi pregled obveznog obrazovanja u Europskoj uniji i nekolicini drugih europskih zemalja (Turska, Island i Norveka). S obzirom da BiH nastoji razviti kompatibilan obrazovni sistem sa zemljama Evropske unije otuda bi podaci izneseni u pregledu mogli posluiti, kreatorima obrazovne politike, kao podsticaj pri odreivanju trajanja obaveznog obrazovanja. U okviru spomenutog pregleda navodi se vrijeme polaska i trajanje obaveznog obrazovanja u pojedinim zemljama, vrste kola koje su ukljuene u obavezno obrazovanje, prosjek broja uenika po razredu i nastavniku. Na kraju pregleda posebno je istaknut podatak da veina mladih u evropskim zemljama ima barem diplomu vie srednje kole. Ovaj podatak je bitan za obrazovne vlasti u BiH jer moe posluiti kao putokaz u procesu iznalaenja rjeenja za zadovoljenje drutvenih potreba u pogledu srednjih strunih kvali kacija.

Studija takoer donosi i krai osvrt na obrazovni sistem u BiH uz opis nadlenosti po razliitim nivoima vlasti (dravna, entiteska, kantonalna). U navedenom osvrtu obrazovni sistem je okarakteriziran kao izuzetno sloen, decentraliziran, esto nekompatibilan, s odsustvom odgovarajue uspravne i vodoravne odgovornosti i koordinacije. Pored toga istaknuti su podaci o ulaganjima u obrazovanje i njegovom udjelu u bruto domaem proizvodu zemlje (u daljnjem tekstu: GDP). Studija sumira stanje u sektoru obrazovanja u nekoliko teza, a one su: mnotvo zakona koji reguliraju oblast obrazovanja, visok stupanj politizacije obrazovnog sustava kroz upravljanje i NPP, visok nominalni udio sredstava za obrazovanje u GDP-u, potpuno zanemaren nauno-istraivaki rad, nepostojanje odgovarajuih obrazovnih standarda, neprilagoeni NPP zahtjevima novog vremena, zastarjelost opreme i nedostatak obuenih kadrova.

Nakon osvrta Studija donosi prikaz ustroja srednjeg obrazovanja u BiH kroz analizu zakonskih odredbi o uslovima za upis u srednju kolu, opise vrsta srednjih kola, trajanje i nain zavravanja srednjeg obrazovanja. Na kraju poglavlja dat je prikaz obrazovnog sistema u BiH s posebno razraenim dijelom sheme koji se odnosi na vrste kola u kojima se stjee srednje obrazovanje.

Ocjena stanja u srednjem obrazovanju po kantonima u FBiH, u Republici Srpskoj i Brko Distriktu obiluje mnotvom korisnih podataka koji bi, donositeljima odluka o uvoenju obaveznog srednjokolskog obrazovanja, mogli posluiti za inicijalnu analizu i kalkulacije poveanja trokova za srednje obrazovanje. Sve iznijete ocjene stanja u pravilu sadre: zakonski okvir za reguliranje srednjeg obrazovanja, vrste srednjih kola, podatke o broju nastavnika, opis organizacije srednjeg obrazovanja, speci nosti entiteta/kantona/distrikta (opis stanja objekata i opreme, pregled budetskih sredstava od 2002. g. do 2007. g., kapitalna ulaganja u obrazovanje, podatke o plaama nastavnika, podatke o broju uenika koji upisuju i zavravaju srednje obrazovanje od 2002. g. do 2008. g.), pregled mogueg poveanja trokova po stavkama pri uvoenju dvogodinjeg obaveznog srednjeg obrazovanja (razlika u nansiranju osnovne djelatnosti - vei broj

8uenika i odjela, poveanje broja uenika putnika trokovi prijevoza uenika, trokovi besplatnih udbenika za 1. i 2. razred).

U zakljunom razmatranju Studija se fokusira na ulogu obrazovanja u borbi protiv siromatva i njegovom doprinosu u smanjenju stope kriminaliteta drutva te na dalekosene socijalne i ekonomske posljedice naputanja srednjeg obrazovanja. Studija istie da dovrenjem srednjeg obrazovanja pojedinac osigurava minimum potreba za razvoj osobne karijere, a dugorono i razvoj drutva u cjelini. Vezu izmeu obrazovanja i razvoja drutva potvrdila su brojna istraivanja. Osim navedenog izneseni su i relevantni pokazatelji koji upuuju na opravdanost obveznog obrazovanja i poslije osnovne kole.

Kraj Studije donosi preporuke za prevenciju niske stope svrenih srednjokolaca. Kao mogue mjere u prevenciji navode se: bolje upoznavanje uenika i njihovih potreba, primjena individualiziranih pristupa u pouavanju, bolja saradnja kole i roditelja, uvoenje sistema praenja uenika tokom kolovanja, uvoenje obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine, primjena mjera stimulacije za vei postotak zavravanja srednjeg obrazovanja i bolje provoenje profesionalne orijentacije u osnovnim kolama.

Da bi razlozi iniciranja Studije i njezin sadraj bili u potpunosti shvaeni nuno je istu posmatrati u kontekstu drutveno-ekonomskog nastanka. Ona se temelji na injenici da ivimo u stoljeu znanja te da kapital jednog drutva ne predstavljaju sredstva za proizvodnju, prirodni resursi ni radna snaga, nego znanje, sposobnosti i ideje graana. Jaanje ljudskih resursa, u navedenom kontekstu, postaje bitan preduslov za postepeno umanjenje problema ope nezaposlenosti koji je zahvatio bosanskohercegovako drutvo. Vea zaposlenost pokrenula bi toak ekonomskog razvoja i jaala socijalnu koheziju u drutvu. S obzirom na trenutno nesigurnu ekonomsku klimu, poveano investiranje u ljude postalo bi time znaajnije, dok bi ulaganje u obrazovanje predstavljalo primarnu proizvodnju bez koje ne bi bilo ni jedne druge proizvodnje.

este promjene na tritu rada, nagla informatizacija i sve bre umnoavanje informacija, nova znanja i tehnologije te sve vea potranja za kvali ciranom radnom snagom postavljaju pred bosanskohercegovako drutvo sve sloenije zahtjeve za ravnopravnim opstankom u zajednici naroda savremenog svijeta. Temeljni kriteriji tog opstanka su: osigurati vlastiti razvoj prema proklamiranim pravilima svjetske zajednice, biti konkurentan i ravnopravno prisutan u svim procesima oblikovanja zajednike budunosti. Ovi kriteriji za BiH postaju tim znaajniji od kada je potpisan Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju sa Evropskom unijom.

Da bi se ilo u korak s vremenom i pratili trendovi razvoja drutveno-ekonomskih

odnosa, nuno je da svaki pojedinac ui tokom cijeloga ivota, iako cijeli ivot nee ii u kolu. Ovakav pristup je neminovan zato to koliina novog znanja progresivno raste, a postojee znanje sve bre zastarijeva. Zbog svega navedenog produenje institucionalnog obrazovanja putem uvoenja obaveznog srednjokolskog obrazovanja i jaanje kompetencija pojedinaca kroz cjeloivotno uenje namee se kao strateki razvojni prioriteti na putu izgraivanja drutva znanja i stvaranja uslova za ekonomski rast i razvoj. Investiranje u ljude nuno e rezultirati ne samo poveanjem GDP-a, bez ijeg ponovnog ulaganja nema ostvarenja kontinuiranog razvoja drutva, nego i poveanjem mogunosti zapoljavanja a time i socijalnog ukljuivanja graana u drutveni ivot. Analizom strukture nezaposlenih, lako se moe utvrditi da posao ne moe nai znaajan postotak pojedinaca zbog niskog nivoa obrazovanja ili odsustva odgovarajue kvali kacije. Kako se preduslov za aktivno ukljuivanju graana u privredni i drutveni ivot temelji na znanju i stepenu vladanja nivoom jezikog, prirodno-matematikog, informatikog i drutveno-humanistikog obrazovanja, odatle je nuno stvoriti uslove za stjecanje novih znanja, razvoj sposobnosti i jaanje kompetencija svih graana kroz produenje obaveznog obrazovanja.

9Kontinuitet promjena u mnogome uslovaljava eksibilnost graana i trai sve vei nivo kompetentnosti radne snage. Potreba za znanjem sve vie raste, a potraga za radnom snagom s niom ili nikakvom kvali kacijom u stalnom je padu. Brojni poslovi ve sada zahtijevaju iznimno dobro poznavanje moderne tehnologije, a struktura zanimanja sve e vie poivati na potrebi nastavka obrazovanja i cjeloivotnom uenju.

Pred obrazovanjem i strunim usavravanjem naglaavaju se zajedniki ciljevi pouavanja i razvijanja: jezikih i komunikacijskih vjetina, informacijsko-komunikacijske pismenosti, razumijevanje matematike i prirodnih nauka, znanje stranih jezika, socijalne kompetencije i poduzetnitvo, te znanje o tome kako uiti uz stjecanje ope kulture. Osim toga u uslovima brzih drutvenih i ekonomskih promjena, te promjena na tritu rada, bit e potrebno povezivati sve vrste uenja (formalno, neformalno i informalno) kako bi se razvile kompetencije graana.

Iz svega navedenog moglo bi se zakljuiti da je najvaniji zadatak pred obrazovanjem kako pomoi bosanskohercegovakom drutvu da se izvue iz kruga siromanih te kako BiH uiniti ugodnom i prosperitetnom zemljom za ivljenje. U tom kontekstu posebno treba voditi brigu o vrijednostima koje pogoduju razvoju osjeaja zajednitva, prihvaanja i potovanja razliitosti, solidarnosti, odgovornosti za odrivi razvoj, kao i podsticanje aktivnog graanstva i demokratizacije drutva u cjelini. Stoga je nuno tradicionalni sistem obrazovanja uiniti otvorenijim, eksibilnijim i omoguiti pojedincima da upranjavaju svoje individualne naine i stilove uenja koji su prilagoeni njihovim potencijalima, potrebama i interesima. U okviru toga, neophodno je usmjeriti panju na koritenje i primjenu odgovarajuih strategija prema djeci i mladim s posebnim potrebama, za njihovu poveanu inkluziju u obrazovanje i drutvo. Osim toga vano je podsticati pojedince za praktino djelovanje i aktivan odnos to ukljuuje primjenu teorijskih znanja i zamisli u praksi, te pozitivan odnos prema radu.

Prevelike razlike u obrazovanju i promjenljive ekonomske i drutvene prilike u porodici i drutvu u cjelini, esto dovode do ograniavanja mogunosti nastavka obrazovanja, a time i do iskljuivanja pojedinaca i grupa iz obrazovnog sistema. Zbog toga je jedan od najveih rizika upravo pitanje prilagoavanja obrazovanja potrebama pojedinaca i brzim promjenama u drutvu. Ovaj rizik se najbolje moe smanjiti razvojem novih i osnaivanje postojeih kompetencija graana kroz produeno obavezno obrazovanje.

Ovu Studiju ne treba shvatiti kao operativni materijal za implementaciju obaveznog srednjokolskog obrazovanja u BiH, nego on treba da posluiti kao dobra onova za hitnu provedbu najirih strunih i javnih rasprava, izradu adekvatnih javnih politika (strategija, zakona, i drugih akata), koje bi doprinijele integralnom sagledavanju drutvenih potreba i potreba graana za uvoenjem obaveznog srednjokolskog obrazovanja.

11

2. UVOD

Iako u BiH nema pouzdanih podataka o obrazovnoj strukturi stanovnitva, veina istraivanja daju priblino istu sliku te strukture. Npr. prema rezultatima Ankete o potronji domainstva u BiH (UNDP, 2004), bez zavrene osnovne kole je 8,7% stanovnika BiH, samo osnovnu kolu zavrilo je 34,9% stanovnika, srednju kolu je zavrilo 49,7% stanovnika, vie obrazovanje posjeduje 5,1% stanovnika, dok visoko obrazovanje ima tek 4,3% stanovnika. Nadalje, prema podacima ankete MICS (UNDP, 2006) u predkolski odgoj i obrazovanje ukljueno je 9% populacije, a neto stopa upisa djece u osnovno obrazovanje u BiH iznosi 97,2%. Neto stopa upisa u srednje obrazovanje iznosi 76,2%, a tek 54% uenika zavri srednju kolu u redovnom roku. Neto generacijska stopa upisa na fakultet iznosi svega 24%. Prema Analizi poloaja mladih i omladinskog sektora u BiH (Komisija za koordinaciju pitanja mladih u BiH/GTZ, 2008), Bosna i Hercegovina ima oko 42% stanovnitva sa niskim stepenom obrazovanja ili bez zavrene osnovne kole. Naroito je zabrinjavajui podatak da 31% mladih od 15-24 godine imaju zavrenu samo osnovnu kolu.

Mada ne postoje aurirani niti inetegralni podaci u ovoj oblasti, jer popis stanovnitva

u BiH nije uraen od 1991. godine, ipak su ovi podaci veoma zabrinjavajui. Obrazovanje je osnovni preduslov prosperiteta svakog drutva, ali istovremeno i jedna od temeljnih unutranjih potreba i stremljenja svakog ljudskog bia. To je cjeloivotni proces linog razvoja, stjecanja novih znanja i vjetina u svrhu e kasnijeg prilagoavanja novim ivotnim okolnostima, novim tehnologijama, spoznajama i dostignuima ljudskog drutva.

Zavravanje srednjeg obrazovanja, u svim zemljama Evropske unije gotovo je podrazumjevajua kategorija, pri emu se drave trude obezbjediti uslove kako bi mladi imali jednake mogunosti za zavravanje srednjeg nivoa obrazovanja, te time postigli odreenu osposobljenost za trite radne snage ili ispunili formalne preduslove za nastavak obrazovanja.

Jedna od tema mnogobrojnh rasprava u relevantnim obrazovnim krugovima jeste i duina trajanja obaveznog obrazovanja, ili konkretnije, obaveznost srednjokolskog obrazovanja. Gotovo da je isti broj onih koji su zagovornici i oponenti ove ideje. Argumentacija je na obje strane jednako relevantna i utemeljena, te e i ova studija biti u funkciji produbljivaja ove diskusije u svrhu donoenja politika aplikabilnih i e kasnih za ukupni ambijent dananje Bosne i Hercegovine.

Prethodno izneseni podaci govore o jednom trajnom trendu relativno niske stope upisa u srednje kole, te vrlo niske stope svrenih srednjokolaca, a time i niske stope upisa na fakultete, i niske stope visikoobrazovanih u BiH. Dakle, prvi identi cirani problem jeste relativno niska stopa upisa u srednjokolsko obrazovanje, koja generira niske stope drugih pobrojanih pojava, te e ovaj, prvi problem biti predmetom analize i eleboracije u nastavku. Drugi primjeeni problematini trend jeste razlika od preko 20% izmeu stopa upisanih i svrenih srednjokolaca, koja govori o viestrukim razlozima prekida i/ili naputanja kolovanja.

Razlozi ranog naputanja kolovanja analizirani su u mnogim studijama1 te se mogu podjeliti po kategorijama:

Akademski, poput loeg kolskog uspjeha i niskih profesionalnih aspiracija; Socijalni, poput loih odnosa i nedostatka podrke u porodici, koli i drutvu; Ekonomski, poput loe porodine materijalne situacije Lini odnosno posebni, koji su speci ni za svakog pojedinca.

Takoer, izvjesno je da su razlozi i posljedice ranog naputanja kolovanja

1 Elaborat o uslovima i obezbjeenju pretpostavki za uvoenja obaveznog srednjeg obrazovan-ja u trajanju od dvije godine, Kanton Sarajevo, 2009.

12

meusobno vrlo komplementarni, te da kao takvi imaju tendenciju ponavljanja. Ova pojava se sve ee manifestira u tranzicionim zemljama, te tako i u Bosni i Hercegovini, gdje je dolo do naglog gubitka nekadanjeg sistema vrijednosti, pada kvaliteta obrazovanja, devalvacije trita radne snage, itd. Visok procenat populacije bez i sa niskim kvali kacijama, u ukupnom stanovnitvu ima dalekosene posljedice za razvoj zemlje od kojih treba apostro rati barem neke.

Naputanje i nezavravanje kole doprinosi stvaranju niskopro lirane, jeftine i neadekvatne radne snage, jer se poveava broj nekvali ciranih i niskokvali ciranih radnika. Uzimajui u obzir da upravo niskokvali cirani radnici ine najbrojniju grupu nezaposlenih na tritu rada u Bosni i Hercegovini, jasno je da je investiranje u obrazovanje jedini, ili barem najsigurniji nain dugoronog razvoja drutva i umanjanje zaostajanja za regionalnim i globalnim trendovima razvoja.

Nadalje, niskokvali cirani radnici su pod najveom prijetnjom od siromatva, te su samim tim rizini faktor determiniranja razvoja jedne zemlje. Oni dugorono ine teko zapoljivu kategoriju, sa visokim rizikom da budu teret dravi kroz sistem socijalne zatite, to je veoma skup i dugorono neodriv i neupravljiv rizik. Obzirom da Bosna i Hercegovina nije u mogunosti adekvatno servisirati narasle socijalne potrebe stanovnitva, neophodno je putem obrazovnog sistema (formalnog i neformalnog) njihov broj reducirati, a zavravanje srednjeg obrazovanja je jedan od osnovnih preduslova.

Takoer, obzirom da su pod veim rizikom od siromatva, niskokvali kovani radnici su i pod veim rizikom sukoba sa zakonom. Prema istraivanjima Komisije za obrazovanje SAD, tri od etiri prijestupnika u dravnom zatvoru, odnosno oko 59% zatvorenika federalnog zatvora i 69% zatvorenika po pojedinim dravama, svojevremeno su napustili srednju kolu.2 Ovo je posebno vidljivo kod mlae populacije, gdje izostanak iz redovnog obrazovno-odgojnog procesa esto vodi delinkvenciji. Adolescencija je razdoblje u kojemu dio mlade populacije pone naginjati delinkvenciji, a tom vidu ponaanja posebno su skloni adolescenti koji su slabijega kolskog postignua. Obzirom na porast maloljetnike delinkvencije u Bosni i Hercegovini, strateka odluka o poticanju kolovanja i zavravanja srednjeg obrazovanja se namee kao nezaobilazan imperativ.

Ova pitanja su prepoznata i u zemljama Evropske unije, te su obrazovne politike fokusirane na poticanje to dueg, kvalitetnijeg i sadrajnijeg obrazovanja. Dodatni argument u prilog uvoenju mjera za postizanje vie stope svrenih srednjokolaca, jeste i aktuelna politika zemalja Evropske unije koja podstie razvoj baziran na znanju. Jasno je da razvoj jedne drave, pogotovo male drave poput Bosne i Hercegovine, treba da se bazira na znanju i ljudskim kapcitetima, a manje na mega-projektima, velikim industrijama, itd.

S ciljem doprinosa pravilnom opredjeljenju nadlenih institucija i ustanova u BiH, te strune i najire javnosti na ovu temu, Centri civilnih inicijativa (CCI), u saradnji s resornim ministarstvima i drugim insitucijama u BiH, u drugoj polovini 2009. godine, sproveli su sveobuhvatnu analizu veine faktora koji determiniraju prosuivanje o opravdanosti i izvodivosti obaveznog srednjokolskog obrazovanja u BiH. Najvaniji elementi rezultata te analize nalaze na stranicama koje slijede, pri emu treba uzeti u obzir svu sloenost ambijenta u kojem se istraivanje sprovodilo, disharmoninost, nekomplementarnost i reduciranost obrazovnih (pod)sistema i prakse u BiH, manjak relevantnih podataka, te nemogunost integralnog i jednoobraznog tretiranja istih kroz analizu.

Analiza koja slijedi ukljuuje pojedinanu analizu vertikalne i horizontalne strukture obrazovnog sistema u BiH, tanije elaborira legislativu i praksu svakog kantona u FBiH, kao i entitetske obrazovne politike, te stanje u Brko Distriktu. Takoer, studija nudi komparativni prikaz sa trendovima i politikama u zemljama EU. Kroz studiju su predstavljeni i podaci o upisu i zavravanju srednje kole, vladanju i uspjehu uenika,

2 The Progress of Education Reform 2007 - Dropout Prevention, Education Commission of the States (2007).

13

infrastrukturi i kapacitetima kola, obezbjeivanju besplatnog prijeevoza i udbenika za uenike, ukljuivanju roditelja u obrazovni sistem i profesionalnu orijentaciju. Na kraju, kroz zakljuke i preporuke, predloene su varijante i mogui mehanizmi podizanja uea srednjokolskog obrazovanja u obrazovnoj strukturi stanovnitva, pa i samog obrazovanja na vii nivo.

Namjera autora, saradnika i izdavaa ove studije primarno jeste otvaranje utemeljenog i konstruktivnog dijaloga koji bi trebao dovesti do pribliavanja ili harmoniziranja domaeg obrazovnog sistema s pandanima u zemljama EU. Sve eventualne kritike zbog greaka, nedostataka, pogrenih navoda ili zakljuaka, plod su ogranienih resursa, vremena i pionirskog istraivakog zadatka, te ih unaprijed prihvatamo.

15

3. METODOLOGIJA

Istraivanje za potrebe ove studije provedeno je u Bosni i Hercegovini od septembra do decembra 2009. godine. Metodologija istraivanja je ukljuivala multimetodski pristup s dominantnom upotrebom metoda analize sadraja, te komparativne analize i intervjua.

Tokom trajanja istraivanja nadlena ministarstva/odjeli bili su u potpunosti

involvirani, te su u velikoj mjeri doprinjeli sadrajnijoj slici osiguravanjem veine dostupnih podataka koji su predstavljeni u ovoj analizi. Slubenici u ministarstvima su, kroz proces konsultacija, imali priliku da daju vlastite komentare na radne materijale studije. Statistiki zavod FBiH i Statistiki zavod RS su izali u susret naporima da analiza sadri to detaljnije informacije, te su obezbjedili veinu predstavljenih statistikih pokazatelja.

Ministarstvo obrazovanja Kantona Sarajevo, te Ministarstvo obrazovanja Zeniko-dobojskog kantona su neovisno o ovoj analizi napravili vlastite elaborate o uslovima i obezbjeenju pretpostavki za uvoenje obaveznog srednjeg obrazovanja, koji su bili od velike koristi i prilikom ovog istraivakog poduhvata. Zbog potrebe da se predstave razliiti pristupi tretiranju ove teme, dijelovi tih eleborata su iskoriteni u ovoj studiji.

Ministarstvo prosvjete i kulture RS, te Minsitarstvo obrazovanja Kantona 10 nisu dostavili znaajan dio traenih podataka, te su informacije koje se odnose na ove dijelove obrazovnog sistema Bosne i Hercegovine obezbjeene putem desk analize.

Redoslijed predstavljanja stanja unutar kantona ne prati administrativni redoslijed, jer je namjera autora bila komparativni prikaz poeti i zavriti kantonima koji su ve napravili odreene analize i/ili iskorake u pravcu produenja trajanja obaveznog obrazovanja, a to su Kanton Sarajevo i Zeniko dobojski kanton.

Ogranienja ove studije ogledaju se u nedostatku uni ciranih podataka za svaki kanton/upaniju/entitet posebno. U zavisnosti od mjere u kojoj su ministarstva i bliske institucije obezbjedili podatke, dotle je analiza za te instance i detaljna.

Istovremeno, zbog nedostatka detaljnih informacija o nansijskim tokovima, novane projekcije u ovoj analizi su veoma okvirne i navedene su samo kako bi dale elementarni okvir sredstava neophodnih za sprovoenje preporuka u praksu. Za jasnu predstavu o tanim nansijskim iznosima bilo bi neophodno uraditi krajnje detaljnu analizu, za svaki od nivoa i speci nih sluajeva, to nije zadatak ove studije.

17

4. OBAVEZNO OBRAZOVANJE U EVROPSKIM ZEMLJAMA

Obavezno kolovanje u zemljama EU ima prosjeno istu duinu. Meutim, sam proces obrazovanja poinje u razliitim starosnim dobima djece. U vie od pola zemalja EU, predkolsko obrazovanje poinje od 4 pa i 3 godine ivota. U nekim zemljama, poput Francuske, dijela Belgije i Velike Britanije, predkolsko obrazovanje je mogue zapoeti i od 2 odnosno 2,5 godine starosti. Istovremeno u drugim zemljama, poput, Slovenije, vedske i Norveke, obrazovanje djece poinje kada napune 5, odnosno 6 godina starosti. Pohaanje predkolskog obrazovanja je dobrovoljno i roditelji mogu birati da li e djecu ukljuiti u njega ili ne.

Obavezno kolovanje veinom poinje u dobi od 5, odnosno 6 godina upisom u osnovnu kolu mada je, npr. u Poljskoj, obavezno i predkolsko obrazovanje. U Irskoj i Holandiji ne postoji odvojen sistem predkolskog obrazovanja, ve djeca mogu u dobi od 4 godine krenuti u kolu za najmlae. U Maarskoj se petogodinje dijete mora ukljuiti u aktivnosti koje ga pripremaju za upis u kolu. U dvije nordijske zemlje, Finskoj i vedskoj, dijete je obavezno sa kolovanjem krenuti od 7 godina starosti.

U veini zemalja obavezno kolovanje traje najmanje 10 godina, odnosno dok djete ne napuni 15-16 godina starosti. Meutim u nekim zemljama, poput Luksembruga, Malte ili Velike Britanije, traje 11 godina, u Holandiji 12, dok u Maarskoj traje 13 godina.

Sistemi obrazovanja su generalno jednaki za svu djecu do kraja nie srednje kole (to bi u komparaciji sa sistemom u BiH bio kraj osnovne kole). U 10 zemalja EU obavezno obrazovanje je obezbjeeno kroz jednu kolu bez prelaska u drugu kolu (tj. bez postojanja osnovne i srednje kole) i to u Turskoj do 14 godina, u ekoj, Portugalu, Sloveniji i Slovakoj do 15 godina i u Nordijskim zemljama i Estoniji do 16 godina starosti. U nekim zemljama, roditelji moraju izabrati, ili u suprotnom, kolsko osoblje de nira smjer kolovanja na poetku nie srednje kole. Prema starosti djece to je period kada djeca pune 10 godina u Njemakoj i Austriji, 11-12 u Holandiji i 12 u Luksembrugu.

U ekoj Republici, Latviji, Maarskoj i Slovakoj obavezno kolovanje je organizirano kroz kontinuiran sistem bez prelaska u drugu kolu ili program do 14-15 godina starosti djeteta. U Holandiji i Italiji uenici do 18. godine ne mogu napustiti kolovanje dok ne dobiju diplomu o osnovnom obrazovnom nivou. Ova mjera koja je donesena 2007. godine, zamjenska je mjera za vanredno obavezno kolovanje.

Broj uenika u razredima, varira ali se kree od 10 do 15 po nastavniku. Odnosno taj broj je vei, obzirom da su djeca s posebnim potrebama ukljuena u redovno kolovanje. Broj uenika u razredu u obaveznom kolovanju u prosjeku je 23, od 20 u Norvekoj do 29 u Velikoj Britaniji.

Preko 78% mladih ljudi u zemljama Evropske unije je zavrilo viu srednju kolu. U ekoj, Poljskoj, Sloveniji i Slovakoj ovaj omjer dostie i 90%. Samo su Malta, Portugal, Island i Turska zabiljeile ovaj indikator manji od 60% (s tim da dvije potonje drave i nisu lanice EU).

Meutim, prije nego donesemo zakljuak, vano je dodati da veina mladih ljudi u Evropi ima barem diplomu vie srednje kole.

U nastavku je pregled stanja u vezi s obaveznim obrazovanjem u evropskim zemljama, te presjek stanja zavravanja vie srednje kole u svakoj od zemalja.

18

Pregled obaveznog obrazovanja u evropskim zemljama 2009/10

Redovno obavezno obrazovanje

Obavezno obrazovanje koje se moe vanredno zavravati

Trajanje obaveznog srednjeg obrazovanja

Poetak - godine starosti djeteta

Zavretak - godine starosti djeteta

Zavretak- godine starosti djeteta

BE fr 6 15 18 9

BE de 6 15 18 9

BE nl 6 15 18 9

BG 7 16 na 9

CZ 6 15 na 9

DK 6 16 na 10

DE (veina saveznih drava) 6 15 18 9

DE (nekoliko saveznih drava ) 6 16 19 10

EE 7 16 na 9

IE 6 16 na 10

EL 5 15 na 10

ES 6 16 na 10

FR 6 16 na 10

IT 6 16 na 10

CY 4 godine i 8 mjeseci

15 na 10 godina i 4 mjeseca

LV 5 16 na 11

LT 7 16 na 9

LU 4 15 na 11

HU 5 18 na 13

MT 5 16 na 11

NL 5 18 na 13

AT 6 15 na 9

PL 6 16 18 10

PT 6 15 na 9

RO 6 16 na 10

SI 6 15 na 9

SK 6 16 na 10

FI 7 16 na 9

SE 7 16 na 9

UK-ENG/WLS 5 16 na 11

UK-NIR 4 16 na 12

UK-SC 5 16 na 11

IS 6 16 na 10

LI 6 15 na 9

NO 6 16 na 10

TR 6 14 na 8

19

Zavravanje vie srednje kole u evropskim zemljama, 2007.

21

5. OBRAZOVNI SISTEM U BIH

Obrazovni sistem je u Bosni i Hercegovini je izuzetno sloen, decentraliziran, nerjetko nekomplementaran, s odsustvom adekvatne vertikalne i horizontalne odgovornosti i koordinacije. Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine, kao najvia resorna instanca, je organ uprave koji je, izmeu ostalog, nadlean i za obrazovanje na nivou Bosne i Hercegovine. Njegova nadlenost je regulirana Zakonom o ministarstvima i drugim organima uprave Bosne i Hercegovine. Mada Minsitarstvo civilnih poslova koordinira, obrazovanje je u nadlenosti kantona/upanija na nivou Federacije BiH, iako postoji, takoer koordinativno Federalno ministarstvo obrazoavanja, odnosno na nivou entiteta u Republici Srpskoj te u Brkom.

U FBiH svaki od 10 kantona ima svoj zakon o predkolskom, osnovnom i

srednjem obrazovanju, a kantoni u kojima postoje univerziteti imaju i svoje zakone o visokom obrazovanju. U RS svi nivoi obrazovanja su pravno regulirani entitetskim zakonodavstvom. Distrikt Brko, kao posebna organizaciona jedinica u BiH, ima svoje zakone koji reguliraju svaki od etiri nivoa obrazovanja. U BiH, dakle, ima vie od trideset zakona raznih nivoa koji ureuju ovu oblast. Ovakav decentraliziran sistem onemoguava jednoobrazan pristup obrazovnim politikama, pojaava razlike u razvoju ljudskih potencijala u razliitim dijelovima Bosne i Hercegovine, te generira niz problema u hijerarhiji nadlenosti, odgovornosti i koordinacije.

U RS je Ministarstvo prosvjete odgovorno za praenje, planiranje i izvrenje

obrazovne politike. U FBiH tu ulogu imaju kantonalna ministarstva obrazovanja i Federalno ministarstvo obrazovanja. Federalno ministarstvo obrazovanja uglavnom obavlja poslove koordinacije izmeu kantonalnih institucija, te djelimino uestvuje u predlaganju okvirnih politika i aktivnosti. Dravna Agencija za predkolsko, osnovno i srednje obrazovanje i Koordinacioni odbor za visoko obrazovanje imaju funkciju da olakaju neophodno formuliranje koherentnog okvira politike obrazovanja.

Pravila i propisi za planiranje nansiranja u osnovnom i srednjem obrazovanju

slini su u FBiH i RS, a baziraju se na principima javnog nansiranja. Nijedan entitet ne izdvaja dovoljna sredstva za obrazovanje, posebno u smislu investiranja. Ona se uglavnom troe na plate i naknade zaposlenih u obrazovanju, a samo mali iznos za tekue operativne trokove i odravanje, pri emu se esto ova stavka u potpunosti troi na podmirivanje naknada za komunalne usluge. Nedostatak sredstava uzrokuje propadanje kolskih objekata, odsustvo modernizacije i podizanja odgojno - obrazovnog procesa na vii nivo. Kapitalne investicije se nansiraju uglavnom iz donacija. Odrivost sadanjeg naina nansiranja ugroena je ubrzanim opadanjem budetskih prihoda entiteta i smanjenjem meunarodne pomoi.

Iako sredstva za obrazovnu djelatnost nisu dovoljna, ukupna izdvajanja iz GDP-a

BiH za obrazovanje su znatno iznad prosjeka ostalih evropskih zemalja (EU i CEE). Nivo izdvojenih budetskih sredstava u oba entiteta, iako visok kao udio u GDP-u, nedovoljan je za nansiranje kvalitetnog obrazovanja. Standardi nansiranja obrazovanja, a kao posljedica toga i budetska izdvajanja za obrazovanje, nisu ujednaeni na nivou entiteta i kantona. Isto tako, reforma obrazovanja zahtijeva ujednaavanje potronje za obrazovanje u oba entiteta.

Ukupan udio potronje na obrazovanje u GDP-u BiH je 6,4 %, i u cjelini je daleko

iznad prosjeka ostalih evropskih zemalja (EU i CEE), pa se ini neloginim da je nansijski poloaj obrazovanja lo, i da se esto ne mogu pokriti ni osnovne aktivnosti. Meutim, GDP u BiH je izrazito nizak, a obrazovanje neracionalno organizirano, proizvodi velike

22

tekue trokove, te je optereeno mnogobrojnim problemima koji generiraju odsustvo racionalizacije u poslovanju.

Osnovne karakteristike stanja u obrazovnom sektoru u BiH, odnosno kljuni

negativni trendovi, mogu se sumirati slijedeim tezama:

veliki broj zakona koji reguliraju sektor obrazovanja;

visok stepen politizacije koji je prisutan u obrazovnom sistemu, kako u upravljanju tako i kroz nastavne programe;

visoko nominalno uee sredstava za obrazovanje u GDP-u, ali i pored toga nedovoljan nivo nansijskih sredstava za kvalitetno obrazovanje;

potpuno zanemaren nauno-istraivaki rad kao dio obrazovnog procesa (ne postoji zakonski okvir koji regulira ovaj vaan dio obrazovnog procesa);

nepostojanje adekvatnih obrazovnih standarda;

nastavni planovi i programi nisu usklaeni s praksom zemalja Evropske unije; zastarjela oprema, manjak obuenog kadra, itd.

23

6. SREDNJE OBARAZOVANJE U BiH

Zakonskim okvirima o srednjem obrazovanju u svim kantonima/upanijama u Federaciji Bosne i Hercegovine, Republici Srpskoj i u Brko Distriktu regulira se, nakon zavrene osnovne kole, srednje obrazovanje uenika normalnog psihikog i tjelesnog razvoja, uenika sa posebnim potrebama u psihikom i tjelesnom razvoju, dopunsko obrazovanje odraslih i struno usavravanje koje se ostvaruje u ustanovama srednjeg obrazovanja.

Srednja kola je javna ili privatna kola koja prua obrazovanje uenicima koji su zavrili osnovno obrazovanje i moe da ukljuuje:

- gimnaziju,- srednju vjersku kolu,- srednju umjetniku kolu,- srednju tehniku i srodnu kolu,- srednju strunu kolu,- srednju kolu za uenike/uenice sa specijalnim potrebama u obrazovanju,- srednjokolski centar sastavljen od dvije ili vie vrsta kola iz prethodnih alineja u

svojstvu jednog pravnog lica, u skladu sa potrebama lokalne zajednice.

Neke od propozicija zakonskih okvira na nivou Bosne i Hercegovine de niraju slijedee:

- kola ima status pravnog lica i upisuje se u registre u skladu sa zakonom. - U srednjem obrazovanju zabranjuje se svaka vrsta diskriminacije po osnovu spola,

rasne, vjerske ili etnike pripadnosti. - Pohaanje srednje kole nije obavezno i srednjokolsko obrazovanje u javnim

ustanovama je besplatno.- kolovanje redovnih uenika traje tri, etiri ili pet godina, nakon ega se stjee

srednja struna sprema. - Struna zvanja i zanimanja srednje strune spreme utvruju se nastavnim planovima

i programima srednje kole.- U strunoj koli mogu se realizirati i odgovarajui programi strunog obrazovanja

I i II stepena strune spreme, kao i struno osposobljavanje putem kurseva. - Stjecanjem obrazovanja I i II stepena ne stjee se srednja struna sprema. - U srednjoj koli, osim realizacije programa opeobrazovnog i odgovarajueg strunog

dijela, mogu se realizirati i programi dopunskog obrazovanja odraslih i strunog usavravanja.

- U srednjoj koli mogu se realizirati i programi prekvali kacije i programi permanentnog obrazovanja uenje u toku cijelog radnog vijeka.

- Nastava u koli se izvodi na zvaninim jezicima konstitutivnih naroda Bosne i Hercegovine, koji se imenuju jednim od tri naziva: bosanski, hrvatski i srpski jezik.

- Koriste se oba zvanina pisma Bosne i Hercegovine (latinica i irilica) a, u zavisnosti od potreba uenika, u upotrebi je i znakovno pismo.

- Nastava iz maternjeg jezika moe se odvijati u razredu, zasebnom razredu, grupi ili pojedinano.

- Nastava moe biti organizirana u matinoj koli ili za vie kola ili za nivo Kantona na za to podesnom mjestu.

- Za upis u srednju kolu mogu konkurisati uenici koji su uspjeno zavrili osnovno obrazovanje.

- Upis se vri na osnovu Javnog konkursa, Kriterija koje utvruje predmetna vlada entiteta/ kantona na prijedlog ministra, prijemnog ispita i na osnovu uspjeha postignutog u osnovnoj koli.

- Na zavretku obrazovanja u gimnazijama, umjetnikim kolama, tehnikim i srodnim

24

kolama polae se matura po nastavnom planu i programu za svaku vrstu kole. - Na zavretku obrazovanja u strunoj koli za III stepen strune spreme, polae se

zavrni ispit s praktinim radom.- Uenici koji zavre gimnaziju, srednju tehniku i srodnu kolu, umjetniku kolu i

vjersku kolu stiu prava za rad i nastavak kolovanja. - Uenici koji zavre strunu kolu stiu prava za rad. - Uenici sa zavrenom strunom kolom mogu se upisati na visokokolsku ustanovu

pod uslov prosvjete, znanosti, kulture i porta om da steknu dopunsko obrazovanje u odgovarajuoj srednjoj koli, po programu koji utvruje ministar.

- U tehnikim i srodnim kolama i strunim kolama koje ispunjavaju posebne uslove mogu se dalje vanredno obrazovati za V stepen kvali cirani radnici za zvanje majstora, specijaliste, instruktora i poslovoe, uz obavezno pohaanje nastave u trajanju od najmanje jedne godine.

- Pravo na obrazovanje za V stepen strune spreme imaju polaznici koji su zavrili III ili IV stepen strune spreme i imaju najmanje dvije godine prakse u struci.

- itd.

OBRAZOVNI SISTEM U BOSNI I HERCEGOVINI3

3 Elaborat o uslovima i obezbjeenju pretpostavki za uvoenje obaveznog srednjeg obrazovanja u tra-janju od dvije godine, Kanton Sarajevo, 2009.

25

7. OCJENA STANJA U SREDNJEM OBRAZOVANJU

Nema pouzdanih podataka o obrazovnoj strukturi stanovnitva u Bosni i Hercegovini. Prema rezultatima Ankete o potronji domainstva u BiH4, bez kole je 8,7% stanovnika BiH. Samo osnovnu kolu zavrilo je 34,9% stanovnika, srednju kolu je zavrilo 49,7% stanovnika, vie obrazovanje posjeduje 5,1% stanovnika, visoko obrazovanje ima 4,3% stanovnika5. Prema podacima Ankete MICS6 u predkolski odgoj i obrazovanje ukljueno je 9% populacije, a neto stopa upisa djece u osnovno obrazovanje u BiH iznosi 97,2%.

Prema raspoloivim statistikim podacima, danas u prosjeku gotovo 96% uenika koji zavravaju osnovnu kolu na teritoriji Bosne i Hercegovine upisuje srednju kolu. Okvirni statistiki podaci govore da njih oko 80% zavrava srednju kolu i stie odgovarajue struno zvanje, odnosno zanimanje7. Najvie uenika odustaje od redovnog kolovanja, ili kolovanja uopte, nakon prvog razreda8.

Prema nekim izvorima, u BiH oko 15% uenika naputa srednje obrazovanje u toku ili nakon prve godine, odnosno 20% onih koji naputaju srednje obrazovanje u toku prve dvije godine9.

Prilikom analize opadanja upisa broja srednjokolaca potrebno je uzeti u obzir i opadanje nataliteta u Bosni i Hercegovini. U razdoblju 1997.-2005. godina, stopa nataliteta u Bosni i Hercegovini se smanjila za 43,3%. U 2005. godini zabiljeen je prirodni prirataj od svega 225 novih stanovnika. U svim kantonima u Federacije BiH zabiljeen je u posljednjih godinu dana osjetan pad prirodnog prirataja, a pojedini kantoni ve kontinuirano due vremena biljee pad prirodnog prirataja. Pojedini kantoni: Posavski, Bosansko-podrinjski, Hercegovako-neretvanski i Kanton 10 biljee negativan prirataj kontinuirano. U Republici Srpskoj situacija je jo negativnija.

Razlike u zavravanju srednje kole su primjetne od kantona do kantona, odnosno od eniteta do eniteta, te ih je potrebno pojedinano analizirati to e biti prezentirano u narednim poglavljima.

4 UNDP, 2004. 5 Strateki pravci razvoja obrazovanja u Bosni i Hercegovini sa planom implementacije 2008 2015, Vijee ministara Bosne i Hercegovine, 2008. 6 UNDP, 2006. 7 Elaborat o uslovima i obezbjeenju pretpostavki za uvoenja obaveznog srednjeg obrazovanja u tra-janju od dvije godine, Kanton Sarajevo, 2009.8 Ibid.9 Ibid.

26

7.1. FEDERACIJA BIH

7.1.1. KANTON SARAJEVO

Kanton Sarajevo je samostalno izradio, a zakonodavni organi su usvojili Elaborat o opravdanosti i izvodivosti uvoenja obaveznog srednjeg obrazovanja u ovom kantonu, te emo ovdje prikazati sumirane osnovne nalaze iz tog elaborata. Slijedee informacije su u potpunosti preuzete iz Prijedloga Elaborata o uslovima i obezbjeenju pretpostavki za uvoenja obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine koje je izradilo Ministarstvo obrazovanja i nauke Kantona Sarajevo.

PRAVNI OSNOV

Pravni osnov za donoenje ovog Elaborata sadran je u lanu 12. taka b) i lanu 18. stav 1. taka b) Ustava Kantona Sarajevo (Slubene novine Kantona Sarajevo br. 1/96, 2/96- Ispravka 3/96- Ispravka, 16/97, 14/00, 4/01 i 28/04) kojim je utvreno da je srednje obrazovanje u iskljuivoj nadlenosti Kantona Sarajevo, kao i lan 161a). Zakona o srednjem obrazovanju (Slubene novine Kantona Sarajevo br. 10/04 i 34/07).

ZAKONSKI OKVIR U SREDNJEM OBRAZOVANJU

Zakonom o srednjem obrazovanju10 regulira se, nakon zavrene osnovne kole, srednje obrazovanje uenika normalnog psihikog i tjelesnog razvoja, uenika sa smetnjama u psihikom i tjelesnom razvoju, dopunsko obrazovanje odraslih i struno usavravanje koje se ostvaruje u ustanovama srednjeg obrazovanja.

VRSTE SREDNJIH KOLA

Srednjokolsko obrazovanje se u Kantonu Sarajevo realizira u slijedeim srednjim kolama:

1. Srednje strune kole2. Srednje tehnike i srodne kole3. Gimnazije4. Umjetnike 5. Specijalne

SPECIFINOSTI KANTONA

Infrastruktura informatika oprema Sve osnovne i srednje kole u Kantonu Sarajevu opremljene su raunarskom i

primjerenom programskom opremom. Ministarstvo obrazovanja i nauke u svom Budetu planira i realizira sredstva za obnavljanje raunarske opreme i opremanje kola novim tehnologijama. Ipak analizom zahtjeva naih korisnika, evidentno je da sredstva nisu dovoljna da bi se proces opremanja odvijao u skladu sa potrebama kola i informacionog doba.

Sve osnovne i srednje kole (110 ustanova) u Kantonu Sarajevo posjeduju opremljene laboratorije informatike u skladu sa pedagokim standardima i normativima, ime su stvoreni adekvatni uslovi za izvoenje odgojnog i obrazovnog procesa .

Veina kola ima pristup Intrenetu samo za pojedina radna mjesta, a ne posjeduju Internet mreu kojom bi se uvezali svi raunari u koli, to bi znatno olakalo i unaprijedilo posao, kako rukovodeeg tako i nastavnog osoblja i stvorilo pretpostavke za primjenu 10 Slubene novine Kantona Sarajevo br. 10/04 i 34/07.

27

digitalnih sadraja u pripremi nastavnika i samom izvoenju nastave. Potrebno je planirati obezbjeenje besplatne Internet konekcije za sve kole KS.

U pravcu razvoja informacionog drutva u KS, zavrena je I faza projekta Informatizacija osnovnih i srednjih kola zapoetog 2007. godine. Sve kole KS dobile su besplatno web adresu pod domenom edu.ba (edukacijski sadraji) kako bi kreirale i odravale svoje internet stranice, to veina kola i ini. Takoer je uraen i web portal www.skola.ba, na kojem kole razmjenju informacije i informiraju se o najnovijim dostignuima iz oblasti obrazovanja i informatike. U drugoj fazi projekta 2008. godina, planirano je da sve kole imaju svoju web stranicu koju e redovno aurirati i odravati, ime e se znatno poboljati komunikacija svih aktera u obrazovanju.

PREGLED BUDETA MINISTARSTVA U PERIODU 2002-2007. GODINA

2002 2003 2004 2005 2006 2007

BUDET

od toga:

120.469.000 133.380.452

(10,70)

147.925.758

(22,80)

165.467.806

(37,40)

185.571.500

(54,10)

210.707.400

(74,90)

Osnovno obrazovanje

44.975.000 50.101.542

(11,40)

56.382.692

(25,40)

64.117.338

(42,60)

73.160.200

(62,70)

79.736.600

(77,30)

Srednje obrazovanje

32.931.000 38.355.169

(16,50)

41.296.729

(25,40)

44.235.265

(34,30)

50.427.300

(53,20)

53.561.500

(62,70)

Visoko obrazovanje

34.242.000 36.252.000

(5,90)

37.900.000

(10,70)

39.984.000

(16,80)

43.511.000

(27,10)

53.950.000

(57,60)

Ustanove nauke

2.018.000 2.106.000

(4,40)

2.340.600

(16,00)

2.578.000

(27,80)

2.700.000

(33,80)

3.400.000

(68,50)

Organ uprave sa tekuim grantovima i kapitalnim izdacima

6.303.000 6.565.741

(4,20)

10.005.737

(58,70)

14.553.203

(130,90)

15.773.000

(150,30)

20.059.300

(218,30)

28

KAPITALNA ULAGANJA U OBRAZOVANJE

GODINA

OPIS 2005 2006 2007 2008

Izgradnja, rekonstrukcija i opremanje objekata javnih ustanova iz nadlenosti Ministarstva

5.068.412 4.296.442 7.639.300 14.200.000

PODACI O PLAAMA NASTAVNIKA

Godina

Osnovica za isplatu plaa

KM

MJESENA NETO PLAA PROFESORA

KM

Osnovne koleSrednje

kole

Visokokolske

ustanove

2008. 104 936,00-1040,00 936,00-1040,00Asistenti 884,00-1144,00

Profesori 1248,00-1664,00

ZAVRAVANJE SREDNJE KOLE

Kanton Sarajevo / Kategorija 2005 2006 2007

Broj djece koja nisu/jesu upisala 1 srednje 549 575 204

Broj djece koja nisu zavrila 3 stepen od ukupnog broja upisanih 434 351 249

Broj djece koja nisu zavrila 4 razreda srednje od ukupnog broja upisanih za tu generaciju

1607 1598 1350

OBAVEZNO SREDNJE OBRAZOVANJEU TRAJANJU OD DVIJE GODINE

S ciljem to preciznije elaboracije ovog podruja alternativno dajemo podatke o broju uenika koji e upisati srednju kolu u kolskim godinama kako slijedi:

2010/2011 planirani broj uenika u prvom razredu srednje kole 5.5002010/2011 planirani broj uenika u drugom razredu srednje kole 5.0002010/2011 planirani broj uenika u treem razredu srednje kole 3.500

29

Ukoliko se obavezno srednje obrazovanje u trajanju od dvije godine uvede od kolske 2010/2011 godine bit e potrebno obezbijediti dodatna nansijska sredstva kako slijedi:

Uzimajui u obzir podatak da oko 7% uenika u srednjim kolama Kantona Sarajevo naputa srednje obrazovanje u toku ili nakon prve, a 3% u toku ili nakon druge godine, u sluaju uvoenja obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine, za nansiranje osnovne djelatnosti srednjeg obrazovanja bilo bi neophodno poveati budet za cca 450.000 KM.

Prijevoz uenika a) U sluaju uvoenja obaveznog srednjeg obrazovanja od dvije godine budet za

nansiranje trokova prijevoza trebalo bi uveati za cca 853.000 KM pod uslovom da dobavlja i dalje subvenbcionira 40% cijene pretplatne karte.

b) Ukoliko bi Ministarstvo obrazovanja moralo subvencionirati ukupne trokove prijevoza (dakle ako dobavlja ne subvencionira dosadanjih 40% cijene pretplatne karte), zbog uvoenja obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine, sredstva za trokove prijevoza trebalo bi uveati za cca 1,990.000 KM

Besplatni udbenici Analogno rjeenju koje je za ovo podruje de nisano Zakonom o osnovnom odgoju

i obrazovanju u kome je utvreno da je osnovno obrazovanje obavezno i besplatno, ukljuujui i besplatan pristup udbenicima, uvoenjem obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine bilo bi obavezno logino pitanje besplatnih udbenika rijeiti na isti nain.

a) ukoliko bi se svim uenicima u segmentu obaveznog obrazovanja (prvi razred 5.500 uenika, drugi razred 5.000 uenika) obezbijedili besplatni udbenici potrebno je izdvojiti sredstva u iznosu od 2,100.000 KM

b) ukoliko bi se besplatni udbenici obezbijedili samo za uenike prvog i drugog razreda srednje kole u stanju socijalne potrebe (cca 1.050 uenika), bilo bi potrebno obezbijediti sredstva u iznosu od 210.000 KM.

Profesionalna orijentacijaZa nansiranje izrade/dorade i implementacije projekta profesionalne orijentacije

( nansiranje tima/timova za profesionalnu orijentaciju) neophodno je obezbijediti sredstva u iznosu od cca 25.000 KM

Izrada novih nastavnih programa za I i II stepen strune spreme, odnosno osposobljenosti za odreene poslove

U vezi sa uvoenjem obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine potrebno je za izradu/doradu novih nastavnih programa za I i II razred srednje kole obezbijediti sredstva u iznosu od cca 25.000 KM

Ukupno za 2010. godinu (u zavisnosti od opredjeljenja datih alternativno) izmeu 1.563.000 i 4.590.000 KM

ZAKLJUAK

Sve navedeno opredijelilo je Ministarstvo obrazovanja i nauke Kantona Sarajevo da za poetak otvori pitanje prelaska na obavezno srednje obrazovanje i utvrdi javni interes u tom pravcu, a ipak ostavi dovoljno vremena da se na sva postavljena pitanja kvalitetno i argumentovano odgovori.

Posebno treba istai injenicu da je Okvirnim zakonom o predkolskom odgoju i obrazovanju u BiH utvreno obavezno pohaanje predkolske ustanove za svu djecu godinu dana pred polazak u osnovnu kolu. Usklaujui kantonalni zakon sa okvirnim, u prijedlogu Zakona o predkolskom

30

odgoju i obrazovanju u Kantonu Sarajevo predvieno je uvoenje obaveznog predkolskog odgoja i obrazovanja od kolske 2009/2010. godine, to e zahtijevati dosta pripremnih aktivnosti i znaajna nansijska sredstva (obnova obdanita, nova upoljavanja, NPiP i drugo).

Na prijedlog Ministarstva, Skuptina Kantona Sarajevo utvrdila je slijedee javne politke:

Odluku o utvrivanju javnog interesa za uvoenje obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine.

Odluku da je obavezno srednje obrazovanje u trajanju od dvije godine za sve uenike do navrene njihove osamnaeste godine ivota.

Odluku da obavezno srednje obrazovanje u trajanju od dvije godine zapone od kolske 2010/2011. godine.

Odluku kojom se obavezuje Ministarstvo obrazovanja i nauke da u saradnji sa srednjim kolama i relevantnom obrazovnom i drugom infrastrukturom uradi odgovarajue programe za sticanje odgovarajueg zanimanja I i II stepena za uenike koji iz odreenih razloga ne mogu zavriti srednju kolu u trajanju od tri odnosno etiri godine, to podrazumijeva i de nisanje nove obrazovne nomenklature zanimanja za I i II stepen sloenosti na nivou BiH.

31

7.1.2. ZAPADNO-HERCEGOVAKA UPANIJA

ZAKONSKI OKVIR U SREDNJEM OBRAZOVANJU

Ministarstvo prosvjete, znanosti, kulture i porta upanije Zapadno-hercegovake11 obavlja upravne, strune i druge poslove, koji se, izmeu ostalog, odnose na: predkolsko, osnovno, srednje i visoko obrazovanje; pedagoke standarde i normative; udbeniku literaturu; struno obrazovanje i usavravanje nastavnika; donoenje nastavnih planova i programa za osnovno i srednje obrazovanje; sudjelovanje u donoenju nastavnih planova i programa za visoko obrazovanje; inspekcijski nadzor u ovom podruju; nauku; nauno-istraivaki rad na unaprjeenju odgojno-obrazovnog rada; aki i studentski standard; zatitu i koritenje kulturno-historisjkog i prirodnog naslijea; muzejsku, arhivsku i pozorinu, muziku, lmsku, izdavaku i bibliotekarsku djelatnost; razvoj sporta; tehnike i tjelesne kulture; prometnu edukaciju, itd.

U podruju predkolskog, osnovnog i srednjeg obrazovanja situacija je drugaija. Praenje kvalitete obrazovanja i podrka njegovom razvoju ostvaruje se kroz rad Ministarstva prosvjete, znanosti, kulture i porta upanije Zapadno-hercegovake i nadlene Agencije za predkolsko osnovno i srednje obrazovanje, koja je nadlena za uspostavu standarda znanja i ocjenjivanja, razvoj zajednikog jezgra nastavnih planova i programa i obavljanje drugih poslova propisanih zakonom.

Provodei neposredno srednjokolsku obrazovnu politiku Ministarstvo prosvjete,

znanosti, kulture i porta upanije Zapadno-hercegovake izmeu ostalih, primarno, koristi Zakon o srednjem kolstvu12.

VRSTE SREDNJIH KOLA

Srednjokolsko obrazovanje se u Zapadnohercegovakoj upaniji realizira u 6 kola, i to:

- Srednje strune kole- Srednje tehnike i srodne kole- Gimnazije- Umjetnike

Uenici mogu nastavu pohaati po slijedeim programima:

1. Program za trei (III) stepen sloenosti (zanimanje) obrazovanja u trogodinjem trajanju

2. Progam za etvrti (IV) stepena sloenosti (zvanje) u etvorogodinjem trajanju

NASTAVNI KAPACITETI

U srednjim kolama u 2007./2008. godini bio je zaposlen 33113 nastavnik. S jedne strane, to ukazuje na mogue postizanje odgovarajueg kvaliteta nastave s relativno malim brojem uenika po nastavniku, ali, s druge strane, ukazuje na visok nivo trokova u obrazovanju. Broj nastavnika koji nemaju odgovarajuu kvali kaciju stalno opada. Jo uvijek nedostaju uitelji i nastavnici matematike, zike i nekih strunih predmeta14 Broj uenika po nastavniku je 11,07 odnosno 0,08 nastavnika po ueniku.

11 Strategija razvoja odgojno-obrazovnog sustava u upaniji Zapadnohercegovakoj za razdoblje od 2009. do 2015., upanija Zapadnohercegovaka, 2008. 12 Narodne novine upanije Zapadnohercegovake broj:6/04, 8/04, 8/08 i 14/08.13 Strategija razvoja odgojno-obrazovnog sustava u upaniji Zapadno-hercegovakoj za razdoblje od 2009. do 2015., upanija Zapadno-hercegovaka, 2008.14 Ibid.

32

ORGANIZACIJA SREDNJEG OBRAZOVANJA

Sistem upravljanja u obrazovanju u upaniji Zapadno-hercegovakoj podrazumijeva dva podsustava, i to15:

- upravljanje organizacijom obrazovnog procesa s nansijskog, zakonskog i administrativnog aspekta i

- upravljanje kvalitetom, to se odnosi na sadraje nastave, metode rada, evaluaciju uenikih postignua i dr.

SPECIFINOSTI KANTONA16

Strategija razvoja odgojno-obrazovnog sustava u upaniji Zapadno-hercegovakoj za period od 2009. do 2015. godine prepoznala je vanost nastavka srednjeg obrazovanja te ga s tim ciljem i potencira u slijedeim takama:

(2) Provodit e se trajni i razliiti oblici savjetovanja i usmjerivanja uenika/ca. (3) Poticat e se eksibilnost srednjeg obrazovanja razvijanjem tzv. prijelaznih ili

premosnih (engl. bridging) programa kako bi se omoguilo uenicima/ama prijelaz iz strunih kola u gimnazije i obratno.

(4) U saradnji sa socijalnim i drugim partnerima, razvit e se sistem praenja i individualnog savjetovanja za sve one koji se nisu upisali u srednju kolu.

(5) Nakon zavretka srednjokolskog obrazovanja, pratit e se napredak prema viim stepenima obrazovanja i tritu rada.

Razvojni ciljevi Strategije u dijelu koji se odnosi na srednje obrazovanje:

Do 2012. godine poveati stopu upisa u srednje kole na 100% uenika/ca koji su zavrili osnovnu kolu.

Do 2010. godine poveati broj uenika/ca u gimnazijskim i umjetnikim program na 42% od ukupnog broja upisanih u srednjokolske programe.

Do 2012. uvesti obavezno srednje obrazovanje. Do 2009. godine svi e nastavnici/ce stei osnovni nivo informatikih upuenosti Uvesti dravnu maturu kao standardizirani zavrni ispit na kraju srednjokolskog

obrazovanja. Uenici gimnazija e dravnu maturu polagati od 2013. godine, a uenici etverogodinjih strunih i umjetnikih kola od 2014. godine.

Uenicima srednjih kola uiniti dostupnim primjereno kolsko i profesionalno usmjeravanje i savjetovanje.

Promjena strunog obrazovanja kako bi postalo manje specijalizirano i prilagodljivo potrebama polaznika i trita rada.

Prilagodba pro la i programa zanimanja prema tritu rada, socijalnim i privrednim potrebama, moderniziranje sadraja i metoda strunog obrazovanja i osposobljavanja, te osiguravanje mogunosti nastavka obrazovanja nakon zavrene strune kole.

Do 2012. godine smanjiti broj mladih koji odustaju od srednjokolskog obrazovanja, pruanjem usluga savjetovanja, dopunske nastave i prilagodljivih programa, te uenjem u praksi.

Stanje kolskih objekata u upaniji Zapadno-hercegovakoj

Stanje kolskih objekata u upaniji Zapadnohercegovakoj u ovom trenutku nije zadovoljavajue. Veliki broj kolskih objekata graeni su prije trideset i vie godina. Objekti su obnavljani koritenjem kredita i donatorskih sredstava meunarodne zajednice, Republike Hrvatske, dio sredstava je osiguran iz Budeta upanije Zapadno-hercegovake, Budeta Federacije BiH, a dio sredstava iz Budeta opina kao osnivaa kola. Prilikom opremanja kola treba voditi vie rauna kako bi kole bile opremljene 15 Ibid16 Ibid

33

savremenim nastavnim sredstvima. Postoji jo kolskih objekata koji nisu obnovljeni i koje bi trebalo obnoviti to prije. Problem odravanja kolskih objekata, a pogotovo kapitalne izgradnje odgojno-obrazovnih ustanova ne rjeavaju se u potrebnoj mjeri zbog nedostatka nansijskih sredstava.

Uslijed nedostatka prostora, nastava se u veini osnovnih i srednjih kola izvodi

u dvije smjene, dok se u gusto naseljenim podrujima nastava u pojedinim osnovnim kolama izvodi ak i u tri smjene. Ovo ini zapreku razvijanju kola kao mjesta za cjelodnevni boravak i uenje i oteava izvoenje slobodnih aktivnosti u koli, te njenu povezanost s lokalnom zajednicom.

U pogledu kolskih sportskih dvorana i terena, stanje nije u potpunosti

zadovoljavajue, mada veina kolskih objekata ima sportske dvorane i igralita. Sigurno da to negativno utjee na ziki razvoj kolske populacije.

Informacijsko-komunikacijske opremljenosti kola

to se tie savremene informacijsko-komunikacijske opremljenosti kola, stanje je dobro. Svaka kola ima raunar i prikljuak na internet, a veina kola ima kompjuterske uionice sa softverskom podrkom koja se moe koristiti u svakodnevnoj nastavi.

Inspekcijski nadzor

Inspekcijski nadzor nad provoenjem zakona, organizacijom i radom odgojno-obrazovnih ustanova provodi obrazovna inspekcija pri Ministarstvu prosvjete, znanosti, kulture i porta upanije Zapadnohercegovake.

Zbog malog kapaciteta i preklapanja funkcija nadzora, postojee slube obrazovne inspekcije uglavnom obavljaju upravni nadzor.

S toga, status i nadlenosti inspekcije u ovom trenutku nisu u saglasnosti sa zahtjevom da ona bude bitan faktor upravljanja kvalitetom u obrazovanju u upaniji Zapadnohercegovakoj i u Bosni i Hercegovini openito, kao to je to sluaj u velikom broju zemalja u Evropskoj uniji.

Nezaposlenost

Gorui problem u upaniji Zapadnohercegovakoj je nezaposlenost. Ako se analizira struktura nezaposlenih, lako se moe utvrditi da dosta visok postotak njih ne moe nai posao zbog niskog nivoa obrazovanja ili odsustva odgovarajue kvali kacije. Zbog toga je iznimno vano usaglasiti promjene u obrazovanju s promjenama na tritu rada.

Problem kojem e se posebno posvetiti panja odnosi se na rano naputanje obrazovnog sistema. Naime, razmjerno veliki broj mladih ljudi ne polazi srednjokolsko obrazovanje ili ga ne zavrava. Ta je skupina drutveno osjetljiva jer je izloena rizicima siromatva i drutvene iskljuenosti, te usvajanju drutveno neprihvatljivih ponaanja.

PREGLED BUDETA ZA OBRAZOVANJE ZA 2010. GODINU

Prema podacima Ministarstva obrazovanja tokom 2010. planirana su budetska sredstva za tekue i kapitalne izdatke kako slijedi:

- Srednja struna kola iroki Brijeg ukupno u 2010. godini 1 181 400 KM; - Gimnaziju fra Dominika Mandia iroki Brijeg, 1 104 500 KM; - Gimnazija Ljubuki, 721.900 KM; - Srednja kola Antun Branko imi Grude, 931.700 KM; - Gimnazija fra Grge Martia Posuje, 856.100 KM; - Srednja struna kola Ruera Bokovica Ljubuki, 1 291 600 KM; - Srednja struna kola Posuje, 821 000 KM.

34

Ovi trokovi ukljuuju sredstva za tekue izdatke, plae i naknade, doprinose poslodavca, izdatke za materijal i usluge (putni trokovi, izdaci za energiju, izdaci za komunalne usluge, nabavka materijala, izdaci za usluge prijevoza i goriva, unajmljivanje imovine i opreme, izdaci za teku prosvjete, znanosti, kulture i porta e odravanje, izdaci za bankarske usluge, osiguranje i kursne razlike), kapitalni izdaci - nabavka opreme za svaku kolu.

Kompletan iznos budeta za srednje obrazovanje za 2010. godinu za ovaj kanton iznosi 5.616,600 KM.

PODACI O PLAAMA NASTAVNIKA ZA 2009.

Godina Osnovica Koe cijent Mjesena neto plaa prof. u

srednjima kolama (KM)

2009 457,67 3 1373

UPIS I ZAVRAVANJE SREDNJE KOLE

2002/2003

Razred I II III IV UKUPNO

Broj uenika koji su zavrili razred srednje skole 1,007 1,020 920 605 3,552

% zavravanja II razreda u odnosu na I razred 98.21%

% zavravanja III razreda u odnosu na II razred 100.59%

% zavravanja IV razreda u odnosu na III razred 64.46%

2003/2004


Broj uenika koji su zavrili razred srednje skole 1020 989 1,026 593 3,628




35

2004/2005






2005/2006






2006/2007

Razred I II III IV I

Broj uenika koji su zavrili razred srednje kole 1,132 1,073 1,071 624 3,900




2007/2008


Broj uenika koji su zavrili razred srednje kole 1,039 1,115 1,067 728 3,949




2008/2009


Broj uenika koji su upisali raz-red srednje kole 1,044 1,113 1,068 731 3,956

36

Trend zavravanja srednje kole

Godina Broj uenika Procenat Odnos naredne i prethodne godine

2002 /2003 3,552 -

2003/2004 3,628 2.14% Odnos 2003/2004 i 2002/2003

2004/2005 3,736 2.98% Odnos 2004/2005 i 2003/2004

2005/2006 3,786 1.34% Odnos 2005/2006 i 2004/2005

2006/2007 3,900 3.01% Odnos 2006/2007 i 2005/2006

2007/2008 3,949 1.26% Odnos 2007/2008 i 2008/200918

Zavravanje srednje kole 2007/2008 u odnosu na 2002/2003 godinu 11.18%

Prilikom analiziranja trenda treba uzeti u obzir trend opadanja nataliteta17 te nedostatak statistika za 2009/201018 godinu.

ZHZ - Kategorija 2005 2006 2007

Broj djece koja nisu upisala 1 srednje - 123 - 190 - 146

Broj djece koja nisu zavrila 3 stepen od ukupnog broja upisanih - 31 - 56 - 43

Broj djece koja nisu zavrila 4 razreda srednje od ukupnog broja upisanih za tu generaciju - 400 - 402 - 397

U analizi trenda zavravanja srednje kole primjetno je naglo opadanje i rast trenda zavravanja srednje kole tokom 2002/2003 do 2007/2008 godine u Zapadno-hercegovakoj upaniji. Meutim, generalni trend zavravanja srednje kole je pozitivan i prosjek iznosi 2% rasta broja uenika koji zavravaju srednju kolu po godini.

Zavravanje treeg razreda je imalo tendenciju rasta , te je rast primjetan od 64,46% u 2002/2003 godini do 68,51% u 2007/2008 godini. Prilikom ove analize moraju se uzeti u obzir migracije stanovnitva, trogodinji na stavni plan i program u pojedinim kolama te samim tim i zavravanje srednjeg kolovanja.

17 Uzeti u obzir u svim sljedeim analizama u nastavku teksta.18 Zbog nedostatka statistika nije mogue analizirati nastavak trenda.

37

Pregled trenda je dat u slijedeem gra konu:

UPISIVANJE SREDNJE KOLE

2002/2003

8 /I razred II III IV UKUPNO

Uenici koji su zavrili 8 razred 1132

Uenici koji su upisali razred srednje kole 1,046 1,034 951 607 3,638

Procenat upisa u prvi razred srednje kole 90.64%

Uenici koji su zavrili razred srednje kole 1,007 1,020 920 605 3,552

Procenat zavravanja razreda srednje kole 96.27% 98.65% 96.74% 99.67% 97.64%

Procenat upisa u naredni razred srednje kole 100.10% 101.08% 64.67%

2003/2004



Uenici koji su upisali razred srednje kole 1,026 1,008 1,031 595 3,660


Uenici koji su zavrili razred srednje kole 1020 989 1,026 593 3,628



38

2004/2005


Uenici koji su zavsili 8 razred 1227

Uenici koji su upisali razred srednje kole 1,125 1,011 964 659 3,759


Ucenici koji su zavrili razred srednje kole 1,115 1,005 961 655 3,736



2005/2006


Uenici koji su zavrili 8 razred 1,322



Ucenici koji su zavrili razred srednje kole 1,084 1,061 995 646 3,786



2006/2007





Uenici koji su zavrili razred srednje kole 1,115 1,070 1,069 624 3,878



39

2007/2008





Ucenici koji su zavrili razred srednje kole 1,021 1,107 1,061 728 3,917



2008/2009 upisani uenici



Trend upisivanja uenika nakon zavrenog osmog razreda osnovne kole u prvi razred srednje kole ima negativnu vrijednost, odnosno opada. Mada se primjeti periodino rast upisa srednje kole to je ipak neznatno u odnosu na generalno opadanje upisivanja prvog razreda. Trend zavravanja prvog razreda ima bolju vrijednost i kree se u prosijeku oko 98%.

40

Upisivanje djece u trei razred ima pozitivan rast to se vidi na gra konu iznad. Iako je upisivanje djece u etvrti razred mnogo manje nego u druge razrede ipak ima pozitivan rast. Neke od razloga treba traiti u trogodinjem nastavnom planu i programu koje neka djeca zavravaju. Takoer vidljivo je 98%-tno zavravanje etvrtog razreda srednje kole.

NEZAPOSLENOST I SREDNJE OBRAZOVANJE

U nastavku je nekoliko informacija koje govore o odnosu potreba trita radne snage s jedne, i produkcije kadrova kroz srednjokolsko obarzovanje, s druge strane.

Struke koje odmah nakon srednje skole nalaze posao ili nakon kratkog vremena odu s biroa su19:

- III stepen: graevinski radnici, ugostiteljski radnici i mesari.- IV stepen: farmaceutski tehniar i stomatoloki tehniar.

Zanimanje (SSS) koje najdue ostaje na birou, a koja su istovremeno i

najbrojnija: - III stepen: prodavai, bravari, vozai, vodoinstalateri.- IV stepen: maturanti gimnazije, ekonomski tehniar, mainski tehniar,

poljoprivredni tehniar, rudarski tehniar, hemijski tehniar, hemijski laborant.

Osobe sa srednjokolskim kvali kacijama IV stepena ine 26,65%20 od ukupnog broja evidentiranih nezaposlenih. Struka za koju se uenici najvie obrazuju je gimnazija i ekonomski tehniar. Vano je naglasiti da se vie od polovine uenika obrazuje u gimnazijama. Meutim, ova struka se ne pojavljuje na evidneciji nezaposlenih kao najbrojnija.

Osobe sa srednjom srunom spremom III stepen ine 46,76% ukupnog broja nezaposlenih i ine najveu grupu nezaposlenih u ovom kantonui21. Potrebno je naglasiti da polovinu ukupnog broja srednjokolaca III stepena ine prodavai.

19 Sluba za zapoljavanje Zapadanohercegovake upanije, Izvjetaj , 2009.20 Analiza trita rada i srednjeg osbrazovanja, Federalno ministarstvo obrazovanja, 2009.21 Analiza trita rada i srednjeg osbrazovanja, Federalno minisitarstvo obrazovanja, 2009.

41

TROKOVI PRIJEVOZA I TROKOVI ZA UDBENIKE I MATERIJALE

Zbog nedostatka nansijskih sredstava opine nisu u stanju nansirati prijevoz uenika do kole, niti participirati u trokovima smjetaja i ishrane studenata u studentskim domovima.

Trokovi mjesene karte kod javnog prijevoznika su u januaru 2010. godine bile 75 KM za najudaljeniju destinaciju.

Iako je osnovno obrazovanje obvezno i besplatno, roditelji kupuju potrebne udbenike i kolski pribor. Samo uenici od prvog do etvrtog razreda osnovne kole22 i djeca u stanju socijalne potrebe imaju osigurane besplatne udbenike dok radne sveske i kolski pribor kupuju roditelji.

kolske godine 2008./2009. je Ministarstvo nansiralo nabavku udbenika porodica s troje i vie djece u iznosu: 310 818,24 KM za uenike od petog do osmog razreda. Udbenici za srednje kole nisu bili nansirani od strane Ministarstva.

Izdvajanja potrebna za udbenike za prvi razred srednje kole cca 329.93 KM.Izdvajanja potrebna za udbenike za drugi razred srednje kole cca 254,76 KM.

PROFESIONALNA ORIJENTACIJA

U ovom kantonu nije uspostavljena profesionalna orijentacija u osmom razredu osnovne kole, ali je iskazana volja za uspostavljanjem iste uz uee uenika, roditelja i kole.

UKLJUIVANJE RODITELJA U RAD KOLE

Zakonom o osnovnom kolstvu i Zakonom o srednjem kolstvu, te Statutima kola propisana je obaveza formiranja Vijea roditelja. Iz reda Vijea roditelja je i po jedan lan kolskog odbora svake kole. Po potrebi se organiziraju sastanci Vijea roditelja s predstavnicima Ministarstva, ali su roditelji i Vijea roditelja u neposrednom i stalnom kontaktu s direktorima kola. Ministarstvo prosvjete, znanosti, kulture i porta upanije Zapadno - hercegovake ima relativno dobru saradnju s Vijeima roditelja.

Meutim, potrebno je posvetiti vie panje da svi uenici koji upiu srednju kolu istu i zavre. U okviru kantona bi trebalo pronai naina kako potaknuti aktivniji rad Vijea roditelja i za ta vijea zainteresirati apsolutno sve roditelje, a posebno one roditelje ija djeca imaju loije ocjene i vladanje kako bi se na taj nain i roditelji i djeca kroz komunikaciju motivirali da se uenje i vladanje tih uenika popravi. Bilo bi korisno organizirati odreena struna savjetovanja za roditelje u svrhu postizanja cilja da to vei broj djece upie i zavri srednje obrazovanje.

MOGUNOSTI UVOENJA OBAVEZNOG SREDNJEG OBRAZOVANJA

Obzirom na predstavljene podatke, mogue je donijeti okviran presjek potrebnih nansijskih sredstava za uvoenje obaveznog srednjeg obrazovanja u ovom kantonu. Ukoliko se obavezno srednje obrazovanje u trajanju od dvije godine uvede od kolske 2010/2011. godine bit e potrebno obezbijediti dodatna nansijska sredstva kako slijedi:

22 Napomena iz Ministarstva nauke kulture i sporta: uenici sedmog i osmog razreda osnovne kole ne pu-tuju u ista mjesta u osnovne. Ponekad je osnovna kola i srednja kola u koju e uenik ii u istom mjestu, a ponekad je srednja kola ak i duplo udaljenija od osnovne kole u koju uenik takoer putuje autobusom, pa zato podaci o subvencioniranju prijevoza nee moi posluiti da se predvide sredstva za srednje kole u odnosu na sredstva sedmih i osmih razreda osnovne kole.

42

Razlike u budetu koje se odnose na nansiranje osnovne djelatnosti

Uzimajui u obzir podatak da oko 10 -12% uenika u Zapadno-hercegovakoj upaniji ne upisuje srednju kolu te da u srednjim kolama Zapadno-hercegovake upanije oko 1-2% djece naputa srednje obrazovanje u toku ili nakon prve godine, u sluaju uvoenja obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine od kolske 2010/2011. godine, za nansiranje osnovne djelatnosti srednjeg obrazovanja bilo bi neophodno poveati budet za cca 150.000 KM.

Prijevoz uenika

Uvoenjem obaveznog srednjeg kolovanja potrebno je obezbjediti dodatna sredstva za besplatan prijevoz uenika. Trenutno nije praksa da se troak za prijevoz uenika u srednjim kolama obezbjeuje, te takve informacije nisu bile dostupne. Prema projekciji broja uenika te trenutnoj cijeni mjesene karte za javni prijevoz23, za sve uenike za prvi i drugi razred srednje kole iznos za prijevoz uenika je okvirno oko 126,000 KM ukoliko se karta nansira samo za one uenike koji prema analizi naputaju kolu. Odnosno ukupni trokovi prevoza iznose oko 1.260,000 KM ukoliko je besplatan za sve uenike .

Besplatni udbenici

Analogno rjeenju koje je za ovo podruje de nirano Zakonom o osnovnom kolstvu u kome je utvreno da je osnovno obrazovanje obavezno i besplatno, ukljuujui i besplatan pristup udbenicima, uvoenjem obaveznog srednjeg obrazovanja u trajanju od dvije godine bilo bi obavezno logino pitanje besplatnih udbenika rijeiti na isti nain. Meutim, prema raspoloivim informacijama iz Ministarstva obrazovanja Zapadno-hercegovake upanije, do sada nije bila praksa da se obezbjede besplatni udbenici.

Stoga:

a) ukoliko bi se u segmentu obaveznog obrazovanja obezbijedili besplatni udbenici samo za one uenike koji naputaju srednje obrazovanje u prvom i drugom razredu potrebno je izdvojiti sredstva u iznosu od cca 33.000 KM.

b) za obezbjeivanje besplatnih udbenika za drugi razred srednje kole potrebno bi bilo osigurati cca 25.500 KM

c) ukoliko bi se svim uenicima u segmentu obaveznog obrazovanja obezbijedili besplatni udbenici potrebno je izdvojiti sredstva u iznosu od cca 330.000 KM.

d) za obezbjeivanje besplatnih udbenika za drugi razred srednje kole potrebno bi bilo osigurati cca 255.000 KM

Izrada novih nastavnih programa za I i II stepen strune spreme, odnosno osposobljenosti za odreene poslove

Vodei se rjeenjem Kantona Sarajevo te njihovom projekcijom u vezi sa nansiranjem izrade novih nastavnih planova za I i II razred srednje kole potrebno je obezbijediti okvirna sredstva u iznosu od cca 50.000 KM

Ukupno za 2010/2011. godinu (u zavisnosti od opredjeljenja datih alternativno) potrebno je obezbijediti izmeu 384.000 KM i 2.040.000 KM.

23 Uzimamo srednju vrijednost od 70 KM jer ne postoje precizni podaci o broju i udaljenosti uenika od kole.

43

7.1.3. UPANIJA POSAVSKAZAKONSKI OKVIR U SREDNJEM OBRAZOVANJU

U Posavskom kantonu22 Ministarstvo obrazovanja, nauke kulture i sporta obavlja upravne i druge strune poslove koji se odnose na predkolsko, osnovno i srednje obrazovanje, visoko obrazovanje, organiziranje obrazovanja, donoenje nastavnih planova i programa za osnovno i srednje obrazovanje, sudjelovanje u donoenju nastavnih planova i programa za visokokolske ustanove, udbeniku literaturu, inspekcijski nadzor u ovoj oblasti, razvoj nauno-istraivake djelatnosti i znanstveno-tehnikih informacija, inovacije i pripreme programa nauno-tehnike saradnje, zatita i koritenje kulturno-historijskog i prirodnog nasljea, muzejsku, arhivsku, likovnu, pozorinu, muziku, lmsku, izdavaku i knjievnu djelatnost, razvoj sporta, tehnike i tjelesne kulture kao i druge poslove za koje je nadleno. Aktivnosti ministarstva su navedene u aneksima.

Provodei neposredno srednjokolsku obrazovnu politiku Ministarstvo obrazovanja,

nauke kulture i sporta izmeu ostalih, primarno, koristi Zakon o osnovnom kolstvu, Zakon o srednjem kolstvu24, te Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o osnovnom kolstvu, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o srednjem kolstvu25. Kompletna lista zakona je data u aneksima.

VRSTE SREDNJIH KOLA Srednjokolsko obrazovanje se u Posavskom kantonu realizira u slijedeim srednjim

kolama:1. Srednje strune kole,2. Srednje tehnike i srodne kole,3. Gimnazije.

Ukupno u kantonu postoje 2 srednje kole i uenici mogu nastavu pohaati po slijedeim programima:

- Program za trei (III) stepen sloenosti (zanimanje) obrazovanja u trogodinjem trajanju

- Progam za etvrti (IV) stepena sloenosti (zvanje) u etvorogodinjem trajanjuNadlenost Ministarstva ukljuuje i donoenje Pedagokih standarda te ostalih

podzakonskih akata. Srednje kole - realizuju nastavni proces prema Nastavnim planovima i programima za odreene kole, odnosno struke i zanimanja koje su u njihovom sastavu. (gimnazije, tehnike i strune kole).

NASTAVNI KAPACITETI

Broj nastavnika u srednoj koli je u ovom Kantonu je tokom 2009. bio 108, dok je broj uenika po nastavniku 15.

ORGANIZACIJA SREDNJEG OBRAZOVANJA

Srednjokolsko obrazovanje na prostoru Kantona organizirano je u dvije srednje kole. U Oraju kola nosi naziv Srednja kola fra Martina Nedia, a u Odaku Srednja kola Pere Zeevia. Ukupan broj uenika u srednjokolskom obrazovanju je u 2008. iznosio 1.48226. Srednja kola u Odaku ima manji kapacitet u odnosu na kolu u Oraju. U opi obrazovni program ukljueno je 21,19% uenika, a u srednje strune 78,81%, 24 Narodne novine upanije Posavske br. 3/04.25 Narodne novine upanije Posavske br. 4/04.26 Strategija razvoja odgojno obrazovnog sistema u prosvjete, znanosti, kulture i porta Posavskom prosvje-te, znanosti, kulture i porta kantonu, 2009. 2015, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i sporta PK.

44

od kojih 24,09% pohaa program u trajanju od tri godine. Ukupan broj razreda je 59, od kojih je 43 za programe u trajanju od etiri godine i 16 u trogodinjem trajanju. Prosjean broj uenika po razredu je 25,12. Srednje kole u Oraju i Odaku mjeovitog su tipa (ope i struno obrazovanje u jednom pravnom subjektu).

U Srednjoj koli Pere Zeevia u Odaku uenici se obrazuju u sedam struka i jedanaest pro la-zanimanja (opa gimnazija, ekonomski tehniar, prodava, bravar, tokar, automehaniar, zdravstveno-laboratorijski tehniar, frizer, elektro-instalater, tehniar za raunarstvo i poljoprivredni tehniar).

Modularni nastavni program u primjeni je u obje kole za obrazovanje nekih pro la. U Oraju se po takvom programu obrazuju kuhari, konobari i stolari, a u Odaku prodavai-trgovci i ekonomski tehniari. Najvei broj uenika u Odaku obrazuje se u ekonomskoj struci i opoj gimnaziji.

U Srednjoj koli fra Martina Nedia u Oraju uenici se obrazuju u osam struka i etrnaest pro la-zanimanja (opa gimnazija, administrativni sekretar, komercijalista, ekonomista, upravni referent, konobar, kuhar, automehaniar, medicinska sestra-medicinski tehniar, farmaceutski tehniar, frizer, elektro-tehniar, tehniar za raunarstvo i stolar). Najvie uenika u Oraju u 2008. je bilo ukljueno u neki od programa ekonomske struke.

SPECIFINOSTI KANTONA27

Kad se govori o vrjednovanju, evaluaciji ili valorizaciji rada i uspjeha savremene odgojno obrazovne ustanove onda se pod tim podrazumijeva vrjednovanje rada i uspjeha uenika, nastavnika, razrednika, direktora, strune slube i ustanove u cjelini. U elementima vrjednovanja rada ustanova znaajnije mjesto zauzima prosudba saradnje roditelja i nastavnika/odgojitelja, te roditelja sa ustanovom i lokalnom zajednicom. Nedostaci vrjednovanja u odgojno obrazovnom sistemu Kantona su slijedei:

nema standardiziranih postupaka u mjerenju ishoda uenja, nema redovitog postupka evaluacije znanja iz pojedinih predmeta, nema standardiziranih postupaka evaluacije cjelokupnog rada ustanova, ne postoje standardizirani postupci evaluacije rada nastavnika/odgojitelja, prosudba usvojenosti znanja uenika uglavnom je subjektivna, nedostaju procedure i podaci za praenje i usporeivanje izlaza na pojedinim

nivoima, slab je utjecaj prosudbi i evaluacijskih podataka na razvoj obrazovne politike i

poboljanja kvalitete u obrazovanju.

Neadekvatni uslovi za kolovanje djece sa posebnim potrebama

Potrebno je posebnu panju obratiti na potrebe djece sa posebnim potrebama, a prvenstveno na djecu sa potekoama u razvoju. Na podruju Kantona djeca sa posebnim potrebama su ukljuena u osnovnu kolu inkluzijom i u posebnim odjelima. Problem nastaje kada djeca sa posebnim potrebama trebaju da nastave srednjokolsko obrazovanje. U nedostatku prostora, kadra i sredstava ta djeca obino ne nastavljaju daljnje kolovanje. Ne izdvajaju se preko Ministarstva posebna sredstva za ovu kategoriju djece.Bilo bi potrebno osigurati adekvatan prostor za djecu sa posebnim potrebama, opremljen odgovarajuom opremom, uposliti djelatnike za rad sa ovom djecom, osigurati mogunost prijevoza djece, prilagoditi, za pogodna zanimanja, nastavne planove i programe s ciljem to veeg osamostaljivanja djece.

27 Strategija razvoja odgojno obrazovnog sistema u Posavskom kantonu, 2009. 2015, Ministarstvo obrazovanja, nauke, kulture i s prosvjete, znanosti, kulture i porta porta PK.

45

Nedostatak prostora u srednjim kolama

Srednje obrazovanje realizira se u dvije mjeovite srednje kole (Oraje i Odak). Uslijed nedostatka prostora, nastava se u veini osnovnih i srednjih kola izvodi u dvije smjene. Ovo ini zapreku razvijanju kola kao mjesta za cjelodnevni boravak i uenje te oteava izvoenje slobodnih aktivnosti u koli i njezinu povezanost s lokalnom zajednicom. Znaajan nedostatak kolskog prostora u veini kola negativno utie na kvalitetu nastavnog procesa. U pogledu sportskih dvorana i terena, stanje je zadovoljavajue. Mali i nedovoljno opremljeni prostori u nekim kolama sigurno negativno utiu na tjelesni razvoj kolske populacije u Kantonu.

Nedostatak informacijsko-komunikacijske opremljenosti kola

to se tie informacijsko-komunikacijske opremljenosti kola, stanje nije zadovoljavajue. Relativno mali broj kola ima savremene kompjuterske uionice sa softverskom podrkom koja se moe koristiti u svakodnevnoj nastavi. Dio raunara koje kole trenutano posjeduju najee pripadaju prvoj ili drugoj generaciji, te kao takvi nisu podesni za savremeni pristup i osposobljavanje uenika.

Prepoznati problemi u trenutnom pristupu kolovanju:

postojei programi uprosjeuju uenike i ne prepoznaju njihove osobnosti, uenici su preoptereeni, esto, dosadnim i formalnim sadrajima bez izvora; nedovoljno je individualiziran pristup pojedincu i njegovim sposobnostima; u veini sluajeva zapostavljen je rad s darovitim uenicima, a ukoliko ga kola i

provodi niko joj u tome ne prua podrku; veoma je skromna ponuda izvannastavnih aktivnosti za uenike; ocjene koje uenici dobivaju na kraju godine potpuno su nerealne, (u nekim

kolama do 70 % uenika dobiva nadprosjene ocjene); organizacija procesa uenja i pouavanja pogoduje kampanjskom uenju za

testove i ocjene, a ne stjecanju znanja s jasnim predodbama emu ono slui, odgoj uenika nije sistematski, a djelovanje kole u tom pogledu je neprecizno,

kao i odgovornost porodice, dok su odgojne zadae nastavnika openite i neartikulisane.

Smanjenje broja nastavnika

Broj nastavnika koji nemaju odgovarajuu kvali kaciju stalno se smanjuje. U pojedinim kolama jo uvijek nedostaju kvali cirani nastavnici stranih jezika, matematike, likovne kulture i nekih strunih predmeta.

U srednjim kolama radi 102 nastavnika/profesora (Oraje 59; Odak 43) i 35 ostalih uposlenika (Oraje 21, Odak 14). Prosjean broj uenika po jednom nastavniku iznosi 14,53. Ovi podaci, s jedne strane, ukazuje na mogunost postizanja veeg kvaliteta nastavnog procesa zbog relativno malog broja uenika po nastavniku, a s druge strane ukazuju na neto vii nivo trokova u obrazovanju.

U srednjim kolama uposleno je 137 djelatnika od kojih je 74,45% nastavno osoblje. Najvie je uposlenika sa visokom strunom spremom i takvih je 67,15%. U nastavnom procesu radi 85,29% osoblja sa visokom strunom spremom.

46

PREGLED BUDETA ZA OBRAZOVANJE U PERIODU 2004-2007. GODINA

2002 2003 2004 2005 2006 2007

BUDETod toga: 21.660.000 23.185.000 23.600.000 25.460.000 26.708.000 35.493.000

Osnovno obrazovanje 3.988.786 4.625.590 5.207.740 5.438.200 5.721.800 11.547.800

Srednje obrazovanje 1.749.297 2.040.400 2.216.500 2.776.600 2.680.700 7.620.700

Visoko obrazovanje / 400.000 350.000 290.000 290.000 450.000

Ustanove nauke / / / / / /

Organ uprave sa tekuim grantovima i kapitalnim izdacima

898.732 1.058.900 1.167.300 1.258.300 1.173.300 1.742.600

UPOREDNI PODACI O PLAAMA NASTAVNIKA

Red. broj Godina

Osnovica za isplatu plaa

KM

MJESENA NETO PLAA PROFESORA KM

Osnovne kole Srednje kole

1. 2002. 115 osnovica 115x5,1 690

2. 2003. 115 115x5,1 690

3. 2004. 115 115x5,1 690

4. 2005. 115 115x5,1 690

5. 2006. 115 115x5,1 690

6. 2007. 115 115x5,1 690

7. 2008. 130 130x5,1 780

47

UPIS I ZAVRAVANJE SREDNJE KOLE

2002/2003

I II III IV UKUPNO

Broj uenika koji su zavrili razred srednje kole 484 448 432 273 1,637




2003/2004

I II III IV UKUPNO





2004/2005

I II III IV UKUPNO





2005/2006

I II III IV UKUPNO





48

2006/2007

I II III IV I





2007/2008

I II III IV UKUPNO



% zavrsavanja III razreda u odnosu na II razred 101.61%


2008/2009

I II III IV UKUPNO

Broj uenika koji su upisali razred srednje kole 420 436 443 299 1,598

Trend zavravanja srednje kole

Godina Broj uenika Procenat Odnos naredne i prethodne godine

2002 /2003 1,637

2003/2004 1,774 8.37% Odnos 2003/2004 i 2002/2003

2004/2005 1,730 -2.48% Odnos 2004/2005 i 2003/2004

2005/2006 1,725 -0.29% Odnos 2005/2006 i 2004/2005

2006/2007 1,667 -3.36% Odnos 2006/2007 i 2005/2006

2007/2008 1,581 -5.16% Odnos 2007/2008 i 2008/2009

Zavravanje srednje kole 2007/2008. u odnosu na 2002/2003. godinu -3.42%

49

Posavski kanton - Kategorija 2005 2006 2007

Broj djece koja nisu/jesu upisala 1. srednje - 38 - 23 - 43

Broj djece koja nisu zavrila III stepen od ukupnog broja upisanih - 55 - 44 - 28

Broj djece koja nisu zavrila 4 razreda srednje od ukupnog broja upisanih za tu generaciju - 169 - 220 - 160

U analizi trenda zavravanja srednje kole primjetno je opadanje zavravanja srednje kole tokom 2003/2004. do 2007/2008. godine u Posavskom kantonu. Meutim, prilikom donoenja zakljuka vano je uzeti u obzir migracije u kantonima i entitetima, te izvan Bosne i Hercegovine i trend nataliteta koji bi trebalo posebno analizirati. Podatak koji zabrinjava je odnos zavravanja treeg razreda srednje kole i upisivanje etvrtog razreda srednje kole. Iako se prilikom ove an

Documents

Obavezno Srednje Obrazovanje u BiH - Ambijent i Perspektive