nuklearno oruzje

aklina NOVII 1

UDK:341.3:623.454.86 Biblid 0025-8555,57(2005) Vol. LVII, br. 4, pp. 505-528 Izvorni nauni rad Novembar 2005.

NUKLEARNO ORUJE U MEUNARODNOJ POLITICIABSTRACTThe author describes the contemporary situation in the theory and practice of international politics in the field of nuclear weapons. The first part of the paper deals with past results in the process of proliferation and the process of reduction of nuclear weapons, as well as the contemporary nuclear policies of great powers. The second part presents different theoretical approaches to the problem of nuclear weapons - realism, liberalism and the socalled critical or alternative approaches. The author expects that the process of nuclear proliferation will be continued it will be gradual, controlled and directed by great powers and the USA, in particular.

UVOD ve godine (2005) navrava se tano 100 godina od Ajntajnove teorije relativiteta, koja je predstavljala apstraktnu osnovu za konstrukciju oruja, koje e 40 godina kasnije zapanjiti svet svojom destruktivnou nuklearne ili atomske bombe.2 Dve atomske bombe su

O1 2

aklina Novii, istraiva u Institutu za meunarodnu politiku i privredu, Beograd. Pored nuklearne (atomske) bombe postoji i termonuklearna (hidrogenska) bomba. Ove dve vrste bombi su tipini predstavnici nuklearnog oruja, izgraenog na principu

505

MP 4, 2005 Nuklearno oruje u meunarodnoj politici (str. 505-528)

1945. godine Sjedinjene Amerike Drave izbacile na japanske gradove Hiroimu i Nagasaki, usmrtivi gotovo odjednom vie od 200.000 ljudi.3 Nekoliko godina kasnije Sovjetski Savez je napravio isto oruje (1949) ime su SAD izgubile nuklearni monopol. Nuklearno oruje vie nikada nije upotrebljeno u sline svrhe. Danas nuklearno oruje poseduje devet zemalja (u daljem tekstu nuklearne zemlje). Sumnja se da jo nekolicina zemalja radi na njegovom stvaranju ili sticanju. Uporedo sa irenjem kluba nuklearnih zemalja i umnoavanjem nuklearnog oruja ine se organizovani meunarodni napori da se to zaustavi. Praksu meunarodne politike prethodnih est decenija odlikuje, dakle, protivrean proces: irenje i umnoavanje nuklearnog oruja, sa jedne, i pokuaji smanjivanja njegove koliine i broja vlasnika, sa druge strane. Protivrenost prakse prati, ili uslovljava, i protivrenost teorijskih objanjenja posledica postojanja nuklearnog oruja po strukturu meunarodnog sistema i odnose izmeu drava. Sa jedne strane, strahuje se od upotrebe nuklearnog oruja u ratu izmeu drava, kao i od mogunosti da nuklearno oruje dospe u ruke terorista i bude ispaljeno sa nepoznate adrese, i predlau se razni naini za smanjivanje i eliminisanje nuklearnog oruja iz meunarodne politike. Sa druge strane, uoava se protivrenost izmeu srene nuklearne prolosti i straha od nuklearnih katastrofa u budunosti, nuklearno oruje se smatra jednim od glavnih uzroka dugog mira izmeu velikih nuklearnih sila, pretpostavlja se da e sline efekte stabilizacije u kriznim regionima imati i njegovo dalje irenje (postepeno i usmeravano od strane velikih sila), i zakljuuje se da se zbog toga irenja nuklearnog oruja ne treba plaiti, ve ga treba pozdraviti i kontrolisati. NUKLEARNO ORUJE U PRAKSI MEUNARODNE POLITIKE Praksu meunarodne politike u pogledu nuklearnog oruja odlikuju dva suprotna procesa: proces proliferacije, ili umnoavanje i irenje nuklearnog oruja, sa jedne strane, i proces redukcije, ili smanjivanje nuklearnog oruja, sa druge strane.koritenja nekontrolisane nuklearne, odnosno termonuklearne reakcije, pri kojoj se u malom vremenskom periodu oslobode velike koliine energije i radioaktivnih produkata. Dve atomske bombe su, u stvari, baene u razmaku od par dana.

3

506


U pogledu rezultata prvog procesa, proliferacije nuklearnog oruja, moe se zakljuiti da se za 60 godina postojanja nuklearnog oruja nisu materijalizovale none more s poetka nuklearnog doba, odnosno predvianja da e se vrtoglavo poveati broj zemalja koje ovo oruje poseduju.4 Naime, potvreni nuklearni status danas ima devet zemalja. Za jo nekolicinu zemalja se sumnja da tajno rade na razvoju nuklearnog oruja. Krajnje pesimistini analitiari meunarodne stvarnosti bi dodali, meutim, da nuklearne reaktore za miroljubivu proizvodnju nuklearne energije poseduje preko 40 zemalja sveta, i da je mali korak od miroljubive do vojne upotrebe iste. Proces redukcije nuklearnih arsenala podrazumeva, s druge strane, postojanje brojnih inicijativa, kako bilateralnih (izmeu SAD i nekadanjeg SSSR-a, danas Ruske Federacije), tako i multilateralnih (obino pod okriljem UN) za smanjenje nuklearnog oruja, od kojih su neke i dale oekivane rezultate, tj. dovele do znaajnog smanjenja nuklearnog oruja. I inicijativa za potpuno ukidanje nuklearnog oruja nije nepoznata u meunarodnoj politici. Gorbaov je 1986. meu prvima predloio plan za svet bez nuklearnog oruja do 2000. godine. Upravo ove godine smo mogli uti gradonaelnika Hiroime sa istim predlogom prolongiranim za 2020. godinu. U meuvremenu, i istovremeno sa zakljuivanjem ugovora o smanjenju nuklearnog oruja, velike sile, prvenstveno SAD, najavljuju i nove vrste nuklearnog oruja, kao i sisteme odbrane od istih. Ovakav razvoj, zajedno sa strahovanjem da u posed nuklearnog oruja mogu doi i tzv. nedravni akteri, koji ga mogu iskoristiti u teroristike svrhe, navodi mnoge da savremeno stanje u pogledu nuklearnog oruja opisuju sintagmom drugo nuklearno doba. a) Proliferacija nuklearnog oruja O proliferaciji nuklearnog oruja uslovno se moe govori u irem i uem smislu. U uem smislu ona podrazumeva umnoavanje nuklearnih oruja, ili uveavanje nuklearnog arsenala zemlje koja ve ima nuklearni status (vertikalna proliferacija). U irem smislu se pod proliferacijom4 Studije izraene u SAD su poetkom 60-tih godina prolog veka identifikovale skoro 30 zemalja koje bi u kratkom vremenu mogle da razviju nuklearno oruje. Navedeno u: Howlett, Darryl, Nuclear Proliferation, u: Baylis, John; Smith, Steve (eds.), Globalization of World Politics, Second Edition, Oxford University Press, 2001, p. 417.

507


podrazumeva poveavanje kluba nuklearnih zemalja, odnosno broja zemalja koje poseduju nuklearno oruje (horizontalna proliferacija), i tada se obino termin proliferacija zamenjuje terminom irenje (spread) nuklearnog oruja.5 Prvo testiranje nuklearnog oruja obavile su SAD in vivo, isputanjem atomskih bombi na japanske gradove Hiroimu i Nagasaki 1945. godine. Do sredine 60-tih godina prolog veka nuklearno oruje su testirale jo etiri zemlje: SSSR (1949), Velika Britanija (1952), Francuska (1960) i Kina (1964). Ovih pet zemalja danas predstavljaju priznate vlasnike nuklearnog oruja - njihov nuklearni status priznat je i potvren meunarodnim ugovorima. Zbog tajnosti koja prati informacije o nuklearnom oruju, nije mogua pouzdana procena trenutne veliine nuklearnih arsenala ovih zemalja ali, u cilju stvaranja bar pribline slike o redu te veliine, mogu posluiti sledei podaci: SAD imaju 5.968 stratekih bojevih glava, 1.000 operativnog taktikog oruja, i oko 3.000 rezervnih taktikih i stratekih bojevih glava; Rusija ima 4.978 stratekih bojevih glava, oko 3.500 operativno taktikih bojevih glava, i vie od 11.000 rezervnih taktikih i stratekih bojevih glava; Kina ima oko 300 stratekih bojevih glava i 120 taktikih; Francuska ima oko 350 stratekih bojevih glava; Velika Britanija ima manje od 200 stratekih bojevih glava.6 Jo tri zemlje vae za de facto posednike nuklearnog oruja, iako im, kao prethodnim zemljama, nuklearni status nije priznat (tj. dozvoljen) putem meunarodnih ugovora. To su Indija, Pakistan i Izrael. Indija je obavila prve nuklearne eksplozije 1974. godine, tvrdei da one slue mirnodopskim svrhama. Javno pokazivanje svog nuklearnog oruja ona je obnovila 1998. godine, kada joj se pridruuje i njen regionalni suparnik Pakistan. Izrael nije nikad obavio javnu nuklearnu probu, a ni potvrdio niti demantovao posedovanje nuklearnog oruja, ali je opte uverenje da ga i on poseduje. Procenjuje se da Indija ima 45 do 95 nuklearnih bojevih glava, Pakistan od 35 do 50, a Izrael od 75 do 200.75 Waltz, Kenneth N., The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better?, Adelphi Papers, Number 171, London: International Institute for Strategic Studies, 1981. Internet, 01/03/2005. http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/waltz1.htm. Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance, The Arms Control Association web site, April 2004, Internet, 12/03/2005, http://www.armscontrol.org/factsheets/ Nuclearweaponswhohaswhat.asp. Strateko oruje je oruje interkontinentalnog dometa, dok je taktiko oruje kraeg dometa. Ibidem.

6

7

508


U februaru 2005. godine i Severna Koreja je objavila svoj nuklearni status. Ova zemlja nije sprovela testiranje nuklearnog oruja, ali je poetkom maja 2005. godine to najavila. Iz straha od napada SAD, a u zamenu za odustajanje od nuklearnog programa, Severna Koreja je traila finansijsku pomo i ugovorno obavezivanje SAD da nee upotrebiti silu protiv nje. Posle nekoliko rundi multilateralnih pregovora predstavnika est zemalja (SAD, Rusija, Kina, Juna Koreja, Severna Koreja i Japan) o ovom problemu, ovih dana se najavljuje postizanje sporazuma i odustajanje Severne Koreje od dalje izgradnje nuklearnog oruja. Procenjuje se da bi ova zemlja mogla imati jednu ili dve nuklearne bojeve glave, kao i materijal za jo nekoliko.8 Sledei raspad SSSR-a u posedu nuklearnog oruja su se nale novonastale drave Belorusija, Kazahstan i Ukrajina. Do 1994. SAD i Rusija su vodile sa ovim zemljama pregovore o denuklearizaciji, pa su one unitile strateko nuklearno oruje na svojoj teritoriji, a taktiko vratile u Rusiju. Irak je krenuo putem stvaranja nuklearnog programa pre prvog Zalivskog rata (1991), ali je tada bio prinuen da ga demontira pod nadzorom inspektora UN. Okupacija Iraka od strane SAD i njenih saveznika iz 2003. godine zbog nikad dokazanog posedovanja oruja za masovno unitavanje, okonala je irake tenje za nuklearnim orujem. Za Iran se sumnja da tajno radi na nuklearnom programu. 2003. godine je Meunarodna agencija za atomsku energiju (IAEA) zakljuila da Iran preduzima tajne nuklearne aktivnosti, Iran je pristao na kontrolu ovog tela UN, koje i danas nastavlja sa inspekcijskim aktivnostima u ovoj zemlji. Ali i Iran nastavlja sa aktivnostima obogaivanja uranijuma za koje tvrdi da imaju iskljuivo miroljubivu svrhu. Zvaninici SAD u poslednje vreme pominju i Siriju kao zemlju koja tajno stvara nuklearno oruje. Pentagon je 2001. godine zakljuio drugaije, ali je krajem 2003. godine CIA upozorila da se nastavi sa praenjem sirijskih nuklearnih namera. Libija je priznala da radi na nuklearnom programu u vojne svrhe, ali je u decembru 2003. godine izrazila spremnost da ga otvori za meunarodnu inspekciju i dobrovoljno uniti. I Juna Afrika predstavlja zemlju koja je stekla nuklearno oruje i kasnije odustala od njega. Ova zemlja je 1993. objavila da je do 1989. godine tajno proizvela est nuklearnih naprava, i da ih onda je demontirala.8 Ibidem.

509


Alir se, takoe, pominje kao zemlja koja nije odustala od nuklearnih aspiracija, mada postoji potpuna nesigurnost u pogledu odlunosti i intenziteta tenje ove zemlje ka sticanju nuklearnog oruja. I za mnoge druge zemlje se tokom prethodnih 60 godina postojanja nuklearnog oruja govorilo, ili su to i same priznavale, da su na putu sticanja nuklearnog oruja, ali i da su vremenom odustale od svojih nuklearnih ambicija (nuklearna inverzija). U tom smislu navodi se oko 20 zemalja: Argentina, Australija, Brazil, Egipat, Nemaka, Indonezija, Italija, Japan, vedska, vajcarska, Holandija, Norveka, Rumunija, Jugoslavija, Juna Koreja, Tajvan, Kanada, Finska, Grka, panija i Turska.9 Jo jednom treba naglasiti da su empirijski podaci vezani za nuklearno oruje nepotpuni i nepouzdani, zbog izuzetne tajnosti koja prati razvoj nuklearnih programa, kao i zbog namernog prikrivanja podataka ili zbog namernog dezinformisanja. Ne moe se pouzdano tvrditi ni koliko su puta drave u konfliktnim situacijama pretile upotrebom nuklearnog oruja,10 ali najpoznatiji sluaj tzv. nuklearnog zastraivanja predstavlja Kubanska raketna kriza (izmeu SAD i SSSR-a-) iz 1962. godine. Ono to jeste pouzdano je injenica da je napad nuklearnim orujem izvren u samo jednoj prilici, i to u vreme nuklearnog monopola SAD. b) Redukcija nuklearnog oruja Redukcija predstavla smanjivanje nivoa naoruanja ili smanjivanje odreenih sistema oruja. Redukcija je delimino razoruanje, a razoruanje moe biti i potpuno (npr. u sluaju zemalja poraenih u ratu). Kontrola naoruanja podrazumeva uvoenje neke vrste ogranienja, regulacije, i drugih limita za kvalitet ili kvantitet oruja, njegovu lokaciju, zatitu, kontrolu, transfer, ili za upotrebu vojne sile i oruja uopte.11 Uporedo sa proliferacijom nuklearnog oruja na meunarodnom nivou se stvarao i reim spreavanja ove pojave, koji predstavlja povezanu mreu meunarodnih ugovora, unutranjih zakonodavstava,9 10 Levite, Ariel E., Never Say Never Again: Nuclear Reversal Revised, International Security, Vol. 27, No. 3, Winter 2002/2003, p. 62. Neki istraivai su izbrojali preko 50 takvih sluajeva. Videti: Dougherty, James E.; Pfaltzgraff, Robert L. Jr., Contending Theories of International Relations: A Comprehensive Survey, Fifth Edition, Longman, 2001, p. 373. Ibidem, p. 374.

11

510


dvostranih, regionalnih i multilateralnih verifikacionih sistema, pozitivnih i negativnih garancija za bezbednost, ekonomskih sankcija, kontrole tehnologije i zona bez nuklearnog oruja.12 Sledi hronoloki pregled najvanijih pokuaja - bilateralnih (izmeu dva hladnoratovska suparnika) i multilateralnih - redukcije nuklearnog oruja. Ugovor o deliminoj zabrani nuklearnih proba (PTBT )13 je potpisan 1963. godine izmeu SAD, SSSR i Velike Britanije, koje su se sporazumele o buduem izvoenju nuklearnih eksplozija samo pod zemljom. Danas ovaj Ugovor ima preko 120 strana ugovornica. Ugovor o neirenju nuklearnog oruja (NPT)14 je potpisan 1968. godine, a dve godine kasnije stupio je na snagu. Smatra se da ovaj Ugovor ima centralno mesto u reimu spreavanja irenja nuklearnog oruja.15 Nacrt Ugovora su podnele SAD i SSSR, a usvojen je u Generalnoj skuptini UN. Ugovor danas ima skoro 200 strana ugovornica. Potpisan je na 25 godina, ali je 1995. produen na neogranieno vreme. Ugovorom se priznaje posedovanje nuklearnog oruja tadanjim nuklearnim silama (SAD, SSSR, Kina, Velika Britanija i Francuska), dok se ostale zemlje obavezuju da nee teiti sticanju nuklearnog statusa. Indija, Pakistan i Izrael nisu ugovornice ovog dokumenta, pa su nuklearni status stekle ne krei ovu meunarodnu obavezu. Severna Koreja se pre proglaenja svog nuklearnog statusa povukla iz Ugovora, dok su Irak, Iran, Libija, Sirija i dalje strane ugovornice. Pet nuklearnih sila je ostalim zemljama bez nuklearnog oruja dalo tzv. pozitivne garancije bezbednosti garancije da e u sluaju nuklearnog napada na neku od njih smesta delovati u skladu sa svojim obavezama iz Povelje UN.16 Privremeni ugovor o odreenim merama u pogledu ogranienja stratekog ofanzivnog oruja (SALT I)17 je potpisan 1972. izmeu SAD i SSSR-a. Ovim ugovorom su zamrznuti tadanji nivoi amerikih i sovjetskih nuklearnih projektilskih bacaa i podmornica dok se ne postigne ugovor o12 13 14 15 16 17 ukovi, Olga, Razoruanje na raskru, u: Godinjak 2002-2003, ahovi (ur.), Udruenje za meunarodno pravo Srbije i Crne Gore, Beograd, 2004, str. 297. Partial Test Ban Treaty (Treaty Banning Nuclear Waepons Tests in the Atmosphere, in Outer Space and Under Water). Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons. ukovi, Olga, Razoruanje na raskru, op. cit. p. 297. Navedeno u: Howlett, Darryl, Nuclear Proliferation, op. cit., p. 431. Interim Agreement Betwen the USA and USSR on Certain Measures with Respect to the Limitation of Strategic Offensive Arms.

511


sveobuhvatnijim merama. Ovaj ugovor je zamenjen 1979. godine kada SAD i SSSR potpisuju ugovor SALT II,18 koji, meutim, nikad nije stupio na snagu. Ugovor SALT I e 1991. godine zameniti novi ugovor - START I. Iste godine kada je potpisan SALT I (1972) potpisan je i Ugovor protiv balistikih raketa (ABM).19 Ovim Ugovorom se ograniava razvoj antibalistikih raketnih sistema SAD i SSSR. Smatra se da je zahvaljujui njemu spreena nuklearna trka u kosmosu izmeu dve hladnoratovske sile. Dve godine kasnije (1974) su SAD i SSSR potpisale Ugovor o pragu za izvoenje nuklearnih proba (TTBT)20 kojim se zabranjuju podzemne nuklearne probe oruja veeg od 150 kilotona. Ugovor je stupio na snagu tek 1990. godine. Ugovor o eliminisanju raketa srednjeg i kratkog dometa (INF),21 koji su SAD i SSSR sklopile 1987. godine, eliminie i zabranjuje sve balistike rakete (zemne ili krstaree), sa kapacitetom domaaja izmeu 300 i 3.400 milja (500 i 5.500 km). Ugovor je stupio na snagu sledee godine, a potpuno je implementiran 1991. SAD i SSSR zamenjuju 1991. godine neuspele SALT ugovore Ugovorom o redukciji i ogranienju stratekog ofanzivnog oruja (START I).22 START I znaajno smanjuje limite za interkontinentalne balistike rakete i sa njima povezane bacae i bojeve glave, bacae i bojeve glave podmorniki lansiranih balistikih raketa, i teke bombardere i njihovo naoruanje, ukljuujui i dugometne nuklearne vazduno lansirane krastaree rakete. Ugovor je stupio na snagu 1994. godine. Uz START I je naredne godine potpisan i tzv. Lisabonski protokol, koji omoguava implementaciju ovog ugovora u novonastaloj situaciji raspada SSSR-a. Njime se obezbeuje da Rusija, Belorusija, Ukrajina i Kazahstan nastave ispunjavanje sovjetskih obaveza preuzetih START I ugovorom. Pored toga, Belorusija, Kazahstan i Ukrajina su se obavezale da18 19 20 21 22 Treaty Between the USA and USSR on the Limitation of Strategic Offensive Arms. Anti-Ballistic Missile Treaty (Treaty Between the USA and USSR on Limitation of AntiBallistic Missile Systems). Threshold Test Ban Treaty (Treaty Between the USA and USSR on the Limitation of Underground Nuclear Wapons Tests). Treaty Between the USA and USSR on the Elimination of Their Intermediate-Range and Shorter-Range Missiles. Treaty Between the USA and the USSR on the Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms.

512


e eliminisati svo nuklearno oruje sa svoje teritorije tokom narednih sedam godina, i da e pristupiti Ugovoru o neirenju nuklearnog oruja (NPT) kao zemlje bez nuklearnog oruja, to su one i uinile 1993/4. godine. Izmeu SAD i SSSR-a je 1993. godine potpisan START II ugovor o daljem smanjenju i ograniavanju stratekog ofanzivnog oruja.23 Dve zemlje su se obavezale na dalje smanjenje i eliminisanje svih interkontinentalnih balistikih raketa sa nezavisno usmerenim viestrukim bojevim glavama, i smanjenje ukupnog broja nuklearnih bojevih glava za svaku od njih na 3.000 do 3.500, i to do 1. januara 2003. Meutim, ugovor nije stupio na snagu, obaveze iz njega nisu ispunjene, pa su se u septembru 1997. dve strane ugovornice ponovo meusobno obavezale na ispunjenje ugovornih odredbi, s produenim rokom do 2007. godine. Dogovoreno je i to da do kraja 2007. godine dve zemlje pristupe i sklapanju START III ugovora, kojim e dalje smanjiti strateke bojeve glave (na 2000-2500), sisteme za lansiranje, kao i podstarteko ili taktiko nuklearno oruje. SAD i Rusija su u skorije vreme predvidele jo jedno smanjenje svojih nuklearnih arsenala Ugovorom o smanjenju stratekih ofanzivnih snaga ili Moskovskim ugovorom iz 2002. godine (SORT).24 Ovim ugovorom je predvieno da do kraja 2012. godine one dalje smanje broj razmetenih stratekih bojevih glava ispod limita od 1700-2200. Pri tom je svaka strana slobodna da sama odredi sastav i strukturu ofanzivnih stratekih snaga u okviru ustanovljenog ukupnog broja, ali se ne zahteva unitavanje bojevih glava ve njihovo demontiranje, to im omoguava da ih uvaju kao rezervu. Ugovor je stupio na snagu u junu 2003. godine, a ostaje na snazi do 2012. godine, uz mogunost produenja ili suspendovanja naknadnim ugovorima. Istovremeno je potpisana i Zajednika deklaracija o novom stratekom partnerstvu kojom se predviaju diskusije na visokom nivou u okviru novonastale Konsultativne grupe za strateku bezbednost.25 U meuvremenu je 1996. godine potpisan i jedan multilateralni dokument kojim se zabranjuju sve nuklearne probe na teritorijama drava lanica - Sveobuhvatni ugovor o zabrani nuklearnih proba (CTBT).26 Meutim, od pet priznatih nuklearnih sila samo su ga Kina i SAD potpisale, ali23 24 25 26 Treaty Between the USA and the Russian Federation on Further Reduction and Limitation of Strategic Offensive Arms. Strategic Offensive Reduction Treaty. ukovi, Olga, Razoruanje na raskru, op. cit., str. 295. Comprehensive Test-Ban Treaty.

513


ga ni one nisu ratifikovale. Ugovor jo nije stupio na snagu, poto nije ispunjen uslov koji propisuje neophodnu ratifikaciju od strane 44 zemlje koje imaju nuklearne reaktore na svojoj teritoriji, a koje su navedene u aneksu Ugovora. I niz drugih meunarodnih ugovora kojima redukcija naoruanja nije prvenstveni predmet regulacije ukljuuje i odredbe o eliminisanju nuklearnog oruja iz odreenih geografskih ili prirodnih sredina (npr. Ugovor o Antarktiku iz 1959. godine, Ugovor o kosmosu iz 1967. godine, Ugovor o dnu mora i okeana iz 1971. godine, itd). c) Najnoviji razvoj Prikazani razvoj procesa razoruanja tokom prethodne decenije mogao bi da sugerie dobre izglede za smanjenje nuklearnih arsenala, posebno arsenala velikih nuklearnih sila. Da se radi o veoma protivrenom procesu govori druga strana medalje. Naime, iste godine kada je potpisan tzv. Moskovski sporazum, SAD su usvojile novu spoljnopolitiku i bezbednosnu strategiju,27 kojom naputaju raniji stav da e upotrebiti nuklearno oruje samo protiv drava koje ga budu prve upotrebile ili su u savezu sa dravom koja ga koristi, zatim da e nuklearnim orujem odgovoriti i u sluajevima kada budu upotrebljena ostala oruja za masovno unitenje, ak i u sluaju napada konvencionalnim orujem.28 Poslednje vesti (februar 2005. godine) govore o tome da je predsednik SAD naredio Ministarstvu odbrane da pripremi nuklearno oruje, koje bi u sluaju potrebe bilo koriteno protiv najmanje sedam drava (Kina, Rusija, Severna Koreja, Irak, Iran, Libija i Sirija).29 Osim toga, u SAD je nastavljen rad na sistemu odbrane od balistikih raketa (BMD).30 Ambiciozna ideja o razvoju sistema strateke odbrane za zatitu teritorije SAD od potencijalnog nuklearnog napada potie iz 1983. godine, iz vremena Reganove vladavine (Inicijativa o stratekoj odbrani,27 Najvaniji dokumenti kojima je ova strategija formulisana su: The National Security Strategy (september 2002), The National Strategy to Combat Weapons of Mass Destruction (december 2002), National Policy on Ballistic Missile Defense (may 2003). Vie u: ukovi, Olga, Razoruanje na raskru, op. cit., str. 292-293. Objavila: Radio slobodna Evropa, On Line Edition, Internet, 20/05/2005, http://www.slobodnaevropa.org/articletext/2005/02/11/2091c09a-3ce2-4365-b62d5d37c1ecccc3.html. Ballistic Missile Defense.

28 29

30

514


SDI),31 a naputena je sa okonanjem hladnog rata, ali su nastavljena istraivanja o ogranienijem sistemu. U vreme Klintonove administracije, tanije 1999. godine, ova rasprava je obnovljena usvajanjem Dokumenta o Nacionalnoj raketnoj odbrani (NMD),32 ali je i ovoga puta odloeno usvajanje predloga za poetak razmetanja sistema. Sa dolaskom nove Buove administracije na vlast u SAD, i posle teroristikih napada na ovu zemlju, program je ponovo pokrenut. Novu nuklearnu politiku SAD obeleava i nastojanje da se izrade novi prototipovi bojevih glava u narednih desetak godina. Za razliku od hladnoratovskog nuklearnog oruja visokog punjenja, sada se predlae razvoj oruja sa malim radioaktivnim punjenjem, koje ukljuuje i kontroverzni razara bunkera (bunker buster).33 Zagovornici ovog programa tvrde da je ono pogodno za tvrde i duboko ukopane mete u kakvima se skrivaju teroristi. U skladu sa novim bezbednosnim stavom SAD su se povukle iz Ugovora o zabrani balistikih raketa (ABM), a u reakciji je usledilo i rusko povlaenje iz START II ugovora (2002), kao i rusko objavljivanje tzv. prava na prvu upotrebu nuklearnog oruja. Kina i Indija su zadrale stav o upotrebi nuklearnog oruja samo u odbrani od nuklearnog napada, dok su obe, kao i Francuska i Engleska, najavile modernizaciju svojih nuklearnih arsenala. Kritiari Buove politike iz SAD tvrde da e ovakav razvoj podstai novu trku u naoruanju upravo u vreme kada SAD pokuavaju da obuzdaju nuklearnu proliferaciju u svetu. Iz sveta se uje ista zabrinutost, kao i zabrinutost zbog moguih posledica obnavljanja nuklearnih proba (radijacije prvenstveno). NUKLEARNO ORUJE U TEORIJI MEUNARODNE POLITIKE Oigledna protivrenost koja se ispoljava u praksi meunarodne politike vezanoj za nuklearno oruje odslikava se, ili je podstaknuta, protivrenim teorijama o ulozi nuklearnog oruja u meunarodnoj politici, i31 Strategic Defense Initiative. U stvari, ova ideja postojala je i ranije. 1967. godine je bio predloen slian, ali skromniji i jeftiniji sistem protiv balistikih raketa (ABM system, ili Chinese system). Vie u: Waltz, Kenneth N., The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better?, op. cit., pp. 35-36. National Missile Defense Act. Robust Nuclear Earth Penetrator.

32 33

515


protivrenim predvianjima posledica dalje proliferacije ili irenja nuklearnog oruja. S jedne strane, iroko je prihvaeno miljenje da je nuklearno oruje bilo vaan faktor odranja dugog mira (ili nuklearnog mira) izmeu SAD i SSSR-a tokom hladnog rata. Zagovornici ovog shvatanja, uglavnom teoretiari meunarodne politike neorealistikog usmerenja, predviaju da e sline efekte pacifikacije imati i budue irenje nuklearnog oruja, koje treba da bude umereno i usmeravano od strane velikih nuklearnih sila. Zato oni tvrde da se irenja nuklearnog oruja ne treba plaiti, nego ga treba pozdraviti. Ovaj stav, dakle, izraava optimizam u pogledu postojanja i irenja nuklearnog oruja (nuklearni optimizam). Svoje zakljuke o nuklearnom miru neorealisti izvode iz strukturalne teorije meunarodne politike,34 iz dosadanjeg iskustva sa nuklearnim orujem, i iz suprotstavljanja logike konvencionalnog i logike nuklearnog kao apsolutnog oruja. S druge strane, takoe je iroko prihvaeno i miljenje da nastavljanje irenja nuklearnog oruja poveava rizik od izbijanja nuklearnog rata, i da zato treba delovati na unapreenju meunarodnih inicijativa kojima se ova pojava spreava. Ovo miljenje, koje uglavnom zastupaju liberalno orijentisani teoretiari u meunarodno-politikoj teoriji, izraava, dakle, pesimizam u odnosu na postojanje i irenje nuklearnog oruja (nuklearni pesimizam).Vrhunac predloga za redukciju nuklearnog oruja u meunarodnoj politici koji dolazi iz ovog teorijskog tabora predstavlja ideja o tzv. virtuelnim ili latentnim nuklearnim arsenalima. Konano, treba rei da postoje i kritiki ili tzv. alternativni pristupi izuavanju problema vezanih za nuklearno oruje, razvijeni uglavnom posle hladnog rata, koji se bave zanemarenim aspektima proliferacije ili irenja nuklearnog oruja, kao to su uloga tabua, kulture, nevladinih i transnacionalnih organizacija, kao i tzv. epistemolokih zajednica u procesu spreavanja proliferacije nuklearnog oruja. Ne treba isticati da je pesimistian stav o nuklearnom oruju u pozadini miljenja i ove grupe istraivaa meunarodne stvarnosti. a) Nuklearni optimizam Nuklearni optimizam je ishodite istaknute grupe amerikih, ali i ruskih politikologa koji se bave ovom materijom (Kenneth Waltz, Konstantin34 Neorealizam ili strukturalni realizam je razvijen u: Waltz, Kenneth N., Theory of International Politics, Reading, MA: Addison-Wesley, 1979.

516


Sorokin). Oni ukazuju na oiglednu protivrenost izmeu miroljubive nuklearne prolosti i strahovanja o nuklearnoj budunosti, i tvrde da e i dalje irenje nuklearnog oruja biti faktor stabilizacije u meunarodnim odnosima. Monografija Keneta Valca iz 1981. godine i nekoliko njegovih kasnijih tekstova predstavljaju najdetaljniju i najubedljiviju argumentaciju u korist irenja nuklearnog oruja.35 Svoju analizu nuklearnog oruja Valc poinje pitanjem: Kako je mogu mir kad sila dobije uasnu nuklearnu formu?36 On polazi od stava da rat postaje manje verovatan kako trokovi rata rastu u odnosu prema moguim dobitima, i izraava veru u racionalno nuklearno odvraanje (ili zastraivanje, deterrence). Poto je katastrofian ishod nuklearne razmene lako zamisliti, voe drava e se uzdrati od uasa da ga izazovu. Sa nuklearnim orujem, stabilnost i mir se oslanjaju na lake raunice o tome ta jedna zemlja moe da uini drugoj. Svako bilo politiki voa ili ovek na ulici moe lako da vidi da katastrofa vreba ako dogaaji izmaknu kontroli i nuklearno oruje pone da se ispaljuje.37 Zahvaljui veoma destruktivnoj moi nuklearnog oruja i visokoj ceni pokretanja nuklearnog rata, ak i mali rizik od njega moe da odvrati od upotrebe nuklearnog oruja, smatra Valc. On tvrdi da se verovatnoa rata izmeu zemalja koje poseduju nuklearno oruje pribliava nuli, poto e drava biti odvraena od napada ako veruje da postoji samo mogunost da neprijatelj uzvrati. Prema Valcu, nuklearno oruje, odgovorno korieno, ini otpoinjanje ratova veoma tekim, drave koje imaju nuklearno oruje imaju jaki podsticaj da ga koriste odgovorno, a ovo vai i za male kao i za velike nuklearne sile.38 Valc s prezirom govori o onome to naziva etnocentrinim stavovima: Mnogi Zapadnjaci koji sa strahom piu o budunosti u kojoj zemlje treeg sveta imaju nuklearno oruje izgleda da njihov narod posmatraju35 Argumentacija nuklearnog optimizma je razvijena u delima: Waltz, Kenneth N., The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better, op. cit. Waltz, Kenneth N., Nuclear Myths and Political Realities, American Political Science Rewiev, Vol. 84, No. 3, September 1990, pp. 731-745. Waltz, Kenneth N., The Emerging Structure of International Politics, International Security, Vol. 18, No. 2, Fall 1993, pp. 44-79. Waltz, Kenneth N., Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals, Washington Quorterly, Vol. 20, No. 3, Summer 1997, pp. 153-161. Waltz, Kenneth N., Theory of International Politics, Reading, op. cit., p. 180. Waltz, Kenneth N., Nuclear Myths and Political Realities, op. cit., p. 734. Waltz, Kenneth N., The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better?, op. cit., p. 30.

36 37 38

517


na nekad dobro poznat imperijalan nain kao nie vrste bez zakona.39 Da bi nuklearno odvraanje delovalo, tvrdi on, nije nuno pretpostaviti da odluioci u potencijalnim nuklearnim zemljama izvode zamrene racionalne kalkulacije o svakoj politikoj odluci - dovoljno je da su dravnici veoma osetljivi na cenu. Izabravi najekstremniji sluaj, Valc tvrdi da bi ak i Hitler bio skoro sigurno odvraen pretnjom masovnom odmazdom i razaranjem Nemake, da su velike sile tada posedovale nuklearno oruje.40 Valc objanjava da je veliki razlog za otpor SAD prema irenju nuklearnog oruja strah da e slabe drave koje ga poseduju prihvatiti na stil. Vojno kanjavanje malih zemalja za ponaanje koje nam se ne dopada bi postalo mnogo opasnije. Nuklearno oruje u rukama slabih zemalja ograniava ono to jaki mogu da im uine. Zbog toga je irenje nuklearnog oruja tako teko zaustaviti, i zbog toga su neki vodei eksperti SAD postali zagovornici ukidanja nuklearnog oruja.41 Ukratko, strategiju nuklearnog odvraanja nije teko sprovesti prema Valcu: Ne treba biti preokupiran karakteristikama zemlje koja treba da se odvrati ili osobinama njenih voa, poto e u nuklearnom svetu svaka zemlja biti odvraena snagama drugog udara druge zemlje.42 Odvraanje napada putem zastraivanja potencijalnog agresora upotrebom snaga drugog udara (second-strike nuclear forces) je jedina svrha nuklearnog oruja, tvrdi Valc. Ni jedna zemlja, ma kako superiorno naoruana bila, ne moe da garantuje potpuni uspeh prvog napada nuklearnim orujem, odnosno da bude sigurna da posle njega nee preostati odreeni broj nuklearnih bojevih glava kojima se moe izvriti odmazda protiv agresora. Snage drugog udara, ako dominira strategija odvraanja, treba da budu male, odnosno dovoljno velike da izdre prvi napad bez gubitka sposobnosti da uzvrate sa nekoliko desetina bojevih glava.43 Logika odvraanja tako eliminie podsticaje za strateku trku u naoruanju. Jer, ako ni jedna zemlja ne moe da sprovede razoruavajui prvi udar, uporeivanje snaga je irelevantno. isto odvraajue snage mogu biti relativno skromne, zato to su neosetljive na promene u stavu suparnika. Pitanje nije da li jedna zemlja ima vie od druge, ve da li ona ima sposobnost nanoenja neprihvatljive tete drugoj strani. Vie nije bolje, ako39 40 41 42 43 Ibidem, p. 11. Ibidem, p. 20. Waltz, Kenneth N., Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals, op. cit., p. 161. Waltz, Kenneth N., Nuclear Myths and Political Realities, op. cit., p. 739. Waltz, Kenneth N., The Emerging Structure of International Politics, op. cit., p. 52.

518


je i malo dovoljno. Trku u naoruanju vode ljudska greka, glupost i neobaziranje na strateke implikacije nuklearnog oruja, zakljuuje Valc.44 Osim izgradnje sposobnosti prvog udara (first-strike capability) i izgradnja efektivne odbrane od nuklearnog oruja (strategic defense) znaila bi ponitavanje dejstva strategije nuklearnog odvraanja, objanjava dalje Valc. Strateka odbrana od nuklearnog oruja bi predstavljala apsolutnu odbranu protiv apsolutnog oruja, inei ga time prevazienim.45 Meutim, ona nije mogua, a i kad bi bila mogua, ne bi trajala, tvrdi tvorac neorealizma. Da bi ona bila ak i umereno dejstvena, potrebno je da zemlja, u ovom sluaju SAD, postane policijska drava, da u vanrednoj duini nadgleda svoje granice i vri kontrolu unutar njih. Meutim, nuklearno oruje je malo i lako, lako se krije, premeta i isporuuje na razne naine. Valc podsea da je neko ak sugerisao da neprijatelj moe uvek da sakrije bojeve glave u pakete marihuane, znajui da ne moemo da ih zadrimo od prelaska naih granica.46 Sedam razloga navodi drave da tee posedovanju nuklearnog oruja, prema Valcu. To su: 1) imitiranje meu velikim silama; 2) sumnje da saveznik nee ispuniti svoju savezniku obavezu; 3) posedovanje nuklearnog oruja od strane neprijatelja; 4) strah od konvencionalne snage neprijatelja; 5) nuklearno oruje je jeftinija i bezbednija alternativa prema pokretanju ekonomski pogubne i vojno opasne trke u konvencionalnom naoruanju; 6) nuklearno oruje se moe eleti i u ofanzivne svrhe; 7) razlog moe da bude i poboljanje meunarodnog poloaja zemlje, odnosno presti u meunarodnim odnosima.47 Konano, on zakljuuje da e se uglavnom iz razloga od dva do pet povremeno novi lanovi pridruivati nuklearnom klubu. b) Nuklearni pesimizam Nuklearni pesimizan se zasniva na argumentima o rizicima od irenja nuklearnog oruja. On dolazi uglavnom iz grupe liberalnih teoretiara meunarodne politike, a poto se ne radi o jednog povezanoj koli miljenja, analizi efekata nuklearnog oruja se pristupa iz razliitih aspekata iz aspekta organizacione teorije, liberalnog institucionalizma, itd.44 45 46 47 Waltz, Kenneth N., The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better, op. cit., p. 28. Waltz, Kenneth N., Nuclear Myths and Political Realities, op. cit., p. 742. Ibidem, p. 742. Waltz, Kenneth N., The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better, op. cit., p. 10.

519


Organizaciona teorija se zasniva na dva osnovna argumenta protiv irenja nuklearnog oruja, koje je u nizu svojih radova obrazloio Skot Sagan (Scott Sagan).48 Prvo, profesionalne vojne organizacije, zbog svojih zajednikih predrasuda, neelastinih postupaka, i parohijalnih interesa, pokazuju jaku sklonost ka organizacionim ponaanjima koja vode neuspehu strategije odvraanja. Za razliku od, takoe rasprostranjenih, psiholokih kritika realistike teorije odvraanja, koje tvrde da mnogim politikim liderima nedostaje saznajna sposobnost ili emotivna stabilnost da bi odvraanje uinili delotvornim, organizacionom teorijom se tvrdi da nije verovatno da e profesionalne vojne organizacije, ako su preputene samima sebi, ispuniti operacionalne zahteve za racionalno nuklearno odvraanje. Drugo, tvrdi se da takve organizacione sklonosti mogu delotvorno da se obuzdaju samo vrstom i postojanom civilnom kontrolom vojske. Na alost, zakljuuje Sagan, postoje jaki razlozi da se veruje da e buduim dravama naoruanim nuklearnim orujem nedostajati pozitivan mehanizam civilne kontrole vojske. Mnoge zemlje koje danas tee nuklearnom statusu ili imaju vlade kojima upravljaju vojske, ili imaju slabe vlade kojima upravljaju civili dok profesionalna vojska ima jak i direktni uticaj na politiko odluivanje. U takvim zemljama predrasude, rutine i uskogrudi interesi monih vojnih organizacija, a ne objektivni interes drave, odreuju ponaanje zemlje, zakljuuje Sagan49 On, konano, naglaava i nereeni, i po mnogima nereivi, problem nuklearnih incidenata, ak i u velikim nuklearnim silama kao to su SAD, i smatra da e u novim, manjim nuklearnim zemljama ovaj problem biti jo i izraeniji. Konano, on apeluje na jaanje globalnih reima protiv proliferacije, posebno NPT ugovora. Jednu od varijanti zagovaranja meunarodnih reima koji spreavaju proliferaciju i irenje nuklearnog oruja predstavlja koncepcija o tzv. virtuelnim ili latentnim nuklearnim arsenalima. Prve ideje ove vrste pojavile su se jo sredinom 80-tih godina prolog veka, kada se Donatan el (Schell)50 zaloio za svet u kome niko nema vojnu sposobnost veu od one bliske nuklearnoj (near-nuclear military capability). Ova ideja48 Sagan, Scott D., The Perils of Proliferation: Organization Theory, Deterrence Theory, and the Spread of Nuclear Weapons, International Security, Vol. 18, No. 4, Spring 1994, pp. 66-107. Sagan, Scott D., Why Do States Build Nuclear Weapons: Three Models in Searching of a Bomb, International Security, Vol. 21, No. 3, Winter 1996/97, pp. 54-86. Sagan, Scott D., The Perils of Proliferation, op. cit., p. 68. Jonathan Schell, The Abolition, Picador: London, 1984.

49 50

520


podrazumeva izuzimanje svog nuklearnog oruja iz njegovog operativnog statusa (demontiranje), pri emu se ono ne unitava nego drave zadravaju sposobnost da ga brzo i lako ponovo aktiviraju. Ideja o vitruelnim ili latentnim nuklearnim arsenalima s kraja prethodnog veka, koju predstavlja Majkl Mazar (Mazarr)51 oslanja se na argumente sline elovim. Navode se tri glavne prednosti sistema virtuelnih arsenala: oni bi proterali nuklearno oruje na margine meunarodne politike; oni bi otklonili opasnost da nuklearno oruje bude ispaljeno sluajno ili bez ovlaenja; oni bi ojaali napore na zaustavljanju irenja nuklearnog oruja i time pomogli reenju regionalnih problema. Pored toga, smatra se da u takvim sistemima malo ta moe da krene naopako. Svaka drava bi znala da e, ako pone ponovo da sklapa nuklearno oruje, i druge zemlje uiniti isto. Pokuaji da se narui sistem bili bi zato samoporaavajui. Ako neke zemlje i pored toga reaktiviraju delove svojih arsenala, one bi se, kao i do sada, meusobno odvraale od upotrebe nuklearnog oruja. Zagovornici ideje o virtelnim nuklearnim arsenalima u stvari predlau zamenu odvraanja snagama za drugi udar fabrikim odvraanjem (factory deterrence) ili odvraanjem bez oruja (weaponless deterrence). Sama sposobnost da se napravi nuklearno oruje bi sluila svrsi odvraanja. Mazar priznaje da bi sistem virtuelnih arsenala zahtevao ekstremnu nametljivost inspekcija.52 Inspektorima bi se moralo dokazati ne samo da propisano oruje ne postoji, ve i to da su nuklearni kapaciteti nesposobni da naprave ili sastave oruje u vremenu manjem od propisanog i kvantitetu veem od propisanog. Na prvi pogled, predloeni sistem obeava velike koristi po niskoj ceni. Kenet Valc pokazuje da detaljnijom analizom koristi od sistema virtuelnih arsenala poinju da nestaju, a cena oigledno raste.53 On smatra da iz dva blisko povezana razloga ovaj sistem nije odriv. Prvi je to to odvraanje bez snaga za drugi udar nee delovati. Drugi to to bi predloeni sistem virtualnih nuklearnih arsenala bio nestabilan. U korist ove teze on navodi nekoliko argumenata. Prvo, fabrike ne mogu da odvrate fabrike od proizvodnje njihovih roba - samo proizvodi fabrika mogu sluiti kao instrumenti odvraanja. U sistemu virtuelnih arsenala, kazna za naruavanje51 52 53 Mazarr, Michael J., Virtual Nuclear Arsenals, Survival, Vol. 37, No. 3, Autumn 1995, pp. 7-25. Ibidem, p. 18. Waltz, Kenneth N., Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals, op. cit., p. 161-162.

521


sistema (tajno sklapanje oruja) bila bi blaga: naime, druge zemlje bi uinile isto. To bi vratilo sistem ka oslanjanju na snage drugog udara. Dalje, u sistemu virtuelnih arsenala zemlje bi morale neprestano da brinu bar o tome da njihove sposobnosti za brzu proizvodnju i razmetaj nuklearnog oruja ne zaostanu za sposobnostima drugih da to uine, kae Valc. Ako postoji strah da drugi mogu mnogo bre da izvre preokret od virtualnog do stvarnog oruja, raste iskuenje svake zemlje da prva izvri taj preokret, iskuenje koje je eliminisano snagama drugog udara. Sistem virtuelnih arsenala stavlja premiju na brzinu akcija u krizama, time poveava anse sluajnog ispaljivanja oruja, kao i anse za najznaajniju nesreu od svih pogrenu procenu akata i namera drugih. Rigorozno sproveden, sistem virtuelnih arsenala bi pozvao potencijalnog agresora da upotrebi vreme da bi obezbedio vojne prednosti, i konano, umesto da zaustavi irenje nuklearnog oruja, ovaj sistem bi ga promovisao, zakljuuje Valc. Konano, Valc kae da zagovornici ideje o virtuelnom nuklearnom oruju razumljivo naglaavaju vanost nametljive i rigorozne inspekcije. Nestabilni sistemi zavise od toga; stabilni sistemi ne. Ipak, i na osnovu zdravog razuma i na osnovu savremenog iskustva, mi znamo da e izvetaji inspekcija biti smatrani nepouzdanim. Teko da moemo oekivati da drave pristanu na inspekcije onoliko intenzivne i istrajne kao one kojima je Irak bio podvrgnut od svog poraza 1991. godine. Pored toga, on podsea da su nuklearne bojeve glave male i lake, da se lako sakrivaju i pomeraju, i zakljuuje da su zbog svega inspekcije u najboljem nesiguran posao. c) Alternativni pristupi Kritiki ili tzv. alternativni pristupi izuavanju pitanja vezanih za nuklearno oruje, razvijeni uglavnom posle hladnog rata, bave se onim to smatraju zanemarenim aspektima proliferacije ili irenja nuklearnog oruja. Ovi pristupi generalno odriu predominaciju materijalnih nad nematerijalnim iniocima u meunarodnoj politici. Jedan od najuticajnih alternativnih pristupa je tzv. socijalni konstruktivizam, prema kome ideje oblikuju materijalnu stvarnost a ne obrnuto, pa shodno tome, politika sila koja sada odlikuje meunarodnu politiku moe da se prevazie promenom naina razmiljanja i govora njenih aktera. Iz ovakvog generalnog stava logino slede i teme kojima se pristalice alternativnih pristupa bave. U kontekstu nuklearnog oruja i oni pokuavaju da objasne dugi period neupotrebljavanja istog (nuclear non-use), ali522


naravno, ne putem logike nuklearnog oruja kao apsolutnog oruja - kao to to ine neorealisti, ili putem razvojem pravila reima vezanih za spreavanje nuklearne proliferacije - kao to to ine liberali, ve putem zamisli kao to su tabui, kultura, kulturni identitet, nevladine i transnacionalne organizacije, ili epistemoloke zajednice u oblasti nuklearnog oruja. Tabui vezani za nuklearno oruje (nuclear taboo) se, na primer, smatraju znaajnim faktorom ograniavanja nuklearne proliferacije. Oni se definiu kao samoogranienja ili ubeenja da e ak i pretnja upotrebom nuklearnog oruja, posebno protiv zemalja koja nisu naoruane nuklearnim orujem, biti anatemisana od strane svetske javnosti zbog svoje nelegitimnosti, destruktivnosti, nehumanosti, itd. Bazan (Buzan) odreuje sadraj nuklearnog tabua kao zabranu koja proizilazi iz strateke kulture (strategic cultural prohibition) protiv upotrebne nuklearnog oruja (...) pretpostavku da nuklearno oruje ne treba upotrebiti, pre nego svesnu kalkulaciju cene i dobiti.54 U kontekstu zabrane proliferacije nuklearnog oruja ovi autori istiu vanost uloge transnacionalnih i nevladinih organizacija, kao i tzv. epistemolokih zajednica (epistemic communities) i ostalih grupa pojedinaca, esto iz razliitih disciplina i zemalja, koje deluju kao kanal za ideje i predloge o pitanjima nuklearne politike. Alternativni pristupi se bave i drugim temama vezanim za etike, ekoloke i druge implikacije nuklearnog oruja. ZAKLJUAK Postojanje nuklearnog oruja u praksi meunarodne politike, kao i teorijska objanjenja posledica te injenice, prate raznovrsne kontroverze. U praksi meunarodne politike u pogledu nuklearnog oruja uoavaju se dva suprotna procesa: proces proliferacije nuklearnog oruja, sa jedne, i proces redukcije nuklearnog oruja, sa druge strane. U pogledu proliferacije nuklearnog oruja mogu se zakljuiti sledee injenice: prvo, potvreni nuklearni status danas ima devet zemalja; i drugo, za jo nekolicinu zemalja se sumnja da tajno rade na razvoju nuklearnih programa. U pogledu redukcije nuklearnih arsenala moe se zakljuiti: prvo, postojanje brojnih inicijativa, kako bilateralnih, tako i multilateralnih, za54 Navedeno u: Howlett, Darryl, Nuclear Proliferation, op. cit., p. 423.

523


smanjenje nuklearnog oruja, od kojih je najznaajnija Ugovor o zabrani proliferacije iz 1970. godine; i drugo, samo su neke od brojnih inicijativa dale oekivane rezultate, tj. dovele do znaajnog smanjenja nuklearnog oruja. Ono to, meutim, zabrinjava svetsku javnost u pogledu savremenog razvoja na planu nuklearnog oruja su tri injenice: prvo: velike sile, prvenstveno SAD, najavljuju dalji razvoj nuklearne politike, odnosno proizvodnju novih vrsta nuklearnog oruja i sistema odbrane od istih, istovremeno pokuavajui da spree manje zemlje da dou u posed nuklearnog oruja; drugo, manje zemlje koje pokuavaju da dou u posed nuklearnog oruja ugroavaju proces redukcije nuklearnog oruja, konfrontiraju se meusobno, kao i sa SAD, dovedei u pitanje meunarodnu bezbednost; i tree, meunarodnu bezbednost ugroava i to to u posed nuklearnog oruja mogu doi i teroristi, odnosno tzv. nedravni akteri. Zabrinutost u pogledu dalje proliferacije nuklearnog oruja navodi mnoge da savremeno stanje u ovoj oblasti opisuju sintagmom drugo nuklearno doba. Protivrenosti koje se ispoljavaju u praksi meunarodne politike vezanoj za nuklearno oruje odslikavaju se i u protivrenim teorijama o ulozi nuklearnog oruja u meunarodnoj politici, i u protivrenim predvianjima posledica dalje proliferacije i irenja nuklearnog oruja. Trolana podela teorijskih pristupa (neorealizam, liberalizam, alternativni pristupi) ukazuje i na njihov razliiti predmet interesovanja. Neorealisti smatraju nuklearno oruje jednim od najznaajnijih faktora miroljubivih odnosa izmeu velikih sila (ili nuklearnog mira), uglavnom se bave logikom nuklearnog oruja kao apsolutnog oruja, kao i mogunostima i ogranienjima strategije nuklearnog odvraanja. Oni predviaju da e i budue irenje nuklearnog oruja, koje treba da bude umereno i usmeravano od strane velikih nuklearnih sila, imati efekat stabilizacije odnosa izmeu zemalja koje ga poseduju. Njihov krajnji zakljuak - da se irenja nuklearnog oruja ne treba plaiti, nego ga treba pozdraviti i kontrolisati - izraava tzv. nuklearni optimizam. Liberalni teoretiari meunarodne politike polaze od stava da nastavljanje irenja nuklearnog oruja poveava rizik od izbijanja nuklearnog rata, i izraavaju pesimizam u pogledu postojanja i daljeg irenje nuklearnog oruja (nuklearni pesimizam). Liberali se uglavnom bave mogunostima unapreenja meunarodnih inicijativa kojima bi se ova pojava spreila, a vrhunac predloga za redukciju nuklearnog oruja koji dolaze iz ovog teorijskog tabora predstavlja ideja o tzv. virtuelnim ili latentnim nuklearnim arsenalima.524


Alternativni pristupi izuavanju problema vezanih za nuklearno oruje bave se zanemarenim aspektima proliferacije ili irenja nuklearnog oruja, kao to su uloga tabua, kulture, nevladinih i transnacionalnih organizacija, kao i tzv. epistemolokih zajednica u procesu spreavanja proliferacije nuklearnog oruja. Svaki od postojeih teorijskih pristupa prouava razliiti deo meunarodne stvarnosti u pogledu nuklearnog oruja. Tematski, oni mogu biti komplementarni, odnosno, mogu se meusobno dopunjavati, pa se u tom smislu moe oekivati teorijska sinteza u budunosti. Meutim, prema karakteru zakljuaka do kojih dolaze u pogledu uloge nuklearnog oruja u praksi meunarodne politike, optimistinih sa jedne strane i pesimistinih sa druge, izgleda da njihova sinteza nije mogua. Sama praksa, meutim, pokazuje da je do sinteze nuklearnog pesimizma i nuklearnog optimizma ipak dolo. To potvruje istovremeno odvijanje procesa proliferacije i procesa redukcije nuklearnog oruja. Zato treba oekivati nastavak ovakvog razvoja i u budunosti: nuklearna proliferacija e se nastaviti i bie kontrolisana i usmeravana, na razliite naine, od strane velikih sila, i prvenstveno SAD. LITERATURA 1. Howlett, Darryl, Nuclear Proliferation, u: Baylis, John; Smith, Steve (eds.), Globalization of World Politics, Second Edition, Oxford University Press, 2001, pp. 429-436. 2. Levite, Ariel E., Never Say Never Again: Nuclear Reversal Revised, International Security, Vol. 27, No. 3, Winter 2002/2003, pp. 59-88. 3. Mazarr, Michael J., Virtual Nuclear Arsenals, Survival, Vol. 37, No. 3, Autumn 1995, pp. 7-25. 4. Sagan, Scott D., The Perils of Proliferation: Organization Theory, Deterrence Theory, and the Spread of Nuclear Weapons, International Security, Vol. 18, No. 4, Spring 1994, pp. 66-107. 5. Sagan, Scott D., Why Do States Build Nuclear Weapons: Three Models in Searching of a Bomb, International Security, Vol. 21, No. 3, Winter 1996/97, pp. 54-86. 6. Jonathan Schell, The Abolition, Picador: London, 1984.525


7. ukovi, Olga, Razoruanje na raskru, u: Godinjak 2002-2003, ahovi (ur.), Udruenje za meunarodno pravo Srbije i Crne Gore, Beograd, 2004, str. 291-308. 8. Waltz, Kenneth N., Nuclear Myths and Political Realities, American Political Science Review, Vol. 84, No. 3, September 1990, pp. 731-745. 9. Waltz, Kenneth N., The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better, Adelphi Paper No. 171, London: International Institute for Strategic Studies, 1981. 10. Waltz, Kenneth N., The Emerging Structure of International Politics, International Security, Vol. 18, No. 2, Fall 1993, pp. 44-79. 11. Waltz, Kenneth N., Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals, Washington Quarterly, Vol. 20, No. 3, Summer 1997, pp. 153-161. 12. Waltz, Kenneth N., Theory of International Politics, Reading, MA: Addison-Wesley, 1979.aklina NOVII NUCLEAR WEAPONS IN INTERNATIONAL POLITICS SUMMARY Nuclear weapons in international politics and the theoretical explanations of that phenomenon are followed by various controversies. As for nuclear weapons in international politics there can be noticed two opposite processes: the process of proliferation of nuclear weapons, on one hand, and the process of its reduction, on the other. Concerning the proliferation of nuclear weapons, one can draw the following conclusions: first, there are nine countries with asserted nuclear status; second, another few countries are suspected to work on development of nuclear programmes. As for the reduction of nuclear weapons the following can be concluded: first, there have been launched numerous initiatives, both bilateral and multilateral, for the reduction of nuclear weapons and the most important among them is the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons adopted in 1970; and second, only some of these numerous initiatives have produced the expected results and led to the reduction of nuclear weapons. Regarding the contemporary development of nuclear weapons there are three facts that are a matter of concern for the world public: first, great powers, this primarily concerning the USA, announce that they will further develop their nuclear policies, this implying production of new kinds of nuclear weapons and the defence 526


system against them; second, smaller countries that make attempts to get into possession of nuclear weapons jeopardise the process of reduction of nuclear weapons, they confront with each other as well as with the USA, threatening in this way the international security; and third, the international security is also endangered by the fact that terrorists or the so-called non-state actors can also get into possession of nuclear weapons. Concern for further proliferation of nuclear weapons makes many people describe the contemporary situation in this field by using the syntagm the second nuclear era. Contradictions that are manifested in international politics in the field of nuclear weapons are also reflected in the contradictory theories on the role of nuclear weapons in this sphere as well as in the contradictory forecasts of the effects of further proliferation of nuclear weapons. The division of theoretical approaches to three ones (neorealism, liberalism and the alternative approach) also points to the different objects of their interest. Neorealists are of the opinion that nuclear weapons are one the most significant factors for establishment of peaceful relations among great powers (or nuclear peace); they regard nuclear weapons as the absolute ones, considering the possibilities and limitations of the strategy of nuclear deterrence. They predict that the future proliferation of nuclear weapons, that should be moderate and directed by great nuclear powers, will produce stabilising effects on the relations among countries that possess them. Their ultimate conclusion that one should not be afraid of the proliferation of nuclear weapons but should acclaim and control them reflects the so-called nuclear optimism. Liberal theoreticians in international politics take as a starting point the fact that the continued proliferation of nuclear weapons increases the risk of a nuclear war, expressing pessimism as regards the existence and further proliferation of nuclear weapons (nuclear pessimism). Liberals mostly consider the possibilities to promote international initiatives that would prevent this phenomenon, and the climax in their proposals for the reduction of nuclear weapons is the idea of the socalled virtual or latent nuclear arsenals. The alternative approaches in the study of the problems related to nuclear weapons deal with the neglected aspects of proliferation as are the role of taboos, culture, non-governmental and transnational organisations as well as the role of the so-called epistemological communities in the process of prevention of the proliferation of nuclear weapons. Each of the existing theoretical approaches studies a different part of the international reality in the sphere of nuclear weapons. Thematically, they could be complementary, supplementing each other. In that sense, one can expect that their theoretical synthesis could be made in the future. However, judging by the nature of conclusions they make on the role of nuclear weapons in international politics, being optimistic on one hand, and pessimistic on the other, their synthesis is not 527


likely to be made in the future. However, the practice itself shows that the synthesis of nuclear pessimism and nuclear optimism has, after all, been made. This is asserted by the fact that the process of proliferation and the process of reduction of nuclear weapons are going on simultaneously. For this reason, one should expect that such development would be continued in the future: nuclear proliferation will go on, controlled and directed in various ways by great powers and the USA, in particular.

528

Documents

nuklearno oruzje