NHNG VN L LUN V PHNG PHP TM L HC

NHNG VN L LUNV PHNG PHP TM L HC

(Dch t nguyn bn ting Nga.Nh xut bn Khoa hc Matxcva, 1984)

Tc gi: B. PH. LOMOV

LI NGI DCH

Bric Phrvch Lomov (B. Ph. Lomov) sinh nm 1927 ti thnh ph Gocki. Nm 1951 tt nghip i hc Tng hp Lningrt (LGU), nm 1954 bo v lun n ph tin s v 1963 bo v thnh cng lun n tin s Tm l hc. Nm 1967 ng c bu l vin s thng tn Vin Hn lm Khoa hc gio dc Lin X v n nm 1976 Vin s thng tn Vin Hn lm khoa hc Lin X. ng mt ngy 11/7/1989.

Tn tui ca ng gn lin vi cc vn l lun, phng php lun, nguyn tc, cch tip cn h thng, vn pht trin, giao tip tm l hc nhn cch v cc qu trnh nhn thc. Si ch xuyn sut hot ng sng to ca ng l cch tip cn h thng trong nghin cu con ngi. ng c cng rt ln trong pht trin tm l hc i cng, tm l hc k s, tm l hc x hi, tm l hc s phm v tm l hc qun l.

B. Ph. Lomov l mt trong nhng th lnh ca tm l hc Lin X. Uy tn ca ng vt ra bin gii. ng vit trn 300 tc phm khoa hc, trong c 10 cun chuyn kho.

B. Ph. Lomov l mt nh t chc c ti ca tm l hc X Vit. ng l ngi sng lp u tin phng th nghim tm l hc k s (1959) Lin X, l trng khoa tm l hc u tin ca Trng i hc Tng hp Lningrt (1966), trng b mn u tin ca b mn x hi hc v tm l hc ca Hc vin kinh t quc dn trc thuc Hi ng B trng Lin X.

ng l nh t chc v l Vin trng lin tc ca Vin Tm l hc thuc Vin Hn lm khoa hc Lin X t 1971 cho n khi qua i.

B. Ph. Lomov l ngi sng lp v Tng bin tp tp ch Tm l hc (1980 1988). Nm 1986, ng sng lp Hi ng khoa hc ca Vin hn lm khoa hc Lin X v mng ti nghin cu v con ngi trc thuc on Ch tch Hi ng khoa hc Vin hn lm khoa hc Lin X.

B. Ph. Lomov c bit ch n cng tc o to cn b tm l hc. ng hng dn bo v thnh cng 60 lun n ph tin s v tin s Tm l hc.

ng tham gia tch cc cc hot ng x hi, khoa hc trong nc v th gii.

T 1968 - 1983 (15 nm) ng l Ch tch Hi tm l hc Lin X. Nhiu nm ng l Ch tch Hi ng hc v, hc hm quc gia trong lnh vc gio dc hc v tm l hc.

T 1972, ng l y vin Ban chp hnh Hi Tm l hc th gii, 2 ln c bu l Ph Ch tch Hi Tm l hc th gii.

Cng lao khoa hc ca ng c tha nhn bng s tha nhn ca cc Vin khoa hc ni ting trn th gii: L Vin s danh d ca: Vin Xc Sn (Cng ha Dn ch c), Tin s danh d i hc Tng hp Bclin (c), Tin s danh d i hc Tng hp Onlu (Phn Lan). ng c thng Hun chng vng cho Nh khoa hc v i nc ngoi (M).

Vi n thc uyn thm, tm t duy bao qut, s tn tm dnh cho khoa hc, ti t chc v s lng, t nh, B. Ph. Lomov c uy tn thc s i vi ng nghip trong nc, ngoi nc v hc tr nhiu th h

Cun sch Nhng vn l lun v phng php lun ca Tm l hc do B. Ph. Lomov ch bin tng kt nhng thnh tu ca tm l hc Lin X v phm tr c bn ca tm l hc tng lai. Phm tr phn nh, hot ng, nhn cch, giao tip, quan h gia ci x hi v sinh hc trong tm l ngi. Bng cch nhn ca cch tip cn h thng, tc gi khng ch tng kt m cn vch ra phng hng pht trin ca tm l hc trong giai on mi, trong tm l hc l khoa hc trng tm ca cc khoa hc v con ngi. Cun sch c dch ra nhiu th ting trn th gii Chng ti hy vng, vic dch tc phm ny ra ting Vit s gip cc bn ng nghip c ci nhn tng quan v cc vn c bn ca tm l hc, c bit l vn phng php lun v l lun. Chng ti chn thnh cm n cc ng nghip, cc nh tm l hc Vic Nam c nhng ch dn qu bu, gp phn to iu kin cho cun sch ny ra mt bn c.

Chng ti cng xin cc ng nghip v bn c th li v ch gio cho nhng sai st trong qu trnh gii thiu tc phm ny ca B.Ph.Lomov.

Nhng ngi dch

T VN

C th nh gi thc trng hin nay ca khoa hc tm l l mt giai on pht trin i ln. Trong my chc nm gn y c s m rng phm vi nghin cu tm l hc: xut hin nhiu khuynh hng, chuyn hnh khoa hc mi, c s phn chia thnh cc nhm vn tm l hc, c s thay i b my khi nim, hon thin phng php nghin cu tm l hc.

Tm l hc thng xuyn c b sung bng cc s liu nghin cu cc gi thuyt v l thuyt mi c lin quan n cc lnh vc c bn, cc vn nghin cu ca n.

Khoa hc tm l ngy cng tch cc hn trong vic tham gia gii quyt cc nhim v thc tin xut hin trong cc lnh vc khc nhau ca x hi.

C th khng nh khoa hc tm l hin nay bc vo giai on mi pht trin v cht. Theo kin ca mt s nh khoa hc lun th Tm l hc chn mui cho mt cuc cch mng mc d cha giai on si ng nht ca n.

Trong hon cnh c s tng t ngt nhu cu nghin cu su sc hn cc vn phng php lun v cc l thuyt c bn ca khoa hc tm l.

Cn lu rng cc quan im l lun, cc s hnh thnh trn bn giy hin nay ang buc phi gii thch cc s kin sinh ng ca thc tin v gii quyt cc nhim v ca n. y, mt s quan im, l thuyt bc l tnh hn ch, tnh phin din, thiu h thng v i khi mc sai lm. S khng ph hp gia l lun vi nhng i hi thc tin dn n s hi sinh ca ch ngha kinh nghim, c bit c nhng ch trng gii quyt cc vn thc tin ch n thun da vo tri thc kinh nghim. Tt nhin, cch tip cn ny i khi gii quyt c nhim v ra. Tuy nhin, t khi gii php li t ra ti u nht.

Trong mt s khuynh hng tm l hc phng Ty, ch ngha kinh nghim c a ln cp nguyn tc phng php lun v tt yu dn n ch ngha thc chng vi tham vng ng vai tr c s trit hc ca khoa hc thun khit. Thi h v ch ngha c trng ca ch ngha thc chng i vi cc vn trit hc ca tm l hc v s khoan dung trc kinh nghim trung tnh dn n s tm l ha cc hin tng x hi v sinh vt ha cc hin tng tm l, khng nh ch ngha ch quan v ch ngha c nhn vi t cch l cc nguyn tc c bn ca hnh vi con ngi. Ngi ta khng nh rng, khng c p dng nguyn tc quyt nh lun vo trong tm l hc, rng tm l mang tnh ch quan v th khng th lm sng t bng cc phng php khch quan. Tm l c xem nh hin tng thun khit (tc l c s khc bit, tch bit v s i lp gia bn cht v hin tng).

Ni ngn gn, cc vn phng php lun cn bn m trc ht l nhng vn v cch thc, con ng nhn thc tm l t trc n nay cha bao gi bin mt nay li c tnh cht cp thit c bit. S phn tng lai ca n nh mt khoa hc thc cht ph thuc vo cc gii php ca n.

Trong tm l hc X vit, cc vn phng php lun lun c ngha hng u. Cc quan im l lun nh n lc tp th ca cc nh khoa hc ra u da trn nn tng vng chc ca ch ngha McLnin. Cn nh rng trong nhng nm 20 ca th k ny xy ra mt cuc u tranh gay gt trong lnh vc cc vn trit hc v l lun c bn ca tm l hc. Cc nh tm l hc hng u lc by gi (P.P.Blnxki, K.N Coocnhilov) ph phn kch lit cc quan im duy tm, vch r tnh cht sai lm v mt khoa hc v lm sng t ngha ca php bin chng duy vt i vi s pht trin tm l nh mt khoa hc (mt s nh nghin cu lch s tm l hc X Vit i khi c hnh dung thi k nhng nm 20 nh l mt thi k chuyn ch ca ch ngha Mc.) Tuy nhin, nhng quan nim xuyn tc tnh trng thc s thi by gi. Nhim v nm vng php bin chng duy vt b p t bi chnh lgic pht trin ca tm l hc, bi nhng nhu cu bn trong ca n. (Ngay trc cch mng, nhiu nh khoa hc tin tin hiu rng ch ngha duy tm v php siu hnh ang a tm l hc vo ng ct). Cc cng trnh ca cc nh thc nghim khoa hc t nhin v i nh I.P.Pavlov, V.M Becherev, A.A Uxtomxki, N.A Xevesova, P.P Lazapev c nh hng ln n s pht trin ca quan im duy vt trong tm l hc.

ngha ca php bin chng duy vt c tm thy r rng trong cch tip cn cc vn c lin quan n vic nghin cu tnh quy nh x hi ca cc hin tng tm l. Ln u tin trong lch s t tng khoa hc, ch ngha Mc a ra cch gii thch duy vt cc hin tng x hi, lm sng t cc quy lut pht trin x hi. Bng cch to ra c s thc t cho vic nghin cu khoa hc cht ch cc thuc tnh tm l ca con ngi, ngun gc v s pht trin ca thc, nhn t quy nh s pht trin tm l ngi. Trong qu trnh pht trin ca mnh, tm l hc da vo tri thc khoa hc t nhin nhng khng bit cc con ng, phng php nghin cu cc quy lut pht trin mang tnh lch s x hi ca tm l ngi. Ch sau khi nm vng ch ngha duy vt lch s n mi c iu kin xc nh cc con ng v ra cc phng php khoa hc cht ch nghin cu cc hin tng tm l c trng cho con ngi (t tng v s quy nh x hi ca tm l con ngi khng phi l mi. N rt c ch nghin cu trong x hi hc Php. Trng phi ny mc d c nh hng ln n s pht trin tm l nhng khng tm c cc phng php duy vt, khoa hc nghin cu mt cch khch quan tnh quy nh x hi ca tm l ngi).

S hnh cc quan im phng php lun ca tm l hc X vit trn c s ch ngha Mc Lnin din ra trong iu kin u tranh gay gt vi cc quan im ca cc trng phi hin tng hc, thc chng, sinh vt ha v x hi hc. S ph phn cc trng phi c cc nh tm l hc X vit tin hnh t hn na th k trc v hin nay ang tip tc. Hin nay cc nh tm l hc phe x hi ch ngha v c t bn ch ngha vn tip tc cuc u tranh ny.

iu quan trng cn nhn mnh rng cuc u tranh l lun trong tm l hc X vit c lin quan cht ch vi hot ng cch mng ci t x hi. N pht trin trong iu kin hnh thnh cc quan h x hi kiu mi v con ngi mi.

Cc nh khoa hc c ng gp ln trong vic nghin cu cc vn trit hc, l lun c bn ca tm l hc da trn c s ca ch ngha Mc Lnin l: B.G. Ananhiev, P.P. Blnxki, L.X. Vgtxki, A.V.Dapargit, K.N. Coocnhilov, G.C. Cxchiuc, C.V. Crapcov, A.N.Leonchev, A.P. Luria, V.N. Miasev, V.D. Nheblisin, C.L. Rubustein, A.A Xmirnov, B.M. Chelov, D.N Uznatze. Cc cng trnh nghin cu l thuyt v thc nghim lm sng t bn cht ca cch tip cn duy vt bin chng trong nghin cu tm l v hnh thnh cc nguyn tc nn tng ca l thuyt tm l.

Cuc sng khng dng chn ti ch nhng khoa hc th c th nh vy. Trong iu kin hin nay vic tip tc pht trin l thuyt chung ca tm l hc l nhim v quan trng nht. Nhng trin vng ca khoa hc tm l ni chung v hiu qu ng dng thc tin ca n l thuc vo kt qu gii quyt nhim v nu trn.

Khi c cc c s nn tng ca tm l hc Mcxt th ng nhin n ch c th da vo vn tri thc (v c cp ) m khoa hc ang c. Nhng tri thc tm l hc ang pht trin c chiu su v chiu rng. Trong qu trnh pht trin pht hin thy: nhng g trc y cm thy l n gin, thc ra li cc k phc tp. xut hin cc s liu khoa hc mi m vic gii thch chng nh cc quan im l lun trc y l khng th c hoc rt kh khn.

Phm vi nhng hin tng c tm l hc nghin cu l rt ln. N bao gm cc qu trnh, trng thi, thuc tnh ca con ngi vi mc phc tp khc nhau t s phn bit n gin cc du hiu n l ca i tng tc ng n cc gic quan cho n u tranh ng c ca nhn cch; t hnh nh lin tc n tm th c hnh thnh; t cc hin tng nhn thc trc quan c th n tm trng x hi ca qun chng Mt s trong nhng hin tng c m t tng i chnh xc theo yu cu ca khoa hc, cn mt s khc th thc cht ch l ghi chp gin n cc quan st (i khi khng phi l quan st khoa hc m l quan st i thng). Mt s hin tng c nghin cu trong mt thi gian di v thm ch c cc quy lut chi phi cc hin tng cng c nu ra. Mt s hin tng ch c nhc n khi nghin cu cc hin tng khc.

Tnh a dng ca cc hin tng m tm l hc nghin cu tt yu to ra nhng kh khn ln trong vic ra l thuyt chung ca n.

i khi ngi ta ngh rng, s m t mt cch khi qut v tru tng nhng hin tng c nghin cu v mi lin h ca chng cng l l lun ri. Tt nhin, s m t v cc s liu thc t m cc m t da vo c ngha rt ln i vi s pht trin ca l thuyt khoa hc. Nhng iu cha phi l hot ng l lun. N bao hm c s so snh, tng hp cc tri thc c tch lu, h thng ha cc s liu v nhiu vic khc. Mc ch cui cng ca n l pht hin bn cht cc hin tng c nghin cu. y, tt yu xut hin vn phng php lun. Nu nghin cu l lun da trn cc quan nim trit hc thiu chnh xc th s xut hin nguy c thay th tri thc l lun bng tri thc kinh nghim, trt di sang tri thc kinh nghim vi cc hu qu kh lng trc c. Trong trng hp ny, cc c s khi qut ha v tru tng ha thng c chn tu tin v do chng khng nhng khng dn n mc tiu cui cng m li i chch hng.

Trong vic nhn thc bn cht hin tng tm l, vai tr quan trng nht thuc v cc phm tr ca ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s. l nn tng ca tm l hc. Trong mt s trng phi tm l, v nhng l do no ngi ta ch chn ly mt phm tr v c gng xy dng ton b h thng tri thc tm l hc ch da trn c s ( y c s m rng tu tin v khng chnh xc mt s khi nim tm l v s tranh lun khoa hc c thay th bng ci v ngn t).

Tt nhin, nu mun th c th xem ton b s tn ti ca con ngi v tm l ca h ch qua lng knh ca mt phm tr no v n c tnh tng qut, bao qut cho php lm iu . Nhng c cn lm nh th khng? Trong cch tip cn nh vy, vic nhn thc bn cht tm l liu c s tin b no khng? Theo chng ti th khng. N dn n s lm gim bt tnh cht a dng ca cuc sng con ngi. S tn ti ca con ngi cn phi c lm sng t trong tng th nhiu nh ngha v quan h. Lnin nhn mnh rng trong qu trnh nghin cu bt c i tng no cng cn phi lm r tt c tp hp cc quan h khc nhau (ng coi yu cu l mt trong cc nguyn tc quan trng nht ca php bin chng.

Mi phm tr u c sc mnh bi tnh bao qut ca n. Nhng n ch lm sng t mt kha cnh ca hin thc m thi. V vy, vic thi phng ngha ca n, tuyt i ha n, bin n thnh siu phm tr l rt nguy him. Lch s tm l hc bit nhiu trng hp tuyt i ha mt nguyn tc hay phm tr no dn n s quay vng lun qun trong nghin cu. l s phn ca thuyt hnh vi ly phm tr hnh vi l c s duy nht. Trong hnh thc cc oan nht, n i n mc ph nhn tm l nh l i tng nghin cu. Phn ng hc cng c s phn nh vy.

Lnin nhn mnh: Trc mt con ngi l mt mng li cc hin tng v cc phm tr ca chng ta l cc tng bc ca s chia tch (nhn thc) th gii, l cc im nt trong mng li gip cho vic nhn thc v lm ch n. Nghin cu mng li chng ta tt yu lm r h thng cc im en cht. Cng nh bt c khoa hc no, tm l hc khng th pht trin mt cch c kt qu trn c s ch mt phm tr duy nht d phm tr quan trng n mc no. Tt nhin, trong cc cng trnh nghin cu chuyn su cho php xc nh phm tr no l trung tm v hin thc c phm tr lm sng t c tnh cht c lp, ring bit. Nhng ch qun rng iu gi nh (tc cc kha cnh khc nhau ca hin thc) theo Lnin ch c v mang tnh cht c lp v ring bit m thi.

iu khng km quan trng cn nhn mnh l tnh khng th trng hp ca cc phm tr. Khi lm r tng quan ca chng cn nh rng cc mi tng quan l khng ng nht, khng c tnh tuyt i v p dng mt cch khc nhau khi phn tch cc i tng khc nhau. Nhng kt qu nghin cu cc vn phng php lun tm l hc v l thuyt chung ca n ph thuc vo vic n lnh hi n mc no h thng cc phm tr ca php bin chng duy vt.

Trong tm l hc X vit ang c s nghin cu mnh m cc phm tr nh phn nh, hot ng nhn cch. Trong nhng nm gn y c s ch nhiu hn n phm tr giao tip. Cun sch ny cp n cc phm tr . Cc khi nim nh ci x hi, ci sinh hc cng xng ng khi qut v cn c xem xt.

Tt nhin, cc phm tr dc nu trn khng phi l ti sn ring ca tm l hc (trong tng lnh vc khoa hc, cc phm tr c xem xt theo mt quan im nht nh. V vy, trong bt c khoa hc no chng cng cn c tnh c th, tc l trong cn phi lm sng t chnh kha cnh l i tng ca khoa hc ). Khng c bt c phm tr no k trn mang tnh cht n thun tm l hc theo ngha ring ca t ny. l nhng phm tr trit hc, lin ngnh. i vi tm l hc, chng l khi nim c bn v chng cho php lm r thc trng ca con ngi v nhng c im ca cc hin tng tm l c trng cho con ngi. Tt c nhng phm tr c s dng son tho cc phng php nhn thc, cho php lm sng t cc quy lut khch quan ca tm l, ngha ca tng phm tr v mi quan h qua li gia chng. Suy cho cng c quy nh bi mc m chng cho php nghin cu i tng ca tm l hc tm l ngi, vic xy dng ton b h thng cc phm tr s dng trong tm l hc i cng v cc chuyn ngnh ca n phc tng nhim v ny. N ng vai tr nhn t to h thng ca cc phng php nhn thc.

Trn c s cc phm tr trit hc (trong cch l gii duy vt bin chng) m hnh thnh, pht trin b my khi nim ring ca khoa hc tm l. Nu khng s dng chng th khng th lm r bn cht ca tri gic v t duy, tng tng v tr nh, xc cm v ch, ng c v nng lc v.v y, iu quan trng l trong vic nhn thc bn cht cc hin tng tm l cn phi s dng h thng cc phm tr v ch c n mi m bo tnh y v ton din.

thc s nm c i tng Lnin vit cn phi bao qut, nghin cu tt c cc kha cnh ca n, tt c cc mi lin h v s gin tip. Chng ta khng bao gi c th hon ton chim lnh c n nhng i hi tnh ton din lm cho chng ta trnh c sai lm v bt ng tr tr.

Nhim v ca cun sch ny l vch r ti sao i hi ca ch ngha Mc Lnin trong tm l hc giai on pht trin hin nay li c bit quan trng. y, s nghin cu cc xu hng pht trin tri thc tm l v ngha ca cch tip cn h thng xut pht t cc nguyn tc duy vt bin chng, nhm tip tc nghin cu l thuyt i cng ca tm l hc (v cc l thuyt chuyn ngnh ca n).

Phn tch cc phm tr trong mi quan h ca chng vi cc vn tm l hc c bt du bng phm tr phn nh c hnh thnh trong trit hc duy vt. y, cn ch rng nhng g tn ti trong l lun nhn thc khng ch c ngha nhn thc lun. Trong tm l hc trc ht n th hin kha cnh pht trin c th (nu s dng cc kha cnh trit hc c). Trong lch s c nhng c gng l gii tm l nh mt cht c bit nh l vt cht, nh l mt dng vn ng c bit. Phm tr phn nh cho php xc nh v tr ca tm l trong mi quan h ph bin ca cc hin tng ca th gii vt cht.

Tuy nhin, vic a cc hin tng tm l vo phm tr phn nh l cha y i vi cch tip cn nghin cu khoa hc v n.

Cn phi lm r tnh c th ca phn nh tm l, phn bit n vi cc hnh thc, cp phn nh khc (tc l c trng ca n).

Gii quyt nhim v ny i hi nghin cu hot ng ca con ngi (v trc ht chng ta quan tm n tm l con ngi), s tn ti thc s ca phn nh tm l. V vy, tip theo l nghin cu phm tr hot ng.

Ch ngha Mc l gii phm tr ny nh l phm tr x hi lch s. Trong cun sch ny, n c xem xt vi t cch nh vy. Vic p dng phm tr hot ng cho php lm r chc nng ca phn nh tm l v mt s thuc tnh c bn ca n.

T quan nim hot ng nh mt phm tr x hi lch s tt yu rt ra l khng ch nghin cu hot ng c nhn (iu c tm l hc nghin cu mt thi gian di trc y) m c hot ng cng nhau.

V phn mnh, iu dn n phm tr giao tip cng l phm tr x hi lch s. Nhng n c xem xt khc so vi phm tr hot ng. Vic s dng phm tr ny cung cp nht ct mi phn tch cc hin tng tm l.

Nhng khi bn v s phn tch tm l hot ng v giao tip th cn phi nh rng c hot ng, c giao tip cng li nu khng gn vi ch th th s chng c bt c c im tm l no c. Ch th ca hot ng v giao tip nhn cch s hu cc c im . V vy tip theo l nghin cu phm tr nhn cch.

Vic chuyn sang phm tr ny cho php lm r mt s ranh gii mi ca h thng cc hin tng tm l.

Khi nghin cu cc phm tr hot ng, giao tip v nhn cch, ng nhin trng tm s l tnh quy nh x hi ca tm l ngi. Nhng cc qu trnh tm l, cc thuc tnh v trng thi tn ti v pht trin khng phi bn ngoi c th con ngi. V vy, trong qu trnh nghin cu cc vn phng php lun tm l hc xut hin s cn thit phi ch n vn tng quan gia ci x hi v ci sinh vt (cc khi nim ny xt v mc bao qut rt gn vi cc phm tr). S phn tch cc tng quan cung cp nht ct mi h thng cc hin tng tm l.

chnh l lgc c bn ca nghin cu l thuyt trnh by trong cun sch ny.

Chng I. THC TRNG KHOA HC TM L V S PHT TRIN L LUN CHUNG CA N

Trong h thng tri thc khoa hc hin i vn con ngi (chnh xc hn l nhm vn ) ngy cng c a ln hng u trong k hoch pht trin ca h thng . Tnh c nht v nh ca hin tng con ngi, trong th hin mt cch c th tnh thng nht ca cc quy lut ca t nhin v x hi to nn v tr c bit ca n vi t cch mt i tng nghin cu khoa hc. y, c s an xen li ch ca cc khoa hc t nhin, khoa hc x hi c bn, cng nh cc khoa hc ng dng nh y hc, gio dc hc v khoa hc k thut. i vi tng lai loi ngi, ngha ca nhn thc khoa hc v con ngi ln n mc nh vai tr ca cc khoa hc c bn v t nhin v x hi. H thng cc tri thc khoa hc v cc quy lut pht trin ca con ngi, v tim nng thc s ca n cn thit cho s pht trin khng km so vi tri thc v cc quy lut pht trin ca t nhin v x hi. S gia tng vai tr ca nhm cc vn lin quan n con ngi l xu hng c bn ca s pht trin h thng tri thc khoa hc ni chung.

Cng vi xu hng ny, i khi c nhng kin v s cn thit to ra mt lnh vc tri thc c bit no , mt khoa hc thng nht v con ngi: Nhn chng hc (theo ngha rng ca t ny). Nh tm l hc ni ting ngi Php P.Phress vit v bn cht con ngi l mt t chc i hi phi to ra mt khoa hc ring bit. B.G. Ananhev cng c quan im tng t. T tng ny cn phi bn thm. Theo chng ti, vic to ra khoa hc thng nht v con ngi hin nay cng khng c c s g hn l to ra khoa hc thng nht v t nhin hay v khoa hc ni chung. Trong mi trng hp, cch dt vn nh vy l vi vng. ng l c th t ra vn tch cc khoa hc nghin cu v con ngi trong bng phn loi khoa hc thnh mt nhm c bit (ngang hng vi nhm cc khoa hc t nhin, khoa hc x hi). V tr c bit ca con ngi l ch con ngi l i tng ca nghin cu tng hp, lin kt cc khoa hc khc nhau, mi khoa hc c mt phm vi vn ring, c nhim v cch tip cn phng php ca mnh. Cu trc ca tp hp v tnh a dng ca cc cch tip cn nghin cu con ngi c B.G. Ananhev nghin cu mt cch thu o. Trong h thng nhng mi lin h ny hay lin h khc, con ngi khi c nghin cu nh l sn phm ca tin ha sinh hc (mt dng homosapien) khi th nh l ch th v khch th ca qu trnh lch s (nhn cch), khi th nh mt c th t nhin vi chng trnh pht trin di truyn v phm vi bin d no . Vic nghin cu con ngi nh mt lc lng sn xut c bn ca x hi, ch th lao ng v khu ch o trong h thng ngi my, nh l ch th nhn thc, giao tip, qun l, nh l i tng ca gio dc c ngha cc k quan trng. V trong qu trnh pht trin con ngi, s thng nht cc quy lut t nhin v x hi rt c bit nn nhm cc vn c lin quan n n m ra cc kh nng rt ln cho s lin kt cc khoa hc t nhin v x hi c trong cc nghin cu c bn v nghin cu ng dng. Hn na, vic nghin cu con ngi tt yu i hi s lin kt .

1. TM L HC TRONG H THNG TRI THC KHOA HC

Trong h thng khoa hc v con ngi, tm l hc ng vai tr quan trng nht. Bt c vn hay kha cnh no c lin quan n nghin cu con ngi bng cch ny hay khc u dn n s cn thit phn tch nhm cc hin tng c nh ngha l hin tng tm l. S cn thit tt yu thng thy trong cc khoa hc x hi. Nghin cu cc qu trnh v hin tng m khoa hc lch s, kinh t, dn tc hc, x hi hc, ngn ng hc, l lun vn hc, nghin cu ngh thut, lut hc, cc khoa hc chnh tr nghin cu tt yu dn n vic t ra cc vn tm l hc. Nhiu khi cc qu trnh v hin tng x hi khng c lm sng t y nu khng s dng cc tri thc v cc c ch hnh ng c nhn v hnh ng nhm, cc quy lut v s hnh thnh cc khun mu hnh vi, thi quen, tm th x hi v nh hng gi tr, nu khng nghin cu cc thuc tnh, c im tm l c nhn, nng lc, ng c tnh cch, quan h lin nhn cch Ni ngn gn, trong khi nghin cu cc qu trnh x hi tt yu phi tnh n cc nhn t tm l v iu tr thnh cp bch khi nh nghin cu chuyn t cc quy lut chung nht n cc quy lut ring, t cc vn ton cc sang vn c th, t phn tch v m sang phn tch vi m.

Tt nhin, cc nhn t tm l khng quy nh cc qu trnh x hi, m ngc li, chnh chng ch c hiu trn c s phn tch cc qu trnh . Nhng cc nhn t , tu tng iu kin c th c nh hng tiu cc hay tch cc i vi cc s kin ny hay s kin khc ca i sng x hi.

Nhu cu ch ti l thuyt tm l hc, n cc phng php v kt qu nghin cu c th ny sinh c trong trng hp m ngnh khoa hc x hi ny hay khoa hc x hi khc c tham gia vo gii quyt cc nhim v thc tin. V bt k gi no mang tnh thc tin u c thc hin trong cc hnh ng c th ca nhng ngi c th, nn vic n din ra nh th no phn ln ph thuc vo c im tm l ca nhng ngi . Lgic pht trin ca cc khoa hc x hi dn n hin tng l giao im ca chng vi cc khoa hc tm l hnh thnh mt chm cc chuyn ngnh v khuynh hng khoa hc. Trc ht l tm l hc x hi cng nh cc chuyn ngnh c lin quan vi n: lch s tm l hc, tm l hc kinh t, tm l hc dn tc, tm l hc php l, tm l hc chnh tr, tm l hc ngn ng v tm l hc ngh thut. Mt s lnh vc c hnh thnh nc ta v pht trin nh cc khoa hc c lp (v d nh tm l hc x hi), mt s khc ang giai on hnh thnh v t khng nh (chng hn tm l hc t php, tm l hc ngn ng, tm l hc ngh thut), mt s ngnh ch mi ny sinh (nh tm l hc dn tc, tm l hc kinh t v tm l hc chnh tr).

Nhng vn i hi cc gii php ca cc cng trnh nghin cu tm l hc xut hin c trong cc khoa hc t nhin. Mt trong nhng cng trnh nghin cu thc nghim u tin chnh l nghin cu thi gian phn ng ca con ngi c thc hin gia th k trc bt ngun t nhu cu ca thin vn hc, cn chuyn ngnh tm l hc u tin l tm vt l(xut hin cng vo khong thi gian ). Mun hn mt cht xut hin tm l m hc nh mt nhnh ca tm vt l.

Mt trong nhng vn c bn nht m ngghen gi l b n ca th gii m khoa hc tm cch gii quyt mt thi gian di: l s xut hin v pht trin tm l trong qu trnh tin ha sinh hc. i vi s pht trin sau ny ca khoa hc sinh hc, vn ny c l khng km phn quan trng so vi vn s xut hin ca s sng. A.N Seversov vch r tm l cn v phi xut hin trong qu trnh v tr thnh nhn t quan trng nht ca n. iu c ngha l vic nghin cu qu trnh tin ha sinh hc tt yu i hi khng ch nghin cu cu trc v chc nng ca cc c th sng m cn nghin cu c hnh vi, tm l. Ti giao im ca sinh hc v tm l hc hnh thnh cc lnh vc nh tm l hc ng vt v tm l hc so snh. c mt thi nc ta c s pht trin mnh cc chuyn ngnh ny. Tuy nhin, thi gian gn y t c cc nghin cu trong lnh vc ny.

Nhng vn tm l cn c t ra gay gt hn trong nhng ngnh khoa hc t nhin m i tng nghin cu ca n l sn phm cao nht ca s tin ha con ngi. Tu mc , chng hn nh sinh l hc chuyn t nghin cu chc nng c th ng vt sang nghin cu c th con ngi (tc l cng vi s pht trin sinh l con ngi) m n buc phi bng cch ny hay cch khc ng chm n cc vn tm l hc. Nn nh rng cc nh sinh l hc v i nh I.M Xechenov, I.P Pavlov, A.A Uxtomxki, I.C. Beritasvili, P.K Anokhin v nhng ngi khc d nhn thy mc tiu cui cng chnh l lm r c s sinh l ca tm l con ngi. Trin vng pht trin ca sinh l hc con ngi (trc ht l sinh l hc hot ng thn kinh cp cao v sinh l thn kinh) c lin quan ti s pht trin tng lai ca tm l hc. C th ni nh vy v di truyn hc, v c th di truyn ca hnh vi ( nc ta di truyn hc con ngi, c l tr cc kha cnh y hc, cn km pht trin. Di truyn hc hnh vi cng tnh trng tng t. S pht trit nhn chng hc cng rt chm.) Cc quy lut di truyn c c ph bin (hay t nht l c nh hng) n hnh vi ca c th sng v tm l ca chng? Vn ny l i tng tranh lun gay gt trong gii khoa hc t nhin v khoa hc x hi. iu d hiu l nu khng ra l thuyt lm r bn cht hnh vi tm l v cc phng php nghin cu cht ch tng ng th khng th tr li c cu hi .

Trong nhng nm gn y bt u nghin cu v pht trin mnh m mt khuynh hng khoa hcnghin cu c s sinh ha ca hnh vi v tm l. c bit c nhiu cng trnh nghin cu c s sinh ha ca tr nh v xc cm. i khi khuynh hng c gi l khuynh hng tm sinh ha. y nn nh li Ph. ngghen khi ng vit: Tt nhin chng ta khi no , bng thc nghim, gn t duy hnh nh vo cc vn ng phn t v ha hc trong no. Nhng iu c lm r bn cht ca t duy hay khng? Trong lun im nu trn thng nhn mnh phn th hai ca n ci l bn cht ca t duy (ni chung l ca tm l) khng b bao hm bi cc qu trnh sinh ha. iu ng nhin ng. Nhng phn u ca lun im cng quan trng. Ph. ngghen khng nghi ng rng n lc no bng con ng thc nghim s lm r c s sinh ha ca hnh vi v tm l. Tuy nhin, khng nn nghi ng rng khuynh hng c tm quan trng i vi cch hiu duy vt v bn cht cc hin tng tm l.

Ti ranh gii ca khoa hc t nhin v tm l hc hnh thnh v pht trin hng lot chuyn ngnh khoa hc v khuynh hng khoa hc. Ngoi nhng lnh vc nu trn cn b sung thm tm vt l i cng, tm vt l hc sai bit, tm vt l di truyn.

Cng ging nh cc chuyn ngnh ranh gii khoa hc x hi v tm l hc, chng pht trin khng ng u. Mt s c kt qu nht nh (chng hn nh tm vt l i cng v tm vt l sai bit). Trong mt s chuyn ngnh th mi ch vch ra vn , cch tip cn v phng php nghin cu (chng hn nh tm sinh ha).

Tuy nhin, trong mi trng hp, iu quan trng l cc khoa hc: sinh hc, vt l hc, ha hc ch n cc vn tm l. iu b quy nh bi lgc ni ti ca s pht trin ca chng. Tt nhin, mi ngnh khoa hc t nhin ch ch n nhng vn b quy nh bi lgc ny nhng bng cch ny hay cch khc trin vng pht trin ca chng c lin quan n trin vng ca tm l hc.

Nh trnh by trong phn u mc ny, con ngi cng vi tm l ca n khng phi ch ca cc khoa hc t nhin v x hi m c cc khoa hc ng dng.

Trong y hc, s cn thit phi s dng cc ti liu tm l bng cch ny hay cch khc xut hin khi son tho a s cc vn v sc kho v bnh tt. iu , trc ht lin quan n cc bnh tm l v bnh c cn nguyn tm l m tm l hc v bnh tm l nghin cu ( y khng cp v s tng quan ca nhng chuyn ngnh m ch lu rng chng l khoa hc ranh gii ca y hc v tm l hc).

Nhng, nh bit, nhiu bnh thc th n thun pht sinh v din bin khc nhau tu theo c im tm l ca nhn cch bnh nhn. V vy, cc nghin cu s pht sinh v din bin ca bnh cng nh vic phng nga v iu tr i hi cc tri thc khng nhng v cu trc v vn hnh ca c th con ngi m c tm l ngi: c im tm l c nhn, tnh cch, h thng ng c, quan h c nhn ch quan. Nhng thuc tnh tm l con ngi khng ch nh hng n cc qu trnh bnh l v phc hi sc kho, chng c th ng vai tr bo m tnh n nh ca bnh tt, chng tr v u tranh vi bnh tt. ngi bnh thng c cc th php tm l t v v b tr v thc. Vn l nhng c ch nh hng ca tm l n bnh l, n din bin v iu tr? Cc yu t tm l ng vai tr nh th no trong vic bo v sc kho ang i hi phi c cc cng trnh nghin cu chuyn su. Vic nghin cu nh hng ca bnh n tm l cng khng km phn quan trng. Khng cn phi chng minh cng thy bt c bnh no cng dn n thay i t nhiu trng thi c th, tm trng, ng c, tm th. Nhng thay i ng chm n cc qu trnh nhn thc cm tnh, tr nh, tr tu v xc cm.

Mc v tnh cht nh hng ca bnh l n tm l khng ch ph thuc vo hon cnh m cn vo nhng c im tm l ca ngi bnh. i khi cc phng php tm l cho php chun on bnh nhanh hn so vi cc phng php khc.

Ni ngn gn, vic nghin cu bnh tt i hi s phn tch nhng thay i ca c c th v tm l ngi bnh, tc l bc tranh ch quan bn trong. T nhu cu ny ranh gii gia tm l v y hc, tm l hc c hnh thnh nh mt chuyn ngnh c bit v mt chuyn ngnh c lin quan mt thit vi n l tm l thn kinh.

ngha ca cc nghin cu cc cu thnh tm l ca sc kho v bnh tt khng nhng cho php hiu su sc v y nguyn nhn v s pht trin ca bnh ny hay bnh khc m cn rt quan trng trong chn on. Tri thc tm l hc cng c th gip cho vic xc nh cc phng php iu tr c hiu qu. Trong mt s hon cnh, cc phng php tc ng tm l m h thng ca chng c gi l tm l liu php t ra c hiu qu. Nghin cu c im tm l bnh nhn cng gip cho vic phng trnh bnh tng.

Nghin cu tm l to ra nhng kh nng mi khng ch cho chn on v iu tr bnh m c cho bin php phc hi cng nh s ti thch ng v mt lao ng x hi ca bnh nhn trong gim nh y khoa (gim nh lao ng, t php, qun s).

Cng vi nhng ng dng rng ri trong y hc, cc loi thuc trong c c thuc tc ng vo tm l, nhng nm gn y bt u hnh thnh chuyn ngnh khoa hc mi tm dc hc c lin quan ti tm sinh ha. Vic nghin cu hiu ng tm l ca cc dc liu m ra nhng kh nng mi cho vic nghin cu cc qu trnh v trng thi tm l. Nh vy trong s pht trin ca y hc, xut hin nhng vn i hi phi c mt lin h vi tm l hc. Cng vi cc khoa hc nh sinh hc, ha hc, vt l hc, tm l hc cng l mt khoa hc c s ca y hc.

Cc vn tm l hc ny sinh c trong cc khoa hc ng dng khc khoa hc gio dc. Mi lin h gia gio dc hc v tm l hc mang tnh truyn thng. K.D Usinxki tng nhn mnh rng gio dc hc mun gio dc con ngi trong mi quan h th n cn phi bit con ngi trong tt c cc quan h. C trong trng hp nu gio dc hc khng da vo tri thc v cc quy lut ca t nhin v tm hn con ngi th n s bin thnh mt tp hp gin n cc li khuyn v n thuc thc dng, v s khng cn l khoa hc thc s c kh nng gip ngi thy gio. Trong s pht trin tt c lnh vc gio dc hc: l lun chung, gio hc php, cc phng php chuyn bit, l thuyt gio dc, trng hc xut hin nhng vn i hi nghin cu tm l hc, bit cc quy lut tri gic, tr nh, t duy, ng tc hnh thnh tri thc, k nng, k xo, bn cht ca nng lc v ng c. S pht trin tm l con ngi ni chung c ngha quan trng gii quyt vn c bn ca gio dc hc nh xc nh ni dung hc vn cc mc dy hc khc nhau, ra cc phng php dy hc v gio dc c hiu qu, nh gi kt qu ca tc ng gio dc, hon thin nh hng ngh nghip.

S pht trin khoa hc mnh m i hi i mi v cu trc li ni dung gio dc, dy hc. Dy g cho hc sinh hin nay? Cho cc thng tin g t khi lng thng tin s m khoa hc tch lu c cho nh trng? Cc vn gy tranh ci gay gt. Vn tng quan h thng tri thc khoa hc v mn hc l quan trng nht i vi gio dc hc. iu d hiu l khi gii quyt n, trc ht cn xut pht t cc d bo c c s khoa hc v s pht trin x hi (trong c c khoa hc). Nhng d c xc nh c ni dung mt cch hp l, y n u c tnh n trin vng x hi, c xc nh mt cch chnh xc cc mn hc (v chng trnh) cho nh trng cng khng nn qun nhng ngi lm ch (lnh hi) mn hc nhng hc sinh m trc ht l cc thuc tnh tm l v kh nng ca chng. Cc kh nng v tim nng pht trin tm l con ngi trong cc tui l g? c trng ca tng tui l g? C nhng hn ch (gii hn) g ca cc kh nng? ng tic nhng vn ch c gii quyt trn c s cc quan nim thng thng nhiu khi hi ht, thiu chnh xc. y kh nng pht trin khi th cao, khi th b h thp. Kt qu l qu trnh dy hc c t chc hoc l km hm s pht trin tr tu ca tr em, hoc l dn n qu ti. iu s c nh hng n sc kho hc sinh, nhu cu khng km cp bch v tm l hc c th hin khi gio dc hc quan tm cc vn gio dc. Mc ch ca gio dc l hnh thnh nhn cch, p ng vi nhng i hi ca x hi ang pht trin. Chng l li phi chng minh rng vic t c mc ch ny i hi nghin cu cc quy lut ca qu trnh hnh thnh nhn cch: xu hng, nng lc, nhu cu, th gii quan, tnh c lp ca t duy, tim nng sng to?

Ti ranh gii gia gio dc hc v tm l hc ny sinh tm l hc gio dc cng nh c lin quan vi n l tm l hc tr em v la tui (nh mt lnh vc c lp) v hng lot cc chuyn ngnh tm l (tm l ngi khim th, khim thnh).

Cui cng, nhu cu v cc nghin cu tm l hc tn ti trong cc khoa hc k thut m trc ht l cc khoa hc c lin quan n vic ch to cc h thng iu khin, ngi my, my tnh, cc h thng thng tin v phng tin x l thng tin. Cc s liu v cc chc nng tm l, cc qu trnh, thuc tnh ca con ngi cn thit cho cc khoa hc k thut v hai phng din. Trc ht, xc nh trc con ngi s lm vic nh th no vi cc thit b k thut c ch to. Th hai, nhng s liu i khi c dng lm c s cho cc gii php k thut khi to ra cc thit b bt chc mt s cc c tnh ca cc qu trnh tm l v cc chc nng tm l (chng hn khi ch to cc gic quan nhn to).

Nh bit, cc s liu tm l ng mt vai tr nht nh trong vic hnh thnh mn iu khin hc, c dng lm c s l lun cho hng lot cc xu hng mi trong cc khoa hc k thut. V phn mnh iu khin hc c tc dng kch thch cc nghin cu tm l (trc ht l cc qu trnh tm l v cc c ch iu chnh ca hnh vi). Ti giao im ca cc khoa hc tm l v khoa hc k thut hnh thnh cc chuyn ngnh v xu hng khoa hc. Trong , quan trng nht l tm l hc k s, nghin cu cc hin tng tm l nhm mc ch gii quyt cc vn k thut. Danh mc cc chuyn ngnh tm l hc c hnh thnh ti ranh gii vi cc khoa hc khc, tt nhin cha y v c cu trc chnh xc. Nhng n cung cp cc khi nim chung v chiu rng ca cc mi lin h ca tm l hc vi cc khoa hc x hi, khoa hc t nhin v cc khoa hc ng dng, quy nh v tr ca n trong h thng tri thc khoa hc hin i v khuynh hng pht trin ca n.

Cui cng, xem xt vn nhu cu i vi cc nghin cu tm l hc xut hin trong qu trnh pht trin tri thc khoa hc tt yu ng chm (mc d rt ngn ngi) n khoa hc v cc quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy trit hc. i vi s pht trin ca trit hc Mc Lnin, ngha ca tm l hc l rt ln.

Cc s liu tch lu c trong tm l hc, cc quan im, l lun khng nh tnh ng n ca cch l gii duy vt bin chng vn c bn ca trit hc Chng c quan h mt thit vi l lun nhn thc v php bin chng.

Xem xt vn v cc lnh vc tri thc m t hnh thnh l lun nhn thc v php bin chng, Lnin nu cc lnh vc quan trng nht l: lch s trit hc, lch s t tng khoa hc, lch s pht trin tr tu tr em, lch s pht trin ca ng vt, lch s ngn ng cng vi tm l hc, cng vi sinh l cc gic quan. Nh thy trong danh mc trn, c a c nhm cc chuyn ngnh khoa hc nghin cu cc vn nn tng ca khoa hc.

Trong tm l hc i cng tch lu c nhiu ti liu v cu trc, ng thi v quy lut ca cc qu trnh nhn thc. Trong tm l hc la tui, gio dc l ti liu v s pht trin tr tu ca hc sinh. Suy ngh v mt trit hc ton b cc ti liu to thnh iu kin quan trng nht tip tc pht trin l lun nhn thc v php bin chng duy vt.

Thiu nghim tc khi da vo cc kt qu nghin cu tm l hc th rt kh khn trong vic nghin cu trit hc nhng vn nh vai tr ca nhn t ch quan trong qu trnh lch s, trong t chc x hi v qun l x hi, tng quan gia ci thc v ci t pht (ngu nhin) trong phong tro cch mng, hot ng nhn thc ca con ngi, t duy sng to, vai tr ca linh cm trong nhn thc

Nh vy, chnh lgic pht trin ca ton b h thng tri thc khoa hc p t cch t vn c lin quan ti thm quyn ca tm l hc. y, c s thay i v tr, vai tr ca khoa hc tm l trong h thng cho. N tr thnh mt xch quan trng nht lin kt hng lot cc lnh vc tri thc khc nhau v phng din no tng hp cc thnh tu ca chng.

Khng c s pht trin ton din th khng th bo m mi lin h y gia sinh hc v lch s, y hc v gio dc hc, k thut v kinh t v cc khoa hc khc trong vic nghin cu con ngi v gii quyt cc nhim v thc tin c lin quan n nhn t con ngi trong cuc sng x hi (xem chi tit chng sau).

B.M Kedrov vch r v tr quan trng ca tm l hc trong h thng tri thc khoa hc. Trong bng phn loi do ng xut, tm l hc nm trung tm ca tam gic khoa hc. Vai tr ca tm l hc nh l khu lin kt gia khoa hc t nhin v khoa hc x hi c PH.V.Konstantinnov nhn mnh, A.G Ananhev nghin cu vn ny kh k lng.

Chc nng quan trng nht ca tm l hc trong h thng c bn ca tri thc khoa hc l ch trong quan h no n tng hp cc thnh tu ca hng lot cc lnh vc tri thc khoa hc khc nhau l b tch hp tt c (hay a s) cc chuyn ngnh khoa hc m i tng nghin cu l con ngi (hng lot chuyn ngnh tm l hc tt nhin nghin cu c ng vt nhng suy cho cng tng lai chng hng vo cc vn tm l ngi, ngun gc v tnh c th ca n). A.G Ananhev nhn mnh rng chnh l s mnh lch s ca tm l hc m trin vng pht trin ca n c lin quan. Tm l hc thc hin vic tng hp cc s liu v con ngi cp tri thc khoa hc c th. cp cao hn tt nhin l cng vic ca trit hc.

Phm vi rng ln cc mi lin h ca tm l hc vi cc khoa hc nn tng khc v cc h thng ng dng khoa hc (v lin quan vi n l v tr c bit ca n trong h thng khoa hc) l nhn t quan trng nht ca s pht trin ca n, quy nh phn ln tnh c th ca s phn ha v tch hp tri thc tm l hc.

Tm l hc, mt lnh vc tri thc c bit lin kt hng lot cc chuyn ngnh m mi lin h gia chng khng phi lc no cng biu hin ra ngoi r nt (chng hn gia tm vt l v tm l hc x hi). Nhng mc d c s khng tng hp gi to nhng d sao chng cng thuc v mt lnh vc tri thc thng nht. Suy cho cng nhim v chung ca chng l nghin cu bn cht ca cng mt nhm hin tng hin tng tm l hc. C s lin kt tt c cc chuyn ngnh tm l l tm l hc i cng, bng thc nghim v l lun kho st cc vn tm l c bn.

S phn ha theo chiu rng khoa hc tm l tt nhin to ra khng t kh khn cho vic tng hp cc s liu tch lu c. Hin nay, s khc bit v cch tip cn v phng php s dng trong cc chuyn ngnh tm l khc nhau che khut cc nhim v chung. N lc chung ca cc nh tm l i khi ging nh xy dng thp Babilon mang tnh cht kinh vin.

Tuy nhin, i tng nghin cu c bn ca ton b h thng chuyn ngnh tm l l nh nhau. l con ngi, cc qu trnh, trng thi, thuc tnh tm l ca h.

Nghin cu chng, tm l hc s dng thnh qu ca tt c cc khoa hc khc, c nghin cu con ngi mc ny hay mc khc. N khng pht trin nu khng s dng cc thnh qu . Kh m c th t c cc kt qu ng k trong nghin cu cc qu trnh tm l nh chc nng ca no (v c th ca chng) nu khng da vo tp hp cc s liu c tch ly trong cc khoa hc khc nghin cu v no b. Cng vy khng th nghin cu c im tm l nhn cch v hnh vi x hi ca c nhn nu khng da vo tri thc v cc quy lut khch quan ca i sng x hi.

R rng l tm l hc, mt khoa hc c lp hnh thnh mun hn so vi cc khoa hc c bn khc. S kin khng phi l ngu nhin m c tnh quy lut. S hnh thnh ca n khng th bt u trc khi cc khoa hc khc t c trnh pht trin nht nh, tc l trc khi to ra c s khoa hc cn thit cho php tch ring nhng vn tm l hc v vch ra hng gii quyt chng.

Tt nhin, mt s t tng c bn c lin quan n bn cht ca tm l hc c nu ra trong qu trnh pht trin trit hc ngay t thi c i. Trong cc h thng trit hc pht trin, tm l hc th hin nh mt b phn c lp tng i. Chng hn, trong phn kt lun ca cun sch bch khoa ton th v cc khoa hc trit hc Gegel trong trit hc tinh thn c mt mc ring dnh cho tm l hc. Thc cht cc vn tm l hc c ng nghin cu c trong cc phn vit v nhn chng hc, hin tng hc tinh thn. Gegel nu hng lot vn m sau ny tr thnh i tng ca cc cng trnh nghin cu c th. Tt nhin, ng l gii tm l hc theo quan im duy tm.

Vn bn cht ca tm l hc c nghin cu trong khuynh hng duy vt ca trit hc. Chnh y hnh thnh cc tin xut hin tm l nh mt khoa hc. Trong lch s ca khuynh hng ny c th tm thy khng t cc t tng th v, c gi tr v cc quan st ng vai tr to ln trong vic hnh thnh cch tip cn khch quan nghin cu cc hin tng tm l. Tuy nhin, cch l gii trit hc v tm l (duy tm hay duy vt) rt tru tng v khng th t mnh xc nh s xut hin ca tm l hc nh mt lnh vc khoa hc chuyn ngnh. Chng c nghin cu ch yu khi gii quyt vn c bn ca trit hc: Quan h gia thc v t duy vi tn ti cng nh trong cc l thuyt v o c v thm m.

S pht trin trit hc duy vt to mi trng cc hin tng tm l ( c ch ngha duy tm l gii l tn ti bn ngoi v c lp vi vt cht) bt u c xem xt nh thuc tnh c bit ca vt cht. Nhng nh ch hnh thnh cc tin c bn cho vic tch tm l hc thnh mt lnh vc tri thc khoa hc c bit. cc tin tr thnh hin thc cn c con ng pht trin lu di ca cc khoa hc c th v t nhin v x hi.

Nhng tin trc tip ca s xut hin ca n c hnh thnh trc ht trong s pht trin ca cc khoa hc t nhin. Chnh y nhng vn tm l hc c hnh thnh nh l cc vn khoa hc c th. Hc thuyt tin ha ca Darwin ng vai tr quyt nh trong s xut hin mt s xu hng tm l hc. Chnh ng nu ra hng lot gi thuyt v cc quy lut v c ch ca mt s hin tng tm l (hc thuyt Darwin ng vai tr quan trng trong s pht trin ca ton b h thng sinh hc cng nh i vi qu trnh hnh thnh tm l hc). Nghin cu cc vn pht trin ca s sng v xut hin ca con ngi tt yu s dn n vic t ra vn v s xut hin v pht trin tm l.

i vi khoa hc x hi, trong qu trnh pht trin ca mnh cng hnh thnh cc vn , cc tng v gi thuyt thc cht c lin quan n tm l hc.

Vai tr mang tnh cch mng trong s pht trin ca cc khoa hc thuc v hc thuyt ca Mc v s pht trin x hi. Khng phi ngu nhin ngghen v Lnin so snh cng lao khoa hc ca Mc trong khoa hc x hi vi cng lao ca Darwin trong khoa hc t nhin. Vic nghin cu cc quy lut khch quan ca s pht trin x hi tt yu cng dn n vic t ra cc vn tm l hc nh ngun gc v s pht trin lch s ca tm l ngi, tnh c th v cht ca n (khc vi tm l ng vt), hot ng, giao tip, nhn cch, mi quan h gia thc x hi v thc c nhn. Tt nhin, nhng vn k trn c t ra trong cc khuynh hng khoa hc phi Mcxt. Nhng ch c hc thuyt Mcxt v x hi xc nh con ng nghin cu mt cch khch quan tnh quy nh x hi ca tm l ngi v to ra c s thc t cho vic gii quyt vn mt cch khoa hc.

Nh vy chnh trong qu trnh pht trin khoa hc t nhin v khoa hc x hi hnh thnh vn ca khoa hc tm l.

Trong qu trnh ny hnh thnh cc phng php ca n. giai on u s dng cc phng php sn c khi nghin cu cc vn khc vi cc mc tiu khc. Nhng trong qu trnh nghin cu tm l hc, cc phng php c ci bin, chnh xc ha, hon thin khi p dng vo cc vn tm l hc.

Tm l hc thng vay mn t cc khoa hc khc, cc c s l lun v quan im (mt trong cc v d l nguyn tc cung phn x) Tuy nhin, cc n lc p dng lm sng t nhng hn ch v s phin din ca chng. Nhiu khi nhng n lc lm mt i tnh xc nh v cht ca cc hin tng tm l, nh tro chng bng cc hin tng c bn cht khc, thm ch cn ph nhn s tn ti ca tm l. Ngi ta cn t vn nghi ng c a v c lp ca tm l hc, s tranh ci v i tng ca tm l hc, cch tip cn nghin cu xm nhp vo ton b lch s pht trin ca n. i khi, trong cuc u tranh vi tm l hc, ngi ta a ra cc lun c i loi nh: v khoa hc chng t rng khng c tm hn nn tm l hc khng phi l khoa hc. Tt nhin l lun c ngy th, khng gip cho s pht trin tri thc khoa hc ni chung cng nh tm l hc ni ring.

Tt nhin l tm hn vi t cch l cht c lp th khng tn ti nhng cc hin tng tm l l hin thc khng cn bn ci, hn na n c th hin rt mnh m trong cuc sng con ngi.

Rt kh, d ch mt pht hnh dung con ngi mt cch gin n c to ra bi s tin ha sinh hc hay sinh l hc, nh l mt t chc sinh hc sinh l m khng c tnh ch quan ca tri gic, khng c xc cm mang tnh ngi, khng c ci th nghim, quan h hay ngn gn l khng c th gii ch quan. Cng kh nh vy khi hnh dung con ngi nh mt s kt tinh ca x hi, mt n t x hi, m hnh vi ca n b quy nh mt cch cht ch v mt chiu bi gung my x hi. Cc quy lut x hi khng tn ti bn ngoi hot ng ca con ngi c thc v ch, c nguyn vng v nhu cu v cc phm cht tm l.

Vic tun th cc nguyn tc nhn thc khoa hc ni chung khng i hi t b s tn ti ca cc hin tng m cch thc nghin cu ca chng cn cha r rng. Ngc li, chng i hi s tm kim tch cc cc cch thc v trn nn ca cc vt trng, trn bn tri thc khoa hc th ci c nghin cu k lng trng rt mo m.

Vn qu trnh hnh thnh con ngi tch cc v mt x hi c thc v ch, tnh cm v tr tu, tnh cch v ti nng khoa hc khng th no b qua c. Qu trnh c tnh quy lut v ch n gin l n c lp i lp li hng t ln. Vn l ch qu trnh xy ra nh th no, cn phi c gii quyt v iu khng th no lm c nu b qua tm l hc (tt nhin trong mi quan h vi cc khoa hc khc). Khi p dng cc s l thuyt, phng php sn c ca cc khoa hc khc th thy rng chng khng lm r c cc hin tng tm l. Vic nh gi n lc hon ton v ch l khng ng. y, iu ct yu khng ch l kt qu tch cc hay tiu cc m l ch hin tng tm l khng th quy vo cc hin tng c tnh xc nh v cht. iu c ngha l n c tnh cht c th. Di chuyn mt cch my mc cc phng php v s l lun ca mt khoa hc ny sang khoa hc khc dn n s n gin ha che lp s khc bit v cht ca cc hin tng c nghin cu, xy ra s trt t i tng ny sang i tng khc, iu m ngi ta gi l ch ngha gin n.

Nhng nm gn y, ngi ta ni nhiu v ch ngha gin n trong tm l hc. Thng thng trong tranh lun khoa hc, thut ng ny c dng nh con ngo p. Ch qun cc bi hc lch s d rng cc bi hc lin quan n bi hc khc. mt thi din ra cuc u tranh trong sinh hc gia phi c ch v phi gin n. Tuy nhin, nhiu kt qu thu c ca phi gin n li l c s ca sinh hc phn t.

Khi bn v ch ngha gin n cn ch n mt kha cnh t nh. Nu cc phng php v s l lun ca cc khoa hc khc c p dng vo tm l hc vi mc ch nghin cu v tr, vai tr ca cc hin tng tm l trong h thng cc hin tng khc ca hin thc, lm r tin v c s ca tnh c th v cht ca n, th iu khng ch c php m cn l cn thit. l thi im tt yu ca nhn thc. Nhng khi cc phng php v s b tuyt i ha, p dng m khng tnh n s khc bit v cht ca cc hin tng nghin cu th khi thc s xut hin nguy c nh tro i tng nghin cu, ch ngha n gin vi ngha xu ca t ny: Rt ra kt lun rng hnh nh cc s c iu g trc trc v cc phng php khng tn ti. Cch s dng thnh tu ca cc khoa hc ln cn ging ht nh biu hin ca cch tip cn siu hnh. i vi tm l hc (v khng ch i vi n), nguy c khng phi l vic p dng cc phng php v l thuyt sn c ca cc khoa hc khc m l m rng v l phm vi v tuyt i ha chng. Mi s l lun, mi khi nim, mi phng php vay mn ca khoa hc khc cn phi i qua l la phng php lun.

nh tro tm l hc bng sinh l hc hay x hi hc tt nhin khng th gip cho s pht trin tri thc v bn cht cc hin tng tm l. Tuy nhin, nhng nghin cu ca n phi da vo thnh tu ca sinh l hc v x hi hc.

Trong tm l hc, ngi ta ni v cc hnh thc khc nhau ca ch ngha gin n: ch ngha gin n sinh l, sinh hc, iu khin hc, x hi hc, ton hc(ch ngha gin n tp hp mc tuyt i ha s dn n quan im a nguyn). Nhiu trng hp khi ph phn mt dng ca n, ngi ta i lp n vi trang khc (chng hn i lp ch ngha gin n sinh hc vi ch ngha gin n x hi hc). Trong cuc u tranh vi ch ngha gin n, i khi ngi ta c gng xem cc hin tng tm l nh mt th gii ch quan khp kn, khng c lin quan g n c s vt cht v mi trng xung quanh, tc l bc chn sang lp trng hin tng hc. Nhng ch ngha hin tng hc khng khc phc c ch ngha gin n. Phn thc s ca n l cch tip cn duy vt bin chng. Nguyn tc h thng hin nay ng vai tr rt ln, n bo m tng hp tt c cc tinh tu c tch lu trong sinh hc, x hi hc, sinh l hc hiu bit tm l, ng thi lm r c th v cht ca cc hin tng tm l.

Quan h qua li gia cc khoa hc khc b quy nh khng bi lgic (quy lut) ca qu trnh nhn thc khoa hc m do chnh bn cht ca i tng c nghin cu. Trong tnh a dng ca chng phn nh, tnh a dng khch quan ca cc mi lin h v quan h trong tm l nh l mt hin thc tn ti v pht trin.

Khi bn v vn v tr ca tm l hc trong h thng tri thc khoa hc, trng tm ch dnh cho mi quan h ca n i vi cc khoa hc khc (tc l mi quan h bn ngoi). Nhng s tin b ca tri thc tm l cng i hi s pht trin cc mi lin h gia cc chuyn ngnh ca n (mi lin h bn trong). Bt c chuyn ngnh no d n xut hin ti giao im ca tm l hc vi khoa hc t nhin hay khoa hc x hi, xut hin sm hay mun u nht nh phi quan tm n thnh tu ca cc chuyn ngnh tm l khc; v suy cho cng l n ton b quang ph cc vn c bn ca tm l hc.

Chng hn, tm vt l xut hin ti giao im ca tm l hc v vt l hc vi lgc pht trin ca n buc phi ch n nhng kt qu c tch lu khng ch bi chnh cc khoa hc m bi cc khoa hc khc gn n vi cc khoa hc x hi. V phn mnh tm l hc x hi ngy cng ch n cc ti liu ca tm vt l, tm sinh l v cc chuyn ngnh tm l hc ny sinh ti bin gii vi cc khoa hc t nhin.

Nh vy, tri thc tm l hc c lin kt mt cch hu c quan im ca khoa hc t nhin vi quan im ca khoa hc x hi trong vic nghin cu con ngi.

Quan h qua li ca cc khoa hc tm l (c quan h bn ngoi v quan h bn trong) chnh l nhng iu kin pht trin quan trng nht ca n. Trong phm vi ca cc mi lin h qua li cha ng nhng tim nng to ln ca s pht trin tri thc tm l hc.

Trc tin y xut hin nhng vn mi, m ra nhng kh nng mi tm kim cc cch thc mi, hnh thnh cc phng php mi, thu c cc s kin, bng chng mi, cc quan im l lun mi.

kt thc mc ny, mt ln na cn nhn mnh rng tm l hc hnh thnh v ang pht trin trong mt lin h qua li lin tc vi cc lnh vc tri thc khoa hc khc. Trong khun kh cc mi lin h cha ng cc tim nng rt ln ca s pht trin tri thc tm l hc.

2. KHOA HC TM L V THC TIN X HI

c im ca s pht trin tri thc tm l hc khng ch ph thuc vo cc mi lin h ca tm l hc vi cc khoa hc khc. mc khng km chng c xc nh bi nhu cu ngy cng tng ca thc tin x hi. Nh chng ta bit, trc y tm l hc ch yu mang tnh cht khoa hc l lun (mang tnh th gii quan), cn by gi n vn gi vai tr nhn thc lun nhng tr thnh mt hot ng thc tin mang tnh ngh nghip c bit trong cng nghip, trong qun l nh nc, trong h thng gio dc, bo v sc kho, vn ha, th thao v.v

Vic a tm l hc tham gia gii quyt cc nhim v thc tin thay i c bn cc iu kin pht trin l lun ca n.

Trong x hi XHCN, tm l hc cng nh cc khoa hc khc u nhm phc v ngi lao ng. Chnh y n tm thy mc ch ti cao ca n.

Nhng nhim v m vic gii quyt chng i hi s hiu bit tm l hc xut hin di hnh thc ny hay hnh thc khc trong mi lnh vc i sng x hi, iu quy nh vai tr ngy cng tng ca ci gi l nhn t con ngi. Nhn t con ngi c hiu nh l mt phm vi rng cc thuc tnh tm l x hi, tm l v tm sinh l m con ngi c c v c biu hin bng cch ny hay cch khc trong hot ng c th ca h, nh hng n hiu qu v cht lng ca hot ng . y, bn v nhu cu, nng lc ca con ngi, v ng c hnh ng, v hng th v kh nng sng to, v kh nng v nng lc lao ng, v tr tu v xc cm, v ch v tnh cch, v thc v t thc, v s hnh thnh tm th v nh hng gi tr, v.v

Di y s im mt vi nhim v quan trng nht m thc tin x hi t ra cho tm l hc trong iu kin ch ngha x hi pht trin.

Lm r tim nng pht trin ca nng sut lao ng

Nhng thnh tu k thut v cng ngh, s hon thin h thng k hoch ha nn kinh t v qun l sn xut m ra tim nng to ln cho vic tng nng sut lao ng v nng cao hiu qu sn xut, nhng chng ch thc s c thc hin vi iu kin pht trin tnh tch cc sng to ca con ngi. Cng vi cc tim nng c to ra bi tin b khoa hc k thut v pht trin kinh t tim nng c bn ca lc lng sn xut con ngi t do thot khi p bc bc lt ngy cng c vai tr quan trng hn (Khi bn v con ngi nh l lc lng sn xut c bn ca x hi l m ch tp hp cc nng lc th cht v tinh thn m c th, nhn cch con ngi c c v c h th hin khi to ra gi tr s dng no . y tm l hc trc ht quan tm n sc lao ng c nhn m tp hp ca n nh Mc vit l ton b sc lao ng ca x hi).

trnh pht trin sn xut ca x hi hin nay, c im ca nhn t con ngi c lin quan trc ht ti s thay i tnh cht lao ng x hi. Mt mt, tng s lng ngi lao ng tr c; mt khc, trong iu kin sn xut hin i, lao ng ca phn ln giai cp cng nhn c ni dung tr tu cao gn vi lao ng tr c. S thay i tnh cht ca lao ng b quy nh ch cch mng khoa hc k thut dn n s gia tng cha tng thy s trang b k thut sn xut. Trong iu kin , c s gia tng i hi cc chc nng tr tu ca con ngi, cc phm cht ch v tnh cm ca h, trch nhim ca cc chuyn gia iu khin cc h thng t ng ha ngy cng tng. Nhng sai lm ca h n cha cc hu qu to ln lin quan n vic lm ri lon cc qu trnh cng ngh, lm hng cc h thng k thut phc tp, n cc tai nn

Cui cng, vai tr ca cc nhn t tm l c s gia tng ng k cng vi s pht trin nhanh chng ca gio dc v vn ha.

Tt c iu a n ch: cc nhn t tm l tr thnh tim nng pht trin bc nht ca nng sut lao ng x hi v s nghin cu n mt cch khoa hc l nhim v c tm quan trng

iu quan trng ca s hon thin hot ng lao ng ca con ngi l s phn tch tm l ca h, c bit l lm r nhng i hi do hot ng ra i vi tri gic v ch , tr nh v t duy, xc cm v ch ca con ngi, ng thi xc nh cch thc c hiu qu nht hnh thnh cc phm cht tm l quan trng i vi hot ng c th no . iu bao gm nghin cu cu trc hot ng lao ng, xc nh cc cu thnh c bn ca n, mi quan h gia chng, ng thi hot ng v c ch iu chnh hot ng.

Hng lot cc vn nh vy cng nh cc nhim v c lin quan vi n c to ra i tng ca chuyn ngnh khoa hc c bit: tm l hc lao ng. Cn nh rng tm l hc ng dng ny nghin cu cc nhn t tm l ca hiu qu v cht lng lao ng m s khi u v s xut hin ca n c lin quan n cc cng trnh nghin cu ng tc lao ng do I.M Xechenov tin hnh. V hot ng ca con ngi l thnh phn ch o ca qu trnh sn xut nn d nhin khi c bt c s thay i no ca n s xut hin vn : s thay i c nh hng nh th no n hot ng v n tm l con ngi? Trong mt s trng hp, n c th dn n s phc tp ha hot ng ca con ngi v tng ng l lm tng p lc vo lnh vc tm l, cn trong cc trng hp khc dn n s n gin ha, c lin quan n vic lm ngho nn ni dung hot ng. C hai phng n u i hi nghin cu tm l hc.

V phng din tm l, hot ng c cu trc phc tp (chng hn hot ng bao hm vic x l khi lng thng tin rt ln) i hi con ngi s cng thng tm l thn kinh cao . Trong lao ng nhiu khi mc sai lm (hot ng cng phc tp kh nng mc sai lm cng cao), cng nh xut hin mt mi sm. Suy cho cng, trong c hai trng hp nng sut lao ng u thp. y xut hin nhim v xc nh mc phc tp v tm l ca hot ng lao ng ny hay hot ng lao ng khc. Trong tng trng hp c th v cc cch thc v hiu ha nhng nh hng tiu cc ca s phc tp ha hay n gin ha lao ng.

Vic nghin cu c ch tc ng ca cc nhn t tm l n ng thi kh nng lao ng ca con ngi (c nng lc th cht v nng lc tr tu) l nhim v khoa hc quan trng. Thng thng, cc nhn t hoc l gip cho vic duy tr nng lc lao ng cp cao trong mt thi gian di v cn tr s pht trin ca mt mi, hoc l tc ng theo chiu ngc li. Bc tranh y v ng thi nng lc lao ng v cc c ch iu khin n s khng th c c nu khng nghin cu k thnh phn tm l ca n.

Tm l hc c vai tr then cht trong gii quyt cc vn bo m an ton lao ng v phng nga chn thng do cc nhn t tm l gy ra (v d nh ri lon ch , t gic lch lc). Vic s dng cc quy lut bit ca tm l hc v tri gic, tr nh, ch khi thit k cc phng tin trc quan trong k thut bo m an ton lao ng c th nng cao ng k hiu qu ca chng. Cc thnh qu ca tm l hc cng quan trng cho vic hnh thnh cc c im hnh vi con ngi trong sn xut bo m an ton cho h (chng hn nh h thng thi quen, k xo no ).

Tm l hc cng tham gia vo vic gii quyt cc vn nng cao trnh , ng c hot ng lao ng m hiu qu kch thch vt cht v tinh thn ph thuc rt ln vo . Cn ch rng ngi ta thng hay ng nht hai khi nim ng c v kch thch. Chng khng ng nht vi nhau. ng c l ci thc y con ngi hot ng, kch thch l tc ng bn ngoi, tc ng ca kch thch c gin tip bi tm l: bi tnh cm, tm trng, hng th, th hiu, quan im. V vy, kch thch ch tr thnh ng c thc y thc s khi n bin thnh ng c. Nhim v quan trng nht ca tm l hc lao ng l nghin cu cc quy lut ca s chuyn ha nh vy, cc c ch nhn t v iu kin nh hng n s chuyn ha . Trong vic gii quyt cc nhim v tng nng sut lao ng tt nhin khng ch c tm l hc lao ng tham gia m cn c cc chuyn ngnh tm l hc khc. Tnh tp th ca lao ng l in hnh cho x hi x hi ch ngha. Vn t chc v pht trin tp th lao ng bao hm nhiu kha cnh: kinh t, chnh tr, x hi, tm l x hi. Khi ni n kha cnh tm l x hi th ngi ta mun cp n cc yu t ca i sng tp th nh bu khng kh tm l', tm trng tp th', quan h lin nhn cch, cc c ch bt chc, m th, ng cm.

Cc nhn t tm l x hi c nh hng ng k n cc c im ca tp th lao ng nh tnh t chc, phng php trao i thng tin gia cc thnh vin, mc tnh ch ng ca tp th v tim nng sng to, suy cho cng u c nh hng n nng sut lao ng.

S ph nhn cc nhn t trong t chc lao ng thng dn n s xut hin cc tr ngi tm l, xung t lin nhn cch. Chng hn, vic t chc li tp th b quy nh bi cc quan nim kinh t, k thut c th dn n xung t trong quan h lin nhn cch. Vic tin hnh cc bin php nh vy din ra mt cch kh khn nu khng tnh n nhng c im tm l x hi sn c trong tp th cng nh khng c s chun b tm l k lng. Nhng tr ngi tm l i khi xut hin khi p dng k thut v phng php lao ng mi. Nguyn nhn ca chng l s ng gia nhng yu cu mi do k thut hay phng php mi quy nh v cc khun mu sn c ca hot ng cng nhau (nh cch gii quyt nhim v, phng php trao i thng tin quen thuc). Cng vi s pht trin ca phong tro hp l ha, phong tro sng to, phong tro pht huy sng kin t ra cho tm l hc nhim v nghin cu cc quy lut v c ch sng to trong cc dng hot ng khc nhau.

Cc chuyn ngnh tm l nh tm l hc gio dc, tm l hc la tui, tm l hc sai bit, tm l hc y hc c s tham gia nht nh trong vic gii quyt nhim v tng nng sut lao ng. Nhng quy lut do cc chuyn ngnh nghin cu v cc gi trn c s c th to ra hiu qu kinh t k thut quan trng, gip khm ph tim nng cho vic s dng tng nng sut lao ng.,

ng thi vic s dng cc gi c c s khoa hc nh vy cho php hon thin qu trnh lao ng sao cho bo m s pht trin cc thuc tnh tm l v kh nng tng ngi sao cho lao ng thc s tr thnh nhu cu sng cn.

Thit k, ch to v khai thc k thut

Trong iu kin c kh ha tng hp v t ng ha cc qu trnh sn xut, vic s dng k thut tnh ton, ngi my c s thay i tnh cht hot ng ca con ngi: Nng cao ngha ca cc hnh ng lin quan n tip nhn, x l thng tin, ra quyt nh, gim bt tc lc lao ng chn tay nhng ng thi tng cng nhng i hi i vi lnh vc tr tu ca con ngi, i vi cc phm cht ch, tnh cm ca h.

y xut hin nhim v phi tnh n cc nhn t con ngi (trc ht l nhn t tm l) trong khi thit k, ch to, khai thc s dng k thut: gii quyt nhim v ny cn c cc s liu v kh nng ca con ngi trong tip nhn, x l v gi gn thng tin, v qu trnh ra quyt nh, v cu trc v c ch iu chnh tm l ca hot ng, v nguyn nhn sai lm mc phi trong iu khin k thut, v nhng nhn t nh hng ti trng thi tm l ngi Thit k v mt k thut cc thit b cng cn phi d kin vic thit k hot ng ca con ngi s s dng cc thit b ( y cp n nhng i hi ca hot ng i vi cc thuc tnh tm l con ngi, i vi cc qu trnh v trng thi tm l ca h). C th nhc n mt s khuynh hng quy nh s thay i iu kin v tnh cht hot ng ca con ngi c lin quan n nhng tin b khoa hc k thut.

Mt l, c s gia tng cc i tng v qu trnh (cc thng s ca chng) m con ngi cn phi kim sot hay iu khin (nhiu khi phi iu khin ng thi). iu c ngha l c s gia tng khi lng thng tin tc ng vo con ngi.

Hai l, c s m rng phm vi tc ca cc qu trnh do con ngi kim sot. y, i khi con ngi phi lm vic trong iu kin thiu thng tin. iu to ra s cng thng xc cm cao. Ngc li, i khi trong iu kin cc qu trnh thay i rt chm dn n vic phn tn ch , tng ngng cm gic, gim bt s sn sng hnh ng, tc l dn n ri lon tm l.

Ba l, ngi iu khin k thut hin i buc phi lm vic trong nhng iu kin a dng khng bnh thng, khng quen thuc nh: tng hay gim p sut, nhit cao hay thp, ting n, ting rung, s qu ti v khng trng lng, trong khng gian khp kn Nhng iu kin c nh hng nht nh n cc qu trnh trng thi tm l con ngi.

Bn l, con ngi lm vic vi k thut thng khng c kh nng quan st trc tip cc qu trnh c iu khin. Gia h v i tng b iu khin c mt h thng thit b k thut m ha cc thng tin n vi h. Kh nng m ha ca n rt khc nhau. Con ngi tri gic khng phi chnh qu trnh c iu khin m tri gic m hnh thng tin v qu trnh . S cn thit phi ra quyt nh v tin hnh cc hnh ng iu khin khng phi da vo quan st trc tip m da vo m hnh thng tin.

Cng vi cc xu hng k trn, xut hin nhiu vn lin quan n nhng c im tm l v tm sinh l con ngi. Chng hn, c bao nhiu ch bo ca dng c o m con ngi c th tri gic trong mt n v thi gian? Tc di chuyn ch nh th no? Con ngi c th gii m thng tin ca dng c o nhanh, chnh xc v ng tin cy n mc no? Phng php truyn t thng tin no l thch hp hn c i vi con ngi v mt tm l? Lm th no o c mc cng thng ca lao ng? Lm th no con ngi thch ng c vi cc iu kin mi.

Nu trong qu trnh sng to k thut mi m nhng c im tm l con ngi khng c tnh n khi s dng n, con ngi khng trnh khi mc sai lm. Vn ny lm pht sinh chuyn ngnh tm l hc c bit, l tm l hc k thut. Tham gia gii quyt nhim v ny bao gm mt s chuyn ngnh khc nh: tm l hc sai bit, tm l hc y hc, tm l hc la tui v tm l hc s phm. Nhng ch dn ca cc chuyn ngnh ny s phc v cho vic nng cao hiu qu v tin cy ca cc h thng Ngi My.

Hon thin cc h thng qun l kinh t quc dn

Ging nh nhiu nhim v khc xut hin trong thc tin x hi (bao gm c nhng nhim v va nu y), nhim v ny cng mang tnh tng hp. Vic gii quyt n i hi phi nghin cu mt phm vi rng ln nhng vn . Mt trong s lin quan n vic ch to cc my tnh in t v s dng chng trong vic qun l cc x nghip. Mt s nhim v khc lin quan n vic s dng cc phng php ton kinh t trong cc lnh vc khc nhau ca nn kinh t quc dn. Nhm nhim v th ba lin quan n vic t chc lao ng qun l Nhng bt c nhim v g c a ra th vic gii quyt n u lin quan n s cn thit phi nghin cu v tnh ton n cc nhn t con ngi. V qun l bao gm thnh phn quan trng nht l lnh o hot ng ca mi ngi nn vic hon thin n i hi phi s dng tri thc v con ngi, v cc quy lut ca hot ng v hnh vi, v kh nng v nng lc ca con ngi, v s khc bit tm l gia mi ngi, v s tng tc ca h trong cc tp th lao ng.

S thiu ht tri thc v nhng quy lut rt kh c th t c hiu qu cao trong qun l. i vi nh qun l sn xut, nhng tri thc cn thit khng km so vi nhng tri thc v cc lnh vc cng ngh hay kinh t.

Kinh nghim cho thy, khng tnh ton k hay khng hiu bit y cc quy lut tm l ca qun l s dn n xut hin cc xung t, s lun chuyn cn b thng xuyn, s vi phm k lut lao ng. Vic t chc khng hp l lao ng qun l s sinh ra hin tng tm l x hi c th, l s phn tn trch nhim.

Suy cho cng, tt c iu s dn n vic gim st nng sut lao ng v gy ra nhng thit hi to ln v kinh t.

Ngc li, vic s dng hp l cc nhn t tm l cho php ngay lp tc bng nhng phng tin t i thu c hiu qu kinh t cao.

Trong qu trnh qun l c s tham gia ca nhiu tp th c lin quan hu c vi nhau lm xut hin s cn thit phi son tho hng lot nhng vn tm l x hi. i vi khoa hc qun l vn tp th th hin hai kha cnh.

Mt mt, tp th lao ng l i tng qun l. Do vy, cc quy lut hnh thnh v pht trin tp th, cu trc v ng thi ca n cn c bit trong tng trng hp c th tm ra cc phng tin c hiu qu nht tc ng vo n.

Mt khc, chnh hot ng qun l trong iu kin sn xut hin i cng mang tnh tp th, tc l tp th ng vai tr ch th qun l. V vy, cc tri thc tng ng v tp th l cn thit hiu nhng quyt nh v tc ng qun l c hnh thnh nh th no, chng ph thuc vo nhng iu kin tc ng qua li ca mi ngi ra sao. iu c ngha l xc nh nhng hnh thc v phng php c hiu qu nht ca hot ng ca tp th qun l.

Nhng nghin cu tm l hc cn c tm quan trng nh gi hiu qu ca cc tc ng qun l. y, iu c ngha c bit l vic nghin cu cu trc v c ch hnh vi ca c tp th v nhng ngi ring bit. Vic qun l con ngi tt yu bao gm yu t s phm. Do , trong vic son tho nhng vn t ra cho tm l hc nhim v hon thin qun l, vai tr khng km phn quan trng thuc v cc ti liu ca tm l hc s phm, nghin cu cc kha cnh tm l ca cc qu trnh dy hc v gio dc ( y trc ht ch n cc chuyn ngnh tm l hc s phm lin quan n vic dy hc v gio dc ngi ln).

V. I. Lnin so snh ngi lnh o vi nhc trng, ngi cn phi bit chnh xc ai, u, iu khin cy v cm no, mt nhc c c iu khin u, nh th no, u, ai v ti sao li mc li, cn phi t ai u sa cha s khng ha nhp ng kin tr bo v cho s cn thit phi c thi mang tnh c th ha i vi tng ngi. Trong qu trnh pht trin nguyn tc Lninnt v qun l khi gii quyt nhng vn tuyn chn, o to v sp xp cn b, vic nghin cu s khc bit tm l c nhn gia mi ngi c vai tr khng nh.

Nh vy, nhim v hon thin cc h thng qun l nn kinh t quc dn t ra hng lot nhng vn tm l hc. Vic son tho chng i hi s phn tch mang tnh cht tm l k thut, vic xy dng v s dng k thut trong cc h thng qun l, s nghin cu tm l x hi cc tp th sn xut v qun l, nghin cu tm l hc s phm vic do to cn b qun l, nghin cu cc kha cnh tm l ca lao ng qun l.

Nhng vn i hi nhng hnh thc mi ca s tng tc qua li gia tm l hc lao ng, tm l hc x hi, tm l hc k thut, tm l s phm v mt s lnh vc khc ca khoa hc tm l.

Nhng nm gn y, da trn c s tm l hc v khoa hc qun l hnh thnh mt chuyn ngnh mi tm l hc qun l. (hay tm l hc t chc).

Hon thin cc lnh vc dch v

Con ngi khng ch tham gia lnh vc sn xut m cn tham gia vo cc qu trnh phn phi sn phm lao ng v tiu dng sn phm (c tiu dng mang tnh x hi v tiu dng mang tnh c nhn.

H thng cc qu trnh phn phi v tiu dng to thnh mt lnh vc c bit tng i c lp ca i sng x hi lnh vc dch v.

Cho n thi gian gn y, vic nghin cu khoa hc v lnh vc ny ch gii hn s xem xt cc vn mang tnh cht t chc, cng ngh v bn hng. Trong khi , lnh vc dch v l lnh vc lm vic vi con ngi v do n c phng din tm l rt ln, i hi phi c nghin cu c bit. Tht ng tic nc ta lnh vc tm l hc ny cn rt km pht trin.

Chng ti khng c nh nh ngha lnh vc nghin cu tm l hc mi pht sinh ny m ch nu mt vi vn c ngha thc tin to ln. iu d hiu l vic kho st chng i hi n lc chung ca hng lot khoa hc, m trc ht l kinh t hc, x hi hc v tm l hc: Kinh t hc v x hi hc nghin cu s pht trin ca nhu cu con ngi v x hi ni chung. Chng c nhim v nghin cu nhu cu tm v m.

Nhng, nh mi ngi u bit, nhu cu c s thay i t cng ng ny sang cng ng khc, t nn vn ha ny sang nn vn ha khc, t c nhn ny sang c nhn khc, t ngy ny sang ngy khc cng mt c nhn. iu to ra s cn thit phi b sung s phn tch v m bc tranh chung v s pht trin nhu cu bng vic phn tch cc qu trnh vi m, trong phn nh s thay i nhu cu b ch c bi iu kin lch s v t hnh thnh s thay i nhu cu. Chnh cc qu trnh vi m ny (trong quan h vi cuc sng x hi ni chung) l tm im ch ca tm l hc. Nhng khi nghin cu chng, tm l hc c gng pht hin cc quy lut chung m s pht trin nhu cu c nhn phi phc tng v nhn thc s quy nh ca chng bi cc quy lut pht trin ca x hi. Tt nhin, tm l hc khng ch gii hn c nhn m n cng nghin cu cc quy lut pht trin nhu cu ca cc cng ng vi cc mc khc nhau, c bit l nhu cu ca nhm nh v tp th.

S pht trin nhu cu c nhn (v ca nhm) l thuc v cc quy lut no? Ci g quy nh s kt hp mang tnh c nhn c th ca chng (chng hn nh s kt hp gia nhu cu vt cht v nhu cu tinh thn nhng loi ngi khc nhau)? Nhng hnh thc biu hin nhu cu trong cuc sng hng ngy nh th no? Cc nhu cu ng vai tr nh th no trong vic quy nh hnh vi ca c nhn v nhm? V hng lot cc vn khc u l i tng ca nghin cu tm l hc.

Trong vic gii quyt nhng nhim v xut hin lnh vc dch v vic nghin cu tng quan gia nhu cu, li ch, th hiu ca mi ngi c vai tr quan trng. Hin tng tm l x hi chy theo mt c lin quan n tc ng ca cc c ch bt chc v phn bt chc cn c quan tm c bit (khng th gii thch hin tng theo mt bng tc ng ca cc quy lut kinh t. l hin tng c th tm l x hi).

Nhng hin tng nh s lch lc v bin dng ca nhu cu tiu dng, cc nhu cu khng hp l i hi phi c nghin cu chuyn bit.

Vn hnh thnh cc thi ch quan ca con ngi i vi s giu c ca x hi (c bit l thi i vi qu tiu dng x hi) c tm quan trng rt ln.

Tnh ph bin ca lnh vc dch v ni chung khng loi tr s cn thit phi tnh n nhng c im ca cc loi ngi khc nhau. Hn na, tng quan hp l gia tnh ph bin v tnh c th ha trong hot ng ca lnh vc ny l iu kin quan trng ca tnh hiu qu ca n.

Vic tnh ton cc nhn t tm l v tm l x hi trong vic quy nh nhu cu v t chc lnh vc dch v ch l mt mt ca vn . Kha cnh khc th hin ch lnh vc ny c tc ng ng k n s hnh thnh v pht trin nhu cu, hng th v th hiu ca mi ngi. ng nh N.V.Cuchepxcaia nu, mt trong nhng chc nng quan trng nht ca lnh vc dch v l chc nng gio dc. y vai tr to ln thuc v vic son tho cc phng tin, phng php hnh thnh nhu cu, hng th v th hiu.

Nghin cu tm l hc trong lnh vc dch v bao hm hng lot cc chuyn ngnh c th h tr mt cch ng k trong vic nng cao nn vn ha chung ca n.

Bo v sc khe con ngi

Vic hon thin h thng bo v sc khe i hi nghin cu khng ch cc vn y hc m c cc vn tm l hc. Quan im cho rng bc s khng ch cha bnh m c ngi bnh i hi cc tri thc khng ch v cc lnh vc c th, sinh l hc m cn cc tri thc v cc c im tm l ca h. Trong mc trc cp danh mc ngn gn nhng vn m trong h thng cc khoa hc tm l c lin quan n thm quyn ca tm l hc, trc ht l cc chuyn ngnh nh tm l hc y hc, tm l bnh hc, tm l hc thn kinh v tm l dc hc. y chng ti ch ni rng trong vic t chc dch v y t xut hin nhng vn tm l hc x hi (v d nh giao tip gia bc s v bnh nhn), nhng vn tm l hc s phm (v d nh tuyn truyn cc tri thc y t), cc vn tm l hc k thut (v d nh s kt hp gia k thut y hc v c im tm l con ngi), n sc kho c nhn l khng ng. Thc t l nhim v rng ln hn nhiu. N lin quan n ton x hi. Trong cch t vn nh vy ng nhin tm thy hng lot cc ranh gii mi ca n, m vic nghin cu chng i hi phi s dng cc kin thc c tch lu trong nhiu khoa hc x hi tng ng, c lin quan n cc chuyn ngnh tm l hc.

Dy hc v gio dc

Ln u tin trong lch s loi ngi, ch ngha x hi to ra cc kh nng thc t pht trin con ngi mt cch ton din. Kt hp u th ny vi cc thnh tu ca cch mng khoa hc k thut i hi tip tc hon thin vic t chc dy hc v gio dc, tt c cc hnh thc, phng tin v phng php ca n.

Trong vic gii quyt nhim v ny, ng nhin tm l hc c v tr quan trng bc nht. Tt nhin, trc ht iu lin quan n tm l hc s phm, m cc vn ca n c nu ngn gn trn. y chng ti ch mun nhn mnh rng trong tt c cc khu ca h thng gio dc quc dn (gio dc trc tui hc, nh trng ph thng trung hc, gio dc trung hc chuyn nghip, gio dc ngi ln v i hc) xut hin nhng vn c lin quan n tm l hc. Vic nghin cu thc t tt c h thng cc hin tng tm l hc t cc cm gic n gin n cc thuc tnh tm l nhn cch, t cc c im tm l c nhn ca mi ngi cho n cc hin tng tm l x hi ca m ng u c hng vo vic pht hin cc quy lut khch quan m chng phi tun th, c ngha quan trng hng u to ra c s khoa hc gii quyt nhim v mang tnh x hi l hon thin vic t chc dy hc v gio dc. iu c ngha l vic nghin cu cc kha cnh tm l ca nhim v ny khng ch lin quan n tm l hc s phm: trong cn phi bao hm nhiu lnh vc tm l hc khc. Tt nhin, trong cc lnh vc khc nhau ca thc tin s phm v i vi cc nhim v s phm khc nhau mang tnh cht b phn, s tng quan ca chng c hnh thnh mt cch khc nhau. Nhng suy cho cng tt c u gp nhau trong lnh vc nghin cu cc quy lut pht trin tm l con ngi, cc quy lut bao hm ton b cuc sng ca h t lc mi sinh cho n lc gi. Suy cho cng, vic nghin cu cc quy lut nhm gii quyt mt trong nhng nhim v c bn c trin vng ca khoa hc tm l to ra mt l thuyt mang tnh h thng trn vn v s pht trin tm l con ngi.

Hnh thnh con ngi mi

Trong h thng cc nhim v m x hi XHCN gii quyt, v tr quan trng nht thuc v nhim v hnh thnh con ngi mi. Con ngi mi khng ch l h qu ca s i mi cn bn ca x hi din ra sau thng li ca cch mng trong qu trnh xy dng ch ngha x hi m cn l iu kin pht trin tip tc ca n, ca s chuyn tip t ch ngha x hi sang ch ngha cng sn.

Vic gii quyt nhim v ny i hi trin khai cc cng trnh nghin cu trong hng lot khoa hc. Vai tr to ln trong s thuc v tm l hc, m trc ht l cc lnh vc nghin cu vn nhn cch.

S l sai lm nu ch hnh dung vn l quan h x hi mi s t ng to ra con ngi mi. S hnh thnh v pht trin ca n, l qu trnh phc tp m vic lm ch n i hi phi hiu bit bng cch no quan h x hi quy nh hnh vi ca con ngi, c phn nh trong tm l con ngi, do tc ng ca nhng quy lut no m trn c s hnh thnh cc thuc tnh n nh ca nhn cch ca con ngi tp th, con ngi yu nc v quc t cng sn; vic hnh thnh tm th x hi, nh hng gi tr v h thng ng c nh th no. Chnh nhng vn cn c tm l hc nghin cu. Nhng p n c c s khoa hc v chng hin nhin s c ch cho vic tip tc hon chnh mi lnh vc lin quan n con ngi.

Ton b phm vi cc vn tm l hc ni trn c lin quan n cc nhim v nng cao nng sut lao ng, ch to k thut thun tin cho con ngi ve phng din tm l, hon thin qun l, cc lnh vc dch v, bo v sc khe, dy hc v gio dc mc ny hay mc khc cng u lin quan n nhim v hnh thnh con ngi mi. iu l d hiu v con ngi mi c hnh thnh ngay trong lng cuc sng x hi.

Tm l hc cng vi cc khoa hc khc c trch nhim lm r tnh quy lut v c ch hnh thnh nhn cch trong x hi x hi ch ngha cng nh son tho cc phng php c th m bo vic gio dc (theo ngha rng) tng con ngi X Vit nh mt thnh vin tham gia tch cc vo cng cuc xy dng ch ngha x hi v ch ngha cng sn.

Chc nng t tng ca tm l hc

Vn con ngi, trc ht l bn cht tm l v cc c ch hnh vi ca n khng ch l vn nn tng ca khoa hc hin i, khng ch gy s ch n thun v phng din l thuyt. cng l chin trng ca cuc u tranh t tng. T vic gii quyt vn ny hay vn khc (hay t cch tip cn chung gii quyt n) rt ra nhng kt lun mang tnh t tng v chnh tr nht nh. Chng hn, t thuyt Phrt v con ngi l gii ton b cc hnh thc hnh vi ca n theo lp trng ca ch ngha tnh dc v khng nh tnh i khng ngay t u ca con ngi vi x hi c th rt ra nhng kt lun nht nh v mt t tng. Nhng kt lun mang tnh t tng nh th cng c rt ra t l thuyt hnh vi xa nha s khc bit v cht ca con ngi vi ng vt v cao tnh thch nghi trong hnh vi ca n.

Trong iu kin u tranh t tng, s pht trin sau ny ca tm l hc Mcxt v s phn tch mang tnh ph phn nhng l thuyt c to ra phng Ty c ngha quan trng c bit.

phn trn cp n vai tr ca tm l hc trong vic gii quyt nhim v hnh thnh con ngi mi. y, trng tm ch dc dnh cho vic hiu bit cc quy lut tm l v s pht trin nhn cch gii quyt nhim v ny. By gi chng ti mun nhn mnh ngha ca l thuyt tm l hc (trc ht l ng gp ca n vo vic nghin cu vn con ngi) i vi vic gio dc con ngi ca ch ngha x hi. Trong vic hnh thnh th gii quan, vai tr quan trng thuc v cc quan im v t nhin v bn cht con ngi, trong c quan im v tm l ca n.

iu quan trng l cn phi phn nh kha cnh khc: kha cnh chnh tr v t tng c nh hng quan trng n nhm cc vn khoa hc tm l, cch tip cn i vi cc vn phng php lun v l lun cng nh cc khuynh hng nghin cu. Khi nghin cu phm vi rng ln cc nhim v nghin cu khoa hc v thc tin, tm l hc ng thi thc hin chc nng t tng ca n. Trong cc lnh vc nghin cu nhn cch, cc cng ng v nhm ngi khc nhau cng nh cc dng thc x hi khc nhau ( kha cnh do i tng ca tm l quy nh), chc nng t tng c th hin rt r nt. iu trc ht lin quan n nhm cc chuyn ngnh tm l c lin quan n cc khoa hc x hi: tm l hc x hi, tm l hc dn tc, tm l hc s phm, tm l hc php l, tm l hc ngh thut

Nhng vn v cc yu t quy nh tm trng x hi, v cc quy lut pht trin nhn cch, v s hnh thnh tnh cm dn tc v tnh cch dn tc, v s gn gi gia cc dn tc v gio dc quc t v sn, v vai tr ca cc chun mc x hi, trong iu chnh hnh vi v hng lot nhng vn khc u c quan h trc tip n cng tc t tng. mc no chng u mang tnh cht t tng v tnh cht tm l.

iu quan trng cn nhn mnh l cng tc t tng, ging nh mi hnh thi thc x hi, u ng vai tr mang tnh cht hnh thnh trong s pht trin tm l c nhn v hn na trong s pht trin ca tm l x hi. Bng cch no m vai tr c th hin mt cch c th? Nhng nguyn tc v mc ch ca cng tc t tng c hin thn trong tm l c th v cng ng ngi nh th no? y c c ch no c th hin? Vic nng cao thc c nhn n trnh thc x hi din ra nh th no? Nhng vn i hi cc cng trnh nghin cu chuyn su, c bit l nghin cu tm l hc.

Nhng hin tng tm l x hi tiu cc, chng hn nh hong lon tm thn ca qun chng, ch ngha cc oan cng i hi phi c nghin cu chuyn su. S nghin cu khoa hc nh vy c ngha to ln cho vic hon thin cng tc t tng, cho cng tc tuyn truyn, c ng v phn tuyn truyn.

Hiu qu ca bt c phng tin v phng php tc ng t tng no n con ngi ph thuc ng k vo vic cc quy lut ca cc qu trnh tm l v trng thi tm l, cc c im tm l ca nhng nhm ngi khc nhau c tnh ton n mc no.

trn ch nu ngn gn mt vi khuynh hng mang tnh khoa hc thc tin ca tm l hc v nu khi qut nhm cc vn l lun c lin quan. C th b sung thm nhng khuynh hng c lin quan n lnh vc bo v php lut, quc phng, pht trin vn ha

Tuy nhin, nhng g nu l hnh dung mc rng ln ca ton cnh cc lnh vc ng dng thc tin ca tm l hc.

iu quan trng cn ch l bc tranh ton cnh bao hm nhng nhim v vi cc quy m khc nhau T vic nghin cu tri gic ca con ngi v cc ch bo ca dng c o n nghin cu cc hin tng tm l m ng. Cc kha cnh tm l c th c lm sng t trong cc vn ton cu hin nay (nh u tranh v ha bnh, bo v mi trng, chinh phc v tr) v trong cc vn ring ca cuc sng hng ngy ca con ngi (gii to cng thng xc cm, khc phc xung t lin nhn cch).

Trong phm vi nh vy khng c g l thiu t nhin c v nhng vn bng cch ny hay cch khc u lin quan n con ngi. Khi bn n con ngi th iu quan tm u tin mang tnh tt yu, l tm l ca h.

Bc tranh chung v cc khuynh hng nghin cu tm l hc c phc ho y cng nh trong cc mc trc mang tinh a dng nhng cha thc s c t chc tt.

Ni chung iu ph hp vi tnh hnh hin thc trong tm l hc hin i.

Tuy nhin d sao cng c th lm sng t mt s vn c bn ca cc khu vc c th cun ht tt c cc vn cn li. Nhng vn v s phn nh tm l v cc c ch ca n, hot ng (m trc ht l ch th ca hot ng), giao tip, nhn cch, mi quan h gia cc sinh hc v ci x hi trong s pht trin tm l ngi.

3. L THUYT, THC NGHIM V THC TIN TRONG TM L HC

Khng cn thit phi chng minh rng vic gii quyt c hiu qu cc nhim v c thc tin x hi ra trc tm l hc ch c th thc hin c trn c s l thuyt c son tho mt cch k lng. Phm vi cc nhim v thc tin cng c m rng th s cn thit l thuyt ngy cng gay gt hn. ng thi, s cn thit phi chuyn t cp kinh nghim sang cp l lun trong vic suy ngh v thc tin tm l hc ngy cng tr nn r nt hn. Nhng l lun c th phc v thc tin, n cn phi tha mn hng lot yu cu quy nh tnh hp l, kh nng ng dng n mt cch c hiu qu. Chng ti khng c nh nu mt danh mc y m ch lit k vi yu cu m thi.

Mt trong nhng yu cu lin quan n mc v hnh thc ca cc khi qut ha m l thuyt ra. Ni chung, trnh khi qut cng cao th kh nng c th vn dng l thuyt cng rng. Tuy nhin, y c th xut hin nguy c lm mt i tnh c th v cht lng ca hng lot hin tng m s khi qut ha c lin quan. S khi qut thng xuyn lin quan n s tru xut khi cc c im ca cc hin tng c nghin cu v trong iu kin trnh khi qut ha cao nhiu khi dn n s che lp tnh a cht lng ca chng. y c th c hai thi cc. Thi cc th nht th hin ch, khi qut ha th hin nh l nhn xt n gin thuc tnh ca mt lp cc hin tng, cn thi cc th hai th hin ch khi qut ha lin quan n mc tru tng ha no m trong lm mt kh nng s dng cc kt qu nghin cu l lun gii quyt cc nhim v v l lun v c bit l cc nhim v thc tin. Ni ngn gn, xut hin vn v mc khi qut ha tng ng vi tnh c th v cht ca cc hin tng c nghin cu khng ch pht hin cc c s chung ca chng m cn cung cp kh nng nghin cu ci c th v ci n nht. Nu mc khi qut b vi phm (iu ny thng thy trong tm l hc) th khi qut ha khng c ni dung, ngho nn, cn l thuyt da trn nhng khi qut ha bt t l khng c ch g cho vic s dng c. Vic chn la cc tiu chun v mc khi qut ha l cng vic rt kh khn. Suy cho cng chng c quy nh bi cc nhim v m thc tin t ra trc l lun.

Vn mc khi qut ha l lun c lin quan n vn v cc nh m da vo l thuyt c to ra. Tnh bn vng, tnh cht ch v tnh hin thc ca n ph thuc ng k vo s lng v tnh bn vng ca nh . V nguyn tc cng s dng t cc nh trong khi xy dng l lun th cng pht biu chng mt cch chnh xc hn v l lun s c s n nh bn vng hn v phng din lgc. S lng cc nh cn thit ph thuc vo mc phc tp ca h thng i tng c phn nh trong l thuyt ( y xut hin vn v tnh y ca cc nh ). Nu cc nh khng c xc nh chnh xc th nghin cu l lun s din ra trong mt vng trn khp kn, cui cng s nhn c kt qu m ngay t u c ni n. Thnh tu thc s ca nhn thc l lun y khng c c.

Vi t cch l cc nh trong tm l hc (cng nh trong cc khoa hc khc), ngi ta s dng cc lun im trit hc c bn v cc kt lun l thuyt thu c c trong chnh tm l hc v cc lnh vc nhn thc khoa hc khc. Nu vi t cch l cc nh m s dng cc lun im trit hc sai lm th trong khi son tho l thuyt chuyn ngnh, tt yu s dn n cc phng n b tc.

Chng hn nh Phcn c pht kin tm l hc to ln nhng li khng th lun gii n mt cch c c s v mt l lun.

Vi t cch l nh c bn, ng chp nhn ch ngha song hnh lm c s cho cu trc l thuyt ca mnh v khng th lm r c bn cht ca mt lin h mang tnh quy lut ca cc tc ng vt l v cm gic m ng pht hin ra.

ng tic l khng phi lc no trong cc cng trnh l lun tm l hc, cc nh cng c nu mt cch chnh xc, iu gp nhiu kh khn cho vic kim tra cc gi thuyt c nu ra cho vic chuyn t gi thuyt sang l lun v s dng chng trong thc t.

c tnh quan trng nht ca l thuyt l gi tr chn on (d bo) ca n. Gi tr ny c xc nh ch l thuyt c kh nng n u trong vic d bo s pht trin ca cc hin tng. Mi ngi u bit rng khng th d bo c nu ch da vo tri thc v cc quy lut. iu quan trng y khng ch l pht biu v quy lut m cn l xc nh iu kin v phm vi tc ng ca n. Cn ch rng trong cc nghin cu l lun ca lnh vc tm l hc, nhiu khi quy lut c nu m khng xc nh iu kin v phm vi tc ng ca n. iu d hiu l trong trng hp ny vic s dng quy lut trong thc t tr nn rt kh khn. (Trong chng sau s xem xt ring v cc quy lut).

Mt i hi quan trng i vi l thuyt l tnh d kim tra ca n. Mt l thuyt c nu l tt nu n c th c kim tra nh thc nghim (v thc tin) hoc bng cch tnh ton v phn tch cc h qu mang tnh lgc rt ra t l thuyt .

Cui cng l thuyt cn phi ph hp vi cc s kin. Vic b qua cc i hi ra i vi l thuyt, to ra cc l thuyt v nh hnh trong tm l hc s gy ra hu qu l nhim v ca tm l hc s do cc nh ti t, khng chuyn nghip gii quyt.

S ph bin ca li lm vic ti t, nng cn trong tm l hc hin nay l mt trong nhng him ho nghim trng. Nh A. I. Hcxen nu, nhng k ti t l nhng ngi hi ht n mc h cm thy mi th d dng mt cch ng s, h bit cch gii quyt mi vn . Khi nghe h ni, bn cm thy rng trong khoa hc s khng cn g na lm. H c l lun ca mnh, tin vo , trch dn t nh mt s chng minh mang tnh kt lun. H lm tn hi nghim trng l lun. Nhng k ti t nhng ngi i du lch trong cc lnh vc khoa hc v cng ging nh tt c nhng ngi i du lch bit v cc nc m h qua, c nhng nhn xt chung v mi ci thy Mi k ti t quan tm n mi th, c nhng iu khng th bit c, tc l quan tm n ch ngha thn b, n t hc, Ngoi ra cn c th b sung thm vo cc lnh vc cn tm l, ngoi cm

Khi ni v li lm vic ti t, chng ta khng m ch nhng ngi n vi tm l hc t nhng lnh vc khoa hc khc v t thc tin xut pht t chnh lgc hot ng ca h. y ni v nhng ngi lnh trch nhim gii quyt cc vn tm l m khng c s o to cn thit v chuyn mn. Tic rng trong s nhng ngi c bng cp tm l hc cn c nhng k ti t khi bit mt s chn l c bn, ngay tc th em ra gii quyt mi nhim v thc tin m khng nhn thy kh khn trong vic tm hiu bn cht ca chng.

Mt him ho khng km l ch ngha thc dng, n thng c gng gii quyt cc nhim v thc t theo nguyn tc on mch: p dng trc tip cc kt qu nghin cu khoa hc, chng hn thu c t thc nghim trong phng th nghim (d c kim tra cn thn), m khng c s phn tch su sc cc c s v cc yu t quy nh ca chng trong thc tin. Trong khi , vic p dng trc tip khng phi lc no cng thc hin c. Cc tham vng gii quyt cc nhim v thc tin nu chng ch da vo cc s liu thc nghim n l m thiu s suy ngh v l lun c th s dn n nhng kt qu i lp trc tip vi mc ch m chng c d kin em ra s dng. Nhng thm ch nu trong vic gii quyt cc nhim v thc tin c p dng mt l thuyt c sn no th cng khng th s dng n ging nh mt khun mu vn nng, m vic p dng n vo hin thc dng nh ngay lp tc c cu tr li cho vn cn phi lm g. Ch c cc l thuyt khng c ni dung mi l cc khun mu so mn nh vy. C mt s lng rt ln cc nhn t khc nhau nh hng n hot ng sng hin thc (v hnh vi) ca con ngi; cc mi lin h nhn qu (nhn chung l cc yu t quy nh) trong phm vi cc hin tng c lin quan n tm l hc cng phc tp v c ng n ni vic xm nhp vo cc quy lut l vic lm khng d dng. iu i hi cng sc nghin cu to ln: s phn tch k lng cc nhn t ca cuc sng hin thc, s suy ngh su sc v l lun v s kim tra k lng bng thc nghim cc gi thuyt c a ra trong qu trnh phn tch v t duy.

t lu trong tm l hc, thc nghim c coi l phng php nghin cu quan trng nht. c hnh thnh lc u trong tm vt l hc v tm sinh l hc ch yu nh hng vo cc khoa hc t nhin, thc nghim dn dn xm nhp vo tt c cc lnh vc khc ca n, bao hm c nhng lnh vc c quan h vi cc khoa hc x hi: vo tm l hc x hi, tm l hc s phm, tm l hc php l. Tt nhin, y din ra s chuyn ha nht nh ca thc nghim (v mt t chc v cc yu cu t ra i vi n). Trong cc chuyn ngnh tm l khc nhau s dng cc kiu thc nghim khc nhau. i khi ngi ta khng nh rng, ni chung tm l hc l khoa hc thc nghim.

Trong tm l hc cc phng php thc nghim trong phng th nghim c pht trin c bit mnh m. iu l d hiu nu ch rng thc nghim trong phng th nghim c s bo m cc kh nng ln nht cho vic qun l cc iu kin v cc nhn t ca tnh hung quy nh tnh cht cng vic ca nghim th, ghi chp v o lng cc hnh ng ca h v x l s liu v mt ton hc. Trong cc giai on pht trin tm l, u tin ngi ta thng c gng t chc thc nghim trong phng th nghim sao cho c th tch c v iu chnh cc nhn t quy nh t nhin v ghi li mt hin tng duy nht do nhn t gy ra. Cng vic c hng vo vic thu c qu trnh tm l di dng thun khit v nghin cu n mt cch k lng. Tuy nhin, iu khng bao gi c lm n ni n chn. Hu nh trong tng vn m cc phng php thc nghim trong phng th nghim nghin cu, chng ta u thy nhng kt qu mu thun, i lp vi nhau trong cc sch bo khoa hc. Tt nhin vic tch lu mt khi lng ln cc s liu v x l chng v mt thng k cng cho php lm r mt s mi lin h mang tnh cht n nh. Tuy nhin, khng phi lc no chng cng cho php nh gi mt cch r rng v cc yu t quy nh.

Thm ch trong thc nghim tng i n gin, chng hn nh o thi gian phn ng, nhng kt qu ging nhau thu c khi kho st cc nghim th khc nhau c th l kt qu tc ng ca cc nhn t khc nhau: trng thi ca nghim th ti thi im cho, mc c luyn tp, thi i vi nhim v i khi c s chnh lch t ngt kt qu so vi gi tr trung bnh no . Chnh s phn tn kt qu i vi nh tm l hc li c ngha thng tin ln hn so vi gi tr trung bnh. Trong iu kin b qua s phn tn v s nut chng n bng cc gi tr trung bnh mang tnh hnh thc s ngay tc th chn vi cc quy lut c thc v cc kt lun c th khng ch khng c ch li cho vic p dng vo thc tin m cn dn n nhng sai lm nghim trng.

Nhng kh khn to ln ny sinh trong bt k thc nghim tm l trong phng th nghim c lin quan n vn l trong cc kt qu ca n tt yu th hin nh hng ca cc nhn t thng c gi l nhn t ch quan. Chng khng cho php tin hnh thc nghim tm l hc theo trnh t cht ch ca thc nghim khoa hc t nhin. Chnh iu ny cn phi c nh tm l hc quan tm trc tin. Nh cc phng php khch quan, vic xm nhp vo th gii ch quan ca con ngi, lm r cc quy lut khch quan ca s pht trin ca n l mt nhim v c bn ca nghin cu tm l hc.

Nhng kh khn c mc khng km phn gay gt lin quan n vic: trong cc nghin cu thc nghim do con ngi tin hnh, nh hng ca nghim vin n nghim th v chnh trnh t thc nghim l cc nhn t rt ng k. Khng phi lc no cc nhn t ny cng c tnh n, nhng chng lun lun tn ti v nhiu khi quyt nh kt qu thc nghim. Thc nghim tm l hc thng th hin nh mt s tng tc, l s giao tip c tnh t chc ca hai ngi: gia nghim th v nghim vin.

Tham vng ca nghim vin l chuyn ton b phng din th tc cho my tnh v cc my mc t ng, khng loi tr c hon ton nh hng ca nghim vin trong mi trng hp. Trong tnh hung thc nghim mang tnh cht t ng ha, nghim th c th dn dt cuc i thoi (tr chi) vi nghim vin (v ni chung vi nhng ai to ra k thut thc nghim v son tho chng trnh thc nghim).

Tt nhin, mc nh hng ca nghim vin n nghim th th hin mt cch khc nhau trong cc dng thc nghim khc nhau. Chng khc nhau trong quan h vi cc qu trnh tm l khc nhau, cc trng thi, thuc tnh c nghin cu trong thc nghim. Vn v nh hng ca nghim vin v cu trc ca thc nghim n cc hin tng tm l c nghin cu th hin r nt trong nhng trng hp lin quan n vn nh ng c, nng lc, trng thi.

Hiu nhng kh khn , cc nh nghin cu thng tm cch gim thiu nhn t ch quan. Nhng cn c cch khc l s dng n mt cch c thc, c mc ch trong qu trnh nghin cu cc hin tng tm l. Con ng ny c thc hin trong ci gi l thc nghim hnh thnh. Qua , vic nhn thc cc yu t quy nh cc hin tng tm l r hn so vi thc nghim ch ghi li n gin cc trng thi dng nh din ra khng l thuc vo thc nghim.

Tm l hc thc nghim ngay cng i n kt lun r rng hn v s cn thit ca vic p dng nht qun cch tip cn h thng. Tt nhin, y cn phi lm nhiu vic. Nhng con ng c th ca cch tip cn ny trong cc nghin cu thc nghim khng phi lc no cng c xem xt mt cch r rng. Nhng d sao lgc pht trin ca tm l hc thc nghim s a n i theo xu hng ny. Nhng s v phng php thc nghim ang c son tho khng ch to iu kin nghin cu cc hin tng tm l theo cc ch bo tch ri nhau, m cn phn tch chng trong mi quan h qua li, trong mt h thng.

Vic s dng k thut hin i khng ch cho php x l cc s liu thc nghim m cn thay i cc tc ng n nghim th ty theo s pht trin ca qu trnh tm l c nghin cu. Nhiu khi cc phng php thc nghim trong phng th nghim c a vo nghin cu, c p dng trong cc iu kin hot ng thc tin cua con ngi.

Nh tt c nhng iu , tm l hc c lm phong ph thm bng cc t liu mi c gi tr. Nhiu iu n tch lu c xem xt, nh gi li di gc mi.

Tt nhin, trong thc nghim tm l hc trong phng th nghim thu c nhng kt qu ng qu. Nhng s l sai lm nu ngh rng n l phng tin ng tin cy vn nng v duy nht nhn thc ci tm l. Khng phi mi vn tm l hc u c nghin cu trong iu kin phng th nghim. Nhiu vn trong s i hi phi s dng nhng phng php v phng tin khc.

Hin tng cng phc tp th kh nng ca thc nghim trong phng th nghim cng hn ch. Nhiu khi chng ch ng vai tr tr gip, i khi hon ton khng cn thit.

Tm l hc hin i c nhiu loi phng php nghin cu. Tht ng tic, nhiu phng php cha c c s trin khai rng ri m n xng ng c nh th. iu cn ch c bit l thc nghim t nhin m tng ca n thuc v A.Ph. Lazurxki. Phng php ny c hng lot u im ca thc nghim trong phng th nghim nhng ng thi cng cho php tin hnh vic nghin cu trong cc iu kin sng t nhin m khng vi phm din bin t nhin ca n. Trong khi , thc nghim t nhin c s dng trong tm l hc cho n nay l cha c th ngh rng trong iu kin c s son tho cc nguyn tc, s v cng ngh ca phng php ny mt cch c c s l lun n c th bo m kh nng nhn c cc s liu c tin cy v chnh xc khng km g so vi cc s liu thng thu c khi tin hnh thc nghim trong phng th nghim. Cc phng php v bin php phn tch sn phm hot ng v hng lot cc phng php khc trong tm l hin cha c nghin cu y .

Mt trong nhng nhim v quan trng nht ca tm l hc trong giai on pht trin hin nay l vic xem xt tt c cc phng php khc nhau ca n nh l mt h thng thng nht, lm r kh nng gii quyt v hn ch ca tng phng php cng nh iu kin v kh nng chuyn ha ln nhau tu theo lgc tin hnh nghin cu. Ni cch khc, ny sinh s cn thit phi son tho l thuyt nghin cu tm l hc, c bit l l thuyt thc nghim tm l hc. y iu quan trng cn nhn mnh l nhiu trng hp trong tm l hc cng nh trong cc khoa hc khc, mt phng php no xut hin vi t cch phng php nghin cu khoa hc, sau c th tr thnh phng php hot ng thc tin.

iu d hiu l y, n c s chuyn ha nht nh v nhiu khi rt ng k, cn c nghin cu chi tit v nh gi mt cch c ph phn. ng thi, khi p dng cc phng php nghin cu khoa hc no trong thc tin, vic hon thin, chnh l v lm chnh xc n l iu kin quan trng bc nht.

Gi tr ca tng phng php nghin cu, suy cho cng c quy nh bi vic n cho php thu c kt qu, s kin khoa hc ng tin cy n u.

S kin l khng kh ca nh khoa hc Pavlov tng ni nh vy. C l khng c ai cn phi tranh lun v tnh ng n ca kin trn y. Bt c khoa hc chuyn ngnh no cng khng th sng c nu thiu s tch lu s kin, tuy rng khng phi bt k s kin no c lin quan n lnh vc cho cng cn thit i vi n. Khoa hc ch s dng cc s kin cho php n xm nhp vo bn cht ca cc hin tng c nghin cu.

Vn thi i vi s kin trong tm l hc l khng n gin. Chng ta c th o mt cch chnh xc v ng tin cy thi gian phn ng ca con ngi i vi cc tn hiu, lm r v m t chnh xc s l thuc ca n vo cng hoc nhng c tnh no ca cc tn hiu trong khi tin hnh thc nghim trong phng th nghim. Cng nh vy, khi t chc thc nghim t nhin bng cch no c th t c s thay i no trong hnh vi ca mi ngi, ghi li mt cch cn thn v m t mt cch chnh xc nhng thay i . Trong c hai trng hp u c c s ni n cc s kin khoa hc. Nhng tm l hc quan tm n chng khng phi mang tnh t thn. Nhim v ca n l khi phn tch cc s kin khch quan quan st c S thay i thi gian phn ng hay hnh vi ca con ngi ni chung cn phi lm r nhng lc y bn trong dn n nhng thay i , lm r ng thi cc qu trnh tm l trong qu trnh thay i thi gian phn ng hay c im ca s thay i lnh vc ng c ca con ngi c phn nh trong hnh vi trn vn ca h.

Khi gii quyt nhim v ny, nh tm l hc thng gp vn l trong cc s kin ging nhau th hin cc hin tng tm l khc nhau, cn cc s kin khc nhau, thm ch i lp nhau li chng minh tc ng ca cng mt quy lut.

Trong khi , i khi ngi ta coi tm l hc thc nghim ch nh mt lnh vc tch lu v m t cc s kin c quan st mt cch khch quan. Thc vy, tch lu hng ni s kin, nhng iu t lm cho khoa hc chuyn ng theo con ng nhn thc cc quy lut iu chnh cc qu trnh tm l. Hn na, i khi cn gp nhng nhn xt tiu cc mang tnh cht thc chng trong quan h vi cc n lc vt ln trn cc s kin n thun (Hcxen) v suy ngm v chng di gc l lun. Hin nhin, c vic tch lu v h thng ha cc s kin u cn thit i vi s pht trin ca khoa hc tm l, nhng n khng b gii hn iu .

Cc s kin trn tri t thn chng cha to ra tri thc khoa hc m ch l vt liu xy dng n. Mt s kin no thu c v c kim tra bng thc nghim tm c gi tr khoa hc thc s ca mnh ch trong ng cnh ca s pht trin l thuyt tm l hc.

trn cp, trong tm l hc thng gp cc kt qu nghin cu khc nhau, thm ch mu thun nhau. iu kh c th gii thch ch bng s khc bit v quan im ca cc nh nghin cu v cc phng php c h s dng.

Vn l ch chnh cc biu hin tm l rt a dng v c ng, c iu chnh bi cc yu t quy nh phc tp: Nhim v ca l thuyt tm l hc th hin ch xem xt cc biu hin tm l trong tnh a dng ca chng, lm sng t bn cht ca chng, pht hin cc quy lut pht trin cc chc nng, cc qu trnh, trng thi, thuc tnh tm l v trn c s chng t rng hin tng no (hnh vi, s kin, kt qu) cng nh mt hin tng thot nhn mu thun vi n, xut hin trong nhng iu kin c th cho u tt yu nh nhau do tc ng ca cc quy lut khch quan.

Cc quan im v s l lun no c gng a ra cc gii php tng hp v n ngha thng thng khng tn ti c lu trong tm l hc. Ngay sau khi cc s v quan im c to ra lp tc pht hin thy rng c nhiu s kin khng nm trong cc s v quan im l thuyt .

Tm l hc cn n l thuyt no c th gii thch c ngun gc ca cc mu thun hin thc, nhng c s ca cc bin i v cht lng trong s pht trin tm l ngi, tnh cht h thng ca cc hin tng tm l v cc yu t quy nh chng, xem xt hin tng tm l trong ng thi phc tp ca n.

S hiu bit tnh hn ch v tnh phin din ca cc s v h thng l thuyt ang c ph bin rng ri s dn mt s nh tm l hc phng Ty n vic khng nh rng li thot duy nht t hon cnh sn c l ch ngha trit chung. Theo quan im trit chung iu c ngha l vt ln trn s hn ch ca cc s l thuyt. c nhiu lin kt thuyt hnh vi, thuyt