NUKLEARNO ORUŽJE U MEĐUNARODNOJ · PDF file506 MP 4, 2005 – Nuklearno oružje u međunarodnoj politici (str. 505-528) korištenja nekontrolisane nuklearne, odnosno termonuklearne

505

Žaklina NOVIČIĆ 1 UDK:341.3:623.454.86Biblid 0025-8555,57(2005)

Vol. LVII, br. 4, pp. 505-528 Izvorni naučni rad

Novembar 2005.

NUKLEARNO ORUŽJE U MEĐUNARODNOJ POLITICI

ABSTRACT

The author describes the contemporary situation in thetheory and practice of international politics in the field of nuclearweapons. The first part of the paper deals with past results in theprocess of proliferation and the process of reduction of nuclearweapons, as well as the contemporary nuclear policies of greatpowers. The second part presents different theoretical approaches tothe problem of nuclear weapons - realism, liberalism and the so-called critical or alternative approaches. The author expects that theprocess of nuclear proliferation will be continued – it will be gradual,controlled and directed by great powers and the USA, in particular.

UVOD

Ove godine (2005) navršava se tačno 100 godina od Ajnštajnove teorijerelativiteta, koja je predstavljala apstraktnu osnovu za konstrukcijuoružja, koje će 40 godina kasnije zapanjiti svet svojom

destruktivnošću – nuklearne ili atomske bombe.2 Dve atomske bombe su

1 Žaklina Novičić, istraživač u Institutu za međunarodnu politiku i privredu, Beograd.2 Pored nuklearne (atomske) bombe postoji i termonuklearna (hidrogenska) bomba. Ove

dve vrste bombi su tipični predstavnici nuklearnog oružja, izgrađenog na principu

506

MP 4, 2005 – Nuklearno oružje u međunarodnoj politici(str. 505-528)

korištenja nekontrolisane nuklearne, odnosno termonuklearne reakcije, pri kojoj se umalom vremenskom periodu oslobode velike količine energije i radioaktivnih produkata.

3 Dve atomske bombe su, u stvari, bačene u razmaku od par dana.

1945. godine Sjedinjene Američke Države izbacile na japanske gradoveHirošimu i Nagasaki, usmrtivši gotovo odjednom više od 200.000 ljudi.3

Nekoliko godina kasnije Sovjetski Savez je napravio isto oružje (1949) čimesu SAD izgubile nuklearni monopol”. Nuklearno oružje više nikada nijeupotrebljeno u slične svrhe.

Danas nuklearno oružje poseduje devet zemalja (u daljem tekstunuklearne zemlje). Sumnja se da još nekolicina zemalja radi na njegovomstvaranju ili sticanju. Uporedo sa širenjem “kluba” nuklearnih zemalja iumnožavanjem nuklearnog oružja čine se organizovani međunarodni naporida se to zaustavi. Praksu međunarodne politike prethodnih šest decenijaodlikuje, dakle, protivrečan proces: širenje i umnožavanje nuklearnog oružja,sa jedne, i pokušaji smanjivanja njegove količine i broja vlasnika, sa drugestrane.

Protivrečnost prakse prati, ili uslovljava, i protivrečnost teorijskihobjašnjenja posledica postojanja nuklearnog oružja po strukturumeđunarodnog sistema i odnose između država. Sa jedne strane, strahuje seod upotrebe nuklearnog oružja u ratu između država, kao i od mogućnosti danuklearno oružje dospe u ruke terorista i bude ispaljeno sa nepoznate adrese,i predlažu se razni načini za smanjivanje i eliminisanje nuklearnog oružja izmeđunarodne politike. Sa druge strane, uočava se protivrečnost između“srećne nuklearne prošlosti” i straha od nuklearnih katastrofa u budućnosti,nuklearno oružje se smatra jednim od glavnih uzroka “dugog mira” izmeđuvelikih nuklearnih sila, pretpostavlja se da će slične “efekte stabilizacije” ukriznim regionima imati i njegovo dalje širenje (postepeno i usmeravano odstrane velikih sila), i zaključuje se da se zbog toga širenja nuklearnog oružjane treba plašiti, već ga treba pozdraviti i kontrolisati.

NUKLEARNO ORUŽJE U PRAKSI MEĐUNARODNE POLITIKE

Praksu međunarodne politike u pogledu nuklearnog oružja odlikujudva suprotna procesa: proces proliferacije, ili umnožavanje i širenjenuklearnog oružja, sa jedne strane, i proces redukcije, ili smanjivanjenuklearnog oružja, sa druge strane.

507


U pogledu rezultata prvog procesa, proliferacije nuklearnog oružja,može se zaključiti da se za 60 godina postojanja nuklearnog oružja nisumaterijalizovale “noćne more” s početka “nuklearnog doba”, odnosnopredviđanja da će se vrtoglavo povećati broj zemalja koje ovo oružjeposeduju.4 Naime, potvrđeni nuklearni status danas ima devet zemalja. Za jošnekolicinu zemalja se sumnja da tajno rade na razvoju nuklearnog oružja.Krajnje pesimistični analitičari međunarodne stvarnosti bi dodali, međutim,da nuklearne reaktore za miroljubivu proizvodnju nuklearne energijeposeduje preko 40 zemalja sveta, i da je mali korak od miroljubive do vojneupotrebe iste.

Proces redukcije nuklearnih arsenala podrazumeva, s druge strane,postojanje brojnih inicijativa, kako bilateralnih (između SAD i nekadašnjegSSSR-a, danas Ruske Federacije), tako i multilateralnih (obično pod okriljemUN) za smanjenje nuklearnog oružja, od kojih su neke i dale očekivanerezultate, tj. dovele do značajnog smanjenja nuklearnog oružja. I inicijativaza potpuno ukidanje nuklearnog oružja nije nepoznata u međunarodnojpolitici. Gorbačov je 1986. među prvima predložio plan za svet beznuklearnog oružja do 2000. godine. Upravo ove godine smo mogli čutigradonačelnika Hirošime sa istim predlogom prolongiranim za 2020. godinu.

U međuvremenu, i istovremeno sa zaključivanjem ugovora osmanjenju nuklearnog oružja, velike sile, prvenstveno SAD, najavljuju i novevrste nuklearnog oružja, kao i sisteme odbrane od istih. Ovakav razvoj,zajedno sa strahovanjem da u posed nuklearnog oružja mogu doći i tzv.nedržavni akteri, koji ga mogu iskoristiti u terorističke svrhe, navodi mnogeda savremeno stanje u pogledu nuklearnog oružja opisuju sintagmom “drugonuklearno doba.”

a) Proliferacija nuklearnog oružja

O proliferaciji nuklearnog oružja uslovno se može govori u širem iužem smislu. U užem smislu ona podrazumeva umnožavanje nuklearnihoružja, ili uvećavanje nuklearnog arsenala zemlje koja već ima nuklearnistatus (vertikalna proliferacija). U širem smislu se pod proliferacijom

4 Studije izrađene u SAD su početkom 60-tih godina prošlog veka identifikovale skoro 30zemalja koje bi u kratkom vremenu mogle da razviju nuklearno oružje. Navedeno u:Howlett, Darryl, “Nuclear Proliferation”, u: Baylis, John; Smith, Steve (eds.),Globalization of World Politics, Second Edition, Oxford University Press, 2001, p. 417.

508


podrazumeva povećavanje “kluba” nuklearnih zemalja, odnosno brojazemalja koje poseduju nuklearno oružje (horizontalna proliferacija), i tada seobično termin “proliferacija” zamenjuje terminom “širenje” (spread)nuklearnog oružja.5

Prvo testiranje nuklearnog oružja obavile su SAD in vivo, ispuštanjematomskih bombi na japanske gradove Hirošimu i Nagasaki 1945. godine. Dosredine 60-tih godina prošlog veka nuklearno oružje su testirale još četirizemlje: SSSR (1949), Velika Britanija (1952), Francuska (1960) i Kina(1964). Ovih pet zemalja danas predstavljaju priznate vlasnike nuklearnogoružja - njihov nuklearni status priznat je i potvrđen međunarodnimugovorima. Zbog tajnosti koja prati informacije o nuklearnom oružju, nijemoguća pouzdana procena trenutne veličine nuklearnih arsenala ovihzemalja ali, u cilju stvaranja bar približne slike o redu te veličine, moguposlužiti sledeći podaci: SAD imaju 5.968 strateških bojevih glava, 1.000operativnog taktičkog oružja, i oko 3.000 rezervnih taktičkih i strateškihbojevih glava; Rusija ima 4.978 strateških bojevih glava, oko 3.500operativno taktičkih bojevih glava, i više od 11.000 rezervnih taktičkih istrateških bojevih glava; Kina ima oko 300 strateških bojevih glava i 120taktičkih; Francuska ima oko 350 strateških bojevih glava; Velika Britanijaima manje od 200 strateških bojevih glava.6

Još tri zemlje važe za de facto posednike nuklearnog oružja, iako im,kao prethodnim zemljama, nuklearni status nije priznat (tj. dozvoljen) putemmeđunarodnih ugovora. To su Indija, Pakistan i Izrael. Indija je obavila prvenuklearne eksplozije 1974. godine, tvrdeći da one služe mirnodopskimsvrhama. Javno pokazivanje svog nuklearnog oružja ona je obnovila 1998.godine, kada joj se pridružuje i njen regionalni suparnik Pakistan. Izrael nijenikad obavio javnu nuklearnu probu, a ni potvrdio niti demantovaoposedovanje nuklearnog oružja, ali je opšte uverenje da ga i on poseduje.Procenjuje se da Indija ima 45 do 95 nuklearnih bojevih glava, Pakistan od35 do 50, a Izrael od 75 do 200.7

5 Waltz, Kenneth N., “The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better?”, AdelphiPapers, Number 171, London: International Institute for Strategic Studies, 1981.Internet, 01/03/2005. http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/waltz1.htm.

6 “Nuclear Weapons: Who Has What at a Glance”, The Arms Control Association website, April 2004, Internet, 12/03/2005, http://www.armscontrol.org/factsheets/Nuclearweaponswhohaswhat.asp. Strateško oružje je oružje interkontinentalnogdometa, dok je taktičko oružje kraćeg dometa.

7 Ibidem.

509


U februaru 2005. godine i Severna Koreja je objavila svoj nuklearnistatus. Ova zemlja nije sprovela testiranje nuklearnog oružja, ali je početkommaja 2005. godine to najavila. Iz straha od napada SAD, a u zamenu zaodustajanje od nuklearnog programa, Severna Koreja je tražila finansijskupomoć i ugovorno obavezivanje SAD da neće upotrebiti silu protiv nje. Poslenekoliko rundi multilateralnih pregovora predstavnika šest zemalja (SAD,Rusija, Kina, Južna Koreja, Severna Koreja i Japan) o ovom problemu, ovihdana se najavljuje postizanje sporazuma i odustajanje Severne Koreje oddalje izgradnje nuklearnog oružja. Procenjuje se da bi ova zemlja mogla imatijednu ili dve nuklearne bojeve glave, kao i materijal za još nekoliko.8

Sledeći raspad SSSR-a u posedu nuklearnog oružja su se našlenovonastale države Belorusija, Kazahstan i Ukrajina. Do 1994. SAD i Rusijasu vodile sa ovim zemljama pregovore o denuklearizaciji, pa su one uništilestrateško nuklearno oružje na svojoj teritoriji, a taktičko vratile u Rusiju.

Irak je krenuo putem stvaranja nuklearnog programa pre prvogZalivskog rata (1991), ali je tada bio prinuđen da ga demontira pod nadzorominspektora UN. Okupacija Iraka od strane SAD i njenih saveznika iz 2003.godine zbog nikad dokazanog posedovanja oružja za masovno uništavanje,okončala je iračke težnje za nuklearnim oružjem.

Za Iran se sumnja da tajno radi na nuklearnom programu. 2003.godine je Međunarodna agencija za atomsku energiju (IAEA) zaključila daIran preduzima tajne nuklearne aktivnosti, Iran je pristao na kontrolu ovogtela UN, koje i danas nastavlja sa inspekcijskim aktivnostima u ovoj zemlji.Ali i Iran nastavlja sa aktivnostima obogaćivanja uranijuma za koje tvrdi daimaju isključivo miroljubivu svrhu.

Zvaničnici SAD u poslednje vreme pominju i Siriju kao zemlju kojatajno stvara nuklearno oružje. Pentagon je 2001. godine zaključio drugačije,ali je krajem 2003. godine CIA upozorila da se nastavi sa praćenjem sirijskihnuklearnih namera.

Libija je priznala da radi na nuklearnom programu u vojne svrhe, alije u decembru 2003. godine izrazila spremnost da ga otvori za međunarodnuinspekciju i dobrovoljno uništi.

I Južna Afrika predstavlja zemlju koja je stekla nuklearno oružje ikasnije odustala od njega. Ova zemlja je 1993. objavila da je do 1989. godinetajno proizvela šest nuklearnih naprava, i da ih onda je demontirala.

8 Ibidem.

510


Alžir se, takođe, pominje kao zemlja koja nije odustala od nuklearnihaspiracija, mada postoji potpuna nesigurnost u pogledu odlučnosti iintenziteta težnje ove zemlje ka sticanju nuklearnog oružja.

I za mnoge druge zemlje se tokom prethodnih 60 godina postojanjanuklearnog oružja govorilo, ili su to i same priznavale, da su na putu sticanjanuklearnog oružja, ali i da su vremenom odustale od svojih nuklearnihambicija (nuklearna inverzija). U tom smislu navodi se oko 20 zemalja:Argentina, Australija, Brazil, Egipat, Nemačka, Indonezija, Italija, Japan,Švedska, Švajcarska, Holandija, Norveška, Rumunija, Jugoslavija, JužnaKoreja, Tajvan, Kanada, Finska, Grčka, Španija i Turska.9

Još jednom treba naglasiti da su empirijski podaci vezani zanuklearno oružje nepotpuni i nepouzdani, zbog izuzetne tajnosti koja pratirazvoj nuklearnih programa, kao i zbog namernog prikrivanja podataka ilizbog namernog dezinformisanja. Ne može se pouzdano tvrditi ni koliko suputa države u konfliktnim situacijama pretile upotrebom nuklearnogoružja,10 ali najpoznatiji slučaj tzv. nuklearnog zastrašivanja predstavljaKubanska raketna kriza (između SAD i SSSR-a-) iz 1962. godine. Ono štojeste pouzdano je činjenica da je napad nuklearnim oružjem izvršen u samojednoj prilici, i to u vreme nuklearnog monopola SAD.

b) Redukcija nuklearnog oružja

Redukcija predstavla smanjivanje nivoa naoružanja ili smanjivanjeodređenih sistema oružja. Redukcija je delimično razoružanje, a razoružanjemože biti i potpuno (npr. u slučaju zemalja poraženih u ratu). Kontrolanaoružanja podrazumeva uvođenje neke vrste ograničenja, regulacije, idrugih limita za kvalitet ili kvantitet oružja, njegovu lokaciju, zaštitu,kontrolu, transfer, ili za upotrebu vojne sile i oružja uopšte.11

Uporedo sa proliferacijom nuklearnog oružja na međunarodnomnivou se stvarao i “režim” sprečavanja ove pojave, koji predstavlja“povezanu mrežu međunarodnih ugovora, unutrašnjih zakonodavstava,

9 Levite, Ariel E., “Never Say Never Again: Nuclear Reversal Revised”, InternationalSecurity, Vol. 27, No. 3, Winter 2002/2003, p. 62.

10 Neki istraživači su izbrojali preko 50 takvih slučajeva. Videti: Dougherty, James E.;Pfaltzgraff, Robert L. Jr., Contending Theories of International Relations: AComprehensive Survey, Fifth Edition, Longman, 2001, p. 373.

11 Ibidem, p. 374.

511


dvostranih, regionalnih i multilateralnih verifikacionih sistema, pozitivnih inegativnih garancija za bezbednost, ekonomskih sankcija, kontroletehnologije i zona bez nuklearnog oružja.”12 Sledi hronološki preglednajvažnijih pokušaja - bilateralnih (između dva hladnoratovska suparnika) imultilateralnih - redukcije nuklearnog oružja.

Ugovor o delimičnoj zabrani nuklearnih proba (PTBT )13 je potpisan1963. godine između SAD, SSSR i Velike Britanije, koje su se sporazumeleo budućem izvođenju nuklearnih eksplozija samo pod zemljom. Danas ovajUgovor ima preko 120 strana ugovornica.

Ugovor o neširenju nuklearnog oružja (NPT)14 je potpisan 1968.godine, a dve godine kasnije stupio je na snagu. Smatra se da ovaj Ugovorima centralno mesto u režimu sprečavanja širenja nuklearnog oružja.15 NacrtUgovora su podnele SAD i SSSR, a usvojen je u Generalnoj skupštini UN.Ugovor danas ima skoro 200 strana ugovornica. Potpisan je na 25 godina, alije 1995. produžen na neograničeno vreme. Ugovorom se priznajeposedovanje nuklearnog oružja tadašnjim nuklearnim silama (SAD, SSSR,Kina, Velika Britanija i Francuska), dok se ostale zemlje obavezuju da nećetežiti sticanju nuklearnog statusa. Indija, Pakistan i Izrael nisu ugovorniceovog dokumenta, pa su nuklearni status stekle ne kršeći ovu međunarodnuobavezu. Severna Koreja se pre proglašenja svog nuklearnog statusa povuklaiz Ugovora, dok su Irak, Iran, Libija, Sirija i dalje strane ugovornice. Petnuklearnih sila je ostalim zemljama bez nuklearnog oružja dalo tzv. pozitivnegarancije bezbednosti – garancije da će u slučaju nuklearnog napada na nekuod njih “smesta delovati u skladu sa svojim obavezama iz Povelje UN.”16

Privremeni ugovor o određenim merama u pogledu ograničenjastrateškog ofanzivnog oružja (SALT I)17 je potpisan 1972. između SAD iSSSR-a. Ovim ugovorom su “zamrznuti” tadašnji nivoi američkih i sovjetskihnuklearnih projektilskih bacača i podmornica dok se ne postigne ugovor o

12 Šuković, Olga, “Razoružanje na raskršću”, u: Godišnjak 2002-2003, Šahović (ur.),Udruženje za međunarodno pravo Srbije i Crne Gore, Beograd, 2004, str. 297.

13 Partial Test Ban Treaty (Treaty Banning Nuclear Waepons Tests in the Atmosphere, inOuter Space and Under Water).

14 Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons.15 Šuković, Olga, “Razoružanje na raskršću”, op. cit. p. 297.16 Navedeno u: Howlett, Darryl, “Nuclear Proliferation”, op. cit., p. 431.17 Interim Agreement Betwen the USA and USSR on Certain Measures with Respect to

the Limitation of Strategic Offensive Arms.

512


sveobuhvatnijim merama. Ovaj ugovor je zamenjen 1979. godine kada SAD iSSSR potpisuju ugovor SALT II,18 koji, međutim, nikad nije stupio na snagu.Ugovor SALT I će 1991. godine zameniti novi ugovor - START I.

Iste godine kada je potpisan SALT I (1972) potpisan je i Ugovorprotiv balističkih raketa (ABM).19 Ovim Ugovorom se ograničava razvojantibalističkih raketnih sistema SAD i SSSR. Smatra se da je zahvaljujućinjemu sprečena nuklearna trka u kosmosu između dve hladnoratovske sile.

Dve godine kasnije (1974) su SAD i SSSR potpisale Ugovor o praguza izvođenje nuklearnih proba (TTBT)20 kojim se zabranjuju podzemnenuklearne probe oružja većeg od 150 kilotona. Ugovor je stupio na snagu tek1990. godine.

Ugovor o eliminisanju raketa srednjeg i kratkog dometa (INF),21 kojisu SAD i SSSR sklopile 1987. godine, eliminiše i zabranjuje sve balističkerakete (zemne ili krstareće), sa kapacitetom domašaja između 300 i 3.400milja (500 i 5.500 km). Ugovor je stupio na snagu sledeće godine, a potpunoje implementiran 1991.

SAD i SSSR zamenjuju 1991. godine neuspele SALT ugovoreUgovorom o redukciji i ograničenju strateškog ofanzivnog oružja (STARTI).22 START I značajno smanjuje limite za interkontinentalne balističkerakete i sa njima povezane bacače i bojeve glave, bacače i bojeve glavepodmornički lansiranih balističkih raketa, i teške bombardere i njihovonaoružanje, uključujući i dugometne nuklearne vazdušno lansirane krastarećerakete. Ugovor je stupio na snagu 1994. godine.

Uz START I je naredne godine potpisan i tzv. Lisabonski protokol,koji omogućava implementaciju ovog ugovora u novonastaloj situacijiraspada SSSR-a. Njime se obezbeđuje da Rusija, Belorusija, Ukrajina iKazahstan nastave ispunjavanje sovjetskih obaveza preuzetih START Iugovorom. Pored toga, Belorusija, Kazahstan i Ukrajina su se obavezale da

18 Treaty Between the USA and USSR on the Limitation of Strategic Offensive Arms.19 Anti-Ballistic Missile Treaty (Treaty Between the USA and USSR on Limitation of Anti-

Ballistic Missile Systems).20 Threshold Test Ban Treaty (Treaty Between the USA and USSR on the Limitation of

Underground Nuclear Wapons Tests).21 Treaty Between the USA and USSR on the Elimination of Their Intermediate-Range

and Shorter-Range Missiles.22 Treaty Between the USA and the USSR on the Reduction and Limitation of Strategic

Offensive Arms.

513


će eliminisati svo nuklearno oružje sa svoje teritorije tokom narednih sedamgodina, i da će pristupiti Ugovoru o neširenju nuklearnog oružja (NPT) kaozemlje bez nuklearnog oružja, što su one i učinile 1993/4. godine.

Između SAD i SSSR-a je 1993. godine potpisan START II ugovor odaljem smanjenju i ograničavanju strateškog ofanzivnog oružja.23 Dvezemlje su se obavezale na dalje smanjenje i eliminisanje svihinterkontinentalnih balističkih raketa sa nezavisno usmerenim višestrukimbojevim glavama, i smanjenje ukupnog broja nuklearnih bojevih glava zasvaku od njih na 3.000 do 3.500, i to do 1. januara 2003. Međutim, ugovornije stupio na snagu, obaveze iz njega nisu ispunjene, pa su se u septembru1997. dve strane ugovornice ponovo međusobno obavezale na ispunjenjeugovornih odredbi, s produženim rokom do 2007. godine. Dogovoreno je i toda do kraja 2007. godine dve zemlje pristupe i sklapanju START III ugovora,kojim će dalje smanjiti strateške bojeve glave (na 2000-2500), sisteme zalansiranje, kao i podstarteško ili taktičko nuklearno oružje.

SAD i Rusija su u skorije vreme predvidele još jedno smanjenjesvojih nuklearnih arsenala Ugovorom o smanjenju strateških ofanzivnihsnaga ili Moskovskim ugovorom iz 2002. godine (SORT).24 Ovim ugovoromje predviđeno da do kraja 2012. godine one dalje smanje broj razmeštenihstrateških bojevih glava ispod limita od 1700-2200. Pri tom je svaka stranaslobodna da sama odredi sastav i strukturu ofanzivnih strateških snaga uokviru ustanovljenog ukupnog broja, ali se ne zahteva uništavanje bojevihglava već njihovo demontiranje, što im omogućava da ih čuvaju kao rezervu.Ugovor je stupio na snagu u junu 2003. godine, a ostaje na snazi do 2012.godine, uz mogućnost produženja ili suspendovanja naknadnim ugovorima.Istovremeno je potpisana i Zajednička deklaracija o novom strateškompartnerstvu kojom se predviđaju diskusije na visokom nivou u okvirunovonastale Konsultativne grupe za stratešku bezbednost.25

U međuvremenu je 1996. godine potpisan i jedan multilateralnidokument kojim se zabranjuju sve nuklearne probe na teritorijama državačlanica - Sveobuhvatni ugovor o zabrani nuklearnih proba (CTBT).26

Međutim, od pet priznatih nuklearnih sila samo su ga Kina i SAD potpisale, ali

23 Treaty Between the USA and the Russian Federation on Further Reduction andLimitation of Strategic Offensive Arms.

24 Strategic Offensive Reduction Treaty.25 Šuković, Olga, “Razoružanje na raskršću”, op. cit., str. 295.26 Comprehensive Test-Ban Treaty.

514


ga ni one nisu ratifikovale. Ugovor još nije stupio na snagu, pošto nije ispunjenuslov koji propisuje neophodnu ratifikaciju od strane 44 zemlje koje imajunuklearne reaktore na svojoj teritoriji, a koje su navedene u aneksu Ugovora.

I niz drugih međunarodnih ugovora kojima redukcija naoružanja nijeprvenstveni predmet regulacije uključuje i odredbe o eliminisanju nuklearnogoružja iz određenih geografskih ili prirodnih sredina (npr. Ugovor oAntarktiku iz 1959. godine, Ugovor o kosmosu iz 1967. godine, Ugovor odnu mora i okeana iz 1971. godine, itd).

c) Najnoviji razvoj

Prikazani razvoj procesa razoružanja tokom prethodne decenijemogao bi da sugeriše dobre izglede za smanjenje nuklearnih arsenala,posebno arsenala velikih nuklearnih sila. Da se radi o veoma protivrečnomprocesu govori druga strana medalje. Naime, iste godine kada je potpisan tzv.Moskovski sporazum, SAD su usvojile novu spoljnopolitičku i bezbednosnustrategiju,27 kojom napuštaju raniji stav da će upotrebiti nuklearno oružjesamo protiv država koje ga budu prve upotrebile ili su u savezu sa državomkoja ga koristi, zatim da će nuklearnim oružjem odgovoriti i u slučajevimakada budu upotrebljena ostala oružja za masovno uništenje, čak i u slučajunapada konvencionalnim oružjem.28

Poslednje vesti (februar 2005. godine) govore o tome da je predsednikSAD naredio Ministarstvu odbrane da pripremi nuklearno oružje, koje bi uslučaju potrebe bilo korišteno protiv najmanje sedam država (Kina, Rusija,Severna Koreja, Irak, Iran, Libija i Sirija).29

Osim toga, u SAD je nastavljen rad na sistemu odbrane od balističkihraketa (BMD).30 Ambiciozna ideja o razvoju sistema strateške odbrane zazaštitu teritorije SAD od potencijalnog nuklearnog napada potiče iz 1983.godine, iz vremena Reganove vladavine (Inicijativa o strateškoj odbrani,

27 Najvažniji dokumenti kojima je ova strategija formulisana su: The National SecurityStrategy (september 2002), The National Strategy to Combat Weapons of MassDestruction (december 2002), National Policy on Ballistic Missile Defense (may2003).

28 Više u: Šuković, Olga, “Razoružanje na raskršću”, op. cit., str. 292-293.29 Objavila: Radio slobodna Evropa, On Line Edition, Internet, 20/05/2005,

http://www.slobodnaevropa.org/articletext/2005/02/11/2091c09a-3ce2-4365-b62d-5d37c1ecccc3.html.

30 Ballistic Missile Defense.

515


SDI),31 a napuštena je sa okončanjem hladnog rata, ali su nastavljenaistraživanja o ograničenijem sistemu. U vreme Klintonove administracije,tačnije 1999. godine, ova rasprava je obnovljena usvajanjem Dokumenta oNacionalnoj raketnoj odbrani (NMD),32 ali je i ovoga puta odloženousvajanje predloga za početak razmeštanja sistema. Sa dolaskom noveBušove administracije na vlast u SAD, i posle terorističkih napada na ovuzemlju, program je ponovo pokrenut.

Novu nuklearnu politiku SAD obeležava i nastojanje da se izrade noviprototipovi bojevih glava u narednih desetak godina. Za razliku odhladnoratovskog nuklearnog oružja “visokog punjenja,” sada se predlažerazvoj oružja sa malim radioaktivnim punjenjem, koje uključuje ikontroverzni “razarač bunkera” (bunker buster).33 Zagovornici ovogprograma tvrde da je ono pogodno za tvrde i duboko ukopane mete ukakvima se skrivaju teroristi.

U skladu sa novim bezbednosnim stavom SAD su se povukle izUgovora o zabrani balističkih raketa (ABM), a u reakciji je usledilo i ruskopovlačenje iz START II ugovora (2002), kao i rusko objavljivanje tzv. pravana prvu upotrebu nuklearnog oružja. Kina i Indija su zadržale stav o upotrebinuklearnog oružja samo u odbrani od nuklearnog napada, dok su obe, kao iFrancuska i Engleska, najavile modernizaciju svojih nuklearnih arsenala.

Kritičari Bušove politike iz SAD tvrde da će ovakav razvoj podstaćinovu trku u naoružanju upravo u vreme kada SAD pokušavaju da obuzdajunuklearnu proliferaciju u svetu. Iz sveta se čuje ista zabrinutost, kao izabrinutost zbog mogućih posledica obnavljanja nuklearnih proba (radijacijeprvenstveno).

NUKLEARNO ORUŽJE U TEORIJI MEĐUNARODNE POLITIKE

Očigledna protivrečnost koja se ispoljava u praksi međunarodnepolitike vezanoj za nuklearno oružje odslikava se, ili je podstaknuta,protivrečnim teorijama o ulozi nuklearnog oružja u međunarodnoj politici, i

31 Strategic Defense Initiative. U stvari, ova ideja postojala je i ranije. 1967. godine je biopredložen sličan, ali skromniji i jeftiniji sistem protiv balističkih raketa (ABM system,ili “Chinese” system). Više u: Waltz, Kenneth N., “The Spread of Nuclear Weapons:More May Be Better?”, op. cit., pp. 35-36.

32 National Missile Defense Act.33 Robust Nuclear Earth Penetrator.

516


protivrečnim predviđanjima posledica dalje proliferacije ili širenjanuklearnog oružja.

S jedne strane, široko je prihvaćeno mišljenje da je nuklearno oružjebilo važan faktor održanja dugog mira (ili “nuklearnog mira”) između SAD iSSSR-a tokom hladnog rata. Zagovornici ovog shvatanja, uglavnomteoretičari međunarodne politike neorealističkog usmerenja, predviđaju da ćeslične “efekte pacifikacije” imati i buduće širenje nuklearnog oružja, kojetreba da bude umereno i usmeravano od strane velikih nuklearnih sila. Zatooni tvrde da se širenja nuklearnog oružja ne treba plašiti, nego ga trebapozdraviti. Ovaj stav, dakle, izražava optimizam u pogledu postojanja i širenjanuklearnog oružja (“nuklearni optimizam”). Svoje zaključke o “nuklearnommiru” neorealisti izvode iz strukturalne teorije međunarodne politike,34 izdosadašnjeg iskustva sa nuklearnim oružjem, i iz suprotstavljanja logikekonvencionalnog i logike nuklearnog kao apsolutnog oružja.

S druge strane, takođe je široko prihvaćeno i mišljenje da nastavljanješirenja nuklearnog oružja povećava rizik od izbijanja nuklearnog rata, i dazato treba delovati na unapređenju međunarodnih inicijativa kojima se ovapojava sprečava. Ovo mišljenje, koje uglavnom zastupaju liberalnoorijentisani teoretičari u međunarodno-političkoj teoriji, izražava, dakle,pesimizam u odnosu na postojanje i širenje nuklearnog oružja (“nuklearnipesimizam”).Vrhunac predloga za redukciju nuklearnog oružja umeđunarodnoj politici koji dolazi iz ovog teorijskog tabora predstavlja idejao tzv. virtuelnim ili latentnim nuklearnim arsenalima.

Konačno, treba reći da postoje i kritički ili tzv. alternativni pristupiizučavanju problema vezanih za nuklearno oružje, razvijeni uglavnom poslehladnog rata, koji se bave “zanemarenim” aspektima proliferacije ili širenjanuklearnog oružja, kao što su uloga tabua, kulture, nevladinih itransnacionalnih organizacija, kao i tzv. epistemoloških zajednica u procesusprečavanja proliferacije nuklearnog oružja. Ne treba isticati da jepesimističan stav o nuklearnom oružju u pozadini mišljenja i ove grupeistraživača međunarodne stvarnosti.

a) Nuklearni optimizam

Nuklearni optimizam je ishodište istaknute grupe američkih, ali iruskih politikologa koji se bave ovom materijom (Kenneth Waltz, Konstantin

34 Neorealizam ili strukturalni realizam je razvijen u: Waltz, Kenneth N., Theory ofInternational Politics, Reading, MA: Addison-Wesley, 1979.

517


Sorokin). Oni ukazuju na očiglednu protivrečnost između miroljubivenuklearne prošlosti i strahovanja o nuklearnoj budućnosti, i tvrde da će i dalješirenje nuklearnog oružja biti faktor stabilizacije u međunarodnim odnosima.Monografija Keneta Valca iz 1981. godine i nekoliko njegovih kasnijihtekstova predstavljaju najdetaljniju i najubedljiviju argumentaciju u koristširenja nuklearnog oružja.35

Svoju analizu nuklearnog oružja Valc počinje pitanjem: “Kako jemoguć mir kad sila dobije užasnu nuklearnu formu?”36 On polazi od stava darat postaje manje verovatan kako troškovi rata rastu u odnosu premamogućim dobitima, i izražava veru u racionalno nuklearno odvraćanje (ilizastrašivanje, deterrence). “Pošto je katastrofičan ishod nuklearne razmenelako zamisliti, vođe država će se uzdržati od užasa da ga izazovu. Sanuklearnim oružjem, stabilnost i mir se oslanjaju na lake računice o tome štajedna zemlja može da učini drugoj. Svako – bilo politički vođa ili čovek naulici – može lako da vidi da katastrofa vreba ako događaji izmaknu kontrolii nuklearno oružje počne da se ispaljuje.”37 Zahvaljući veoma destruktivnojmoći nuklearnog oružja i visokoj ceni pokretanja nuklearnog rata, čak i malirizik od njega može da odvrati od upotrebe nuklearnog oružja, smatra Valc.On tvrdi da se “verovatnoća rata između zemalja koje poseduju nuklearnooružje približava nuli”, pošto će “država biti odvraćena od napada ako verujeda postoji samo mogućnost da neprijatelj uzvrati”. Prema Valcu, nuklearnooružje, odgovorno korišćeno, čini otpočinjanje ratova veoma teškim, državekoje imaju nuklearno oružje imaju jaki podsticaj da ga koriste odgovorno, aovo važi i za male kao i za velike nuklearne sile.38

Valc s prezirom govori o onome što naziva “etnocentričnimstavovima”: “Mnogi Zapadnjaci koji sa strahom pišu o budućnosti u kojojzemlje trećeg sveta imaju nuklearno oružje izgleda da njihov narod posmatraju

35 Argumentacija nuklearnog optimizma je razvijena u delima: Waltz, Kenneth N., “TheSpread of Nuclear Weapons: More May Be Better”, op. cit. Waltz, Kenneth N.,“Nuclear Myths and Political Realities”, American Political Science Rewiev, Vol. 84,No. 3, September 1990, pp. 731-745. Waltz, Kenneth N., “The Emerging Structure ofInternational Politics”, International Security, Vol. 18, No. 2, Fall 1993, pp. 44-79.Waltz, Kenneth N., “Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals”, Washington Quorterly,Vol. 20, No. 3, Summer 1997, pp. 153-161.

36 Waltz, Kenneth N., Theory of International Politics, Reading, op. cit., p. 180.37 Waltz, Kenneth N., “Nuclear Myths and Political Realities”, op. cit., p. 734.38 Waltz, Kenneth N., “The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better?”, op. cit.,

p. 30.

518


na nekad dobro poznat imperijalan način kao ’niže vrste bez zakona’.”39 Da binuklearno odvraćanje delovalo, tvrdi on, nije nužno pretpostaviti da odlučiociu potencijalnim nuklearnim zemljama izvode zamršene racionalne kalkulacijeo svakoj političkoj odluci - dovoljno je da su državnici “veoma osetljivi nacenu”. Izabravši najekstremniji slučaj, Valc tvrdi da bi čak i Hitler bio skorosigurno odvraćen pretnjom masovnom odmazdom i razaranjem Nemačke, dasu velike sile tada posedovale nuklearno oružje.40

Valc objašnjava da je veliki razlog za otpor SAD prema širenjunuklearnog oružja strah da će slabe države koje ga poseduju “prihvatiti našstil. Vojno kažnjavanje malih zemalja za ponašanje koje nam se ne dopada bipostalo mnogo opasnije. Nuklearno oružje u rukama slabih zemaljaograničava ono što jaki mogu da im učine. Zbog toga je širenje nuklearnogoružja tako teško zaustaviti, i zbog toga su neki vodeći eksperti SAD postalizagovornici ukidanja nuklearnog oružja.”41

Ukratko, strategiju nuklearnog odvraćanja nije teško sprovesti premaValcu: “Ne treba biti preokupiran karakteristikama zemlje koja treba da seodvrati ili osobinama njenih vođa”, pošto će “u nuklearnom svetu svakazemlja biti odvraćena snagama drugog udara druge zemlje.”42 Odvraćanjenapada putem zastrašivanja potencijalnog agresora upotrebom snaga drugogudara (second-strike nuclear forces) je jedina svrha nuklearnog oružja, tvrdiValc. Ni jedna zemlja, ma kako superiorno naoružana bila, ne može dagarantuje potpuni uspeh prvog napada nuklearnim oružjem, odnosno da budesigurna da posle njega neće preostati određeni broj nuklearnih bojevih glavakojima se može izvršiti odmazda protiv agresora. Snage drugog udara, akodominira strategija odvraćanja, treba da budu male, odnosno “dovoljno velikeda izdrže prvi napad bez gubitka sposobnosti da uzvrate sa nekoliko desetinabojevih glava”.43 Logika odvraćanja tako eliminiše podsticaje za strateškutrku u naoružanju. Jer, ako ni jedna zemlja ne može da sprovederazoružavajući prvi udar, upoređivanje snaga je irelevantno. Čisto odvraćajućesnage mogu biti relativno skromne, zato što su neosetljive na promene u stavusuparnika. Pitanje nije da li jedna zemlja ima više od druge, već da li ona imasposobnost nanošenja “neprihvatljive štete” drugoj strani. “Više nije bolje, ako

39 Ibidem, p. 11.40 Ibidem, p. 20.41 Waltz, Kenneth N., “Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals”, op. cit., p. 161.42 Waltz, Kenneth N., “Nuclear Myths and Political Realities”, op. cit., p. 739.43 Waltz, Kenneth N., “The Emerging Structure of International Politics”, op. cit., p. 52.

519


je i malo dovoljno”. Trku u naoružanju vode ljudska greška, glupost ineobaziranje na strateške implikacije nuklearnog oružja, zaključuje Valc.44

Osim izgradnje sposobnosti prvog udara (first-strike capability) iizgradnja efektivne odbrane od nuklearnog oružja (strategic defense) značila biponištavanje dejstva strategije nuklearnog odvraćanja, objašnjava dalje Valc.Strateška odbrana od nuklearnog oružja bi predstavljala “apsolutnu odbranuprotiv apsolutnog oružja, čineći ga time prevaziđenim”.45 Međutim, ona nijemoguća, a i kad bi bila moguća, ne bi trajala, tvrdi tvorac neorealizma. Da biona bila čak i umereno dejstvena, potrebno je da zemlja, u ovom slučaju SAD,postane policijska država, da u vanrednoj dužini nadgleda svoje granice i vršikontrolu unutar njih. Međutim, nuklearno oružje je malo i lako, lako se krije,premešta i isporučuje na razne načine. Valc podseća da je neko čak sugerisaoda neprijatelj “može uvek da sakrije bojeve glave u pakete marihuane, znajućida ne možemo da ih zadržimo od prelaska naših granica.”46

Sedam razloga navodi države da teže posedovanju nuklearnog oružja,prema Valcu. To su: 1) imitiranje među velikim silama; 2) sumnje da saveznikneće ispuniti svoju savezničku obavezu; 3) posedovanje nuklearnog oružja odstrane neprijatelja; 4) strah od konvencionalne snage neprijatelja; 5) nuklearnooružje je jeftinija i bezbednija alternativa prema pokretanju ekonomskipogubne i vojno opasne trke u konvencionalnom naoružanju; 6) nuklearnooružje se može želeti i u ofanzivne svrhe; 7) razlog može da bude i poboljšanjemeđunarodnog položaja zemlje, odnosno prestiž u međunarodnimodnosima.47 Konačno, on zaključuje da će se uglavnom iz razloga od dva dopet povremeno novi članovi pridruživati “nuklearnom klubu.”

b) Nuklearni pesimizam

Nuklearni pesimizan se zasniva na argumentima o rizicima od širenjanuklearnog oružja. On dolazi uglavnom iz grupe liberalnih teoretičarameđunarodne politike, a pošto se ne radi o jednog povezanoj školi mišljenja,analizi efekata nuklearnog oružja se pristupa iz različitih aspekata – izaspekta organizacione teorije, liberalnog institucionalizma, itd.

44 Waltz, Kenneth N., “The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better”, op. cit.,p. 28.

45 Waltz, Kenneth N., “Nuclear Myths and Political Realities”, op. cit., p. 742.46 Ibidem, p. 742.47 Waltz, Kenneth N., “The Spread of Nuclear Weapons: More May Be Better”, op. cit.,

p. 10.

520


Organizaciona teorija se zasniva na dva osnovna argumenta protivširenja nuklearnog oružja, koje je u nizu svojih radova obrazložio Skot Sagan(Scott Sagan).48 Prvo, profesionalne vojne organizacije, zbog svojihzajedničkih predrasuda, neelastičnih postupaka, i parohijalnih interesa,pokazuju jaku sklonost ka organizacionim ponašanjima koja vode neuspehustrategije odvraćanja. Za razliku od, takođe rasprostranjenih, psihološkihkritika realističke teorije odvraćanja, koje tvrde da mnogim političkimliderima nedostaje saznajna sposobnost ili emotivna stabilnost da biodvraćanje učinili delotvornim, organizacionom teorijom se tvrdi da nijeverovatno da će profesionalne vojne organizacije, ako su prepuštene samimasebi, ispuniti operacionalne zahteve za racionalno nuklearno odvraćanje.Drugo, tvrdi se da takve organizacione sklonosti mogu delotvorno da seobuzdaju samo čvrstom i postojanom civilnom kontrolom vojske. Na žalost,zaključuje Sagan, postoje jaki razlozi da se veruje da će budućim državamanaoružanim nuklearnim oružjem nedostajati pozitivan mehanizam civilnekontrole vojske. Mnoge zemlje koje danas teže nuklearnom statusu ili imajuvlade kojima upravljaju vojske, ili imaju slabe vlade kojima upravljaju civilidok profesionalna vojska ima jak i direktni uticaj na političko odlučivanje. Utakvim zemljama predrasude, rutine i uskogrudi interesi moćnih vojnihorganizacija, a ne “objektivni” interes države, određuju ponašanje zemlje,zaključuje Sagan49 On, konačno, naglašava i nerešeni, i po mnogimanerešivi, problem nuklearnih incidenata, čak i u velikim nuklearnim silamakao što su SAD, i smatra da će u novim, manjim nuklearnim zemljama ovajproblem biti još i izraženiji. Konačno, on apeluje na jačanje globalnih režimaprotiv proliferacije, posebno NPT ugovora.

Jednu od varijanti zagovaranja međunarodnih režima koji sprečavajuproliferaciju i širenje nuklearnog oružja predstavlja koncepcija o tzv.virtuelnim ili latentnim nuklearnim arsenalima. Prve ideje ove vrste pojavilesu se još sredinom 80-tih godina prošlog veka, kada se Džonatan Šel(Schell)50 založio za svet u kome niko nema vojnu sposobnost veću od one“bliske nuklearnoj” (near-nuclear military capability). Ova ideja

48 Sagan, Scott D., “The Perils of Proliferation: Organization Theory, Deterrence Theory,and the Spread of Nuclear Weapons”, International Security, Vol. 18, No. 4, Spring1994, pp. 66-107. Sagan, Scott D., “Why Do States Build Nuclear Weapons: ThreeModels in Searching of a Bomb”, International Security, Vol. 21, No. 3, Winter1996/97, pp. 54-86.

49 Sagan, Scott D., “The Perils of Proliferation”, op. cit., p. 68. 50 Jonathan Schell, The Abolition, Picador: London, 1984.

521


podrazumeva izuzimanje svog nuklearnog oružja iz njegovog operativnogstatusa (demontiranje), pri čemu se ono ne uništava nego države zadržavajusposobnost da ga brzo i lako ponovo aktiviraju. Ideja o vitruelnim ililatentnim nuklearnim arsenalima s kraja prethodnog veka, koju predstavljaMajkl Mazar (Mazarr)51 oslanja se na argumente slične Šelovim. Navode setri glavne prednosti sistema virtuelnih arsenala: oni bi proterali nuklearnooružje na margine međunarodne politike; oni bi otklonili opasnost danuklearno oružje bude ispaljeno slučajno ili bez ovlašćenja; oni bi ojačalinapore na zaustavljanju širenja nuklearnog oružja i time pomogli rešenjuregionalnih problema. Pored toga, smatra se da u takvim sistemima malo štamože da “krene naopako”. Svaka država bi znala da će, ako počne ponovo dasklapa nuklearno oružje, i druge zemlje učiniti isto. Pokušaji da se narušisistem bili bi zato samoporažavajući. Ako neke zemlje i pored togareaktiviraju delove svojih arsenala, one bi se, kao i do sada, međusobnoodvraćale od upotrebe nuklearnog oružja.

Zagovornici ideje o virtelnim nuklearnim arsenalima u stvari predlažuzamenu odvraćanja snagama za drugi udar “fabričkim odvraćanjem” (factorydeterrence) ili “odvraćanjem bez oružja” (weaponless deterrence). Samasposobnost da se napravi nuklearno oružje bi služila svrsi odvraćanja.

Mazar priznaje da bi sistem virtuelnih arsenala zahtevao “ekstremnunametljivost” inspekcija.52 Inspektorima bi se moralo dokazati ne samo dapropisano oružje ne postoji, već i to da su nuklearni kapaciteti nesposobni danaprave ili sastave oružje u vremenu manjem od propisanog i kvantitetuvećem od propisanog.

Na prvi pogled, predloženi sistem obećava velike koristi po niskojceni. Kenet Valc pokazuje da detaljnijom analizom koristi od sistemavirtuelnih arsenala počinju da nestaju, a cena očigledno raste.53 On smatra daiz dva blisko povezana razloga ovaj sistem nije održiv. Prvi je to štoodvraćanje bez snaga za drugi udar neće delovati. Drugi – to što bi predloženisistem virtualnih nuklearnih arsenala bio nestabilan. U korist ove teze onnavodi nekoliko argumenata. Prvo, fabrike ne mogu da odvrate fabrike odproizvodnje njihovih roba - samo proizvodi fabrika mogu služiti kaoinstrumenti odvraćanja. U sistemu virtuelnih arsenala, kazna za narušavanje

51 Mazarr, Michael J., “Virtual Nuclear Arsenals”, Survival, Vol. 37, No. 3, Autumn 1995,pp. 7-25.

52 Ibidem, p. 18.53 Waltz, Kenneth N., “Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals”, op. cit., p. 161-162.

522


sistema (tajno sklapanje oružja) bila bi blaga: naime, druge zemlje bi učinileisto. To bi vratilo sistem ka oslanjanju na snage drugog udara.

Dalje, u sistemu virtuelnih arsenala zemlje bi morale neprestano dabrinu bar o tome da njihove sposobnosti za brzu proizvodnju i razmeštajnuklearnog oružja ne zaostanu za sposobnostima drugih da to učine, kažeValc. Ako postoji strah da drugi mogu mnogo brže da izvrše preokret odvirtualnog do stvarnog oružja, raste iskušenje svake zemlje da prva izvrši tajpreokret, iskušenje koje je eliminisano snagama drugog udara. Sistemvirtuelnih arsenala stavlja premiju na brzinu akcija u krizama, time povećavašanse slučajnog ispaljivanja oružja, kao i šanse za najznačajniju nesreću odsvih – pogrešnu procenu akata i namera drugih. Rigorozno sproveden, sistemvirtuelnih arsenala bi “pozvao” potencijalnog agresora da upotrebi vreme dabi obezbedio vojne prednosti, i konačno, umesto da zaustavi širenjenuklearnog oružja, ovaj sistem bi ga promovisao, zaključuje Valc.

Konačno, Valc kaže da zagovornici ideje o virtuelnom nuklearnomoružju razumljivo naglašavaju važnost nametljive i rigorozne inspekcije.“Nestabilni sistemi zavise od toga; stabilni sistemi ne”. Ipak, i na osnovuzdravog razuma i na osnovu savremenog iskustva, “mi znamo da će izveštajiinspekcija biti smatrani nepouzdanim. Teško da možemo očekivati da državepristanu na inspekcije onoliko intenzivne i istrajne kao one kojima je Irak biopodvrgnut od svog poraza 1991. godine”. Pored toga, on podseća da sunuklearne bojeve glave male i lake, da se lako sakrivaju i pomeraju, izaključuje da su zbog svega “inspekcije u najboljem nesiguran posao”.

c) Alternativni pristupi

Kritički ili tzv. alternativni pristupi izučavanju pitanja vezanih zanuklearno oružje, razvijeni uglavnom posle hladnog rata, bave se onim štosmatraju zanemarenim aspektima proliferacije ili širenja nuklearnog oružja.Ovi pristupi generalno odriču predominaciju materijalnih nad nematerijalnimčiniocima u međunarodnoj politici. Jedan od najuticajnih alternativnihpristupa je tzv. socijalni konstruktivizam, prema kome ideje oblikujumaterijalnu stvarnost a ne obrnuto, pa shodno tome, politika sila koja sadaodlikuje međunarodnu politiku može da se prevaziđe promenom načinarazmišljanja i govora njenih aktera.

Iz ovakvog generalnog stava logično slede i teme kojima se pristalicealternativnih pristupa bave. U kontekstu nuklearnog oružja i oni pokušavajuda objasne dugi period neupotrebljavanja istog (nuclear non-use), ali

523


naravno, ne putem logike nuklearnog oružja kao apsolutnog oružja - kao štoto čine neorealisti, ili putem razvojem pravila režima vezanih za sprečavanjenuklearne proliferacije - kao što to čine liberali, već putem zamisli kao što sutabui, kultura, kulturni identitet, nevladine i transnacionalne organizacije, iliepistemološke zajednice u oblasti nuklearnog oružja.

Tabui vezani za nuklearno oružje (nuclear taboo) se, na primer,smatraju značajnim faktorom ograničavanja nuklearne proliferacije. Oni sedefinišu kao samoograničenja ili ubeđenja da će čak i pretnja upotrebomnuklearnog oružja, posebno protiv zemalja koja nisu naoružane nuklearnimoružjem, biti anatemisana od strane svetske javnosti zbog svojenelegitimnosti, destruktivnosti, nehumanosti, itd. Bazan (Buzan) određujesadržaj nuklearnog tabua kao “zabranu koja proizilazi iz strateške kulture(strategic cultural prohibition) protiv upotrebne nuklearnog oružja (...)pretpostavku da nuklearno oružje ne treba upotrebiti, pre nego svesnukalkulaciju cene i dobiti.”54

U kontekstu zabrane proliferacije nuklearnog oružja ovi autori ističuvažnost uloge transnacionalnih i nevladinih organizacija, kao i tzv.epistemoloških zajednica (epistemic communities) i ostalih grupa pojedinaca,često iz različitih disciplina i zemalja, koje deluju kao “kanal” za ideje ipredloge o pitanjima nuklearne politike.

Alternativni pristupi se bave i drugim temama vezanim za etičke,ekološke i druge implikacije nuklearnog oružja.

ZAKLJUČAK

Postojanje nuklearnog oružja u praksi međunarodne politike, kao iteorijska objašnjenja posledica te činjenice, prate raznovrsne kontroverze. Upraksi međunarodne politike u pogledu nuklearnog oružja uočavaju se dvasuprotna procesa: proces proliferacije nuklearnog oružja, sa jedne, i procesredukcije nuklearnog oružja, sa druge strane.

U pogledu proliferacije nuklearnog oružja mogu se zaključiti sledećečinjenice: prvo, potvrđeni nuklearni status danas ima devet zemalja; i drugo,za još nekolicinu zemalja se sumnja da tajno rade na razvoju nuklearnihprograma. U pogledu redukcije nuklearnih arsenala može se zaključiti: prvo,postojanje brojnih inicijativa, kako bilateralnih, tako i multilateralnih, za

54 Navedeno u: Howlett, Darryl, “Nuclear Proliferation”, op. cit., p. 423.

524


smanjenje nuklearnog oružja, od kojih je najznačajnija Ugovor o zabraniproliferacije iz 1970. godine; i drugo, samo su neke od brojnih inicijativa daleočekivane rezultate, tj. dovele do značajnog smanjenja nuklearnog oružja.

Ono što, međutim, zabrinjava svetsku javnost u pogledu savremenograzvoja na planu nuklearnog oružja su tri činjenice: prvo: velike sile,prvenstveno SAD, najavljuju dalji razvoj nuklearne politike, odnosnoproizvodnju novih vrsta nuklearnog oružja i sistema odbrane od istih,istovremeno pokušavajući da spreče manje zemlje da dođu u posednuklearnog oružja; drugo, manje zemlje koje pokušavaju da dođu u posednuklearnog oružja ugrožavaju proces redukcije nuklearnog oružja,konfrontiraju se međusobno, kao i sa SAD, dovedeći u pitanje međunarodnubezbednost; i treće, međunarodnu bezbednost ugrožava i to što u posednuklearnog oružja mogu doći i teroristi, odnosno tzv. nedržavni akteri.Zabrinutost u pogledu dalje proliferacije nuklearnog oružja navodi mnoge dasavremeno stanje u ovoj oblasti opisuju sintagmom “drugo nuklearno doba”.

Protivrečnosti koje se ispoljavaju u praksi međunarodne politikevezanoj za nuklearno oružje odslikavaju se i u protivrečnim teorijama o ulozinuklearnog oružja u međunarodnoj politici, i u protivrečnim predviđanjimaposledica dalje proliferacije i širenja nuklearnog oružja. Tročlana podelateorijskih pristupa (neorealizam, liberalizam, alternativni pristupi) ukazuje ina njihov različiti predmet interesovanja.

Neorealisti smatraju nuklearno oružje jednim od najznačajnijihfaktora miroljubivih odnosa između velikih sila (ili “nuklearnog mira”),uglavnom se bave logikom nuklearnog oružja kao apsolutnog oružja, kao imogućnostima i ograničenjima strategije nuklearnog odvraćanja. Onipredviđaju da će i buduće širenje nuklearnog oružja, koje treba da budeumereno i usmeravano od strane velikih nuklearnih sila, imati efekatstabilizacije odnosa između zemalja koje ga poseduju. Njihov krajnjizaključak - da se širenja nuklearnog oružja ne treba plašiti, nego ga trebapozdraviti i kontrolisati - izražava tzv. nuklearni optimizam.

Liberalni teoretičari međunarodne politike polaze od stava danastavljanje širenja nuklearnog oružja povećava rizik od izbijanjanuklearnog rata, i izražavaju pesimizam u pogledu postojanja i daljegširenje nuklearnog oružja (nuklearni pesimizam). Liberali se uglavnombave mogućnostima unapređenja međunarodnih inicijativa kojima bi se ovapojava sprečila, a vrhunac predloga za redukciju nuklearnog oružja kojidolaze iz ovog teorijskog tabora predstavlja ideja o tzv. virtuelnim ililatentnim nuklearnim arsenalima.

525


Alternativni pristupi izučavanju problema vezanih za nuklearnooružje bave se “zanemarenim” aspektima proliferacije ili širenja nuklearnogoružja, kao što su uloga tabua, kulture, nevladinih i transnacionalnihorganizacija, kao i tzv. epistemoloških zajednica u procesu sprečavanjaproliferacije nuklearnog oružja.

Svaki od postojećih teorijskih pristupa proučava različiti deomeđunarodne stvarnosti u pogledu nuklearnog oružja. Tematski, oni mogubiti komplementarni, odnosno, mogu se međusobno dopunjavati, pa se utom smislu može očekivati teorijska sinteza u budućnosti. Međutim, premakarakteru zaključaka do kojih dolaze u pogledu uloge nuklearnog oružja upraksi međunarodne politike, optimističnih sa jedne strane i pesimističnihsa druge, izgleda da njihova sinteza nije moguća. Sama praksa, međutim,pokazuje da je do sinteze nuklearnog pesimizma i nuklearnog optimizmaipak došlo. To potvrđuje istovremeno odvijanje procesa proliferacije iprocesa redukcije nuklearnog oružja. Zato treba očekivati nastavakovakvog razvoja i u budućnosti: nuklearna proliferacija će se nastaviti ibiće kontrolisana i usmeravana, na različite načine, od strane velikih sila, iprvenstveno SAD.

LITERATURA

1. Howlett, Darryl, “Nuclear Proliferation”, u: Baylis, John; Smith, Steve(eds.), Globalization of World Politics, Second Edition, Oxford UniversityPress, 2001, pp. 429-436.

2. Levite, Ariel E., “Never Say Never Again: Nuclear Reversal Revised”,International Security, Vol. 27, No. 3, Winter 2002/2003, pp. 59-88.

3. Mazarr, Michael J., “Virtual Nuclear Arsenals”, Survival, Vol. 37, No. 3,Autumn 1995, pp. 7-25.

4. Sagan, Scott D., “The Perils of Proliferation: Organization Theory,Deterrence Theory, and the Spread of Nuclear Weapons”, InternationalSecurity, Vol. 18, No. 4, Spring 1994, pp. 66-107.

5. Sagan, Scott D., “Why Do States Build Nuclear Weapons: Three Modelsin Searching of a Bomb”, International Security, Vol. 21, No. 3, Winter1996/97, pp. 54-86.

6. Jonathan Schell, The Abolition, Picador: London, 1984.

526


7. Šuković, Olga, “Razoružanje na raskršću”, u: Godišnjak 2002-2003,Šahović (ur.), Udruženje za međunarodno pravo Srbije i Crne Gore,Beograd, 2004, str. 291-308.

8. Waltz, Kenneth N., “Nuclear Myths and Political Realities”, AmericanPolitical Science Review, Vol. 84, No. 3, September 1990, pp. 731-745.

9. Waltz, Kenneth N., “The Spread of Nuclear Weapons: More May BeBetter”, Adelphi Paper No. 171, London: International Institute forStrategic Studies, 1981.

10. Waltz, Kenneth N., “The Emerging Structure of International Politics”,International Security, Vol. 18, No. 2, Fall 1993, pp. 44-79.

11. Waltz, Kenneth N., “Thoughts about Virtual Nuclear Arsenals”,Washington Quarterly, Vol. 20, No. 3, Summer 1997, pp. 153-161.

12. Waltz, Kenneth N., Theory of International Politics, Reading, MA:Addison-Wesley, 1979.

Žaklina NOVIČIĆ

NUCLEAR WEAPONS IN INTERNATIONAL POLITICS

SUMMARY

Nuclear weapons in international politics and the theoretical explanationsof that phenomenon are followed by various controversies. As for nuclear weaponsin international politics there can be noticed two opposite processes: the process ofproliferation of nuclear weapons, on one hand, and the process of its reduction, onthe other.

Concerning the proliferation of nuclear weapons, one can draw thefollowing conclusions: first, there are nine countries with asserted nuclear status;second, another few countries are suspected to work on development of nuclearprogrammes. As for the reduction of nuclear weapons the following can beconcluded: first, there have been launched numerous initiatives, both bilateral andmultilateral, for the reduction of nuclear weapons and the most important amongthem is the Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear Weapons adopted in 1970;and second, only some of these numerous initiatives have produced the expectedresults and led to the reduction of nuclear weapons.

Regarding the contemporary development of nuclear weapons there arethree facts that are a matter of concern for the world public: first, great powers, thisprimarily concerning the USA, announce that they will further develop their nuclearpolicies, this implying production of new kinds of nuclear weapons and the defence

527


system against them; second, smaller countries that make attempts to get intopossession of nuclear weapons jeopardise the process of reduction of nuclearweapons, they confront with each other as well as with the USA, threatening in thisway the international security; and third, the international security is also endangeredby the fact that terrorists or the so-called non-state actors can also get into possessionof nuclear weapons. Concern for further proliferation of nuclear weapons makesmany people describe the contemporary situation in this field by using the syntagm“the second nuclear era”.

Contradictions that are manifested in international politics in the field ofnuclear weapons are also reflected in the contradictory theories on the role of nuclearweapons in this sphere as well as in the contradictory forecasts of the effects offurther proliferation of nuclear weapons. The division of theoretical approaches tothree ones (neorealism, liberalism and the alternative approach) also points to thedifferent objects of their interest.

Neorealists are of the opinion that nuclear weapons are one the mostsignificant factors for establishment of peaceful relations among great powers (or“nuclear peace”); they regard nuclear weapons as the absolute ones, considering thepossibilities and limitations of the strategy of nuclear deterrence. They predict thatthe future proliferation of nuclear weapons, that should be moderate and directed bygreat nuclear powers, will produce stabilising effects on the relations amongcountries that possess them. Their ultimate conclusion – that one should not be afraidof the proliferation of nuclear weapons but should acclaim and control them –reflects the so-called nuclear optimism.

Liberal theoreticians in international politics take as a starting point the factthat the continued proliferation of nuclear weapons increases the risk of a nuclearwar, expressing pessimism as regards the existence and further proliferation ofnuclear weapons (nuclear pessimism). Liberals mostly consider the possibilities topromote international initiatives that would prevent this phenomenon, and theclimax in their proposals for the reduction of nuclear weapons is the idea of the so-called virtual or latent nuclear arsenals.

The alternative approaches in the study of the problems related to nuclearweapons deal with the “neglected” aspects of proliferation as are the role of taboos,culture, non-governmental and transnational organisations as well as the role of theso-called epistemological communities in the process of prevention of theproliferation of nuclear weapons.

Each of the existing theoretical approaches studies a different part of theinternational reality in the sphere of nuclear weapons. Thematically, they could becomplementary, supplementing each other. In that sense, one can expect that theirtheoretical synthesis could be made in the future. However, judging by the natureof conclusions they make on the role of nuclear weapons in international politics,being optimistic on one hand, and pessimistic on the other, their synthesis is not

528


likely to be made in the future. However, the practice itself shows that thesynthesis of nuclear pessimism and nuclear optimism has, after all, been made.This is asserted by the fact that the process of proliferation and the process ofreduction of nuclear weapons are going on simultaneously. For this reason, oneshould expect that such development would be continued in the future: nuclearproliferation will go on, controlled and directed in various ways by great powersand the USA, in particular.

Documents

NUKLEARNO ORUŽJE U MEĐUNARODNOJ · PDF file506 MP 4, 2005 – Nuklearno oružje u međunarodnoj politici (str. 505-528) korištenja nekontrolisane nuklearne, odnosno termonuklearne