1

ARHIEPISKOP ARSENIJE I (1233.-1263.†1266.)

UVOD

O arhiepiskopu Arseniju, učeniku i nasledniku Sv.Save, pisano je malo u odnosu značaj

koji je imao u daljem razvitku srpske crkve.Kao glavni izvor za proučavanje života i dela

Arsenija I obrañivano je žitije i služba ovom svecu, delo arhiepiskopa Danila II 1. Podatke

koji su izneti u ovom delu dopunjuju od istog autora žitije kralja Milutina2 kao i

Domentijanovo3 i Teodosijevo4 žitije Sv.Save. Bitne dopune ovim izvorima donose u svojim

delima Miklošič5, LJ.Stojanović6 i V.Mošin.7

U biografiji arhiepiskopa Arsenija postoji nekoliko istorijski nedovoljno razjašnjenih

podataka kao što su:

1.mesto roñenja tj. Arsenijevo poreklo

2.rasprostiranje kulta ovog svetitelja

3. ubikacija Črnče

O navedenim pitanjima biće više reči u narednim redovima.

1. ARSENIJEVO POREKLO

1 Danilo Drugi, Život arhiepiskopa Arsenija, Služba arhiepiskopu Arseniju, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih/Službe, (jezička verzija L.Mirković,D.Bogdanović, D.Petrović), Stara srpska književnost u 24 knjige. Knjiga šesta, Prosveta-SKZ, Beograd,1988.,151-180; 215-243 2 Danilo Drugi, Život kralja Milutina, Životi..,190 3 Domentijan, Život Svetog Save i život Svetog Simeona,(jezička verzija L.Mirković),Stara srpska književnost u 24 knjige,prosveta/SKZ,Beograd,1988. 4 Teodosije, Život Sv.Save (jezička verzija L.Mirković i D.Bogdanović),Stara srpska književnost u 24 knjiga,Prosveta/SKZ,Beograd,1988. 5 Fr.Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, NJiennae, 1858.,77-79 6 LJ.Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi I-VI, Beograd-Novi Sad , 1988., knj.IV,6505; knj.V,9209; knj.VI 9816; isti, Stari srpski hrisovulji, akta i dr., Spomenik , 3, 1890., 15,21-22

2

Pitanje porekla arhiepiskopa Arsenija u dosadašnjoj istoriografiji nije previše

obrañivano. Skoro svi istoričari koji su u svojim delima pisali o Savinom saprestolniku

nazivali su ga Sremcem ponajviše zahvaljujući prvom Arsenijevom biografu arhiepiskopu

Danilu Drugom o kome će u daljem tekstu biti više reči.

O poreklu arhiepiskopa Arsenija pisali su arhimandrit Serafim Ristić8, Stanoje

Stanojević9, Leontije Pavlović10, Konstantin Jireček11, Vladimir ]orović12,\oko Slijepčević13,

episkop Sava (šumadijski)14, Miloš Blagojević15 i Slobodan Mileusnić16 . O ubikaciji Srema

pisali su Mihailo Dinić17 , Miloš Blagojević18 i Slobodan Mileusnić.19

Za proučavanje života, pa samim tim i porekla arhiepiskopa Arsenija, najčešće je

uziman kao pouzdani izvor njegova biografija čiji autor arhiepiskop Danilo II piše na

samom početku da „Arsenije bi roñenjem od sremske zemlje”.20 Mihailo Dinić 21i Stanoje

Stanojević22 su izneli podatak da se u srednjevekovnoj Srbiji pod pojmom Srema ili

Sremske zemlje podrazumevala današnja Mačva sa Kolubarom .

Činjenica da je ovo prvi Danilov rad iz žitijne književnosti, donekle opravdava slabo

korišćenje pisanih dokumenta i preveliko oslanjanje na izvore iz treće ruke, („Nikada nije

ostavljao dobre pouke(..), sijajući postom kao sunce lepolikoga njegova uzora, kao što mi je

bio opisan njegov život od nekih bogobojažljivih muževa koji su slušali o svom

preosvećenom.“).23 Nejasno je zašto nije za pisanje ovoga dela , koje je nastalo u Srbiji,

pedesetak godina nakon Arsenijevog upokojenja , koristio svedočenja ljudi koji su lično

7 V.Mošin, Ćirilski rukopisi Jugoslovenske akademije, Zagreb, 1955.,157-161 8 S.Ristić, Dečanski spomenici, Beograd, 1864. 9 S.Stanojević, Arhiepiskop Arsenije (1233.-1263.;† 28 oktobra 1266), Glasnik istoriskog društva, knj V,sv1.,N.Sad,1932., 1-13 10 L.Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca (istorijsko-etnografska rasprava), Narodni muzej Smederevo, Posebno izdanje knj.1, Smederevo, 1965,71-74 ( u daljem tekstu Kultovi lica..) 11 K.Jireček, Istorija Srba, I, Beograd,1980. 12 V.Ćorović, Hilandar i Sveta Gora do 16.veka, Beograd,1985.; Isti,Istorija Srba, I, 1991. 13 Dj.Slijepčević, Istorija SPC , I, Beograd, 1991. 14 Sava (šumadijski), Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, Kragujevac-Beograd, 1996. 15 M.Blagojević, Manastir Hilandar i loza Nemanjića, Novi Sad-Beograd, 1997. 16 S.Mileusnić, Sveti Srbi, Enciklopedia Serbica, Prometej, Novi Sad, 2000., 53-56 17 M.Dinić, Glasnik Istoriskog društva, N.Sad, 1930. 271; 1931.,84;1932.,65 18 navedeno delo 19 S.Mileusnić, Sveti Srbi, 53 20 Danilo Drugi, Život arhiepiskopa Arsenija, Životi..,154 21 M.Dinić, Srednjovekovni Srem, Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu,br.4,1931., 1-12; isti njnlj poly srLJma, Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu, 8, 1935.,439-444 22 S.Stanojević, Arhiepiskop Arsenije, 3-4, napomena 5 23 Danilo Drugi,Život arhiepiskopa Arsenija, Životi..,168.Podvukao N.O.

3

poznavali Arsenija ili bili u prilici da ga za života slušaju. Velika je verovatnoća da je

Danilo žitije i službu pisao u žurbi; da mu je to nareñeno, svedoči kada kaže:„(..)A mi koji

vidimo takva ispravljanja i podvige ovih svetitelja, iznosimo kao i ono što nam je

zapoveñeno.“).24

Treba obratiti pažnju na Danilovo opisivanje odnosa izmeñu Save i Arsenija. Kada

Arsenije doñe u Žiču tražeći prijem kod Save, moli monaha da ga najavi „ sve mu rekavši o

sebi, iz kojeg je kraja zemlje i kakav je dolazak njegov“25. Kada ga primi, Sava ga

dočekuje pitanjima: „Od koje si strane ? I zbog čega doñe ovamo ?“26 Mimo svakog

očekivanja, Arsenije odgovara tek na drugo pitanje. Tako je Danilo u dva navrata

nagovestio da Arsenije nije iz srpske zemlje vešto izbegavši da još jednom pomene ime

predela odakle je to došao budući eklisijarh Žiče. Sa druge strane, Savino pitanje „od koje si

strane “ može biti dvoznačno :

1) od koje si strane rodom ili

2) od koje strane dolaziš. Odgovor u obe varijante sigurno nije isti.

Nekako u isto vreme kada i Danilova verzija Arsenijevog žitija, ako ne i pre, nastalo

je prološko žitije mitropolita Konstantina Mokisijskog . Ovo delo , nastalo s kraja 13. i

početka 14. stoleća, poznato nam je u raškoj redakciji.27 U ovom dokumentu se već u prvoj

rečenici Arsenijevog žitija naglašava da je „ovaj sveti bio od strane Dalmatiske, koja je u

državi kraljevstva srpskog.“ (Sii bLJŠe svetyji njty stranyj Dalymatiiskyjije, jaže vy

dryžavLJ kralevystva srypyskaago jesty). 28 Upravo zahvaljujući ovoj protivurečnosti ,

izneta je realna pretpostavka da je tradicija o poreklu iz Srema nastala kasnije, u vezi sa

Arsenijevim odlaskom u „inije predele“.29 Kako se pod pojmom Dalmacije podrazumevaju

srpske države Paganija (oblast oko Neretve), Zahumlje i Travunija30 to se , prema ovom

izvoru, Arsenijevo mesto roñenja treba tražiti na tim prostorima.

Delo je lišeno navoñenja svih čuda koja su karakteristična za Danilovo žitije

arhiepiskopa Arsenija a različitost izmeñu ova dva izvora je najdrastičnija kod opisa

otvaranja grobnice sa moštima. Dok Danilo živo dočarava atmosferu u noći, sa treskom

24 ibidem,166.Podvukao N.O. 25 ibidem, 155 26 ibidem, 156. Podvukao N.O. 27V.Mošin, Ćirilski rukopisi Jugoslavenske akademije, Zagreb, 1955.,157-161 28 ibidem,160 29 ibidem 30 R.Novaković, Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Narodna knjiga/ Istorijski institut , Beograd, 1981.,144-148

4

groma koji izlazi od nebesa („Pošto su mnoga različna neka priviñenja bivala u svetoj crkvi

kod njegove (Arsenijeve, prim.N.O.) rake, jedne noći kada nije bio veliki vetar, niti

podizanje bure, no kada su zvezde sijale i kada je bila velika tišina, i u samu ponoć, u crkvi,

gde beše raka svetoga, čuo se je jak grom kao da izlazi od nebesa do njega, tako da su svi,

koji su bili u manastiru mislili da je pao crkveni temelj.. “)31, na taj način potencirajući

Božju volju, u prološkom žitiju Konstantina Mokisijskog ne da nema takvog mesta već se

negira dogañanje bilo kakvog groma ili zemljotresa (vy mnozLJ minouvŠou njŠystvija jego

I vrLJmeni nLJkolikou prLJŠydyšou ni gromou ni trousou nastoješou ny povelLJnije

gospodne se stvori svetago grobou prLJsLJsti se imže znamenije da javity bogy svojego

ougodnika).32 Treba napomenuti da u svojoj knjizi Dečanski spomenici arhimandrit ovog

manastira Serafim (Ristić) izneo obe danas poznate verzije Arsenijevog roñenja.33

2.KULT SV. ARSENIJA I U SRPSKOM NARODU

Glavni neposredni izvor za proučavanje nastanka i širenja kulta Svetog Arsenija

predstavlja Danilo Drugi34, pisac žitija i službe ovome svecu.Danilovo žitije , koje ima

isključivo kultni karakter, nastalo je pedesetak godina od smrti arhiepiskopa Arsenija. Treba

spomenuti i prološko žitije Konstantina Mokisijskog iz 13. - 14. stoleća koje je nama poznato

u raškoj redakciji.35 Povelje i druga dokumenta koja su objavili F.Miklošič36 i

LJ.Stojanović37 donose vesti o Arseniju kao borcu protiv jeresi38 ,čudotvorcu39 i

nepristrasnom sudiji koji se priziva u zakletvama40. O kultu Sv. Arsenija pisali su N.

31 Danilo Drugi, Život arhiepiskopa Arsenija, Životi..,172 - 173. Podvukao N.O . 32 V.Mošin, Ćirilski rukopisi..,160 33 S.Ristić, Dečanski spomenici, Beograd, 1864.,36-37 34Danilo Drugi, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih/ Žitija, (jezička verzija L.Mirković, D.Bogdanović, D.Petrović) Prosveta/SKZ, Beograd, 1988 . U daljem tekstu Danilo, Životi.. 35 V.Mošin, Ćirilski rukopisi, 157-161 36 Fr.Miklosich, Monumenta Serbica, 75-77 37 LJ.Stojanović,Stari srpski hrisovulji, akta i dr., Spomenik, 3, 1890.,21-22; isti, Stari srpski zapisi i natpisi, SANU,Matica Srpska,1988. 38 Fr.Miklosich, Monumenta Serbica,76-77 39 LJ. Stojanović, Stari srpski hrisovulji, akta i dr., 21-22 40 Fr.Miklosich, Monumenta Serbica, 76-77; Glasnik SUD, XXXVIII, 157,170-171; Beseda za 1869., god.II, 155-160; LJ. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, knj.IV, 6505, 6652, knj.V, 9209

5

Bogoslovac41 , P.Šobajić42 , S.Stanojević43, V.Skarić44, V.R.Petković45, L.Pavlović46

D.Davidov,47 D.Medaković48, V.]orović49, a naročito R.Grujić.50

Po Danilu, Arsenije je bio rodom iz Srema gde se rano zamonašio u nekom od

tamošnjih manastira. Kada je Sava osnovao arhiepiskopiju, Arsenije je došao u Žiču sa

molbom da tu ostane.Nametnuo je sebi strogi post, uvek izvršavajući ono što mu je Sava dao

u zadatak.51 Strogo se pridržavao svih crkvenih propisa tako da se vrlo brzo pročulo o

njegovom asketskom načinu života.52Ovakav Arsenijev revnostan način života nije promakao

Savi koji ga je unapredio u eklisijarha53 i u njemu video svog naslednika na arhiepiskopskoj

stolici za šta se i odlučio i pored jake opozicije koja je bila nezadovoljna unapreñivanjem

jeromonaha Arsenija u arhiepiskopa.54 Podatke o postavljanju Arsenija za Savinog

saprestolnika donose Domentijan55, Teodosije56 i Danilo. Sabor se odigrao u jesen 1233.57 a

nepune dve godine nakon njega umro je Sava (14.januar 1235.).Arhiepiskop Arsenije je bio

taj koji je pokušao, „osetivši bol za svetim kao za svojim učiteljem“58 da izdejstvuje prenos

41 N. Bogoslovac, Sv. Arsenije srpski arhiepiskop, Prosvjeta, Cetinje, 1893., 581-583 42 P.Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, Naselja i poreklo stanovništva, SKA, Bograd, 1923., 132-134 43S.Stanojević, Arhiepiskop Arsenije (1233.-1263.�1266.), Glasnik Istoriskog društva u Novom Sadu, knj.V , sv.1, Novi Sad, 1932.(U daljem tekstu S.Stanojević, Arhiepiskop Arsenije) 44 V.Skarić, Srpski pravoslavni narod, Sarajevo, 1937. 45 V.R.Petković, Pregled crkava kroz povesnicu Srpskog naroda, SAN, Beograd, 1950. (u daljem tekstu V.R.Petković, Pregled crkava..) 46 L.Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca (istorisko-etnografska rasprava), Narodni muzej Smederevo, Posebno izdanje, knj.1, Smederevo, 1965. (U daljem tekstu Kultovi lica kod Srba i Makedonaca) 47 D.Davidov, Manastir Hilandar na bakrorezima XVIII veka, Hilandarski zbornik, 2, Beograd,1971., 151-155; isti, Hilandarska grafika,Prosveta, Beograd,1990.,40-41 48 D.Medaković, Manastir Hilandar u XVIII veku, Hilandarski zbornik,3, Beograd, 1974., 19-20,55 49 V.Ćorović, Sveta Gora i Hilandar, manastir Hilandar, Beograd, 1985. 50 R.Grujić, Apologija srpskoga naroda u Hrvatskoj i Slavoniji, Prosveta, biblioteka Baština, knj.33, Beograd, 1989.; isti, Srpska pravoslavna crkva, EVRO-Beograd, Kalenić-Kragujevac, 1995. 51 Danilo Drugi, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, 156: „..i u svakom delu manastirske rabote uspevao je više od sviju“ 52 ibidem, 156-157 53 ibidem, 160 ( „Učini da bude eklisijarh velike i saborne crkve arhiepiskopije, t.j. Žiče, davši mu savršenu vlast nad onima koji su u tom manastiru“) 54 S.Stanojević, Arhiepiskop Arsenije, 11. O problemu opozicije detaljnije je pisao N.Ružičić, Istorija srpske crkve, I, S.Karlovci, 1895., 209 55 Domentijan, Život Svetoga Save i život Svetoga Simeona,(jezička verzija L.Mirković) Prosveta/SKZ, Beograd, 1988. 56 Teodosije, Žitije Svetoga Save, ( jezička verzija L.Mirković i D.Bogdanović),Prosveta/ SKZ Beograd, 1988. 57 S.Stanojević, Arhiepiskop Arsenije,8, napomena 18 58 Teodosije, Žitije Svetoga Save, 250

6

Savinih moštiju u svoje otačastvo u čemu je i uspeo59. Zbog učestalih sukoba na prostorima

centralne Srbije i neposredne opasnosti od Ugara i Bugara, Arsenije je preselio sedište

arhiepiskopije iz Žiče u Peć. Na tridesetogodišnjicu svog arhiepiskopovanja 1263. godine se

zbog bolesti povukao u Črnču60 gde je umro 28 . oktobra 1266.godine.

2.1. Svetiteljska svojstva

Arseniju se kao svetitelju u Službi pripisuju svojstva čudotvorca61, progonitelja

jeretika62 , zastupnikom srpske zemlje63 i srpskim nasledstvom64. Kult Arsenija kao

čudotvorca i borca protiv jeretika vezuje se za dogañaj iz 1285.65 ili 1290.66 kada je bugarski

knez Šišman prodro sve do Peći. Molitvama Sv. Simeona, Sv.Save i Sv.Arsenija javio se

znak sa nebesa - ognjeni stub je pao u bugarsku vojsku koja se povukla u neredu i haosu67.

Taj dogañaj je Danilo opisao vrlo slikovito:

„Ovaj (Šišman, prim.N.O.) skupivši trikletu jeres68 tatarskog naroda i svoje vojnike, i

iznenada uñe sa vojskom u državu ovoga blagočastivoga kralja do mesta zvanog Hvosna, i

kada su hteli ući u mesto zvano Ždrelo69, da uzmu tamošnje veliko nasledstvo crkve doma

Spasova, t.j. arhiepiskopije, nisu mogli.No tu pobeñeni silom Gospodnjom i molitvama sv.

Arhijereja Hristova Save, bi izbijeno veliko njihovo mnoštvo. Te noći, kada su stojali blizu

toga mesta zvanog Ždrelo, molitvama svojih ugodnika sv.Simeona i Save i arhijereja Hristova

sv.Arsenija, koji tu leži u domu sv. Apostola,javi im Bog veliko znamenje straha, takovo

znamenje, da su videli veliki ognjeni stup gde silazi s neba, od koga su izlazile plamene luče i

59 ibidem, 258-259 60 O ubikaciji mesta biće više reči u ovoj knjizi na drugom mestu 61 Danilo Drugi, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, 175-177; LJ.Stojanović, Stari srpski hrisovulji, akta i dr., 21-22; Fr.Miklosich, Monumenta Serbica, 75-77 62 Fr.Miklosich, Monumenta Serbica, 76-77 63 Prva stihira na stihovnje velike večernje 64 Drugi sjedalen i stihira posle 50 psalma 65 K.Jireček, Istorija Srba, I, 191-193 66 Dj..Sp.Radojičić, Srpske arhivske i rukopisne zbirke na Sv.Gori, Arhivist, Beograd, 1956., 20 67 ibidem 68 Misli se na patarensku jeres 69 Srednjevekovno ime za oblast koja se nalazi u Rugovskoj klisuri, gde je smeštena Arhiepiskopija, kasnije Patrijaršija

7

sa jarošću paljahu njihova lica i ognjeni ljudi sa oružjem u rukama i sa velikom žestinom

gonjahu ih, sekući njihove pukove.“70

2.2 Čuda i isceljenja

U žitiju Sv.Arsenija, Danilo navodi još nekoliko čuda koja se dešavaju na

svetiteljevom grobu. Od čudotvornih isceljenja, Danilo navodi četiri takvih slučaja71 i jedno

čudo pretvaranja vode u vino za vreme ahiepiskopovanja Jevstatija.72

Prvo čudo koje se desilo kod Arsenijevih moštiju bilo je isceljenje teško obolelog

monaha73 nakon čega su usledila i druga isceljenja. Danilo kaže: „I tako mnogorazlična

čudesa isceljenjem počeše bivati od njegovih svetih moštiju, i raširi se takva vest u mnoge

okolne krajeve o javljanju ovoga svetoga, i svi, ako je ko hteo da se kadgod zavetuje kakvom

kletvom, to se kleo imenom svetoga. Jer tako i najmilosrdniji Bog proslavi njegovo ime sa

pohvalom, i svi narodi dolazeći iz okolnih krajeva na predivno to čudo, klanjahu se svetim

moštima.“74 Nakon monaha, na Arsenijev grob dolazi mladić iz sremske zemlje koji čudom

biva izlečen75. Za vreme arhiepiskopa Jakova dešava se isceljenje jednog od dva monaha koji

su došli „sa grčke strane“76. Poslednje čudo ove vrste koje je Danilo zabeležio u žitiju je

isceljenje žene kojoj je ruka urasla u utrobu77.

Za vreme arhiepiskopa Jevstatija I „kada je bio praznik uspomene ovoga svetoga..tada

je bila velika oskudica vina u domu svetih apostola“.78Jevstatije se, uverivši se da su sve

bačve prazne, nastavio pripreme za proslavljanje Sv.Arsenija, pomolio Bogu da, kao što je to

uradio u Kani, tako „i ovde neka javi svoje neiskazano veličje sile svoje molitvama ugodnika

svojega o proslavi njegove uspomene“.79 Nakon noći provedene u bdeniju, Jevstatiju je

dotrčao ključar - jedna bačva je bila puna sa vinom.

70Danilo Drugi, Život kralja Milutina, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih), 119 71 ibidem, 174, 175, 177-179 72 ibidem, 175-176 73 ibidem, Život arhiepiskopa Arsenija, Životi ... 174 74 ibidem. Podvukao N.O. 75 ibidem , 175 76 ibidem, 176-178 77 ibidem, 178 78 ibidem, 175-176 79 ibidem

8

Kult Sv. Arsenija se nakon isceljenja monaha brzo rasprostro u narodu. Prvo

isceljenje monaha se najverovatnije dogodilo za vreme Arsenijevog naslednika arhiepiskopa

Jevstatija I (1279.- 4.1.1286.)80za koga se direktno vezuje pomenuto čudo pretvaranja vode u

vino. Takoñe se i izlečenje mladića koji dolazi nem i gluv iz sremske zemlje na grob Arsenija

može svrstati u ovaj period. Danilo priču o isceljenju ovoga mladića hronološki smešta

izmeñu isceljenja monaha - prvog zapisanog čuda koje se desilo na grobu Sv. Arsenija - i

pretvaranja vode u vino. Uz to, mladić dolazi na grob Arsenija jer je čuo o čudotvorenju ovog

svetitelja.81

Za vreme arhiepiskopa Jakova (1286.- proleće 1291.)82, koji je došao na mesto

Jevstatija I , dešavaju se čuda isceljenja monaha koji dolazi sa grčke strane i žene kojoj je

ruka urasla u trbuh . Da je kult Sv.Arsenija stigao i u grčke zemlje mnogo pre no što je

kanonizovan, svedoči isceljenje jednog od dvojice monaha koji su odatle došli.83To se vidi u

trenutku kada drug obolelog monaha privodi moštima Sv.Arsenija oslovivši u molitvi

Arsenija rečima „svetitelju Hristov“.84

I priča o isceljenju teško bolesne žene pruža nam podatke na osnovu kojih se lako

zaklljučuje da se kult Sv. Arsenija proširio nakon njegove smrti. Od smrti Arsenija do smrti

Jakova , poslednjeg arhiepiskopa koga Danilo pominje u žitiju, prošlo je četvrt stoleća

(1266.-1292.) a čuda su se reñala tako da je žena već došla „kada su se množila čuda

svetoga.. slušavši o svetome kako čini isceljenja“85.Na osnovu navedenih činjenica jasno je

da su se još u 13. stoleću stekli svi preduslovi da se , na osnovu navedenih čuda, stvori kult

Sv.Arsenija.86

Što se tiče odnosa samog Danila prema Arseniju, očigledna je njegova zadivljenost

Savinim saprestolnikom. Pored toga što je napisao žitije i službu, Danilo je u crkvi Sv.

Bogorodice, koju je podigao sam, posvetio paraklis arhiepiskopu Arseniju i ilustrovao ga

freskama sa scenama iz njegovog života87. Samim tim što mu je podigao kapelu pored kapele

80 Dj..Slijepčević, Istorija SPC,1, BIGZ, Beograd, 1991., 150 81 Danilo Drugi, Život arhiepiskopa Arsenija, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, 175 82 Dj..Slijepčević, Istorija SPC, 1, 151 83 Danilo Drugi, Život arhiepiskopa Arsenija, Životi ... 176-178 84 ibidem, 177 85 ibidem, 175-176 86 L.Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca,, 72 87 D.Radović, Pesnički radovi arhiepiskopa Danila, Životi ...30

9

posvećene Jovanu Preteči, Danilo je izjednačio Arsenija sa opštehrišćanskim svecem88. Inače,

Arseniju je posvećena crkva u Štavlju kod Sjenice89.

2.3. Predstavljanje na freskama i ikonama

Kult Sv. Arsenija se razvijao uporedo sa kultom Sv.Simeona i Sv.Save90 kako u

pisanim izvorima, tako i na freskama. Arsenije je prikazan na fresci u oltarskoj apsidi crkve

Sv.Trojice u Sopoćanima 1264.91 ili 1265. godine92. Freske sa predstavom Arsenija kao

svetitelja nalaze se još u manastirima Studenica ( 1234.god.)93, Morača94, crkva Sv.Nikole kod

Morače95, crkva Sv.Nikole u Peći, Gračanici96, Dečanima97, Zavali98, Ježevici, Orahovici99 , u

manastiru Matejiću kod Arilja100 i Krivoj Reci na Kopaoniku101.

U Studenici,zapadno od ulaza u Bogorodičinu crkvu, na njenom severnom zidu,

naslikani su arhiepiskopi Sava i Arsenije i jeromonah Sava, kasniji naslednik Arsenija na

arhiepiskopskom tronu. Prva dvojica su predstavljena u frontalnom stavu, u episkopskim

odeždama sa jevanñeljem u levoj ruci i desnom u gestu blagosiljanja (adoratio).102 Kako je

arhiepiskop Arsenije kanonizovan za svetitelja na saboru u Moskvi 1549., predstavljanje

njegovog lika u prostoru ñakonikona u Studenici već 1568., dakle za vreme turske vlasti, prvo

je te vrste na našim prostorima.Očigledno su ovde dobro bile poznate veze izmeñu Sv.Save i

njegovog učenika i naslednika. Najverovatnije su Sv. Sava i Arsenije naslikani zajedno zbog

želje za isticanjem kontinuiteta srpske autokefalne crkve103.

88 L.Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, 74 89 ibidem 90 ibidem,72 91 S.Ćirković, Srbi u srednjem veku, IDEA, Beograd, 1995., 110 92 ibidem, 104 93 L.Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, 75 94 ibidem,76 95 Glasnik SUD, 63, Beograd, 1885.,265 96 L.Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca,76 97 ibidem 98 ibidem 99 ibidem 100 LJ.Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, IV, br.6652 101 Starinar 8, 1921., 27 102M.Kašanin,M.Čanak-Medić,J.Maksimović, B.Todić,Manastir Studenica, Književne novine, Beograd, 1986., 168 ( u daljem tekstu M.Kašanin,M.ČanakMedić, J. Maksimović , B.Todić, Manastir Studenica) 103 M.Kašanin, M.Čanak-Medić, J.Maksimović, B.Todić, Manastir Studenica, 168

10

U manastiru Sopoćani arhiepiskop Arsenije je prikazan na više mesta. U oltaru,na

severnom zidu, u sceni Poklonjenje žrtvi, potom sa arhiepiskopom Savom II koji je u

trenutku nastanaka freske već nasledio bolesnog ali još uvek živog Arsenija. Svrha ove freske

je ista kao i one u Studenici na kojoj su Sava i Arsenije prikazani zajedno - isticanje

samosvojnosti srpske pravoslavne crkve. Na Sopoćanskom živopisu, u kapeli Sv.Georgija,

ponovo se nailazi na predstave Sv.Save i Arsenija koji je označen natpisom Sv. Arsenije

Srpski.104

Srpsko svetiteljsko trojstvo - Sv.Simeon, Sv.Sava i Sv.Arsenije - prikazano je i na

bakrorezu Manastir Hilandar iz 1755.godine čiji je autor Hilandarac Gerasim.105 Na teritoriji

Slavonije Arsenije se javlja na ikonostasima u manastiru Pakri (1779.)106 i crkvi Svetog

Georgija u Bastajima, nedaleko od Daruvara107.

2.4. Kletve i zaklinjanja

Sv. Arsenije se često priziva u zaklinjanjima a nešto reñe u kletvama kao nepristrasni

sudija. Nakon prvog isceljenja koje se odigralo kod njegovih moštiju, ljudi su često dolazili

na njegov grob ako bi hteli da se zavetuju ili zakunu. O tome Danilo piše :„.. i raširi se takva

vest u mnoge okolne krajeve o javljanju ovoga svetoga, i svi, ako je ko hteo da se kadgod

zavetuje kakvom kletvom, to se kleo imenom ovoga svetoga.“108 Tako se arhiepiskop Sava

III , zaklinje u jednoj povelji Savom, Arsenijem, Savom II , Jakovom I i Evstatijem II 109

dok kralj Milutin preti onome koji bude dirao jevanñelje „da mu sudi sveti Arsenije “.110 U

jednoj hrisovulji koju je uputio svome pirgu na Atonu111, kralj Milutin proklinje sve one koji

ne ispune njegovo nareñenje i tada, pored opštehrišćanskih, priziva u pomoć srpske

arhiepiskope svece - Savu, Arsenija, Savu II , Joanikija , Evstatija, Jakova i Evstatija II .112U

104 V.J.Dj.urić, Sopoćani, SKZ/Prosveta, Beograd, 1963.,140-141 105 D.Davidov, Hilandarska grafika, Prosveta, Beograd, 1990.,40-41. O ovom bakrorezu videti sledeće radove: D.Davidov, Manastir Hilandar na bakrorezima XVIII veka, Hilandarski zbornik 2, Beograd, 1971., 151-155 ; D.Medaković, Manastir Hilandar u XVIII veku, Hilandarski zbornik 3,Beograd, 1974., 15,19-20 106 S.Mileusnić, Predstave Srba svetitelja u crkvenom slikarstvu Slavonije, Zbornik o Srbima u Hrvatskoj 1, SANU, Beograd, 1989., 183 107 D.Medaković, Mojsije Subotić, Tragom srpskog baroka, Novi Sad, 1976., 219 108 Danilo Drugi, Život arhiepiskopa Arsenija, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, 174 109 Fr.Miklosich, Monumenta Serbica, 76-77 110 LJ.Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, IV, br.6652 111 LJ.Stojanović, Stari srpski hrisovulji, akta i dr.., Spomenik 3, Beograd, 1890., 21-22 112 Glasnik SUD, 63, Beograd, 1885., 265

11

ovom dokumentu se prizivanje vrši istim onim redosledom koji smo sreli u povelji

arhiepiskopa Save III .113

U kalendarima štampanim u 16. stoleću pominju se prvi opšte slavljeni srpski

svetitelji - Sv.Simeon Mirotočivi, Sv.Sava, Sv. Arsenije i Sv. Stefan Dečanski114 . Već 7.

januara 1708. kada je manastir Krušedol proglašen za sedište novouspostavljene karlovačke

mitropolije, Isaija \aković je, kao prvi mitropolit, položio zakletvu kako caru pred njegovim

izaslanicima, tako i „svem našem slaveno- serpskom narodu“.115 U prigodnoj besedi pozvao

je za svedoka Boga, Časni krst i svete srpske prosvetitelje Simeona, Savu i Arsenija i sve

svete („svetyjh srybskihy prvosvetitely Simeona, Savvi I arsenja I vseh svetyih“).116

Sama činjenica da su se mošti Sv. Arsenija na prostoru današnje Vojvodine čuvale

jedino u manastiru Krušedol, poslužila je patrijarhu Arseniju IV Šakabenti da ukori

protosinñela Vasilija (Dimitrijevića), kasnijeg episkopa budimskog , rečima :"Ako smo mi i

siromasi, mislim i molim se da ne budemo ot Boga zaboravljeni". U nastavku pisma , pisanog

u Nišu 15.novembra 1727.godine, patrijarh traži da se ispune testamentalna zaveštanja

beogradsko-karlovačkog mitropolita Vićentija117 Pećkoj patrijaršiji, pozivajući se na autoritet

Sv.Arsenija : " .. da nam otpišete poradi opštenago pokrova na kivot svetago čudotvorca

Hristova Arsenija Srbskago (..) Znate li da hoćemo ostaviti na Svetago Arsenia, da veće on

sam taj amanet kojim obrazom sebe donese."118

Bosanski eparhijski sabor se u pismu patrijarhu Mojsiju (Rajoviću) od 26. septembra

1715.godine zaklinje svetim Arsenijem da po toj stvari ne snose krivicu ( „.. ako smo u tomu

dLJlu neka nam budLJ njtmastitLJly svLJtyj arsenie srbski “).119 Inače, sarajevska

pravoslavna opština je u dva navrata tražila od srpskih patrijarha da im se pošalje služba Sv.

Arseniju. Prvi put se obraća Arseniju III Čarnojeviću pismom od 4.oktobra 1686.godine

113 vidi napomenu br.56 114 R.M.Grujić, Pravoslavna srpska crkva, EVRO - Beograd, Kalenić - Kragujevac, 1995.(3.izdanje), 83 115 R.M.Grujić, Apologija srpskoga naroda u Hrvatskoj i Slavoniji, Prosveta, biblioteka Baština, knj.33, Beograd, 1989.,(2.izd.), 146 116 Beseda za 1869., god.II,155-160 117 Umro 1725. godine. 118Dr.R.M.Grujić, Pećki patrijarsi i karlovački mitropoliti u 18.veku, Glasnik Istoriskog društva u Novom Sadu, IV, Sr.Karlovci, 1931.,236 119 Glasnik SUD, XXXVIII, 170. Deo pisma koji se odnosi na zakletvu glasi: A njt naslj njt prLJždLJ državšihy, ispitui ako čto imaa pri naslj uzmi I istLJžI, I po istezani pred vljsemi arhjerei iznLJsi pravilsud na naslj. Obače dosadlj nesmo takovi bili, kako naslj tvoritLJ, da njtimamo od svLJtje cerkvi, ako smo u tomu dLJlu neka nam budLJ njtmastitLJly svLJtyj Arsenje srbski.

12

tražeći prepis službe sv. Arseniju srpskom. Ukoliko nema gotove službe, onda neka se ona

prepiše ali na „molitveničko kolo“ jer imaju još neke službe prepisane na malo kolo pa će ih

ukoričiti zajedno. ( I eŠte molimo se I mili se deemo čystnomu ti blaženstvu da namlj

poŠyleŠlj službu sviatomu arsenjnj srybskomu, po neže ne imami u cerkvi a ž elimo imLJti,

vamlj že vyzmožno esty poslati aŠte blagovolite I aŠte povLJlite komu pisati aŠte neimaa,

gotovo neka upiŠe na kolo molitvyničko, poneže imami eŠte neke službe na malo kolo da

sastavimo)120. Iz nepoznatih razloga121 sarajevska opština nije dobila ovu službu što

saznajemo iz pisma patrijarhu Maksimu od 30. oktobra 1687. godine u kome je doslovno

prepisana molba pisana patrijarhu Arseniju III .122 Pada u oči da su oba pisma pisana oko

dana praznovanja Sv. Arsenija (28.oktobar).

2.5. Mošti

Kada su u pitanju mošti Sv. Arsenija najčešća je tvrdnja da su ležale u Peći sve do

1737.godine kada su rasparčane123 iako postoji objektivna mogućnost da je do rasparčavanja

došlo bar pola stoleća ranije. Sam podatak da su moš ti Sv. Arsenija dospele u manastir

Dovolju iz Peći124 da bi potom odatle bile sklonjene od turskih napada u manastir

Dobrilovinu 1699.godine125 svedoči da su mošti u Dovolji mogle biti već u sedmoj deceniji

17. stoleća. Iz Dobrilovine su mošti kasnije ponovo vraćene u manastir Dovolju.126 Prema

natpisu na jednom ćivotu Arsenijeve mošti su se nalazile u manastiru Dobrićevo još u 18.

stoleću127 a od 1716.godine deo Arsenijevih mošti se čuva u manastiru Krušedol.128

Zabeležen je podatak da je manastir Kosirijevo kod Bileće 1742.godine imao ćivot sa

moštima Sv. Arsenija.129 Kosirijevo je moštima Sv. Arsenija vezano sa manastir Ždrebaonik

koji se nalazi nedaleko od mesta Sekulići130 a koji je, po predanju, zidao kralj Milutin131.

120 Glasnik SUD, XXXVIII, 157 121 Jedan od razloga zbog čega Sarajlije nisu dobile službu Sv. Arseniju nakon prvog pisma može ležati u smeni patrijarha. 122 V.Skarić, Srpski pravoslavni narod, Sarajevo, 1937., 23, 85 123 L.Pavlović, Kult lica kod Srba i Makedonaca, 74 124 V.R.Petković, Pregled crkava kroz povesnicu.., 104 125 Duhovna straža, III (1910), 5-6,170 126 V.R.Petković, Pregled crkava kroz povesnicu.., 101 127 LJ.Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi, br. 9761 128 S. Petković, Manastir Krušedol od 1754.-1774., Srpski Sion, 1905.,572 129 Duhovna straža III (1910), 5-6, 170 130 P.Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, 164 131 ibidem, 220

13

Manastir je obnovljen na istim temeljima 1818.132 a već 1856.133 donete su mošti Sv. Arsenija

iz manastira Morače134. Najverovatnije je da se radi o delovima moštiju s obzirom da su iz

manastira Morače tih godina već bile odnete mošti u manastir Dobrićevo135. Iz nepoznatih

razloga mošti su prenete 1884. u manastir Kosirijevo kod Bileće136 da bi 1920.godine bile

vraćene u manastir Ždrebaonik na zahtev Bjelopavlića kojima je „sve slabije rañalo otkako

svetac nije bio tu “137. Arsenijeve mošti se pominju u manastiru Dovolji 1833.godine (

GradiŠe se ćelie u mLJnastiru Dovoli, sušIć vo HercegoviLJ, pri rame uspenia presvatia

Bogorodici, idLJže počivaetLJ sv]ti arsenie arhiepiskoplj serbski pri mitropolitLJ kirlj

jnjsiflj). 138

Kult Svetog Arsenija rasprostranjen je uglavnom u južnom delu Kosova, Crnoj Gori i

Hercegovini. U Peći su početkom XX stoleća pravoslavni slavili Sv. Arsenija kao krsnu

slavu.139 Iako su se razvijali skoro u isto vreme, primetno je da kult Sv. Arsenija nije ni

približno rasprostranjen kao kult Sv. Save. Dok je Sv. Sava opštesrpski, Arsenije kao da

pripada isključivo prostoru koji su zauzimale srpske zemlje - Raška, Zeta, Hum, Zahumlje,

Paganija i Bosna.

3. UBIKACIJA ČRNČE

Toponim Črnča se prvi put javlja u Žičkoj povelji Stefana Prvovenčanog, objavljenoj

oko 1220. kojom se regulišu povlastice i posedi ovog manastira. Na jednom mestu u povelji

se kaže "... a ou zatonLJ sela : Črynyča sy zaseliEm si...".140 Črnča koja se pominje u ovom

dokumentu nije ona u kojoj je od 1263. do svoje smrti 1266. boravio Arsenije I i bilo bi

132 V.R.Petković, Pregled crkava kroz povesnicu..,116. Prema iznetom predanju, crkva je podignuta kao spas protiv kuge koja je tih godina vladala u okolini. 133 P.Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci,220 134 Duhovna straža III (1910.), 5-6, 170 135 V.R.Petković, Pregled crkava kroz povesnicu..,196 136 P.Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, 220 137 ibidem 138 LJ. Stojanović, Stari srpski zapisi i natpisi,V,br.9209 139 R.M.Grujić, Pravoslavna srpska crkva, 95 140 Fr.Miklosich, Monumenta Serbica, 11 ; S.Novaković, Zakonski spomenici srpskih država srednjeg veka,SKA, posebna izdanja, knj.XXXVII, Filosofski i filološki spisi, knj.10, Beograd, 1912.,571

14

pogrešno povezivati ih. Črnča iz Žičke povelje nije toponim koji je u ovom radu predmet

proučavanja.141 Pa ipak ona ima izvesnu paralelu sa Črnčom arhiepiskopa Arsenija.

Iz vremena Stefana Prvovenčanog je povelja manastiru Sv. Petra i Pavla na Limu

kojom mu ovaj srpski vladar potvrñuje priloge velikog kneza humskog Miroslava. Kralj Uroš

I obnavlja hrisovulju koju potvrñuje , od strane Srpske crkve, arhiepiskop Arsenije I (prizva

kralevYstvo mi arhiEpiskopa arsLJniA I Episkopa hlymskago savou, brata kralevystva mi

(…) I azy, takožde po milosti božiEi, sYstavihy I outvrydihy sy arhiEpiskopomy

arsLJniEmy.)142

Toponim Črnča se pominje u osnivačkoj povelji manastira Sv. Arhangela Mihaila i

Gavrila kojom mu car Dušan daje dobra i povlastice. Ovim dokumentom, obaveze prema

novoosnovanom manastiru ima i katun Črnča (LII. a se arbanasi. Katouny Ginovci.

katouny magErci. Katouny bLJloglavci. Katouny Flokovci. Katoun črynyča.)143 Treba

obratiti pažnju na napomenu dr R. Mihaljčića da u srspskim spisima srednjeg veka pojam

arbanas nije uvek označavao pripadnost odreñenom etnitetu. Ne retko se u zakonima upravo

cara Dušana ovaj pojam javlja i kao oznaka socijalne kategorije stanovništva u

srednjevekovnoj Srbiji - stočara.144

Nesumnjivo je da je prema uspomeni na Arsenijevu Črnču jedna grupa bratstava u

plemenu Piperima dobila opšti "naziv Crnci prema predelu u kome je nastanjena"145.Kako

navodi Erdeljanović, "meñu tim bratstvima ima jedno, Miloševića, koje zna da su od njegovih

iseljenika i Kažengri u Primorju kraj Budve."146 Na taj način je sasvim pouzdano potvrñeno

predanje o poreklu Kažengra iz brda i njihovom ranijem prezimenu "Crnci"147

141 Opširnije o ovoj Črnči videti u dr M. Jović, Srbija i rimokatolička crkva u srednjem veku, Bagdala, Kruševac, MCMXCIV, 120-121 142 S. Novaković, Zakonski spomenici,594 143 S.Novaković, Zakonski spomenici, 688 144 S.Ćirković /R.Mihaljčić, Leksikon srpskog srednjeg veka, KNONJLEDGE, Beograd, 1999.,14 145 Dr J.Erdeljanović, Stara Crna Gora, Slovo LJubve, Beograd, 1978., 254 ( u daljem tekstu J.Erdeljanović, Stara Crna Gora ) 146 J.Erdeljanović, Postanak plemena Pipera, Etnološki zbornik, XVII, 419-420 147 J Erdeljanović, Stara Crna Gora, 254

15

IZVORI I LITERATURA:

1.Beseda za 1869., god II

2.Blagojević M., Manastir Hilandar i loza Nemanjića,Beograd-Novi Sad,1997.

3.Bogoslovac N., Sv.Arsenije srpski arhiepiskop, Prosvjeta, Cetinje, 1893.

4.Glasnik Srpskog učenog društva (SUD), X16.II , 157, Beograd, 1885.

5.Grujić M.R.,Pisma pećkih patrijarha, Spomenik SKA, 1913.,132-134

6.Grujić M.R., Pećki patrijarski i karlovački mitropoliti u 18. veku, Glasnik Istoriskog

društva u Novom Sadu, IV , Sr.Karlovci, 1931.,

7.Grujić M.R., Apologija srpskoga naroda u Hrvatskoj i Slavoniji, Prosveta,

bibl.Baština,knj.33, Beograd, 1989.(2.izd.)

8.Grujić M.R., Pravoslavna srpska crkva, EVRO- Beograd, Kalenić-Kragujevac,

1995.(3.izd.)

9.Davidov D., Manastir Hilandar na bakrorezima 16.II veka, Hilandarski zbornik 2,

Beograd, 1971.,151-155

10.Davidov D., Hilandarska grafika, Beograd, 1990. 40-41

16

11.Danilo Drugi, Život arhiepiskopa Arsenija, Životi arhiepiskopa i kraljeva srpskih (jezička

verzija L.Mirković, D.Bogdanović, D.Petrović),Prosveta-SKZ, Stara srpska književnost u 24

knjige, knj.6, Beograd, 1988.

12.Danilo Drugi, Služba arhiepiskopu Arseniju, Životi arhiepiskopa i kraljeva srpskih (

jezička verzija L.Mirković, D.Bogdanović, D.Petrović), Prosveta-SKZ, Stara srpska

književnost u 24 knjige, knj.6, Beograd, 1988.

13.Danilo Drugi, Život kralja Milutina, Životi arhiepiskopa i kraljeva srpskih (jezička verzija

L.Mirkovi ć, D.Bogdanović, D.Petrović), Prosveta-SKZ, Stara srpska književnost u 24 knjige,

knj.6, Beograd, 1988.

14.Dinić M., Srednjovekovni Srem, Glasnik Istoriskog društva u Novom Sadu, br.4, 1931, 1-

12

15.Dinić M., NJny poly srLJma, Glasnik Istoriskog društva u Novom Sadu,8,1935., 439-444

16.Dinić M., Dubrovačka srednjovekovna karavanska trgovina, Jugoslovenski istoriski

časopis (JIČ) ,3,1937.,119-146

17.Dinić M.,Srpske zemlje u srednjem veku,Beograd,1978.

18.Domentijan, Život Svetoga Save i život Svetoga Simeona (jezička verzija

L.Mirkovi ć),Prosveta, Stara srpska književnost u 24 knjige, Beograd, 1988.

19.Duhovna straža, III (1910), 5-6,170

20.\urić J.V., Sopoćani, SKZ-Prosveta, Beograd, 1963.

21.Episkop Sava (šumadijski), Srpski jerarsi od IX do XX veka,Kragujevac-Beograd, 1996.

22. Erdeljanović J., Postanak plemena Pipera, Etnološki zbornik, 16.I, 419 -430

23.Erdeljanović J., Stara Crna Gora, Beograd, 1978.

24.Janković M., Episkopije i mitropolije srpske crkve u srednjem veku, Beograd, 1985.

25.Jireček K., Istorija Srba I , Beograd, 1978.

26.Jović M., Srbija i rimokatolička crkva u srednjem veku, Bagdala, Kruševac, MCMXCIV

27.Kašanin M., Srpska književnost u srednjem veku, Prosveta, Beograd, 1975.

28.Kašanin M., Čanak-Medić M., Maksimović J., Todić B.,Šakota M., Manastir Studenica,

Beograd,1986.,

29.Marković V., Pravoslavno monaštvo u srednjevekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci,1927.

30.Medaković D.,Manastir Hilandar u 16.II veku, Hilandarski zbornik,3, Beograd, 1974.

31.Medaković D., Mojsije Subotić, Tragom srpskog baroka,Novi Sad,1976.

32.Miklosich Fr ., Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae

Ragusii,NJiennae,1858.

17

33.Mileusnić S., Predstave Srba svetitelja u crkvenom slikarstvu Slavonije, Zbornik o Srbima

u Hrvatskoj,1,SANU, Beograd,1989.

34.Mošin V., Cirilski rukopisi Jugoslovenske akademije, Zagreb, 1955.

35.Nikolajević P., O sv.Arseniju patrijarhu (?)pećkom, srpskom prosvetitelju, Istočnik,

Sarajevo, 1891.,256-259

36.Novaković R., Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Beograd, 1981.

37.Novaković S., Zakonski spomenici srpskih država srednjega veka, SKA, posebna izdanja,

knj.X16.I, Filosofski i filološki spisi, knj.10, Beograd, 1912.

38.Pavić M.,Stari srpski zapisi i natpisi,Prosveta/SKZ, Stara srpska književnost u 24 knjige,

Beograd,1986

39.Pavlović L., Kultovi lica kod Srba i Makedonaca, Narodni muzej Smederevo, Posebna

izdanja,knj.1, Smederevo, 1965. 40.Petković V.R.,Pregled crkvenih spomenika kroz

spomenicu srpskog naroda, SAN,Beograd, 1950.

41.Petković S., Manastir Krušedol od 1754.-1774., Srpski Sion, 1905.,572

42.Radović D., Pesnički radovi arhiepiskopa Danila, Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih,

Prosveta-SKZ,Stara srpska književnost u 24 knjige, knj.6, Beograd, 1988.

43.Radojčić Sp.\.,Srpske arhivske i rukopisne zbirke na Sv.Gori, Arhivist, Beograd, 1956.,20

44.Ristić S., Dečanski spomenici, Beograd,1864.

45.Skarić V., Srpski pravoslavni narod, Sarajevo,1937.,23,85

46.Slijepčević \., Istorija SPC, I , Beograd, 1991.(3.izdanje)

47.Stanojević S. Arhiepiskop Arsenije (1233.-1263.†28. oktobra 1266.),Glasnik Istoriskog

društva u Novom Sadu, knj.V,sv.1, 1932.,1-13

48.Stefan Prvovenčani, Život Stefana Nemanje, Prosveta/SKZ, Stara srpska književnost u 24

knjige, Beograd,1989.

49.Stojanović LJ.,Stari srpski hrisovulji, akta i dr., Spomenik,3,1890.,15,21,22

50.Stojanović LJ., Stari srpski zapisi i natpisi I-VI , SANU - Matica Srpska, Beograd-

NoviSad,1988.,knj.IV ,6505,6652; V,9209;VI , 9818

51.]irković S., Srbi u srednjem veku, IDEA,Beograd, 1995.

52.]irković S., Mihaljčić R., Leksikon srpskog srednjeg veka,KNONJLEDGE Beograd,

1999.

53.]orović V., Sveta Gora i Hilandar do 16. veka, Beograd, 1985.

54.]orović V., Istorija Srba, I-III , BIGZ, Beograd,1991.(3.izdanje)

18

55.Šobajić P., Bjelopavlići i Pješivci - naselja i poreklo stanovništva-SEZ,SKA,

knj.X16.I,Beograd, 1923.

56.Štavljanin-\orñević LJ., Jedan novi (nepotpuni) prepis službe srpskom arhiepiskopu

Arseniju, Arheografski prilozi,1, Beograd, 1979., 103-119