BYDGOSKA SZKOŁA WYŻSZA

IZABELLA KRÓL

Nr albumu: 781

Kierunek: ADMINISTRACJA

FORMY ZJAWISKOWE PRZESTĘPSTWA W POLSKIM

PRAWIE KARNYM

Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem

dr. Michała Leciaka

Bydgoszcz 2009

2

SPIS TREŚCI

Spis treści 2

Wykaz skrótów 3

Wstęp 4

Rozdział 1. Czym jest przestępstwo? 61.1 Definicja przestępstwa 6 1.2 Podział przestępstw 71.3 Formy przestępstwa 8

Rozdział 2. Sprawstwo 112.1 Sprawstwo indywidualne 112.2 Sprawstwo kierownicze 122.3 Sprawstwo polecające 132.4 Współsprawstwo 15

Rozdział 3. Pomocnictwo 183.1 Model szeroki 193.2 Model umiarkowany 203.3 Model wąski 203.4 Działanie modeli 203.5 Odmiany pomocnictwa 213.6 Strona podmiotowa pomocnictwa 22

Rozdział 4. Podżeganie 234.1 Model szeroki 244.2 Model umiarkowany 254.3 Model wąski 264.4 Działanie modeli 264.5 Strona podmiotowa podżegania 27

Rozdział 5. Regulacje prawne form zjawiskowych 295.1 Art. 18 k.k. 295.2 Art. 19 k.k. 315.3 Art. 20 k.k. 315.4 Art. 21 k.k. 325.5 Art. 22 k.k. 325.6 Art. 23 k.k. 33

Zakończenie 34

Bibliografia 35

3

WYKAZ SKRÓTÓW

- art. - artykuł

- Dz.U. - Dziennik Ustaw

- k.k. - kodeks karny

- KZS - „Krakowskie Zeszyty Sądowe”

- łac. - łacińskie

- op. cit. - dzieło cytowane

- OSNKW - Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna Wojskowa

- Prok. i Pr. - „Prokuratura i prawo”

- red. - redaktor

- SA - Sąd Apelacyjny

- SN - Sąd Najwyższy

- tzw. - tak zwany

4

Wstęp

Tematem niniejszej pracy są formy zjawiskowe przestępstwa w polskim prawie

karnym, uregulowane w art. 18-24 k.k. Na podstawie stosownych przepisów wyróżnione

zostaną formy sprawstwa, a także podżeganie i pomocnictwo. Również

w powyższych przepisach określa się zasady wymiaru kary za podżeganie

i pomocnictwo, granice odpowiedzialności karnej współdziałających w popełnieniu

przestępstwa. Z uwagi na to, iż sprawstwo we wszystkich swoich odmianach, jak

i podżeganie i pomocnictwo charakteryzują się odmiennymi znamionami, których

realizacja stanowi podstawę odpowiedzialności karnej, w odniesieniu do każdej z tych

postaci współdziałania znajduje zastosowanie termin „sprawca”. Podsumowując, takie

formy jak sprawstwo, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze czy podżeganie

i pomocnictwo w literaturze dotyczącej prawa karnego zostały określone jako formy

zjawiskowe popełnienia przestępstwa. W dalszej części swej pracy zajmę się omawianiem

tych zagadnień.

Wszystkie te formy są interesującą materią prawa. Ich obecność i integralność

w popełnianych przestępstwach czy nawet wykroczeniach jest niepodważalna. Bardzo

często dochodzi do łamania prawa właśnie przez poprzedzające je formy zjawiskowe

przestępstwa.

Autor pracy odpowie na pytanie czym są formy zjawiskowe przestępstwa w polskim

prawie karnym, a także podzieli je i wskaże różnice między poszczególnymi z nich.

Kolejne rozdziały ukażą problematykę związaną z rozwojem koncepcji form zjawiskowych

i jej wagę przy próbach precyzowania rangi udziału podmiotu objętego kryteriami formy

zjawiskowej względem popełnionego przestępstwa czy wykroczenia.

Objaśnione zostanie na przykładach występowanie form zjawiskowych

w przypadku przestępstw indywidualnych. W kolejnych rozdziałach pracy przedstawione

zostanie pojęcie sprawstwa do form zjawiskowych i to czy w przypadku form

zjawiskowych możemy mówić o pojęciu bezkarności i podstawie do łagodzenia wyroków.

Rozważania oparte zostaną na pozycjach literackich takich jak k.k., prawo karne oraz

komentarze do przepisów obejmujących podjęty przez nas temat pracy.

Czy koncentracja na karalności i zwiększaniu świadomości społeczeństwa co do form

zjawiskowych przestępstwa może być dobrym sposobem na obniżenie przestępczych

5

statystyk? Jakie jest ich znaczenie i czy powinny być srogo karane? Odpowiedzi na

postawione we wstępie pytania, które uzyskane zostaną w poszczególnych rozdziałach,

pozwolą na sformułowanie końcowych wniosków.

6

Rozdział 1

Czym jest przestępstwo ?

1.1 Definicja przestępstwa

Art. 1 § 1 k.k. z dnia 6 czerwca 1997 roku stanowi: „Odpowiedzialności karnej

podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę

obowiązującą w czasie jego popełnienia.” 1 Wnioskować z tego można, że przestępstwem

jest tylko taki czyn, który został zabroniony w pewien szczególny, kwalifikowany sposób:

pod groźbą kary. Inne czyny zabronione, nie zagrożone taką sankcją, są tylko delikatnymi,

czynami nie dozwolonymi, bezprawnymi. Wywołują one skutki w innych dziedzinach

prawa – prawo karne się nimi nie zajmuje. Należy już na wstępie analizowania przepisów

prawa karnego zauważyć, iż paragraf drugi tego samego artykułu mówi, że przestępstwem

nie jest czyn o znikomej szkodliwości społecznej. Tak więc skutki czynności karanej

muszą być wyższe niż znikome, aby można daną czynność nazwać przestępstwem.

Paragraf trzeci mówi, że przestępstwa nie popełnia sprawca czynu jeżeli winy nie można

mu przypisać w czasie czynu. Przestępstwo jest to wyraźnie zawiniony czyn człowieka,

społecznie niebezpieczny, zabroniony pod groźbą kary.

Sformułowanie „odpowiedzialność karna” oznacza powinność danego podmiotu

ponoszenia ujemnych konsekwencji za przypisany mu zabroniony czyn. Skutkuje to

sankcjami karnymi. Należy tu zaznaczyć, iż nie dopuszczalne jest stosowanie wobec

sprawcy przepisu wprowadzającego typ czynu zabronionego, który wszedł w życie po

popełnieniu czynu wcześniej nie uznawanego przez ustawę za czyn zabroniony.2 Zwrócić

należy także uwagę na zaimek „kto”. Zgodnie z polskim prawem wskazuje to, że

odpowiedzialność karną może ponieść tylko człowiek, który ukończył 17 lat i jest

poczytalny.

W stosunku do k.k. z 1969r. wprowadzono trzy zasadnicze zmiany co do treści

poprzednio obowiązującego art.1 k.k. Rozbudowanie tego przepisu

i ujęcie go w trzech paragrafach zakłada, że przepis ma wskazywać podstawowe warunki

przestępności czynu. Muszą być one stwierdzone w postępowaniu karnym w celu ustalenia

1 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 5532 wyrok SN z dnia 15.05.2002r., V KKN 390/2000, Prok i Pr. 2001, nr 3, poz.1

7

odpowiedzialności karnej. Zmianami tymi są: pominięcie społecznego niebezpieczeństwa

czynu, jako elementu każdego przestępstwa, wprowadzenie zasady, że tylko czyny

o odpowiednio istotnym stopniu ujemnej zawartości mogą stanowić przestępstwo oraz

wprowadzenie do art.1 zasady winy, pominiętej przez poprzedni k.k.3

Każde przestępstwo jest wyróżniane kilkoma cechami. Pierwszą z nich jest podmiot lub

podmioty przestępstwa. Nazywamy tak sprawcę lub sprawców dokonanego czynu

zabronionego. Kolejna cecha to przedmiot przestępstwa, którym jest dobro przeciw

któremu przestępstwo zostało bezpośrednio skierowane. Może być to skradziona rzecz,

zamach na wolność lub życie człowieka, jego dobre imię czy mienie. Trzecia cecha to

strona przedmiotowa przestępstwa czyli sposób popełnienia czynu i jego forma. Chodzi tu

ni mniej ni więcej jak o czas popełnienia przestępstwa, narzędzie, którego użyto w trakcie

czynu zabronionego, ślady jakie pozostawiono na miejscu przestępstwa. Jest to zewnętrzna,

dostrzegalna zmysłami strona przestępstwa. Ostatnią cechą jest strona podmiotu

przestępstwa. Są to subiektywne okoliczności sprawy, okoliczności związane z psychiką

sprawcy. Należy do nich przede wszystkim wina sprawcy.

W polskim prawie karnym nie ma wprost wyrażonej definicji przestępstwa. Można ją

skonstruować na podstawie przepisów części ogólnej k.k., który jest najważniejszym, po

konstytucji, źródłem prawa karnego.

1.2 Podział przestępstw

Zanim przejdziemy do opisywania form zjawiskowych, będących tematem niniejszych

rozważań, przyjrzyjmy się przez chwilę podziałowi przestępstwa według polskiego prawa.

Mamy tutaj osiem kategorii.

Pierwszą z nich jest podział dokonywany względem stopnia szkodliwości społecznej.

Ta kategoria dzieli nam się na dwa kryteria – występek i zbrodnię. Zbrodnią jest występek

zagrożony karą od trzech lat pozbawienia wolności. Natomiast występek jest zagrożony

kara grzywny, ograniczeniem wolności lub kara pozbawienia wolności powyżej miesiąca.

Pozostałe czyny nie mieszczące się w kryteriach tej kategorii są traktowane jako

wykroczenia i są regulowane przez odrębne przepisy. Kolejna kategoria to podział

względem sposobu działania. Dotyczy to sposobu zachowania się sprawcy i tu również

3 K. Buchała, A. Zoll , Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 1998r., s. 10

8

mamy kryteria - przestępstwa z działania (łac. delicta commissiva), przestępstwa

z zaniechania (łac. delicta ommissiva) oraz przestępstwa z działania i zaniechania. O ile

przestępstwo z działania jest stosunkowo jasną postawą sprawcy, o tyle przestępstwo

z zaniechania może być bardziej problematyczne do wyjaśnienia. Posłużymy się w tym

miejscu przykładem. Zaniechanie jest powstrzymaniem się od działania.4 Tak więc każda

osoba, która wie o możliwości wystąpienia czynu zabronionego lub też świadoma

możliwości wystąpienia skutków takiego czynu może zostać oskarżona na podstawie tej

kategorii jeśli nie podejmie żadnych działań, aby przeciwdziałać popełnieniu lub skutkom

czynu zabronionego. Trzecim podziałem jest podział ze względu na skutek czyli według

kryterium obejmowania przez znamiona czynu zabronionego jego skutku: przestępstwa

materialne (skutkowe) i formalne (bezskutkowe). Skutek jest znamieniem ustawowym (np.

przy zabójstwie skutkiem jest śmierć człowieka). Przykładem przestępstwa bezskutkowego

(nie ma konieczności wystąpienia prawnie relewantnego skutku) jest składanie fałszywych

zeznań. Czwarta kategoria to podział ze względu na stosunek do dobra prawem

chronionego. Dzielimy je na przestępstwa naruszenia dobra prawem chronionego oraz na

przestępstwa narażenia na niebezpieczeństwo dobra prawem chronionego. Piątą kategorię

stanowią przestępstwa popełnione ze względu podmiot przestępstwa. tu dzielimy je na

przestępstwa powszechne (ogólnosprawcze) i indywidualne. Przedostatnia kategoria to

przestępstwa dzielone zgodnie z kryterium rodzaju dóbr chronionych. W tej kategorii

rozróżnia się zbrodnie przeciwko ludzkości, przestępstwa polityczne i przestępstwa

pospolite. W tym ostatnim przypadku zawierają się przestępstwa popełnione przeciwko

życiu lub zdrowiu człowieka, przeciw wolności, obyczajom jak i również przeciw

wymiarowi sprawiedliwości, dokumentom oraz przestępstwa skarbowe. Ostatnia kategoria

to przestępstwa dzielone względem sposobu ścigania. Są to czyny zabronione ścigane

z oskarżenia publiczno-skargowego (z urzędu) oraz z oskarżenia prywatnego.5

1.3 Formy przestępstwa

W polskim prawie karnym formą popełnienia przestępstwa nazywamy formy

w jakich może dojść do popełnienia zabronionego czynu, a z którymi ustawa wiąże

4 A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2000r., s. 715 M. Czepelak, J. Halberda, A. Michalak, K. Śmiałek, M. Węglarz, Historia prawa sądowego, Kraków 2000r.

9

odpowiedzialność karną. Formy popełnienia przestępstwa dzielimy na dwie: formy

stadialne i formy zjawiskowe.

Aby lepiej zrozumieć formy zjawiskowe przestępstwa będące tematem pracy

zatrzymajmy się na chwilę przy formach stadialnych. Pozwoli nam to lepiej zrozumieć

potencjalny wpływ form zjawiskowych na formy stadialne będące często działaniem

podjętym poprzez wcześniejsze pojawienie się form zjawiskowych, bez których być może

nie doszłoby do popełnienia czynu zabronionego. Formy stadialne są określane jako mniej

lub bardziej zaawansowane stadia realizacji ustawowych znamion czynu zabronionego.

Musimy być jednocześnie świadomi, iż przestępstwo jest procesem rozciągniętym

w czasie, a co za tym idzie możemy podzielić formy stadialne na części składowe. Są to :

zamiar, przygotowanie, usiłowanie i dokonanie. Wyjaśnijmy poszczególne stadia na

przykładzie. Pan „X” zamierza zabić pana „Y”. chce do zrealizowania swojego czynu użyć

trucizny dodanej do herbaty pana „Y”, co w następstwie doprowadzi do jego śmierci.

Rozważmy teraz po kolei wszystkie etapy.

W momencie, gdy pan „X” postanawia zabić pana „Y” ma miejsce

pierwszy etap czyli zamiar. Później pan „X” dochodzi do wniosku, że wykorzysta w tym

celu truciznę. Tu przechodzimy do drugiego stadium, jakim jest przygotowanie. Czwarte

stadium, usiłowanie, manifestuje się w chwili, gdy pan „X” doda truciznę do herbaty pana

„Y”. Jeśli pan „Y” poniesie śmierć w skutek wypicia zatrutej herbaty będziemy mogli

mówić o ostatnim stadium jakim jest dokonanie.

Jednocześnie należy zauważyć, iż działanie przestępcze może zakończyć się na każdym

etapie. Jeśli pan „Y” nie wypije herbaty, pan „X” będzie mógł być oskarżony jedynie

o usiłowanie morderstwa, a nie za samo morderstwo. Kolejnym istotnym faktem,

o którym należy pamiętać jest to, iż formą stadialną są zawsze usiłowanie

i dokonanie.

Co do przygotowania jest ono karalne tylko wtedy, kiedy nosi znamiona czynów

zabronionych. W przypadku pana „X” zdobycie trucizny może zostać ukarane sankcjami

prawnymi, ponieważ posiadanie środków trujących bez specjalnych zezwoleń jest

nielegalne. Nie można jednak ukarać kogoś za posiadanie noża kuchennego, które może

być potencjalnym narzędziem zbrodni, ponieważ samo posiadanie takiego narzędzia nie

jest zabronione.

Co do zamiaru jesteśmy zmuszeni wykluczyć ten etap z grupy form stadialnych.

Zgodnie z formułą „cogitationis poenam nemo patitur” (nie godzi się karać za myślenie)

nie możemy ukarać osoby za samo myślenie o popełnieniu przestępstwa. Jak pisze

10

A. Marek: „Nie stanowi zatem formy popełnienia przestępstwa sam zamiar przestępny,

byłoby bowiem nie do pogodzenia z zasadami prawa karanie za same myśli.”6 Definicja

przestępstwa wyraźnie mówi, że musi być ono czynem!

Jak wiadomo z doświadczenia bardzo często przestępstwo popełniane przez jedną

osobę jest wynikiem wcześniejszego działania kilku osób. Jak ich postawa może wpłynąć

na osobę popełniającą przestępstwo? Za co takie osoby mogą być pociągnięte do

odpowiedzialności? Z pomocą przychodzi nam tu pojęcie formy zjawiskowej przestępstwa.

Już art. 18 § 1 k.k. daje nam pewną wskazówkę. Otóż powyższy przepis mówiąc o etapie

przygotowania wskazuje na ewentualną pomoc osób trzecich. Fragment tego paragrafu

mówi: „…w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą […],

zbiera informacje…”7 Sugeruje nam to, że sprawca czynu zabronionego może otrzymać

pomoc osób, które nie biorą bezpośredniego udziału w samym usiłowaniu czy dokonaniu

czynu. Ich pomoc względem osoby popełniającej przestępstwo nie musi być wcale obnażać

się w sposób namacalny. Nazywamy je formami zjawiskowymi przestępstwa.

6 A. Marek, op.cit, s. 1947 O. Górniok (red.), Kodeks karny. Komentarz, praca zbiorowa, Warszawa 2006r., s.52

11

Rozdział 2

Sprawstwo

2.1 Sprawstwo indywidualne

Najbardziej typową i powszechną formą sprawstwa jest sprawstwo indywidualne

wykonawcze. W przypadku takiej formy sprawstwa mamy do czynienia z jedną osobą,

która przez swoje działanie i zachowanie wypełnia wszystkie znamiona czynu

zabronionego. K. Buchała i A. Zoll używają również określenia „jednosprawstwo” jako

określenia czynu zabronionego wykonanego przez jedną osobę8. Określenie „wykonanego”

jest tu użyte celowo ponieważ do tej postaci sprawstwa odnoszą się takie formy stadialne

jak usiłowanie i przygotowanie. Widać to doskonale w art. 18 § 1k.k., który mówi:

„ Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo

wspólnie…”9

Jak podają K. Buchała i A. Zoll indywidualne sprawstwo jest punktem odniesienia dla

innych postaci współdziałania w popełnieniu przestępstwa, za wyjątkiem

współsprawstwa10. To stwarza sytuację, gdy obok sprawstwa indywidualnego mogą

wystąpić również sprawstwo kierownicze, polecające oraz podżeganie i pomocnictwo.

Pojęcia sprawstwa kierowniczego i polecającego zostały stworzone dzięki przepisom

wprowadzonym do k.k. w 1969r. oraz uzupełnieniom z roku 1997, które wprowadziły

ostatecznie formę sprawstwa polecającego. Wcześniejsze przepisy z 1932r. nie

uwzględniały takiego podziału. Jak pisze A. Marek w praktyce stworzyło to problemy

z oceną prawną współsprawstwa oraz oceną sytuacji kierowania wykonaniem przestępstwa

przez grupę osób. Dzięki powyższym regulacjom prawnym możemy wyodrębnić cztery

formy sprawstwa : indywidualne wykonawcze, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze

i polecające.11

8 K. Buchała, A. Zoll , op.cit., s. 1719 O. Górniok, op.cit., s.5410 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 17111 A. Marek, op. cit., s. 210

12

2.2 Sprawstwo kierownicze

W celu sprecyzowania pojęcia sprawstwa kierowniczego i potrzeby jego wprowadzenia

przytoczyć można uzasadnienie zmian k.k. z 1969r. Fragment ten mówi : „Takie ujęcie

pozwala na odpowiadającą rzeczywistości kwalifikację roli organizatora przestępstwa bez

potrzeby dość sztucznego i niezgodnego ze społecznym poczuciem prawnym określenia

osoby będącej kierownikiem akcji przestępczej mianem podżegacza lub pomocnika.

Rozszerzenie pojęcia sprawstwa wydaje się tym bardziej potrzebne, że wypadki

zorganizowanego popełniania przestępstwa nie należą bynajmniej do wyjątkowych.”12Dziś

powszechnie wiadomo, że postawa sprawstwa kierowniczego nie należy do wyjątkowych.

Dzięki wprowadzeniu tego pojęcia możemy określić i uwzględnić rolę osoby kierującej

wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby, a także kierującej

działaniami podejmowanymi przez tę osobę lub osoby w celu popełnienia przestępstwa.

Jednak jak podaje A. Zoll, osoba oskarżona o sprawstwo kierownicze wcale nie musi brać

udziału w organizowaniu popełnienia czynu zabronionego lub inicjować ten czyn.13 Mimo

tego należy wyraźnie rozróżnić pojęcie sprawstwa kierowniczego od podżegania.

W przypadku sprawstwa kierowniczego polega ono na faktycznym i rzeczywistym

panowaniem nad realizacją czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby. A. Zoll

i A. Marek powołując się w swych opracowaniach na orzeczenia sądowe wskazują jasno, iż

osoba podejmująca się sprawstwa kierowniczego panuje na popełnianym czynem

zabronionym i od jego woli zależy rozpoczęcie, przebieg i ewentualne zmiany w trakcie

popełnienia czynu, a także nawet jego ewentualne przerwanie.14 Pogląd taki przeważa

w literaturze czego przykładem mogą być opracowania takich autorów jak A. Spotowski

czy W. Mącior.

Pojęcie sprawstwa kierowniczego spotykamy najczęściej w przypadku przestępczości

zorganizowanej. Zawsze w takiej grupie istnieje osoba pełniąca rolę szefa i często nie

uczestnicząc samemu w zdarzeniu kieruje poczynaniami innych osób dokonujących czynu

zabronionego, czuwając nad jego przebiegiem. Należy jednak pamiętać, iż sprawstwo

kierownicze nie przejawia się tylko w przypadku grup zorganizowanych. Jak wynika

z wcześniejszych rozważań sprawstwo kierownicze manifestuje się również, gdy ma

miejsce posłużenie się drugą osobą jako narzędziem w celu dokonania przestępstwa. Dla

12 A. Wąsek, Nowa kodyfikacja karna.. Krótkie komentarze, zeszyt 9, Warszawa 1998r., s. 11613 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 17714 A. Marek, op.cit., s. 210

13

sprawstwa kierowniczego nie ma tu znaczenia czy sprawca to osoba nieletnia lub

niepoczytalna. Najważniejsze jest, aby wpływ na przebieg czynu spoczywał w rękach

osoby drugiej.15 Istotną kwestią jest jednak umiejętne odróżnienie sprawstwa

kierowniczego od współsprawstwa i od podżegania. Zdarzyć się może, że jedna i ta sama

osoba dopuści się sprawstwa kierowniczego i podżegania, kiedy jednocześnie nakłania

drugą osobę lub osoby do popełnienia czynu zabronionego i potem kieruje jego

przebiegiem. Jako, iż w tym przypadku czyny te są od siebie odrębne podżeganie powinno

być uwzględnione w wymiarze kary. Taka sama sytuacja ma miejsce w przypadku zbiegu

sprawstwa kierowniczego ze współsprawstwem.

2.3 Sprawstwo polecające

W końcowej części art. 18 § 1 k.k. możemy przeczytać co następuje: „…lub

wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu

[zabronionego].”16 Fragment ten stanowi podstawę pojęcia sprawstwa polecającego.

Można powiedzieć, przytaczając słowa L. Tyszkiewicza, że: „Sprawstwo polecające jest

szczególnym wypadkiem podżegania, które ze względu na uzależnienie podżeganego od

podżegacza podniesiono do rangi sprawstwa.”17 Natomiast różnica pomiędzy sprawstwem

kierowniczym, a polecającym polega na tym, iż przy sprawstwie polecającym osoba

wydająca nakaz popełnienia czynu zabronionego nie musi brać udziału w wykonaniu tegoż

czynu pozostawiając to w gestii osoby lub osób od siebie uzależnionych, które otrzymały

od niej stosowne polecenia. Wydanie polecenia nie musi być poprzedzane czynnościami

organizacyjnymi, choć może się z nimi wiązać. Wyraźnie określa to W. Cieślak

wnioskując, iż: „ Wydający polecenie nie zawsze musi nadzorować jego wykonanie i jeśli

nie czyni tego, to jego wkład do przestępczego przedsięwzięcia nie przestaje być

przeważający w porównaniu z wkładem wykonawcy”.18

Bez względnie należy pamiętać o istotnym czynniku jakim jest zależność osoby

wykonującej polecenie od polecającego. Zależność ta na pierwszy rzut oka może kojarzyć

się z zależnością czysto formalną (służbową), gdy jedna z osób jest podwładnym, a druga

15 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 17716 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 55317 O. Górniok, op.cit., s.5818 W. Cieślak, Kierowanie wykonaniem czynu zabronionego jako istota sprawstwa kierowniczego, Warszawa 1992r., s. 73

14

przełożonym. Jednak chodzi tu o zależność bardziej faktyczną, bardziej świadomą. Osoba

zależna od sprawcy kierowniczego musi zadawać sobie z tej zależności sprawę. Musi być

świadoma tego, że jest zmuszona do wykonania polecenia. Zależność ta może przybrać

różne formy. Osoby takie mogą być ze sobą spokrewnione np. rodzice i dzieci, mąż z żoną.

Inną formą jest zależność w przypadku zadłużenia względem osoby polecającej lub

szantaż, jaki i również często spotykane uzależnienie finansowe od drugiej osoby. Również

osoba polecająca musi być świadoma posłuszeństwa osoby drugiej i swej „wyższości” nad

człowiekiem wykorzystywanym. Kwestia występowania uzależnienia i wykorzystania na

tej podstawie drugiej osoby jest niezwykle istotna, wręcz kluczowa dla określenia różnicy

między sprawstwem polecającym, a podżeganiem. To właśnie brak przewagi

uzależniającej jedną osobę od drugiej lub istnienie takiego czynnika podpowiada czy mamy

doczynienia z podżeganiem czy ze sprawstwem polecającym. Jak podaje A. Zoll sprawca

działa pod wpływem psychicznego przymusu zdając sobie sprawę, iż polecenie wykonania

czynu zabronionego stanowi wolę wydającego to polecenie, którą musi spełnić.19 Forma

wydania takiego polecenia nie jest istotna, musi być jednak jednoznacznie określona

i zamanifestowana.

Dodatkowym aspektem sprawstwa polecającego jest jego częsta zbieżność ze

sprawstwem kierowniczym. Jeśli osoba dopuszczająca się sprawstwa polecającego również

nadzoruje i sprawuje kontrolę nad wykonaniem czynu zabronionego, to samo sprawstwo

polecające staje się sprawstwem kierowniczym. Możliwy jest zbieg tych postaci

sprawstwa. P. Kardas i M. Rodzynkiewicz uważają, że sprawca polecający

(zleceniodawca) jest jednocześnie sprawcą kierowniczym. Piszą: „Dający zlecenie

faktycznie panuje nad przebiegiem i rozwojem akcji przestępczej.”20 Natomiast

L. Gardocki uważa, że sprawstwo polecające jest drugą formą sprawstwa kierowniczego.21

Na koniec tego rozdziału przypomnieć należy, że jeśli wypełniający polecenie nie jest

uzależniony od polecającego to nie można mówić o sprawstwie polecającym, a jedynie

o podżeganiu.

19 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 18020 P. Kardas, M. Rodzynkiewicz, Projekt kodeksu karnego w świetle opinii sądów i prokuratur, cz.1, Warszawa 1995r., s.5221 L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1998r., s. 91

15

2.4 Współsprawstwo.

Art. 18 § 1 stanowiący o dokonywaniu przestępstwa mówi: „…kto wykonuje czyn

zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą…”.22 Taką postać sprawczą

określa się powszechnie mianem „współsprawstwa”. Konstrukcja ta pozwala na

przypisanie odpowiedzialności każdemu ze współsprawców za to, co uczynili pozostali,

jeżeli pozostawało to w ramach porozumienia.. K. Buchała i A. Zoll podają, że: „Każdy ze

współsprawców odpowiada tak jak gdyby sam wykonał czyn zabroniony w całości,

niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współsprawców.”23 Wskazuje to na

odpowiedzialność jaką ponoszą osoby współdziałające nie tylko w kontekście własnych

działań podjętych z celu wspólnego zrealizowania czynu zabronionego. Istotnym faktem

jest zatem idea wspólnego dokonania czynu zabronionego. Samo porozumienie musi zostać

zawarte przed popełnieniem czynu zabronionego. Forma porozumienia jest w tym

wypadku nie istotna. O kwalifikacji współsprawstwa nie decyduje równoczesne działanie

lub obecność wszystkich uczestników na miejscu przestępstwa. Jak podaje A. Marek jest to

kwestia natury technicznej, związana ze sposobem zaplanowania i realizacji czynu

zabronionego.24

Aby lepiej przedstawić ujęcie istoty i funkcji współsprawstwa dobrze jest spojrzeć na

zasługujące wciąż na uwagę wyroki sądowe sprzed kilkudziesięciu lat. Oto dwa z nich.

„Istotą współsprawstwa w ujęciu art. 16 k.k. jest oparte na porozumieniu współdziałanie

dwóch lub więcej osób, z których każda obejmuje swoim zamiarem realizację całości

znamion określonego czynu przestępnego. To porozumienie się jest tym szczególnym

elementem podmiotowym, który zespalając zachowania się poszczególnych osób, pozwala

przypisać każdej z nich i tę akcję sprawczą, która przedsięwzięła inna osoba

współdziałająca w popełnieniu przestępstwa.”25

„Istotą współsprawstwa w ujęciu art. 16 k.k. jest oparte na porozumieniu dwóch lub

więcej osób, z których każda obejmuje swoim zamiarem urzeczywistnienie wszystkich

określonych przedmiotowych znamion czynu przestępnego. Obiektywnym elementem

współsprawstwa jest nie tylko wspólna (w sensie przedmiotowym) realizacja znamion

określonej w odpowiednim przepisie tzw. czynności czasownikowej, lecz także taka

sytuacja, która charakteryzuje się tym, że czyn jednego współsprawcy stanowi dopełnienie 22 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 55323 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 29824 A. Marek, op.cit., s. 21125 wyrok SN z dn. 22/11/1971r. (Rw 1202/71 – OSNKW nr 3, 1972r., poz. 54)

16

czynu drugiego współsprawcy albo popełnione przestępstwo jest wynikiem czynności

przedsięwziętych przez współsprawców w ramach dokonanego przez nich podziału ról

w przestępczej akcji […]”26

Należy również wspomnieć o tzw. współsprawstwie sukcesywnym. Ma ono miejsce

wtedy, gdy jeden ze współsprawców dokonuje porozumienia i dołącza do innych osób

trakcie realizacji czynu zabronionego. W takim wypadku współsprawca odpowie jedynie

za tą część, której sam dokonał. Odstępstwem od takiej interpretacji jest sytuacja, gdy

późniejsze dołączenie współsprawcy wynika z przyjętego wcześniej planu popełnienia

czynu zabronionego. Odpowiada on wtedy przed sądem na takich samych warunkach jak

pozostali.

Innym zajściem, nie związanym ze współsprawstwem jest sytuacja, gdy mamy

doczynienia ze sprawstwem koincydencyjnym. Według A. Marka ma to miejsce kiedy

grupa osób działająca bez wcześniejszego zorganizowania i porozumienia dokonuje czynu

zabronionego w tym samym czasie i miejscu.27 Przykładem może być tu okradanie przez

przypadkowe osoby ofiar wypadku samochodowego. Jednak w takich przypadkach istnieje

kwestia rozróżnienia współsprawstwa od pomocnictwa do przestępstwa. W doktrynie

sformułowano trzy teorie: obiektywną, subiektywną i teorię istotności roli. Według

pierwszej teorii, teorii obiektywnej współsprawca to ten kto realizuje choć jedno istotne

znamię czynu zabronionego.28 Druga teoria głosi, że decydujący jest zamiar przestępny;

jeśli ma miejsce jedynie udzielenie pomocy sprawcom, to mamy doczynienia

z pomocnictwem, a jeśli zamiar obejmuje udział sprawczy to mamy doczynienia ze

współsprawstwem. A. Marek uznaje te teorie za jednostronne i wskazuje na trafność teorii

mówiącej o istotności roli w realizacji przestępstwa. W myśl tej teorii: „Współsprawcą jest

ten, kto tak istotnie przyczynił się do wspólnej realizacji przestępstwa, że bez jego

zachowania się dokonanie byłoby nie możliwe albo znacznie utrudnione.”29

Podsumowując powyższe teorie i to co z nich wynika można jako wniosek przytoczyć

definicję zawartą w komentarzu do k.k. opracowanego pod redakcją O. Górniok, która

mówi: „ Współsprawcą jest zatem ten, kto biorąc udział w porozumieniu, ma wpływ na

podjęcie decyzji popełnienia czynu zabronionego i następnie bierze istotny udział

26 wyrok SN z dn. 24/05/1976r. (Rw 189/76 – OSNKW nr 9, 1976r., poz. 117)27 A. Marek, op.cit., s. 21228 J. Śliwowski, Prawo karne, Warszawa 1979, s. 24129 A. Marek, op.cit., s. 212

17

w bezpośredniej realizacji tej decyzji, jednakże bez konieczności wypełnienia swoim

zachowaniem w całości bądź w części znamion zamierzonego czynu zabronionego.”30

30 O. Górniok, op.cit., s.56

18

Rozdział 3

Pomocnictwo

Art. 18 § 3 k.k. stanowi: „Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba

dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie,

w szczególności dostarczając narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji;

odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi

niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego, swoim zaniechaniem ułatwia innej

osobie jego popełnienie.”31

Rozróżnijmy tutaj dwa aspekty pomocnictwa widoczne w definicji powyżej.

Pomocnictwo przez działanie widoczne jest w pierwszej części art. 18 § 3. Może się

okazać, iż użyczone przez nas przedmioty mogą posłużyć do popełnienia przestępstwa.

potencjalnie każde narzędzie lub przedmiot, a także informacja może zostać przez

przestępcę wykorzystana do popełnienia czynu zabronionego. Do włamania może zostać

użyta wiertarka, która sama w sobie nie jest przedmiotem, co do którego istnieją stosowne

restrykcje dotyczące możliwości posiadania. To samo tyczy się samochodu użytego przez

mordercę do ucieczki z miejsca zbrodni lub lekarstw wykorzystanych do otrucia ofiary.

Dlatego mówimy o potencjalnych narzędziach przestępstwa. Pożyczając komukolwiek

dowolny przedmiot czy narzędzie nie możemy być postawieni przed sądem. Jeśli jednak

jesteśmy w pełni świadomi co do intencji użycia takiego przedmiotu w celu popełnienia

czynu zabronionego możemy zostać oskarżeni o pomocnictwo przy popełnieniu czynu

zabronionego. Oskarżony o tę formę zjawiskową zawsze jest osobą, która co najmniej

wiedziała o zamiarach posiadacza użyczonego przedmiotu lub podejrzewała, iż może on

zostać użyty w sposób niezgodny z przeznaczeniem i wywołać tym samym skutki prawne.

Inaczej wygląda sprawa pomocnictwa przez zaniechanie. Tutaj formą zaniechania jest

brak podjęcia odpowiednich kroków przez osobę świadomą faktu zaistnienia możliwości

popełnienia przestępstwa przez osobę trzecią. Jeżeli posiadamy informację, iż pan „X”

zamierza popełnić czyn zabroniony jesteśmy zobligowani przez stosowne przepisy karne

do podjęcia działań utrudniających lub uniemożliwiających ten czyn. Ta sama sytuacja

tyczy się podejrzeń co do możliwości zaistnienia czynu zabronionego. Dla lepszego

i głębszego zrozumienia odpowiedzialności karnej za postawę zaniechania możemy

31 O. Górniok, op.cit., s.54

19

posiłkować się art. 2 k.k., który mówi o odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe

popełnione właśnie przez zaniechanie.32

Zajmijmy się teraz znamionami pomocnictwa. Podobnie jak w przypadku podżegania

również i tu występuje podmiot, strona podmiotowa oraz znamiono jakim jest ułatwienie.

Nadmienić należy, iż pomocnictwo możliwe jest jedynie do konkretnego czynu

zabronionego.

Zacznijmy od podmiotu pomocnictwa. Zjawisko powszechności występuje również

tutaj, bez względu na to popełnienie jakiego czynu zabronionemu ułatwimy. Każdy

bowiem może nakłonić inną osobę do popełnienia przestępstwa indywidualnego.

Pamiętajmy, że w przypadku grupy osób jest to już publiczne nawoływanie do popełnienia

przestępstwa. Nadmienić należy też o niezależności odpowiedzialności karnej pomocnika

od usiłowania bądź dokonania czynu zabronionego przez sprawcę.

Wyraziście rysuje się tu znamię czasownikowe pomocnictwa. Fragment „…ułatwia

innej osobie jego popełnienie”, będący zakończeniem art. 18 § 3. wskazuje na stworzenie

obiektywnej sytuacji, gdy innej osobie łatwiej jest popełnić czyn zabroniony. Również i tu

spotykamy się ponownie z koniecznością doprecyzowania tego znamiona

z charakterystyką czynu zabronionego stanowiącego przedmiot pomocnictwa. Ułatwianie

musi być zrelatywizowane (odniesione) do określonego typu czynu zabronionego, jednak

wypełnienie znamion tego typu przez sprawcę bezpośredniego pozostaje poza treścią

formy popełnienia przestępstwa jaką jest pomocnictwo.

Do pomocnictwa możemy także odnieść trzy modele, na podstawie których wcześniej

wyjaśnialiśmy czy podżeganie ma charakter skutkowy.

3.1 Model szeroki

A. Zoll uważa, że przestępstwo pomocnictwa ma w tym ujęciu charakter formalny.

Z jego dokonaniem mamy do czynienia w chwili zakończenia przez pomocnika czynności

ułatwiających popełnienie czynu zabronionego, niezależnie czy osoba, której dokonanie

czynu się ułatwia podjęła jakiekolwiek czynności zmierzające do jego popełnienia.33

32 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 55333 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 188

20

3.2 Model umiarkowany

P. Kardas twierdzi, iż przestępstwo pomocnictwa ma tutaj charakter materialny w tym

sensie, że z jego dokonaniem mamy do czynienia w chwili, gdy pomocnik stworzył stan

ułatwiający popełnienie czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę.34

Przestępstwo pomocnictwa ma nadto charakter formalny w tym sensie, że dla jego

dokonania nie ma znaczenia dokonanie czynu zabronionego przez bezpośredniego

wykonawcę; w tym ujęciu jest to odrębny typ czynu zabronionego będący odmianą

przestępstwa narażenia na niebezpieczeństwo.

3.3 Model wąski

Przestępstwo pomocnictwa jest charakteryzowane skutkiem ponieważ z jego

dokonaniem mamy do czynienia w chwili dokonania czynu zabronionego przez

bezpośredniego wykonawcę. W tym ujęciu pomocnictwo ma charakter akcesoryjny.

3.4 Działanie modeli

Również i tu możemy rozważyć konsekwencje karne grożące pomocnikowi

w zależności, od tego który model przyjmiemy. Opiszmy przykładowy sposób

pomocnictwa. Pan „X” opowiada panu „Y” o zamiarze włamania do jubilera na obrzeżach

miasta. „Y” postanawia przygotować samochód dla „X”. Dwa dni później „X” odbiera

pojazd od „Y” i następnego dnia dokonuje włamania do sklepu z biżuterią.

Analizując powyższy przykład możemy jasno stwierdzić, że według modelu szerokiego

obywatel „Y” może być oskarżony o pomocnictwo już w chwili zaoferowania i podjęcia

przygotowania samochodu dla pana „X”. Poniesie on konsekwencje swojej chęci pomocy

nawet zanim dobiegnie koniec stadium przygotowania.

Co do modelu umiarkowanego możemy oskarżyć o pomocnictwo pana „Y”

o pomocnictwo w momencie świadomego przekazania auta panu „X”, gdyż już wtedy „Y”

34

P. Kardas, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, tom I., komentarz do art. 1 – 116 k.k., Kraków 2004r.

21

wiedział o zamiarze wykorzystania użyczonego przez niego pojazdu w celu popełnienia

czynu zabronionego. W tym modelu oskarżenie może mieć miejsce dopiero przed stadium

usiłowania, a po stadium przygotowania.

Ostatni omawiany model bazuje na oskarżeniu o pomocnictwo dopiero po dokonaniu

przestępstwa. Pomocnik pozostaje więc bezkarny do momentu dokonania przez sprawcę

czynu zabronionego. Zgodnie z tym modelem nie można oskarżyć o pomocnictwo nawet

jeśli mamy doczynienia jedynie z usiłowaniem. Tylko i wyłącznie dokonanie przestępstwa

stanowi podstawę do postawienia stosownych zarzutów. Z tego powodu również ten model

został odrzucony przez polską doktrynę.

3.5 Odmiany pomocnictwa

Pomocnictwo fizyczne jest określone jako „dostarczanie narzędzi” lub „dostarczanie

środka przewozu”. Przez dostarczanie należy rozumieć wszelką formę przekazywania,

udostępniania narzędzi lub środka przewozu. Zwrot „narzędzia” należy rozumieć szeroko,

jako wszelkie środki mające służyć do popełnienia czynu zabronionego. Środki przewozu

to wszelkie urządzenia służące do transportu osób i rzeczy. W przypadku pomocnictwa

fizycznego nie jest konieczny żaden kontakt między pomocnikiem a bezpośrednim

wykonawcą, ten ostatni w ogóle może nie mieć świadomości, że została mu udzielona

pomoc w popełnieniu czynu zabronionego.

Pomocnictwo psychiczne jest określane jako „udzielanie informacji” lub „udzielanie

rady”. Odnosi się do tych wypadków, w których bezpośredni wykonawca wcześniej podjął

zamiar popełnienia czynu zabronionego albo decyzję o naruszeniu reguł ostrożności,

a następnie otrzymał od pomocnika wsparcie psychiczne, które miało obiektywny

charakter. Pomocnictwo psychiczne wymaga spełnienia dwóch warunków:

- musi znaleźć odzwierciedlenie w świadomości sprawcy,

- musi stanowić istotny wpływ na psychikę tej osoby, tak aby możliwe było

stwierdzenie, że udzielenie wsparcia stanowiło ułatwienie popełnienia czynu zabronionego.

22

3.6 Strona podmiotowa pomocnictwa

Przy analizie strony podmiotowej pomocnictwa możemy mieć doczynienia zarówno

z zamiarem bezpośrednim jak i z ewentualnym. Istotne jest także wyobrażenie czynu, do

którego udziela się pomocy. Pomocnik obejmuje swoją świadomością wszystkie elementy

przedmiotowe i podmiotowe znamion typu czynu zabronionego, którego dokonanie

ułatwia. Tak jak przy podżeganiu dopuszcza się tutaj także pomocnictwo do przestępstw

nieumyślnych.

Właściwe pomocnictwo do przestępstw nieumyślnych obejmuje wypadki, gdy

pomocnik działając z zamiarem ułatwienia innej osobie popełnienia czynu zabronionego,

a sprawca bezpośredni popełnia przestępstwo nieumyślne.

Niewłaściwe pomocnictwo do przestępstw nieumyślnych – obejmuje wypadki,

w których następuje obiektywne ułatwienie popełnienia czynu zabronionego przy braku

zamiaru ułatwienia innej osobie popełnienia czynu zabronionego. Chodzi tu o przypadki

ułatwienia innej osobie podjęcia określonego zachowania, której nie towarzyszy po stronie

pomocnika świadomość normatywnego znaczenia czynu, na którego nakierowane są jego

czynności. W takim wypadku brak jest odpowiedzialności za pomocnictwo.

23

Rozdział 4

Podżeganie

Art. 18 § 2 stanowi: „Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała

czynu zabronionego, nakłania ją do tego.”35 Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby

do dokonania czynu zabronionego. Jest zawsze zachowaniem umyślnym, popełnić je

można jedynie w zamiarze bezpośrednim, w formie działania (niemożliwe jest podżeganie

w formie zaniechania). Analizując powyższy paragraf zauważymy, że podżeganie dotyczy

zawsze indywidualnej osoby, a nie grupy. W przypadku grupy osób byłoby to już

nawoływanie do popełnienia przestępstwa i jako takie podlega pod art.255 k.k. Sama forma

podżegania nie ma znaczenia. Może ona wystąpić w formie mówionej lub pisanej, a nawet

w formie gestu. Powinno być to jednak aktywne zachowanie zmierzające do wywołania

u bezpośredniego sprawcy zamiaru dokonania czynu zabronionego.

Podżeganie (podobnie jak pomocnictwo) stanowi odmienny rodzajowo typ czynu

zabronionego i jego znamieniem czynnościowym jest nakłanianie do popełnienia czynu

zabronionego, zaś opis zachowania bezpośredniego sprawcy jest zawarty w przepisie

części szczególnej i określa przedmiot czynności nakłaniania. Zachowanie bezpośredniego

sprawcy nie należy do znamion podżegania i nie ma wpływu na dokonanie przestępstwa

w formie podżegania.36

Zwróćmy uwagę na znamiona podżegania. Przestępstwo może dotyczyć każdego więc

możemy powiedzieć, że jest zjawiskiem powszechnym. Co za tym idzie stajemy się

podmiotem nakłaniania bez względu na to do jakiego czynu zabronionego nakłaniamy.

Każdy bowiem może nakłonić inną osobę do popełnienia przestępstwa indywidualnego.

Odpowiedzialność sprawcy bezpośredniego za przestępstwo indywidualne jest niezależna

od odpowiedzialności podżegacza. Samo nakłanianie możemy zdefiniować jako

oddziaływanie nakłaniającego na psychikę bezpośredniego wykonawcy w celu skłonienia

go do określonego działania lub zaniechania. Czynności nakłaniające stanowią więc

oddziaływanie na świadomość i wolę bezpośredniego wykonawcy.37 Znamię nakłaniania

wymaga stosownego doprecyzowania go z charakterystyką czynu zabronionego

stanowiącego przedmiot nakłaniania i musi się odnosić do określonego typu czynu

35 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 55336 postanowienie SN - Izba Karna z dnia 3 sierpnia 2006 r., III KK 445/2005, KZS 2007/1, poz. 3037 A. Marek, op.cit., s.205

24

zabronionego. Innymi słowy należy mieć pewność, że dane i świadome zachowanie osób

trzecich miało rzeczywisty wpływ na podjęte przez sprawcę działanie. Podżeganie,

w przeciwieństwie do form sprawczych, określa jedno tylko zachowanie sprowadzające się

do nakłaniania innej osoby do popełnienia czynu zabronionego, oderwane jest zaś od faktu

wykonania czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Oznacza to, że

podżegacz może zostać ukarany za swoje działanie bez względu na to czy sprawca usiłował

czy dokonał przestępstwa. Podżeganie może być też karane nawet jeśli potencjalny

sprawca nie podejmie w ogóle żadnych działań pod wpływem podżegacza. Jak mówi

wyrok Sądu Apelacyjnego: „Nakłanianiem jest oddziaływanie na wolę innej osoby w celu

skłonienia jej do określonego działania lub zaniechania. Nakłaniać można zwłaszcza

słowami, które mogą przybrać formę prośby, rady, zlecenia, propozycji, sugestii czy

polecenia.”38

Czy podżeganie jest typem skutkowym? Rozważmy to na przykładzie trzech modeli:

szerokiego, umiarkowanego i wąskiego.

4.1 Model szeroki

Przestępstwo podżegania ma w tym ujęciu również charakter formalny tj. z jego

dokonaniem mamy do czynienia w chwili zakończenia przez podżegacza czynności

nakłaniania, niezależnie czy osoba nakłaniana podjęła w wyniku podżegania zamiar

(decyzję) popełnienia czynu zabronionego.39 Podżegacz popełnia „własne” przestępstwo

i jako postać zjawiskowa przestępstwa jest ono zrealizowane, w odróżnieniu od postaci

sprawczych w momencie realizacji znamion tej postaci zjawiskowej - w momencie

zakończenia nakłaniania. Podżegacz nie partycypuje w przestępstwie sprawcy, a jego

odpowiedzialność nie wymaga rzeczywistego sprawstwa. Innymi słowy, dla przyjęcia

odpowiedzialności podżegacza sprawca nie musi urzeczywistniać czynu zabronionego.

Czyn, do którego sprawca nakłania, jawi się jedynie w świadomości sprawcy. Dlatego też

nawet w sytuacji, gdy osoba nakłaniana nie dała się w ogóle nakłonić albo też odstąpiła od

zamiaru popełnienia czynu zabronionego - przed jego uzewnętrznieniem, podżegacz ponosi

odpowiedzialność w granicach swego zamiaru. Należy podkreślić, że podżegacz wypełnia

swoim zachowaniem inny niż sprawca zespół znamion czynu zabronionego. Składa się on

38 wyrok SA w Krakowie z dnia 8 lipca 1999 r., II AKa 121/99, KZS 1999/8-9 poz. 3739 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 37

25

ze znamion strony podmiotowej - chce aby inna osoba dokonała czynu zabronionego,

znamion odpowiedniego typu przestępstwa, do którego nakłania.40 Reasumując, stwierdzić

należy, że podżeganie jest przestępstwem formalnym, a fakt, że sprawca w ogóle nie

usiłował dokonać czynu zabronionego został uregulowany w Kodeksie karnym z 1969 r.

w art. 20 § 2 k.k., a obecnie w art. 22 § 2 k.k. i dotyczy wymiaru kary.

4.2 Model umiarkowany

Przestępstwo podżegania ma w tym ujęciu charakter materialny w tym sensie, że z jego

dokonaniem mamy do czynienia w chwili, gdy osoba nakłaniana podjęła w wyniku

podżegania zamiar (decyzję) popełnienia czynu zabronionego; przestępstwo podżegania

ma nadto charakter formalny w tym sensie, że dla jego dokonania nie ma znaczenia

dokonanie czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę; w tym ujęciu jest to

odrębny typ czynu zabronionego będący odmianą przestępstwa konkretnego narażenia na

niebezpieczeństwo. Dla dokonania podżegania konieczne jest ukończenie czynności

nakłaniania oraz wywołanie u osoby nakłanianej zamiaru podjęcia określonego

zachowania, zaś nie jest konieczne urzeczywistnienie czynu zabronionego przez osobę

nakłanianą. Skutkiem podżegania jest wywołanie u innej osoby zjawiska psychicznego

w postaci zamiaru popełnienia czynu zabronionego lub decyzji podjęcia określonego

zachowania. Jest rzeczą powszechnie znaną, że polskie kodeksy karne poczynając od

kodeksu z 1932 r., poprzez kodeks z 1969 r., aż do kodeksu z 1997 r., określając

w znamionach przestępstw czynność czasownikową, używają czasownika w czasie

teraźniejszym w aspekcie niedokonanym („zabija”, „zabiera”, „nabywa”, „przyjmuje”) .

Mimo to, bezsporne jest w orzecznictwie sądowym i w doktrynie, że w przepisach tych

opisana jest sytuacja, polegająca na tym, że sprawca „zabił”( człowieka), „zabrał”(cudzą

rzecz ruchomą), „nabył”(rzecz uzyskaną za pomocą czynu zabronionego) lub „przyjął”

(korzyść). Sama zaś, nieobarczona jeszcze skutkiem, czynność „zabijania”,

„zabierania” albo „nabywania” rozpatrywana jest w aspekcie form stadialnych

popełnienia przestępstwa. W rezultacie więc należy przyjąć, że w art. 18 k.k. chodzi

o pomocnictwo polegające na tym, że pomocnik „ułatwił” popełnienie czynu

zabronionego, a podżegacz „nakłonił do” popełnienia czynu zabronionego. Skutkiem, przy

40 wyrok SA w Białymstoku z dnia 25 kwietnia 2002 r.; II AKa 112/2002, OSA 2003/4 poz. 32, s. 21

26

dokonanym podżeganiu, jest określone zjawisko psychiczne, mianowicie zamiar

podżeganego, by popełnić przestępstwo, do którego został nakłoniony.41

4.3 Model wąski

Przestępstwo podżegania ma w tym ujęciu charakter skutkowy w tym sensie, że z jego

dokonaniem mamy do czynienia w chwili dokonania czynu zabronionego przez

bezpośredniego wykonawcę. W tym ujęciu podżeganie ma charakter akcesoryjny tzn.

zależy od dokonania czynu zabronionego przez bezpośredniego wykonawcę. Model wąski

jest sprzeczny z podstawowymi założeniami polskiej konstrukcji podżegania

i pomocnictwa, dlatego należy go odrzucić.

4.4 Działanie modeli

W zależności, od tego który model przyjmiemy możemy rozważyć konsekwencje

podżegania w granicach każdego omówionego wcześniej modelu. Załóżmy dla przykładu

następującą sytuację. Dnia 10 grudnia obywatel „X” w rozmowie z obywatelem „Y”

nakłania tego ostatniego do zabójstwa ich wspólnego wroga, obywatela „Z”. Po

przemyśleniu sprawy „Y” w dniu 12 grudnia podejmuje zamiar zabójstwa „Z”. W dniu 16

grudnia „Y” dokonuje zabójstwa „Z”. Kiedy „X” zrealizował znamiona podżegania?

Zgodnie z modelem szerokim dochodzi do tego w dniu 10 grudnia w chwili podjęcia

działań zmierzających do nakłonienia „Y” do zabójstwa „Z”. Ujęcie podżegania jako

przestępstwa formalnego uniezależnia dokonanie podżegania zarówno od momentu

w którym u „Y” powstanie zamiar zabicia „Z”, jak i od tego czy do zabójstwa w istocie

dojdzie.

Model umiarkowany wskazuje ten moment w dniu 12 grudnia, w chwili podjęcia przez

„Y” pod wpływem rozmowy z „X” zamiaru zabójstwa „Z”. W dniu 10 grudnia „X” był

jedynie na etapie usiłowania podżegania do zabójstwa „Z”. Natomiast odpowiedzialność

„X” jest całkowicie uniezależniona od tego czy do zabójstwa w istocie dojdzie.

41 Uchwała SN - Izba Karna z dnia 21 października 2003 r.; I KZS 11/2003; OSNKW 2003/11-12 poz. 89

27

W modelu wąskim następuje to w chwili zabójstwa „Z” przez „Y”. W tym modelu

odpowiedzialność podżegacza za dokonane podżeganie jest uzależniona od dokonania

swojego czynu zabronionego przez sprawcę bezpośredniego. W dniu 10 i 12 grudnia „X”

był jedynie na etapie usiłowania podżegania do zabójstwa „Z”.

4.5 Strona podmiotowa podżegania

Art. 18 § 2 k.k. zawiera wiele mówiący fragment: „…kto w zamiarze, aby inna

osoba…”. Pojawia się tu wyraźna sugestia, że w przypadku strony podmiotowej

podżegania mamy doczynienia wyłącznie z zamiarem bezpośrednim. Nie ma podżegania

z zamiarem ewentualnym lub nieumyślnego podżegania co nie oznacza, że nie można

podżegać do przestępstwa nieumyślnego. Podżegacz swoim zamiarem musi obejmować

elementy przedmiotowe i podmiotowe znamion typu czynu zabronionego, do którego

nakłania. Nie oznacza to jednakże, iż zamiar bezpośredni podżegacza dotyczy świadomości

i woli osoby nakłanianej tj. znamion podmiotowych typu czynu zabronionego, do którego

nakłania, tzn. że sprawca chce aby także osoba nakłaniana miała świadomość czynu do

którego jest nakłaniana i chciała jego realizacji. Wywnioskować można, że brak takiego

wyobrażenia oznacza brak podżegania.42

Godne uwagi jest także podżeganie do przestępstw nieumyślnych. Właściwe

podżeganie do przestępstw nieumyślnych - obejmuje wypadki, gdy podżegacz działając

z zamiarem bezpośrednim nakłania inną osobę do popełnienia czynu zabronionego w ten

sposób, że wywołuje u niej decyzję podjęcia zachowania stanowiącego naruszenie

wymaganych w danych okolicznościach reguł ostrożności, nie wywołując jednocześnie

u osoby nakłanianej zamiaru popełnienia czynu zabronionego. W przypadku tzw.

właściwego podżegania do przestępstw nieumyślnych mamy do czynienia

z wprowadzeniem bezpośredniego wykonawcy w błąd przez podżegacza, w wyniku

którego bezpośredni wykonawca ma podjąć czynności zmierzające do naruszenia reguł

ostrożności, co objęte jest świadomością podżegacza. Niewłaściwe podżeganie do

przestępstw nieumyślnych obejmuje wypadki, w których nakłaniający nie mając zamiaru

nakłonienia innej osoby do popełnienia czynu zabronionego nakłania ją do podjęcia

zachowania stanowiącego naruszenie reguł ostrożności. Chodzi tu o przypadki nakłonienia

42 W. Wolter, Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973r., s. 40

28

innej osoby do podjęcia określonego zachowania, której nie towarzyszy po stronie

nakłaniającego świadomość normatywnego znaczenia czynu, na którego nakierowane są

czynności oraz wola nakłaniania innej osoby do jego popełnienia. Można to wyjaśnić

przykładem, gdy podżegacz nakłania drugą osobę do zachowania, które nie jest czynem

zabronionym i traktowanym jako przestępstwo, ale w skutek tych działań i okoliczności

temu towarzyszących może dojść do wygenerowania czynu zabronionego. Takie

postępowanie skutkuje brakiem odpowiedzialności za podżeganie.

29

Rozdział 5

Regulacje prawne form zjawiskowych

Na podstawie k.k. w tym rozdziale ukazane i omówione zostaną stosowne przepisy

prawne regulujące wcześniej wskazane formy popełnienia czynu zabronionego. Są to

art.18-24 k.k.

5.1 Art. 18 k.k.

Art. 18 § 1 k.k. stanowi: „Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn

zabroniony sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje

wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej

osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu.”43

Już ten pierwszy artykuł wskazuje na różnorodność i szerokość omawianych wcześniej

form sprawstwa i stawia pytanie jak orzekać w poszczególnych przypadkach. Najprostszą

formą sprawstwa jest sprawstwo indywidualne, gdy jedna osoba wypełnia wszystkie

znamiona czynu zabronionego, czyli planowanie, usiłowanie i dokonanie. Orzekanie jest

wtedy najprostsze, ze względu na to iż dotyczy jednej osoby i zależne jest od tego na jakim

etapie zakończone zostało realizowanie czynu zabronionego. Co jednak jeśli sprawców jest

kilku? W swojej koncepcji J. Makarewicz nie ustosunkował się do współsprawstwa

uważając to za zbyteczne.44 Jak wynika to z przepisów karnych i orzeczeń takie myślenie

jest błędne. Według tej koncepcji wszyscy sprawcy dokonujący czynu zabronionego

mieliby być sądzeni w taki sposób jakby każdy z nich z osobna zrealizował wszystkie

znamiona przestępstwa. w takim jednak wypadku mamy doczynienia z wielosprawstwem,

a nie współsprawstwem. Odpowiedzialność karną za współsprawstwo określa art. 20k.k.

W art. 18 § 1 jest również widoczne sprawstwo kierownicze, polegające na kierowaniu

wykonaniem czynu zabronionego przez drugą osobę. Jak ukazano wcześniej osoba

oskarżona o sprawstwo kierownicze nie musi brać udziału w fizycznym realizowaniu

czynu zabronionego. Dlatego też w takim wypadku stosuje się zasadę, iż sprawca taki

odpowiada w zależności od realizacji znamion przestępstwa. Jeśli realizacja przestępstwa

43 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 55344 O. Górniok, op.cit., s.54

30

zakończyła się tylko na usiłowaniu to osoba taka jest oskarżana jak za usiłowanie. Jeśli

jednak nie został zrealizowany choć jeden z elementów znamion przestępstwa

o sprawstwie kierowniczym nie może być mowy. Nie istnieje pojęcie bezskutecznego

sprawstwa kierowniczego.

Analogicznie sprawa ma się do sprawstwa polecającego, z tą jednak różnicą, że przy

braku przynajmniej usiłowania dokonania czynu zabronionego sprawca polecający może

zostać oskarżony o podżeganie do popełnienia przestępstwa.45

Art. 18 zawiera również § 2 i 3. Paragrafy te mówią o podżeganiu i pomocnictwie. Oto

ich treść:

§ 2. Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu

zabronionego, nakłaniała ją do tego.

§ 3. Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu

zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając

narzędzie, środek przewozu, udzielając rady lub informacji; odpowiada za pomocnictwo

także ten, kto wbrew prawnemu szczególnemu obowiązkowi niedopuszczenia do

popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem ułatwia innej osobie jego

popełnienie.46

Odpowiedzialność podżegacza, podobnie jak w przypadku sprawstwa kierowniczego

może dotyczyć usiłowania, w zależności od realizacji znamion przestępstwa. Należy

jednak pamiętać o ważnej zasadzie, iż podżeganie dotyczy tylko jednej osoby podżeganej.

W przypadku kilku podżeganych osób podżegacz może zostać oskarżony o nawoływanie

do popełnienia przestępstwa. Forma podżegania nie ma tu znaczenia.

Co do pomocnictwa to i tu art. 19 i 22, tak jak w przypadku podżegania, określa zasady

na jakich może zostać pociągnięty do odpowiedzialności w zależności od zaawansowania

popełniania czynu zabronionego.

45 O. Górniok, op.cit., s.5846 Dz. U. z dnia sierpnia 1997r., nr 88 poz. 553

31

5.2 Art. 19 k.k.

Treść art. 19 § 1 i 2 stanowi: „Sąd wymierza karę za podżeganie lub pomocnictwo

w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo” oraz „Wymierzając karę za

pomocnictwo sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.”

Zawartość tego artykułu mówi o sytuacji, gdy w przypadku podżegacza i pomocnika

w orzecznictwie należy zastosować sankcje odnoszące się do sprawcy. Odnosi się ona

także do złagodzenia kary w stosunku do pomocnika. L. Tyszkiewicz wskazuje, iż ma to na

celu znaczniejsze rozgraniczenie między tą formą przestępstwa, a współsprawstwem

ukazując jednocześnie potrzebę traktowania jako pomocnictwo tych przypadków gdzie

szkodliwość społeczna pomocnika jest zdecydowanie niższa niż w przypadku sprawstwa

lub współsprawstwa.47

5.3 Art. 20 k.k.

Artykuł ten dotyczy współsprawstwa i kładzie nacisk na odpowiedzialność ponoszoną

przez każdego ze współdziałających. Art. 20 stanowi: „Każdy ze współdziałających

w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach swojej umyślności lub

nieumyślności niezależnie od odpowiedzialności pozostałych współdziałających.”48

L. Tyszkiewicz przy komentowaniu tego przepisu zwraca uwagę na fundamentalną

rzecz, a mianowicie na niezależność odpowiedzialności karnej każdego ze

współdziałających.49 Każdy ze współsprawców odpowiada za swoje czyny bez względu na

to czego dopuścili się inni współsprawcy. Jednocześnie jest w tym artykule ukazana

umyślność i nieumyślność. Wyjątkiem jest podżeganie i pomocnictwo gdzie mamy

doczynienia tylko z umyślnością. Jeśli jednak podżegacz lub pomocnik działają

nieumyślnie mogą wtedy zostać oskarżeni o sprawstwo, a nie o pomocnictwo. Wyjaśnić to

można na przykładzie, gdy osoba A pożyczy młotek osobie B, która przy jego pomocy

pobije innego człowieka, co wynika z zaburzeń psychicznych i agresji osoby B, o czym

wiedziała osoba A w chwili użyczania młotka. Zamiarem osoby A nie było dopuszczenie

do takiej sytuacji, ale wiedząc o chorobie psychicznej osoby B powinna zdawać sobie

47 O. Górniok, op.cit., s.6248 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 55349 O. Górniok, op.cit., s.62

32

sprawę, że do takiej sytuacji może dojść. Choć samo użyczenie narzędzia nie musi być

przecież związane od razu z wykorzystaniem go jako narzędzia przestępstwa.

Warto także zwrócić uwagę na sformułowanie tego przepisu prawnego. Jest on tak

skonstruowany, aby odnosił się wszelkich postaci współdziałania przestępnego, a co za tym

idzie do różnych sposobów sprawstwa, podżegania czy pomocnictwa.

5.4 Art. 21 k.k.

Artykuł 21 k.k. dotyczy okoliczności osobistych, mogących zaostrzyć lub złagodzić

sankcje karne. § 1 mówi, że okoliczności takie mogą być uwzględniane tylko co do

oskarżonego, którego dotyczą. Jest to niejako kontynuacja i potwierdzeniem myśli zawartej

w art. 20 k.k., gdzie ukazuje nam się indywidualizacja odpowiedzialności karnej. Jednak

art. 21 k.k. pokazuje bardzo trudną kwestię współdziałania przy przestępstwach

indywidualnych. L. Tyszkiewicz uważa, że poprzez przeróbki przybrał on w procesie

legislacyjnym wadliwą postać wymagającą stosownej nowelizacji.50 Zaś W. Wolter

zwraca uwagę na fakt rezygnacji z podziału na okoliczności ściśle osobiste

i osobisto-rzeczowe, w stosunku do poprzednio obowiązującego k.k. z 1969r.51 Lektura art.

21 skłania do wniosku, że § 1 tyczy się właśnie ściśle osobistych okoliczności takich jak

choroba psychiczna, działanie w afekcie czy nieletniość, koncentrując się, jak uważa

L. Tyszkiewicz, na okolicznościach o charakterze psychologicznym. Natomiast § 2 i 3

dotyczy pozostałych okoliczności osobistych o charakterze bardziej przedmiotowym.

Omawiany artykuł odnosi się do wszystkich postaci i form współdziałania.

5.5 Art. 22 k.k.

Wspomniany wcześniej art. 22 k.k. precyzuje karalność za podżeganie lub

pomocnictwo. Zawiera w sobie 2 paragrafy o następującej treści.

§ 1. Jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać, podmiot określony w art. 18 §

2 i 3 odpowiada jak za usiłowanie.

50 O. Górniok, op.cit., s.6351 W. Wolter, op.cit., s. 307

33

§ 2. Jeżeli czynu zabronionego nie usiłowano dokonać, sąd może zastosować

nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.52

Wiadomo, iż w przypadku sprawczych postaci form popełnienia przestępstwa

dokonanie ma miejsce wtedy, gdy zrealizowane zostaną wszystkie znamiona czynu

zabronionego. Co za tym idzie z treści § 1 wynika, że ten przepis nie ma odniesienia

w stosunku do sprawczych postaci popełnienia przestępstwa i dotyczy jedynie podżegania

i pomocnictwa. A. Zoll dodaje natomiast, że jeśli sprawca jedynie usiłował dokonać czynu

zabronionego to osoby współdziałające w charakterze sprawczym odpowiedzą także za

usiłowanie.53

§ 2 jest swoistym odstępstwem od zasady indywidualizacji odpowiedzialności osób

współdziałających przy popełnianiu czynu zabronionego. Treść tego przepisu prawnego

jest jasna i nie wymaga szerokiego komentarza. Jeśli mimo podżegania lub pomocnictwa

niedoszły sprawca nie będzie nawet usiłował dokonać czynu zabronionego, to podżegacz

lub pomocnik może liczyć na złagodzenie kary, a nawet na uniknięcie odpowiedzialności

karnej.

5.6 Art. 23 k.k.

K.k. z 1969r. bardzo wąsko traktował sens tego artykułu, zawężając znaczenie tylko do

pomocnictwa i podżegania. Obecny k.k. rozszerzył to do wszystkich postaci współdziałania

przestępnego. Treść § 1 tego artykułu stanowi: „Nie podlega każe współdziałający, który

dobrowolnie zapobiegł dokonania czynu zabronionego.” Wynika z tego wyraźnie, że samo

dobrowolne staranie nie wystarczy, musi dojść do zapobieżenia czynu zabronionego.

Wtedy osoba współdziałająca nie poniesie odpowiedzialności. Jeśli dojdzie do usiłowania

to zastosowanie może mieć § 2 tego artykułu; „Sąd może zastosować nadzwyczajne

złagodzenie kary w stosunku do współdziałającego, który dobrowolnie starał się zapobiec

dokonaniu czynu zabronionego.”54 Należy zwrócić uwagę na wyraźną różnicę między

znaczeniem słowa „zapobiegł” w § 1, a słowami „starał się” w § 2. Osoba, która

„zapobiegnie” nie podlega karze, natomiast osoba „starająca się” zapobiec może liczyć na

nadzwyczajne złagodzenie kary.

52 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 55353 K. Buchała, A. Zoll, op.cit., s. 18054 Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr 88 poz. 553

34

Zakończenie

Popełnienie przestępstwa to nie jedynie jego dokonanie w formie osobistego

wypełnienia jego znamion. Oprócz zwykłego sprawstwa wyróżnia się również formy

zjawiskowe naruszenia prawa karnego, co wykazane zostało powyżej. Celem tej pracy było

przedstawienie właśnie tych form wraz ze wskazaniem uregulowań prawnych. Powołując

się na stosowne przepisy i autorów prac literackich ukazana została szerokość pojęcia form

zjawiskowych. Dzięki przykładom wyjaśnione zostały okoliczności powstawania

i występowania tych zjawisk.

Odpowiedzi znalazły również pytania postawione we wstępie. Czy koncentracja na

karalności i zwiększaniu świadomości społeczeństwa co do form zjawiskowych

przestępstwa może być dobrym sposobem na obniżenie przestępczych statystyk? Biorąc

pod uwagę częstość występowania tych zjawisk odpowiedź brzmi „tak”. Znaczenie form

zjawiskowych w polskim prawie karnym zaowocowało zmianami legislacyjnymi.

Powyższe rozdziały wskazywały na zmiany jakie zaszły między przepisami obecnego k.k.,

a wcześniejszymi artykułami. Świadczy to o wzroście świadomości co do znaczenia form

zjawiskowych występujących w orzecznictwie. Dzięki ich rozpoznaniu i stworzeniu

lepszych regulacji prawnych dzisiejsze orzecznictwo jest w stanie lepiej zidentyfikować

formę czynu zabronionego i zasądzić sprawiedliwy wyrok. Dzięki takiemu postawieniu

sprawy można podnosić świadomość społeczną co do prowokacyjnej często roli, jaką

odgrywają formy zjawiskowe. Odpowiedź na drugie pytanie, jakie jest ich znaczenie i czy

powinny być srogo karane, nasuwa się sama. Znaczenie tych form jest ogromne w ogólnym

ujęciu przestępstw. Surowe karanie za dopuszczenie się jednej z form zjawiskowych

przestępstwa skutecznie odstraszy zapewne wielu przestępców, których rezygnacja

w obliczu potencjalnych konsekwencji, obniży zdecydowanie statystyki policyjne

i zapewni wyższy poziom bezpieczeństwa w naszej społeczności.

35

Bibliografia

Literatura

1. Buchała k., Zoll A., Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 1998r.

2. Cieślak W., Kierowanie wykonaniem czynu zabronionego jako istota sprawstwa

kierowniczego, Warszawa 1992r.

3. Czepelak M., J. Halberda, A. Michalak, K. Śmiałek, M. Węglarz, Historia prawa

sądowego, Kraków 2000r.

4. Gardocki L., Prawo karne, Warszawa 1998r.

5. Górniok O.(red.), Kodeks karny. Komentarz, praca zbiorowa, Warszawa 2006r.

6. Kardas P., Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, tom I., komentarz do art.

1 – 116 k.k., Kraków 2004r.

7. Kardas P., M. Rodzynkiewicz, Projekt kodeksu karnego w świetle opinii sądów

i prokuratur, cz.1, Warszawa 1995r.

8. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2000r.

9. Śliwowski J., Prawo karne, Warszawa 1979r.

10. Wąsek A., Nowa kodyfikacja karna.. Krótkie komentarze, zeszyt 9, Warszawa

1998r.

11. Wolter W., Nauka o przestępstwie, Warszawa 1973r.

36

Źródła prawa

1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997r., Dz. U. z dnia 2 sierpnia 1997r., nr

88 poz. 553

2. wyrok SN z dnia 15.05.2002r., V KKN 390/2000, Prok i Pr. 2001, nr 3, poz.1

3. wyrok SN z dn. 22/11/1971r. (Rw 1202/71 – OSNKW nr 3, 1972r., poz. 54)

4. wyrok SN z dn. 24/05/1976r. (Rw 189/76 – OSNKW nr 9, 1976r., poz. 117)

5. postanowienie SN - Izba Karna z dnia 3 sierpnia 2006 r., III KK 445/2005, KZS

2007/1, poz. 30

6. wyrok SA w Krakowie z dnia 8 lipca 1999 r., II AKa 121/99, KZS 1999/8-9 poz. 37

7. wyrok SA w Białymstoku z dnia 25 kwietnia 2002 r.; II AKa 112/2002, OSA

2003/4 poz. 32

8. uchwała SN - Izba Karna z dnia 21 października 2003 r.; I KZS 11/2003; OSNKW

2003/11-12 poz. 89

Źródła internetowe

www.wikipedia.pl

www.gazetaprawna.pl

www.prawo.money.pl

www.erida.com.pl