NGUYỄN - TRÃI - freephung.free.frfreephung.free.fr/cactacphamchuain/NGUYENTRAI.pdf · đại tư-tưởng truyền-thống Việt-Nam, ... tôi hiền cùng sự-nghiệp thịnh-vượng

NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC

NGUYỄN - TRÃI

Văn-Học-Sử

[ Ghi-chú : Toàn bộ chữ Nho in trong sách

là thủ bút của tác-giả ghi trong di cảo ]

*

Phụ-Trách Ấn-Loát : Nguyễn-Kim-Ánh _ PARIS

Copyright © Nguyễn-Kim-Ánh


MỤC - LỤC

A./ Tiểu-Sử NGUYỄN-TRÃI ..................................1

B./ NGUYỄN-TRÃI

Qua Sự-Trạng Của Dương-Bá-Cung...................17

1_ Thế-Giới-Quan Nhân Nghĩa ..................103

2_ Nguyễn-Trãi Hợp Sáng...........................127

3_ Chính-Trị Nhân Nghĩa...........................131

4_Triết-Lý Chính-Trị Quốc-Gia Xã-Hội.......175

C./ NGUYỄN-TRÃI

Với Phật-Giáo...................................................231

1_ Tâm-Lý Văn-Nghệ..................................281

2_ Văn-Chương Khai-Quốc.........................323

3_ Văn-Hoá Chính-Trị Từ Hưng-Đạo Đến

Nguyễn-Trãi Và Lê-Lợi..........................405

4_ Bài Học Văn-hóa Chính-Trị Nhân Nghĩa

Của Vua Lê-Thái-Tổ Và Nguyễn-Trãi.....437

D./ KẾT - LUẬN....................................................447


1

NGUYỄN - TRÃI

( 1380 - 1442 )

Trong hàng danh-nhân lịch-sử Việt-

Nam, Nguyễn-Trãi là tiêu-biểu bậc nhất cho

kẻ-sĩ, lý-tưởng của phần-tử trí-thức, là thế-lực

thứ ba thiết-yếu cho sự an-bình của cái xã-hội

Làng Nước, nửa Phân-quyền Dân-chủ, nửa

Tập-quyền Quân-chủ, kẻ-sĩ mà Nguyễn-Công-

Trứ đã ca-tụng sứ-mệnh lịch-sử quốc-gia :

" Tước hữu ngũ sĩ cư kỳ liệt,

Dân hữu tứ sĩ vi chi tiên.

Có giang-san thì sĩ đã có tên?

Từ Chu Hán vốn sĩ này là quý ".

NGUYỄN-TRÃI

2

Kẻ-sĩ Nguyễn-Trãi đã xuất-hiện vào giai-

đoạn hết sức gian-nan của lịch-sử dân-tộc, giai-

đoạn suy-nhược của nhà Trần, cách-mệnh thất-

bại của nhà Hồ, kháng-chiến tuyệt-vọng chống

quân Minh của nhà Hậu-Trần, bị nội-thuộc

dưới chế-độ quận-huyện của nhà Minh cho đến

khi khôi-phục lại đất nước, tổ-chức lại quốc-gia

độc-lập, để rồi bị tru-di tam-tộc không kịp

" công thành thân thoái ", đủ thấy cuộc đời kẻ-

sĩ Nguyễn-Trãi giầu bài học kinh-nghiệm lịch-

sử biết bao và phản-chiếu tâm-hồn dân-tộc sâu

rộng là nhường nào. Nguyễn-Trãi cho ta biết

cái học kinh-luân của kẻ-sĩ, con người toàn-

diện hợp-nhất Tri-Hành. Nguyễn-Trãi cho ta

biết thái-độ của kẻ-sĩ trong thời loạn và trong

thời bình, đối với nhân-dân và đối với nhà

nước .

Nguyễn-Trãi cho chúng ta bài-học về

Nhân Nghĩa, chiến-tranh vì nhân-dân, hòa-bình

vì nhân-dân, dân là nước và nước là dân.

Nguyễn-Trãi cho chúng ta bài-học về Hiếu và

Trung, lời của Nguyễn-Phi-Khanh bảo con,

NGUYÊN-ĐĂNG-THỤC

3

Nguyễn-Trãi và Nguyễn-Phi-Hùng, trên đường

tù-binh bắt giải về Tầu : " Thôi các con theo

cha khóc-lóc mà làm chi ? Các con hãy về tìm

cách trả thù nhà nợ nước, ấy là chí hiếu ! " .

Nhưng quan-trọng hơn hết là Nguyễn-

Trãi đại-diện cho sự chuyển-tiếp giữa hai thời-

đại tư-tưởng truyền-thống Việt-Nam, từ truyền-

thống Tam-giáo Nho-Thích-Đạo thời Lý, Trần

sang truyền-thống Nho-giáo chính-thống, từ

mô-thức xã-hội khai-phóng sang xã-hội bế-

quan. Sự chuyển-tiếp ấy đánh dấu bằng cái án

khốc-liệt mà cả dòng họ bị tru-di oan-uổng, cái

án tru-di tam-tộc đặc-trưng của chế-độ Quân-

chủ chuyên-chế khi Nho-giáo thống-trị độc-

tôn, mặc dầu những chuyện " Rắn báo oán "

với chiếu " Tuyết hận " của Lê-Thánh-Tông

về sau cũng không làm sao rửa sạch nỗi oán-

hận của người đời đối với chế-độ chuyên-chế,

mà thương xót thay cho số-phận bậc đại công-

thần vì dân vì nước, của một kẻ-sĩ Việt-Nam

vĩ-nhân gương-mẫu muôn đời .

NGUYỄN-TRÃI

4

Hai mươi năm sau, Vua Lê-Thánh-Tông

nối chí Nguyễn-Trãi để thực-hiện chủ-nghĩa

chính-trị Nhân Nghĩa của ông đã xướng xuất,

có bài thơ Tuyết-hận. Nhà Vua viết : " Ta ngồi

tĩnh tọa suy-tư ở Pháp-cung, nghĩ lại ngày nay

Vua sáng, tôi hiền cùng sự-nghiệp thịnh-vượng

hiện-thời, chợt cảm-hứng nên bài thơ thất-

ngôn :

( )

" Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo "

( Tấm lòng của Ức-Trai sáng tỏ như sao Khuê )

Và nhà Vua đã thân chú-giải rằng :

" Thừa-Chỉ Quán-Phục-Hầu

Nguyễn-Trãi hiệu Ức-Trai, Tiên-sinh

khoa-bảng triều nhà Hồ, khi đầu Vua

Thánh-tổ mở nước có đến Lôi-Giang qui-

phục, bên trong thì giúp mưu-lược trong

Bộ Tham-Mưu, bên ngoài thì giao-dịch

bằng văn thơ dụ hàng với các thành giặc,

đặc-biệt được tin dùng vào thư từ vẻ vang

cho nước ".


5

Đấy là ca-tụng tán-dương hết sức ! Nhà

Vua lại có Chế truy-tặng Thái-sư Tuệ-Quốc-

Công, trong lời Chế có câu :

" Phong hổ long vân chi hội, do ức tiền

duyên

Công danh sự nghiệp chi truyền, vĩnh

thùy lai thế " .

( Rồng mây gặp hội, còn nhớ duyên xưa

Công danh sự-nghiệp đời đời truyền-tụng )

Khảo xét Nguyễn-Trãi phò Vua Lê-Thái-

Tổ khởi-nghĩa Lam-Sơn khôi-phục giang-sơn,

đất nước, giải-phóng dân-tộc khỏi thế-lực đô-

hộ nhà Minh, bình-định thiên-hạ, ngoài thì

giao-thiệp bút-chiến với quốc-gia hùng-mạnh,

trong thì kế-hoạch mưu-lược, công-nghiệp

hiển-hách, thực là một vị hào-kiệt từ xưa đến

nay. Có thể nói không có Nguyễn-Trãi vi Thần,

Lê-Lợi vi Quân thì không có được triều nhà Lê,

điều ấy không phải nói ngoa vậy. Sự-nghiệp

NGUYỄN-TRÃI

6

của Nguyễn-Trãi không những quán cổ kim,

mà văn-chương của Nguyễn-Trãi cũng lại sâu

rộng về khí-lực, đủ chứng-minh " Văn tức là

người " ( Le style c'est l'homme ) như Trần-

Bích-San thời Tự-Đức sau này đã bộc-lộ :

" Văn phi sơn thủy vô kỳ khí

Nhân bất phong sương vị lão tài "

( Văn không non nước không hồn khí

Người chẳng dãi dầu chửa thực tài )

Câu ấy thật thích-ứng vào Nguyễn-Trãi,

với văn-chương " Bình Ngô Đại Cáo " " Quân

Trung Từ Mệnh " nói lên cái ý-thức dân-tộc,

cái tư-tưởng đồng-nhất với Dân với Nước, cái

tinh-thần Nhân Nghĩa lấy làm cứu-cánh,

quyền-mưu là phương-tiện :

" Nhân Nghĩa chi cử yếu tại yên dân

Điếu phạt chi sư mạc tiên khử bạo "

( Việc Nhân Nghĩa cốt làm dân yên

Cất quân đánh dẹp trước lo trừ bạo.)

_ ( Bình Ngô đại cáo )


7

Và thư gửi cho Phương-Chính, nói :

" Phàm mưu-đồ việc lớn phải lấy

Nhân Nghĩa làm gốc, thành-tựu việc lớn

phải lấy Nhân Nghĩa làm đầu. Chữ

Nhân Nghĩa đầy đủ thì công việc mới

xong xuôi " .

_ ( Quân-Trung Từ-mệnh )

" Việc quyền-mưu dùng để trừ gian

Nhân Nghĩa mới duy trì nước ổn ".

_ ( Thơ mừng về Lam-Sơn )

Và nhân-dân được đề-cao, là sức mạnh

của thời chiến cũng như thời bình :

" Phúc chu thủy tín dân do thủy "

( Đắm thuyền mới biết dân như nước )

_ ( Quan Hải )

Hay là :

" Dân không theo hẳn về ai, chỉ theo

về người nhân-đức. Dân như nước, chở

được thuyền mà cũng đánh đắm được

thuyền "

_ ( Hậu Tự Huấn )

NGUYỄN-TRÃI

8

Và lời Gia-Huấn như tràn ngập một tình

thương Nhân Nghĩa vô bờ bến, bất phân giai-

cấp :

Ở cho có đức có nhân ,

Mới mong đời trị được ăn lộc trời .

Thương người tất tả ngược xuôi ,

Thương người lỡ bước thương người bơ vơ ,

Thương người ôm dắt trẻ thơ ,

Thương người tuổi tác già nua bần hàn ,

Thương người quan quả cô-đơn ,

Thương người lỡ bước lầm than kêu đường .

Thấy ai đói rách thì thương ,

Rách thời cho mặc, đói thời cho ăn .

Thương người như thể thương thân ,

Người ta phải bước khó khăn đến nhà .

Đồng tiền bát gạo mang ra ,

Rằng đây cần kiệm gọi là làm duyên .

May ta ở chốn bình yên ,

Còn người tàn phế, chẳng nên cầm lòng .

Tiếng rằng ngày đói tháng đông .

Thương người bớt miệng bớt lòng mà cho ,

Miếng khi đói, gói khi no .


9

Của tuy tơ tóc nghĩa so nghìn trùng ,

Của là muôn sự của chung .

Sống không thác lại tay không có gì ,

Ở sao cho có nhân nghì .

_ ( Gia Huấn Ca )

Đấy là con người sĩ Nguyễn-Trãi từ giọng

văn chiến-tranh Nhân Nghĩa đi sang giọng văn

giáo-huấn Nhân Nghĩa, trước sau vẫn chất-

phác thành-thật mà cảm-động chinh-phục lòng

người nhờ có cảm-hứng sâu rộng, khí-lực

hùng-hồn, tình-cảm thâm-trầm nên văn-chương

sáng tỏ vậy .

Con người Nguyễn-Trãi phong-phú, giầu

kinh-nghiệm sinh-tồn, từng-trải bao nhiêu

cảnh-ngộ biến-đổi thời-thế mà tâm-hồn vẫn

trong sáng, một lòng nhiệt-thành tìm thực-hiện

đạo-lý trong đời, cái đạo-lý Nho-Thiền của kẻ-

sĩ chân-chính Bất-Nhị-Pháp. Đạo là Đời, Đời

có Đạo, Đạo tại sự-vật, Sự-vật có Đạo. Đời ấy

là Dân, là Nước, là Thiên-nhiên, Sông Núi mà

hình-ảnh luôn luôn được ông ấp-ủ hàm-dưỡng

NGUYỄN-TRÃI

10

trong lòng cho nên phát-biểu ra lời thơ văn,

hoặc Hán hoặc Nôm, hoặc vần hoặc xuôi, thảy

đều một khí sinh-động phản-chiếu tâm-hồn

" Đạo-tâm duy tinh, duy nhất " .

( Thông thường, người nào có ấp-ủ

tài đức trong mình khi biểu-hiện ra hành-

động là sự-nghiệp, khi phát-biểu ra lời nói

là văn-chương. Bởi vì trời giáng người ấy

xuống thành người hữu-dụng thì ắt trời

ban cho y đầy đủ. Xét thời cổ xưa như Y-

Doãn với đức thuần nhất. Thái-Công

" Lã-Vọng " với sách binh-pháp lại chẳng

phải là văn-chương đấy ư ?

( Nước Việt ta trải qua thời Đinh,

Lý, Trần, Lê mỗi triều-đại có được Vua

làm hưng-thịnh, nhưng tìm lấy được một

vị hoàn-toàn tài đức như Ức-Trai thì thật

là ít có .

( Công có cái học tự trong gia-đình

mà tinh thâm sâu rộng, ngay thẳng qui mô

thì lại do nơi tự mình đạt tới. Vốn không

để tâm vào văn-chương mà khi phát ra lời

nói thì sáng lạn hùng mạnh cổ kính như

thời Ngu, Hạ.


11

( Bình sinh ngâm vịnh càng đến

bước cùng càng thêm kiên-cố, càng già

càng khỏe. Các bậc tiền-bối đều khen,

không từng quên đạo Hiếu với nhà, Trung

với nước, có thể thấy rõ trong văn thơ còn

lại. Ôi, khi ẩn-náu thì hàm-dưỡng, khi

xuất-hiện thì ích-dụng. Khi ẩn như không

thấy, khi hành-động thì thành-công lớn.

Như thế nào phải cóp nhặt phỏng theo vết

cũ để thi-thố, cầu may mà thành-công

được đâu. Trong vũ-trụ còn gì lớn hơn là

văn-chương, mà chẳng phải của riêng

môn-phái nào. Nhưng cái loại văn-

chương kinh-bang tế-thế của Ông, thì thật

là hiếm vậy ....

( Than ôi ! Công-nghiệp của Ức-

Trai còn mãi trường-tồn với sông Lô, núi

Tản, không đợi vào văn-chương mới lưu-

truyền lại đời sau .

( Văn-chương của Ức-Trai đạt tới

nguồn đạo-lý, không đợi vào sự tán-tụng

mới được hiển-dương vậy.....)

_ ( Tựa của Ngô-Thế-Vinh )

NGUYỄN-TRÃI

12

" Đại phàm hoài đức bão tài giả,

kiến ư hành vi sự nghiệp, phát ư ngôn văn

chương. Cái thiên giáng dụng ư thị nhân,

tất toàn dĩ dữ chi dã. Quân chư cổ như Y

Doãn chi nhất đức Thái Công chi binh

thư hữu phi sở vi văn chương dã da ?

" Ngã Việt Đinh, Lý, Trần, Lê nhất

đại hưng vượng chi quân, tất hữu nhất

đại hưng vượng chi tả, cầu kỳ toàn như

Ức-Trai tiên sinh mạc nhiên hỷ .....

" Tiên sinh chi học xuất ư gia đình,

nhi tinh thâm không khoát chính đại

cường phương nãi kỳ độc đắc. Cố vô tâm

ư văn chương nhi phát chi ngôn tất hoa

anh hùng bất kiếu kỳ trước tác, trực mô

phỏng Ngu Hạ. Kỳ bình sinh ngâm vịnh

cùng nhi kiên, lão nhi tráng, tiền bối

xưng, bất vong quân thân giả, nhất nhất ư

tập trung kiến chi. Phù, kỳ hối hữu sở

dưỡng, hiền hữu sở dụng, tàng yên túc dĩ

tương ứng, hành yên túc dĩ đại đắc, thử

khởi phiêu thiết trần tích nhi thí kỳ hoặc

thành giả tai ? Ô hô, vũ trụ mạc đại hồ


13

văn chương, phi độc nhất gia chi ngôn

dã. Nhiên kinh thế chi văn mỗi bất đa

đắc .

" Ô hô ! Tiên sinh công tồn hồ Lô,

Tản bất đắc văn nhi hậu truyền. Văn đắc

hồ tính học, bất đắc tán nhi hậu tiến " .

_ ( Ngô Thế Vinh tự )

NGUYỄN-TRÃI

14

Đấy là sự-nghiệp, là văn-chương của con

người sĩ Nguyễn-Trãi mà đời sau ca-tụng.

Nhưng Ông hành-động vì dân, vì nước, vì non

sông vũ-trụ, hình như với đạo tâm không màng

đến chức tước, danh tiếng ở đời, nên tâm-hồn

lúc nào cũng thản-nhiên như có hai con người :

con người khán-giả với con người diễn-giả, mà

Nguyễn-Công-Trứ sau này cũng đã trực-giác :

" Ai hay hát mà ai hay nghe hát "

" Chiếc thuyền lơ lửng bên sông,

Biết đem tâm sự ngỏ cùng ai hay ?

Chắc chi thiên hạ đời nay,

Mà đem non nước làm rầy chiêm bao.

Đã buồn vì trận mưa rào,

Lại đau vì nỗi ào ào gió đông.

Mây trôi nước chảy xuôi giòng,

Chiếc thuyền lơ lửng bên sông một mình"

_ ( Tự Thán )

Đấy là Văn với Người của kẻ-sĩ Nguyễn-

Trãi, cô-đơn cho đến lúc chết, một mình tranh-


15

đấu vì Dân, vì Nước, vì Núi Sông với mục-đích

Nhân Nghĩa, hành-động với đạo-tâm chí công

vô tư của Thánh-nhân cùng với Trời Đất sinh-

thành hóa-dục :

" Thế thượng hoàng lương nhất mộng du

Giác lai vạn sự tổng thành hư

Như kim chỉ ái sơn trung trụ

Kết ốc hoa biên độc phụ thư "

Tạm dịch :

( Cuộc đời như thể mộng hoàng lương,

Tỉnh giấc hư không sự sự xuông.

Nước biếc non xanh tình luyến ái,

Lều hoa sách Tổ mở kho tàng .)

Cái lý-tưởng kẻ-sĩ thường ấp-ủ là trả sạch

nợ Nam nhi đối với nhân-quần xã-hội để hoàn-

thành con người vũ-trụ-hóa trong cuộc sống

thiên-nhiên như kẻ-sĩ sau này đã từng hát ;

NGUYỄN-TRÃI

16

" Nợ tang bồng trang trắng vỗ tay reo

Thảnh thơi thơ túi rượu bầu ".

_ ( Nguyễn-Công-Trứ )

Nhưng kẻ-sĩ Nguyễn-Trãi còn nặng nợ

với nhân-dân, với Dân-tộc, mặc dầu đã thành-

công khai-phóng ra nhà Lê, cho nên tuy đã lui

về ở ẩn ở Côn-Sơn mà còn phải chịu cái chết

oan-uổng, chết đi ở thể-xác như hạt thóc để cho

bông lúa đạo-lý nẩy-nở sống lại ở thời Lê-

Thánh-Tông vậy .

*****

*


17

NGUYỄN-TRÃI QUA SỰ-TRẠNG

CỦA DƯƠNG-BÁ-CUNG BIÊN-TẬP

Mùa thu tháng tám năm Kiến-Tân thứ III

( 1400 ) Hồ-Quý-Ly mở khoa thi Thái-Học-

Sinh, đề-tài thi ấy là " Linh Kim Tạng " . Lấy

đỗ 20 người, trong đó có Nguyễn-Trãi, Vũ-

Mộng-Nguyên.

Căn-cứ theo " Đăng-khoa " chú-thích

rằng : Ông người làng Nhị-Khê, huyện

Thượng-Phúc, 21 tuổi đỗ. Nay tính ngược lên

thì Ông sinh vào thời nhà Trần-Phế-Đế, năm

Xương-Phù thứ IV (1380). Thượng-Phúc,

Thanh-Uy, xưa thuộc Quốc-Uy.

Theo Quần-hiền phủ-tập-biên rằng :

( Tiên-Tổ của Trãi ở huyện Thượng-Sơn

tức nay là Nhãn, xã Chi-Ngại, có âm-trạch ở

NGUYỄN-TRÃI

18

Nhụy-Khê. Cha là Ứng-Long, hiệu là Phi-

Khanh, đỗ Tiến-sĩ thứ 2, làm quan triều nhà

Hồ, lấy vợ là con gái Quan Tư-đồ Trần-

Nguyên-Đán. Sinh ra Trãi, Bảo, Phi-Hùng,

Hoan, bốn người. Năm 73, gặp loạn quân Minh

xâm-lược, bắt giữ cha con ba người đem về

Văn-Sơn-Điếm ( Bắc-Ninh ), về sau mất ở đấy,

con thứ Phi-Hùng đem chôn ở Bái-Vọng-Sơn

nơi quê-hương .

( Cha khuyên con nói : _" Ta già rồi, để

em mày đi theo, bình sinh ta rất thích núi sông

Bái-Vọng-Sơn. Đem hài-cốt của cha về chôn ở

đấy là đủ. Ta xem thiên-văn thì sau đây 20

năm, phiá Tây ắt có chân-chúa nổi lên. Con nên

quyết-chí về đấy, rửa sạch cái nhục của nước,

trả cái thù cho cha, chính đấy là đạo hiếu lớn,

phải chăng lấy sự bo bo dưới gối là đạo hiếu

hay sao ? "

( Nguyễn-Trãi bèn từ-giã trở về cầu mộng

ở đền Dạ-Trạch, có người nói ở đền Chấn-Vũ-

Quan. Ông mộng thấy Thần-linh bảo rằng :

_" Trong núi Lam có Lê-Lợi là Thiên-Tử ".


19

Ông bèn tìm đến Lỗi-Giang, gặp Lê-Lợi để

theo thờ. Đời tương-truyền rằng Tiên-sinh tinh-

thông thuật-số, biết trước rằng nước ta có

vượng-khí ở tại Thanh-Hóa, nhân thế mới tìm

đến, khi đến Lam-Sơn, cùng với Thái-Tổ gặp

nhau, Tiên-sinh tình-nguyện xin làm người ở,

Thái-Tổ bèn thu dùng. Ở đấy được một năm,

hàng ngày làm việc cày ruộng, ngủ ở nhà

ngoài, không có thấy được gì. Một bữa kia gặp

ngày giỗ của thân-sinh Thái-Tổ, thấy Thái-Tổ

ngồi ở ghế thái thịt ăn Tiên-sinh khinh là man

mọi, bèn từ-giã ra đi. Đi đến bến đò Dương-Xá

dừng nghỉ, thấy ba bốn người Minh ở căn nhà

riêng nhòm hỏi người này là người nào ?

Trong đám có một người bảo Tiên-sinh là bậc

trí-sĩ đi tìm Vua, đã thấy được Vua mình lại

hoài-nghi chưa quyết-định nên bỏ đi. Tiên-sinh

nghe nói thế, không lấy làm vừa lòng, lại đi

nữa đến bến đò Gián-Khâu. Bên kia vách nhà

trọ của Tiên-sinh có người Minh, đêm đến ra

xem Thiên-tượng, thường gọi gấp bạn đồng-

hành mà chỉ chỏ nói : _" Tượng của tướng tinh

An-Nam đã xuất-hiện rõ ràng, chúng ta nên

NGUYỄN-TRÃI

20

sớm bỏ đi nơi khác, không thể ở lâu tại đây !"

Đồng bạn hỏi lại rằng : _" Tượng ấy hình-dáng

ý-tứ thế nào ?" Người kia đáp : _" Người này

có tướng hổ, giết nhiều người, và lại ăn uống

thô-lỗ ". Tiên-sinh lại quay về chỗ cũ là Lam-

Sơn, mới bắt đầu xét tỉ-mỉ cử-chỉ động-tĩnh,

thấy Thái-Tổ gặp mỗi phiên chợ thường mua

dầu và rượu đem về. Trước đấy thì rượu nhiều

hơn dầu, kỳ này thì dầu nhiều hơn rượu. Tiên-

sinh mới hiểu ra. Một đêm tìm Thái-Tổ ở chỗ

ngủ không thấy, Tiên-sinh bèn lần vào trong

rừng, lên chỗ cao để nhìn ra đàng xa, thấy có

tia sáng trong khe núi, đoán rằng Thái-Tổ ở tại

đấy. Tiên-sinh bèn leo thang nhòm, thấy Thái-

Tổ cùng Lê-Thụ đang tính số Thái-ất, bảo nhau

đến năm Hợi có thể được. Tiên-sinh bèn nói to

lên rằng : _" Chúa Thượng tính sai rồi !" Thái-

Tổ giật mình đứng lên muốn chém, Tiên-sinh

liền tâu : _ " Tôi đây trông cậy Chúa-Công chỉ

vì điều ấy ! Sao lại bỏ mất đi !" Thái-Tổ ném

kiếm xuống nói :_ " Kẻ làm công cũng có hiểu-

biết sao ?" Đáp : _" Tôi đây trước đã được

giảng rõ !" Thái-Tổ mở cửa phên cho vào ngồi,

bảo tính xem. Tiên-sinh bày con toán nói :


21

_" Năm Dậu chính là vận số vậy ". Từ đấy hễ

có việc bàn tính gì ắt cùng bàn-tính với Tiên-

sinh. Trước đấy Thái-Tổ cùng Lê-Thụ mưu nổi

quân đánh nhưng chưa dám quyết. Đến khi gặp

được Tiên-sinh mới quyết-định .)

( Theo Thông-Sử, Lê-Thái-Tổ buổi đầu

làm chức Phụ-Đạo ở Khả-Lam, đến khi Nhuận-

Hồ cướp ngôi nhà Trần, Vua ở làng đọc kinh-

sử, nghiên-cứu binh-pháp, giữ mình đợi thời.

Đến khi quân Minh phương Bắc bắt giữ họ

Trần, điệu về Kim-Lăng, chia nước ta làm

quận, huyện của Tầu, Vua nuôi cái chí muốn

khôi-phục. Vua nhún mình, vô-tư cầu người

Hiền, bỏ của nuôi quân-sĩ. Lê-Văn-An, Lê-

Văn-Linh, Bùi-Quốc-Hưng, Nguyễn-Trãi, Lưu-

Nhân-Phú, Trịnh-Vô, Vũ-Uy, Lê-Liễu, Lê-Xa-

Lôi v.v... đều là hào-kiệt một thời, đều đến

qui-phục. Vua cúi mình lấy lễ tiếp-đãi, ngầm

tính kế khởi-nghĩa. Bấy giờ có Đỗ-Phú, người

làng Hào-Lương, nối dõi quan nhà Minh đem

quần-chúng bức hiếp, Vua phải chạy về Cần-

Thủy ( Lạc-Thủy ). Tháng giêng năm Mậu-

NGUYỄN-TRÃI

22

Tuất ( 1418 ) Vua dựng nghĩa ở Lam-Sơn,

xưng là Bình-Định-Vương, sai Lê-Khang, Lê-

Luân, Lê-Sao, Lê-Lễ, Lê-Hiệu, Lê-Nhữ-Tì, Lê-

Lộng, Lê-Cố, Trịnh-Lỗ, Trịnh-Hối, Lê-Thỏ,

Lê-Lý, Lê-Xa-Lôi, Lê-Khắc-Phục, Lê-Định,

Lê-Lương, Lê-Vấn, Lê-Cuống, Lê-Niêm, Lê-

Độ, Lê-Khiêm, Lê-Trinh, Lưu-Đàm, Lê-Lâm,

Lê-Nghiệm, Lê-Văn-Giáo, Trần-Vi, Trần-Khai,

Lê-Cảnh-Thọ, Phạm-Lũng, Phạm-Quỳ, Lê-Sát,

Trương-Lôi, Trịnh-Khả, Bùi-Quốc-Hưng, Lê-

Nỗ, Lê-Liễu, Lê-Nhữ-Lãm, Lê-Khả-Lương,

Vũ-Úy, Trịnh-Vô, Lưu-Hoạn, Trần-Hốt, Đỗ-

Bí, Nguyễn-Trãi, Lê-Văn-Linh, Lê-Thận, Lê-

Văn-An v.v.... làm tướng Văn, Tướng Võ phân

phối chỉ-huy dũng-sĩ xung-phong cùng quân

Minh đánh nhau .

( Bấy giờ, Tướng còn thưa, quân ít mà

quân Minh có hơn 45.000 người, ngựa, voi có

trăm con. Vua đánh không lại, chạy vào Mang-

Một, nay là Mang-Chính, nhân đến Trịnh-Cao

giáp giới Ai-Lao, người thưa dân ít, đường lối

không có để đi lại được. Đóng ở núi Linh-Sơn,


23

Mang-Cốc hơn mười ngày, ăn lương khô và

mật-ong, quân và ngựa cùng quẫn. Vua hỏi

các tướng sĩ ai là người có thể làm được như

Kỷ-Tín thủa xưa ? Lê-Lai khẳng-khái vâng

mệnh, tự-nguyện đổi áo bào của Vua, đem

quân ra ngoài vòng vây hô to lên là Vua Lê núi

Lam. Tướng Minh mừng rỡ họp quân bắt được

Lê-Lai, bấy giờ đã kiệt sức, đem về Đông-

Quan, Lê-Lai bị giết, quân Minh mới rút đi, mà

quân của Vua mới được thư-thả. Vua nhận

được tiếp-viện của Ai-Lao, quân thế lại phấn-

khởi, bèn trở về đóng ở Lam-Sơn .

( Năm Đinh-Tỵ ( 1427 ) mùa xuân, tháng

giêng, Bình-Định-Vương phong cho Nguyễn-

Trãi, Hàn-Lâm Thừa-Chỉ Học-Sĩ làm Lại-Bộ

Thượng-Thư hàng Đại-phu triều-đình, Nhập-

nội Hành-khiển, kiêm Khu-mật-viện. Bấy giờ

Vua tiến quân lên phiá Bắc sông Lam-giang,

sai tướng phân đóng Đông-Đô vây hãm gấp,

làm lầu cao ngang với Tháp Báo-Thiên tại bến

Bồ-đề để nhòm vào trong thành Thăng-Long

xem xét động-tĩnh, Vua ở trên tầng trên, Trãi ở

NGUYỄN-TRÃI

24

tầng dưới lĩnh chỉ-thị, thảo thư trát qua lại với

giặc. Lại sai kẻ đầu hàng từng chỉ-huy, theo

Nguyễn-Trãi chiếu-dụ thành Tam-Giang, người

giữ thành là tướng Lưu-Thanh đem quân xin

hàng. Đến khi Liễu-Thăng bị bại, Vương-

Thông trong thành quẫn-bách, đưa thư xin hòa.

Phần nhiều các tướng xin Vua tiêu diệt. Chỉ có

quan Hành-khiển Nguyễn-Trãi, ngồi trong

trướng thấy trong thơ gắn sáp của Vương-

Thông nói rằng : _ " Không lấy miếng đất một

góc làm nhọc quân muôn dặm, khiến dụng binh

như số nguyên chinh, được sáu bảy đại-tướng

như bọn Tướng-Phụ là có thể tính được. Giả

thử lấy được rồi, không có thể giữ được ". Cho

nên Nguyễn-Trãi xét biết thực hư, chuyển vào

việc giảng hòa. Vua theo lời đề-nghị của Ông,

sai các tướng giải-vây. Vương-Thông không

chờ có mệnh của Vua Minh mà đem quân về,

lấy thư từ qua lại dặn dò thân-thiết đều do

Nguyễn-Trãi theo lời chỉ-dẫn mà soạn ra vậy.

Bấy giờ Vua bắt được con Hồ-Ông là Trần-

Cao, sai Trãi soạn thư xin phong, sai người

dâng biểu lên Vua Minh xin lập Trần-Cao làm


25

nối-nghiệp nhà Trần. Mộc-Thanh, là Đại-tướng

Minh, liền cho chạy ngựa về tâu. Vua Minh

nhận được biểu, hiếu-dụ cho quần-thần của

mình rằng : _" Người luận không đạt ý-nghĩa

của sự chấm-dứt chiến-tranh, tất nhiên cho là

theo đấy thì không uy-lực. Nếu được dân yên

thì Trẫm có đoái gì đến lời người ta nói ! "

Bèn sai sứ phong cho Cao làm An-Nam Quốc-

Vương, Sắc bãi quân Nam chinh .)

Xem thấy ở sách tiểu-lục rằng :

" Không đánh mà lấy được thành

Đông-Quan ( Thăng-Long ) lấy chính-

sách của Nguyễn-Trãi, kết-cục hòa-hiếu".

Sử-ký viết :

" Sự dụng binh của Vua có thể lấy

mềm chống cứng, lấy yếu chống khỏe,

phần lớn được thắng trận, như các thành

Đông-Đô, Tây-Đô, Thuận-Hóa, Nghệ-An

đều sai Văn thần Nguyễn-Trãi làm thư

hiếu-dụ cả, không đánh mà giặc hàng

phục " .

NGUYỄN-TRÃI

26

Thuận-Thiên, năm đầu ( 1428 ) Bình-

Định-Vương lên ngôi Hoàng-Đế, sai Nguyễn-

Trãi làm " Bình Ngô Đại Cáo " .

Theo Thông-Sử của Lê-Quý-Đôn viết :

" Năm Mậu-Tuất ( 1418 ) Vua bị

quân Minh đánh gấp, đóng quân ở Trịnh-

Cao, hỏi trong hàng các tướng sĩ có ai

bằng lòng đổi lấy áo bào để thay. Không

ai dám đáp-ứng. Lê-Lai người làng Đức-

Giang, hăng-hái xin thay. Vua ngẩng lên

trời thề rằng : _ Ngày sau được thiên-hạ,

Trẫm và con cháu không quên công này,

nếu sai xin quét cung-điện thành núi

rừng, bảo ấn thành đồng, thần kiếm thành

dao của lính ”. Lê-Lai bèn phi ngựa ra

trận để cho giặc bắt, chịu cực hình. Bấy

giờ quân giặc mới tạm lui. Đến năm

Thuận-Thiên thứ I (1428) Vua tuyên-

dương Lê-Lai là Công-thần bậc nhất, sai

Nguyễn-Trãi ghi lời thề để vào hộp

vàng " .


27

( Mùa thu, tháng 8, Vua định công phong

thưởng, lấy công-lao cao thấp để định đẳng

cấp, phong cho Thừa-chỉ Nguyễn-Trãi làm

Quán-Phục-Hầu, ban cho Quốc-tính .

( Năm thứ II Kỷ-Dậu ( 1429 ) Chiếu cho

các người trong ngoài hàng Văn-Vũ tinh-thông

kinh-sử, họp lại để thi. Sai cho các Phủ, Lộ

quân nhân, ẩn-dật núi rừng thông kinh-sử, giỏi

văn-nghệ đến tỉnh-đường vào trường thi ngõ

hầu tuyển-dụng. Đề-Điệu là Thương-Thư Lê-

Văn-Linh, Giám-Thị là Ngự-Sử kiêm Thừa-Chỉ

Nguyễn-Trãi. Bấy giờ Vua ngự ra trại Bồ-Đề

để khảo-thi khoa Hoành-từ, đầu đề dùng

" Chân Nho Chính trực " làm thơ .

( Khảo-thi các nhà Sư Phật và Đạo-sĩ

bằng khoa Minh Kinh .

( Năm thứ VI Quý-Sửu ( 1433 ) Thái-Tổ

mất, táng ở Lam-Sơn, Vĩnh-Lăng, Nguyễn-Trãi

làm bia ký Thần-đạo .

NGUYỄN-TRÃI

28

( Năm Thiệu-Bình thứ I, Lê-Thái-Tông

( 1434 ), Giáp-Dần, tháng 5, sai sứ sang Minh

cầu phong, quan Hành-Khiển Nguyễn-Trãi làm

xong bài tấu, quan Nội-Mật-Viện là Thúc-Huệ

muốn đổi một số chữ, Nguyễn-Trãi nổi giận.

Huệ đem việc nói với Lê-Sát, Sát trách Trãi.

Trãi tạ lỗi :

" Thúc-Huệ lấy sự bóp nặn tài mọn,

ngồi vào chỗ trọng-yếu của nước, mỗi khi

có việc tâu bầy đều chỉ muốn làm hại dân,

lợi về nhà quan để cầu lấy vừa lòng người

trên, cho nên làm hỏng mầm hạt công

việc mà bỏ người xứng-đáng, chẳng phải

có ý chê sửa quân tướng ".

( Tấu cáo Thái Miếu, rước thần-chủ Thái-

Tổ, sai văn vũ bàn về việc để tang. Nguyễn-

Trãi xin mặc trắng 27 ngày, rồi sau mới bỏ đi.

( Năm thứ hai Ất-Mão ( 1435 ), phạm tội,

chém đầu có đến 7 người. Lê-Sát thấy hơi

nhiều, lòng áy-náy. Vua hỏi quan Thừa-Chỉ

Nguyễn-Trãi. Ông tâu rằng : _" Pháp-lệnh


29

không bằng nhân-đức, nghĩa ấy cũng sáng rồi.

Nay một sớm giết 7 người, e rằng không phải

hành-động có đức thịnh vậy. Kinh-Thư nói :

“ An nhi chi ”, Bách-Truyện ( Đại-Học ) nói :

“ Biết thôi thì sau mới yên định ”. Bầy tôi xin

nhắc lại cái ý-nghĩa của sự thôi, đừng, để Bệ-

Hạ nghe. Kià thôi, đừng ấy gọi là yên nơi đậu

như trong cung-điện Bệ-Hạ được nơi yên vậy.

Có lúc Bệ-Hạ đi ra nơi khác không có thể được

luôn luôn yên-ổn, trở về trong cung rồi sau

mới được yên nơi đậu. Người Vua đối với đức

Nhân Nghĩa cũng thế, lấy mà giữ trong lòng để

yên chỗ đậu. Có lúc giận-dữ ra oai, sau cùng

không thể lâu. Nguyện xin Bệ-Hạ để tâm đến

lời của bầy tôi " .

( Bấy giờ Ngân, Sát cùng bọn nói :

_" Ông có đức Nhân Nghĩa có thể hóa ác làm

thiện, phiền xin giao cho Ông. Mới bảo

Nguyễn-Trãi và Thiên-Tước mỗi người giữ lấy

tù-nhân ."

NGUYỄN-TRÃI

30

( Nguyễn-Trãi nói : _" Chúng là bọn

ngoan cố giảo-hoạt, pháp-luật triều-đình còn

không trừng-trị được, huống chi bọn Trãi tôi,

đức mỏng, làm sao mà hóa được ? " Lâu rồi

mới quyết chém 2 tên còn để lại bàn sau .

( Vua hàng ngày cùng với lân cận quen

vui chơi, quan Đại-thần muốn khuyên học-tập,

mới đề-nghị lấy bọn Ông Nguyễn-Trãi, Trình-

Thuấn-Du, trong văn-thần sáu người, vào giảng

kinh sách hầu Vua .

( Mùa xuân, năm Đinh-Tỵ thứ III ( 1437).

Vua sai Nguyễn-Trãi cùng Lương-Đăng soạn

nhạc-khí loan-linh, giảng tập múa nhạc.

Nguyễn-Trãi tiến dâng bản-đồ Thạch-Khánh,

nhân dịp tâu rằng : _" Thời loạn dùng võ, thời

bình chuộng văn, nay chấn-hưng Lễ-Nhạc,

đúng là hợp thời vậy. Tuy nhiên không có gốc

thì đứng không được, không có văn thì

không thi-hành được. Hòa-bình là gốc của

Nhạc, âm-thanh là văn-vẻ của Nhạc. Bầy tôi

phụng chiếu làm ra Nhạc, chính dám xin hết


31

tâm-lực, nhưng vì sức học-thuật nông cạn, e

rằng trong phạm-vi thành luật khó được hòa

hài, xin Bệ-Hạ yêu nuôi trăm họ, khiến cho nơi

làng xóm không còn tiếng ghét, giận, sầu, than,

đấy là không mất gốc của Nhạc vậy. Vua thâu

nhận và khen ! "

( Mùa hạ, Vua muốn xem thư chiếu và

thơ văn của họ Hồ. Nguyễn-Trãi thu nhặt được

vài chục bài thơ Quốc-ngữ dâng lên. Nguyễn-

Trãi tâu rằng : _" Bầy tôi cùng Lương-Đăng

hiệu đính Nhã-Nhạc mà chỗ hiểu-biết của bầy

tôi không giống với họ Lương, vậy xin Vua thu

hồi mệnh, chước cho ! ".

( Buổi đầu thời Lê-Thái-Tổ có sai

Nguyễn-Trãi định lại chế-độ mũ, áo triều-đình,

chưa kịp thi-hành. Đến đây Lương-Đăng dâng

biểu lược bày về lễ-phục triều-đình, cùng nhạc-

khí, đại-khái không giống chỗ Nguyễn-

Trãi đã quy-định, về đề-nghị nhạc-khí lớn, nhỏ,

khinh, trọng phần lớn trái nghịch đề-nghị của

Nguyễn-Trãi. Vì lời tâu khác nhau nên

NGUYỄN-TRÃI

32

Nguyễn-Trãi xin từ-chối việc ấy. Sách

" Nhân Vật Chí " viết là Ông từ-chối không

cùng làm, về dựng nhà ở Chí-Linh Côn-Sơn,

thỉnh-thoảng mới đến thăm triều ( khoảng 57

tuổi ).

( Trước đấy Vua sai Lương-Đăng quy-

định các nghi-lễ đại-triều, đến đấy làm xong

tiến lên, Vua mới sai Nguyễn-Trãi chú-giải các

nghi-lễ mà treo lên ở ngoài cửa Vĩnh-Thiên.

Vua đến yết Thái-miếu, trăm quan mặc triều-

phục, bắt đầu từ đấy thi-hành lễ-nghi mới.

Quan Hành-khiển, Tham-tri Bộ-tịch Nguyễn-

Trãi, Đào-Công-Soan, Nguyễn-Văn-Huyền,

Tham-nghị Nguyễn-Liễu dâng sớ rằng :

_" Sáng-chế ra lễ-nghi, làm ra âm-nhạc ắt phải

chờ có người rồi sau mới làm, như Chu-Công

mà sau không còn lời can gián. Nay sai quan

Giám nhỏ là Lương-Đăng chuyển định ra Lễ

Nhạc, Quốc-gia không lấy làm nhục sao ? Vả

những điều kẻ kia làm ra, khinh Vua, dối dân,

không có chi làm căn-cứ cả v.v.... "


33

( Năm Đại-Bảo thứ III, Nhâm-Tuất

(1442) thi Hội, Vua ngự ra Điện-Hội-Anh xem

và cho đề-thi sách vấn. Hôm sau quan Hàn-

lâm-viện Thừa-chỉ kiêm Quốc-tử-giám là

Nguyễn-Trãi, cùng với Trung-thư Thị-lang

Hoàng-Mộng-Tuấn, Nội Mật-viện, Đồng-tri-

viện-sự Trình-Thuấn-Du, Quốc-tử-giám Bác-sĩ

Nguyễn-Tử-Tấn dâng quyển tiến đọc, tuyên-bố

thứ bậc trên dưới, ban cho Nguyễn-Trực đỗ

Trạng-nguyên, Nguyễn-Như-Đồ Bảng-nhãn,

Lương-Như-Hộc Thám-hoa-lang, Trần-Văn-

Huy tất cả bảy người Tiến-sĩ, bọn Ngô-Sĩ-Liên

hai mươi ba người Phó-bảng .

( Tháng bẩy năm ấy Vua đi tuần miền

Đông đến duyệt Võ tại thành Chí-Linh,

Nguyễn-Trãi nghênh đón Vua về quê của mình

ở Côn-Sơn-Tự, Vua trở về sông Thiên-Đức.

Đến tháng tám trở về đến Gia-Định, Đại-

Lai, vuờn Lệ-Chi, cùng với Thị-Lộ vui suốt

đêm rồi mất .

NGUYỄN-TRÃI

34

( Buổi đầu Vua yêu người thiếp của

Nguyễn-Trãi là Thị-Lộ, có dáng đẹp và có tài

văn-chương cho triệu vào cung, phong làm Lễ-

nghi Học-sĩ, ngày đêm hầu bên Vua. Ai nấy

đều bảo Thị-Lộ giết Vua, triều-đình luận tội

Nguyễn-Trãi tử-hình, ( ngày 16 tháng 8, thọ 63

tuổi, học-trò đem thi-hài về núi Tam-Hiệp

Phượng-Sơn ) cả ba họ bị tru-di cùng với Thị-

Lộ. Nhân cái án này, trong nước đã thêu-dệt

lên nhiều huyền-thoại rất phức-tạp, hình như có

mục-đích che giấu những sự ám-muội và dẹp

sự công-phẫn của dư-luận đối với triều-đình .

( Triều Thánh-Tông, niên hiệu Quang-

Thuận thứ V ( 1464 ), có Sắc ban con Nguyễn-

Trãi, Anh-Vũ ( con bà vợ lẽ đã trốn thoát nạn )

chức Huyện. Theo gia-phả họ Phạm, ( họ mẹ

Anh-Vũ ) viết : " Buổi đầu lập Vua Thái-Tông,

Nguyễn-Trãi lại tham-dự triều-chính. Ông

thường lấy nghĩa " Công thành thân thoái "

( Sự-nghiệp nên rồi thân mình rút lui ) làm ý-

niệm. Vua sai cho lấy Côn-Sơn, cấp làm Quốc-

tự. Năm Ông 60 tuổi, xin nghỉ việc về đấy. Về


35

sau lại gắng theo mệnh Vua ở chức cũ, kiêm

chức Trung-thư Tam-quán-sự. Bấy giờ có Lê-

Sát và Thúc-Huệ làm việc hay ghen ghét . )

Theo Cương-Mục chép :

" Tháng 7 năm Kỷ-Mùi thứ VI. Nhà

Vua đi tuần phiá Đông, vào chơi chùa núi

Côn-Sơn, nơi Nguyễn-Trãi ở. Trước

kia, Nguyên-Đán Tư-đồ đời Trần về hưu

ở núi Côn-Sơn. Núi này có chùa gọi là

Tú-Quốc, phong-cảnh rất đẹp và u-tĩnh.

Trãi là cháu ngoại Nguyên-Đán. Năm 60

tuổi Trãi về nghỉ ở tại Côn-Sơn .

" Tháng 8, nhà Vua về đến Huyện

Gia-Định, mất .

" Nhà Vua ở ngôi 9 năm, thọ 20

tuổi. Trước kia Nguyễn-Thị-Lộ, vợ lẽ

Nguyễn-Trãi, người đẹp và hay chữ.

Nhà Vua nghe tiếng, vời đến, phong làm

Lễ-nghi Học-sĩ, ngày đêm cho hầu ở bên,

nhân đó xàm-xỡ với Thị-Lộ. Đến đây, đi

tuần phiá Đông, xa-giá quay về đến trại

Vải làng Đại-Lại, huyện Gia-Định thì

mắc chứng sốt rét. Thị-Lộ vào hầu suốt

NGUYỄN-TRÃI

36

đêm, nhà Vua mất. Trăm quan giấu kín

lặng-lẽ rước về kinh-đô. Nửa đêm vào

đến trong cung mới phát tang. Người ta

đều nói Thị-Lộ giết Vua, bèn bắt giết Thị-

Lộ ".

_ ( Chb. XVII, 23 )

Trãi phải tội liên-lụy vì người vợ lẽ là

Thị-Lộ. Người ta đều cho là oan .

( Đến đời Vua Thánh-Tông, năm Quang-

Thuận X ( 1468 ) ban Chiếu tẩy oan cho

Nguyễn-Trãi, tìm con cháu để dùng. Bấy giờ

Anh-Vũ trở về ứng mệnh, được cất lên chức

Tri-châu, truy tặng công Nguyễn-Trãi là Tán-

trù-bá, trả lại trăm mẫu ruộng để thờ cúng .

( Vào năm Quang-Thuận thứ VIII (1467)

Vua Lê-Thánh-Tông sai tìm thơ văn còn lại của

Hàn-lâm Thừa-chỉ Học-sĩ Nguyễn-Trãi. Đến

năm Hồng-Thuận thứ IV ( 1512 ) triều Tương-

Dực, truy tặng Tế-Văn-Hầu, bài chế-văn sau

đây :


37

" Thuận-Thiên Thừa-vận, Hoàng-Đế

Chế rằng : Việc Chế trị theo từ ân trước,

mong rộng mưu Tiên-Tổ di-truyền. Lễ

thưởng công nối nghiệp đời Chu, chút để

tỏ an bang triết-lý. Ban ra cáo-phượng.

Để rạng suối vàng ; Nhớ xưa : Bình-Ngô

Khai-quốc Công-thần, Đặc tiến Kim-tự

Vinh-Lộc Đại-phu Tán-trù-Bá, Trụ-quốc

Nguyễn-Trãi. Thể dụng vốn bậc chân

Nho, kinh- luân đã lên tài lớn ; Thái-Tổ

Vua ta khởi-nghĩa Lam-Sơn dựng cơ-đồ

hưng Việt. Nguyễn công khi Lỗi-Thủy

theo quân, mới bày tỏ Bình Ngô sách

lược ; Danh tiếng từng vang ra bốn bể,

mưu-kế càng tỏ sáng hai triều. Dù

mệnh-vận có gặp chẳng may, khó dò

huyền lý, nhưng huân công thì đã rõ rệt,

ghi dấu sử xanh. Trước kia đã được hậu-

phong, ngày nay càng nên đặc thưởng. Vì

vậy mới thay tước Bá, đổi làm phong

Hầu. Ngõ hầu nêu rõ công cao vì nước ;

Để biểu-dương cái thực học giúp đời ;

Hỡi ơi ! Hội Rồng Mây Long Hổ, còn

NGUYỄN-TRÃI

38

tưởng duyên xưa. Truyền về sự-nghiệp

văn-chương vẫn còn muôn thủa .

" Vậy gia phong đời đời Công thần,

đặc tiến Kim-tử Vĩnh-Lộc Đại-phu Tế-

Văn-Hầu " .

" Thuận-Thiên thừa vận Hoàng-Đế

chế viết : Trẫm duy pháp an trung nhi chế

trị, tú hoằng suất tố chi đồ kê chu tái, dĩ

mị công, thức biểu an bang chi, tứ ban

như phất, tăng hoan nhược đường. Bình

Ngô khai quốc Công-thần, tặng tiến kim

tử Vĩnh-lộc Đại-phu, Tán-trù Bá Trụ quốc

Nguyễn-Trãi, thể dụng chân Nho,

kinh-luân thạc hoạch. Ngã Cao-hậu

Lam-Sơn khởi-nghĩa, triệu thành hung

diệt chi cơ. Thời Ninh-nhân Lỗi-thủy tồng

nhung, mậu diện Bình -Ngô chi tích. Văn

vọng đặc cao ư tứ hải, hu mô bị kiến ư

lương triều. Tuy thời vận chi bất tề, nan

khuy huyền lý. Nhiên huân dung chi cửu

trứ, cụ tại đan thư.Tích thời ký di ư hậu

ân, kim nhật nghi gia ư dị số. Thị dụng


39

dịch kỳ Bá tước, sủng dĩ Hầu phong. Vu

dĩ tinh vệ quốc chi anh du, vu dĩ hiếu tế

thời chi thực học. Ô hy, long hổ phong

vân chi hội, do ức tiền duyên, văn chương

sự nghiệp chi truyền, vĩnh thùy hậu thế.

Khả gia phong huy Đại công thần, đặc

tiến Vĩnh-lộc Đại-phu Tế-Văn-Hầu Trụ-

quốc " .

( Đến thời Vua Dụ-Tông Vĩnh-Thịnh VI

( 1710 ) Chúa Trịnh có ban Giáo-lệnh như sau:

" Đại Nguyên-Súy, Tổng-quốc-

Chính, An-đô-Vương ra lệnh cho thuộc

Thượng-Phúc, xã Nhụy-Khê, các cháu

chắt của Công-thần là Đoàn-Tự, Vĩnh-

Thành, Liêm-Lựu, cháu ngoại là Nguyễn-

Giản, Lê-Chính cùng tất cả họ để biết :

_ Tiên-Tổ các người là : Bình-Ngô

Khai-quốc Công-thần, Đặc-tiến Kim-tử

Vĩnh-lộc Đại-phu, Nhập-nội Hành-khiển,

Mô-hạ-tỉnh, Gián-nghị Đại-phu, Hàn-

NGUYỄN-TRÃI

40

lâm-viện Thừa-chỉ Đại-Học-sĩ kiêm

Trung-thư Hàn-lâm Chưởng-lục-bộ

Thượng-thư Quốc-tử Tam-quán-sự, A-trí-

tự, Tứ Kim-ngự đại, Tế-văn-Hầu Trụ-

quốc Nguyễn-Trãi, Tự tính Lê Nguyễn-

Trãi .

_ Trước có nhiều công-lao, có ruộng

miễn thuế tại xã Cổ-Hiền 9 mẫu, 1 sào ở

các xã La-Phù, Phác-Động 30 mẫu, 9 sào,

cộng 40 mẫu. Từng được để đời đời con

cháu giữ làm ruộng thờ. Nay đã xét thực,

nên giao cho bọn con, cháu là Nguyễn-

Đình-Quang ruộng thượng hạng để trông

nom giữ lấy, phân chia cầy-cấy mà cung

vào việc tế-tự, tỏ lòng ghi công về trước.

Hết thảy ai nấy trong dân xã không được

lầm lẫn tranh giành. Trái lệnh ấy sẽ có

Quốc-pháp trừng-trị " .

( Về thời Vua Lê-Hiển-Tông, năm Cảnh-

Hưng 28 (1767), tấn phong Nguyễn-Trãi là

Đại-Vương, sắc phong như sau :


41

" Sắc Bình Ngô Khai-quốc, Thôi-

trung Tán-trị Hợp mưu, Bảo chính, Húy

Đại Công-thần, Đặc-tiến Kim-tử Vĩnh-lộc

Đại-phu, Nhập-thị Hành-khiển, Môn-hạ-

tính Hữu-Gián-nghị Đại-phu, Lại-bộ

Thượng-thư, Chưởng-lục Bộ-sự, Hàn-

lâm-viện Thừa-chỉ, Đại-học-sĩ kiêm

Trung-thư-tịch, kiêm Hàn-lâm-viện-sự,

Tri-kinh-diên Tam-quán-sự, Á Trí-tự, tứ

Kim-đại, Tế-Văn-Hầu, phong tặng Thái-

bảo Khê Quận-công gia-phong .

" Ưng nghĩa, kiến mưu, tế gian, định

nạn, tuyên du, dịch đức, khuông thời, bật

tịch, tán thánh, dực vận, hiển công, dương

liệt .

" Đại-Vương.

" Huân lao cái thế,

" Công liệt lừng trời ;

" Giúp đỡ tỏ bầy đức sáng,

" Vì nước phơi bất tử lòng son

" Vĩnh cửu ngẫm phù nghiệp lớn,

" Giúp Vua tiết trắng còn nguyên .

" Thờ tự nơi đây nhớ mãi

" Vẻ vang nay lại gia phong

NGUYỄN-TRÃI

42

" Nối Vua tiền phong Vương vị .

" Tuyên linh Diên khánh Đại-Vương nay

Sắc " .

( Cho đến triều Nguyễn, thời Gia-Long,

Minh-Mệnh, Tự-Đức, vẫn tiếp-tục có Sắc

phong Nguyễn-Trãi, như Sắc phong thần thời

Tự-Đức :

" Tuyên linh Diên khánh chi thần,

hộ quốc ti dân, nẫm trứ linh ứng, tứ-kim

phỉ ưng cảnh mệnh, miên niệm thần hưu.

Khả gia phong tặng tuấn mại cương

trung trung đẳng thần. Nhưng chuẩn

Thượng-Phúc huyện, Cổ-Hiền tổng,

Nhụy-Khê xã, hạ thôn dữ thần hậu duệ y

cựu phụng sự, Thần kỳ tương hựu, bảo

ngã lê dân. Khâm tại ! " )

Xem như thế đủ chứng-tỏ nhân-cách

Nguyễn-Trãi về tư-tưởng văn-chương cũng

như sự-nghiệp kinh-bang tế-thế, không chút lu

mờ, vẫn được quốc-dân về sau tưởng nhớ tôn

thờ làm tinh hoa của dân-tộc .


43

Các Lời Bình - Luận ._

Vua Thánh-Tông làm thơ " Quỳnh Uyển

Ca " có viết :

" Ức-Trai tâm thượng quang Khuê-tảo!"

(Tấm lòng của Nguyễn-Trãi trong sáng như

sao Khuê !)

Và có chú-thích thêm rằng :

" Quan Thừa-chỉ quán Phục-hầu

Nguyễn-Trãi hiệu là Ức-Trai đỗ đạt

vào thời Nhuận-Hồ. Buổi đầu Thánh-Tổ

ta mới khai sáng sự-nghiệp, Ông theo vào

ở Lỗi-Giang. Bên trong Ông giúp công

việc bàn mưu lập kế trong ban tham-mưu,

bên ngoài thì lo viết văn thư để dụ hàng

các thành giặc, đem văn-chương làm vẻ-

vang cho nước, rất được tin trọng dụng " .

( Triều Lê-Hy-Tông, năm Chính-Hòa có

sứ nhà Thanh sang phong, tên là Chu-Sán,

trong bài Giao ngâm có câu : " Y quan nhân vật

trọng Nam cương " ( Nhân vật làm quan trong

NGUYỄN-TRÃI

44

triều-đình kính-trọng cõi Nam ) và tác-giả tự

chú-thích rằng :

( Lý-Học tức Triết-học Siêu-hình có

Trạng-Trình, Vũ-Tuệ ; Kinh-tế Chính-trị

thì có Mạc-Đĩnh-Chi, Nguyễn-Trung-

Ngạn, Nguyễn-Trãi, Lương-Thế-Vinh,

nổi tiếng văn-học khá đông ) .

" Lý-học tắc Trình-Tuyền, Vũ-Tuệ ;

Kinh-tế tắc Mạc-Đĩnh-Chi, Nguyễn-

Trung-Ngạn, Nguyễn-Trãi, Lương-Thế-

Vinh xưng văn học giả phả da ".

( Họ Nguyễn Hậu-Trai viết :

" Cái học của Nguyễn-Trãi chuyên

về đường chính-trị, là bậc cao hiền thực-

hành văn-chương triều Lê vậy. Xét như

Ông lấy Nhân Nghĩa làm nơi yên đậu, lấy

hòa-bình làm gốc của âm-nhạc, Vua Lê-

Thái-Tông khen nhận, đều được thi-hành.

Chế-độ và văn-chương sáng-lạn có chế

ghi. Vào khoảng niên-hiệu Thiệu-Bình

Đại-Bảo ( 1434 - 1442 ) trong nước

đương cường-thịnh, các nước ngoài xa nể


45

sợ, mộ đức, thẩy đều thành tâm đến cống

để ngắm cảnh thái-bình. Nguyễn-Trãi có

thể gọi là người không phụ trách-vọng

của đương thời vậy ".

( Đỗ-Nghi viết :

" Đức nghiệp và văn-chương của

Tế-Văn-Hầu ngoài Chu-Văn-Trinh ( An )

ra, có thể so-sánh với Trần-Hưng-Đạo-

Vương và Chiêu-Minh-Vương. Hầu, còn

nhà Trần, đỗ Tiến-sĩ. Đến khi quân Minh

chiếm nước ta, Hầu chỉ có một ý-niệm

phục-quốc. Tuy người Minh có lấy chức-

tước quan cao để chiêu-dụ mà Hầu không

màng. Mái Tây nằm nghỉ, bảo cho rằng :

Bồ-Đề nước thấm-nhuần thiên-hạ thái-

bình, lại ở Lạng-Giang, nằm mộng cũng

hỏi Trưng-Vương bảo cho biết thanh-sơn

bích-thủy xuất-hiện chân-nhân. Nhân đấy

mới biết trong bụi trần có vì Thiên-Tử.

Đợi đến khi đem sách-lược Bình Ngô

dâng cho họ Lê, mà lời đồng giao " Lợi

Vương Trãi Tướng ". Bấy giờ Ông đã có

hoài-vọng phụ-bật. Minh-quân Lương-tể

NGUYỄN-TRÃI

46

gặp nhau hội ý, cả nước cùng nhau. Thái-

Tổ rèn kiếm ý-thiên, họp người cùng đức,

mà những Sắc, Dụ, Chế, Cáo của Ông

làm phấn-khởi ý-chí người trong nước,

những bài biểu, thư đi lại đã khuất-phục

được lòng quân Minh, rút cục dẹp được

chiến-tranh Nam Bắc. Tổ-quốc giang-sơn

lại y như cũ. Nhà Lê mà được thiên-hạ,

đều do cái sức của Hầu. Đến khi phụng-

sự Vua Thái-Tông, mưu hay kế lạ ra

ngoài tưởng-tượng của người đời. Sách

" An-Nam Địa-Chí " của Hầu làm ra thì

ranh-giới của nước mới rõ ràng. Xem bài

Giao-tự Đại-lễ-ký thì đạo hiếu thờ Trời

mới sáng tỏ. Mở mang tâm-trí cho Vua

thì có lời nhân-nghĩa, dâng bản-đồ

" Khánh-đá ". Để cho nhân-dân sinh sống

đầy đủ thì có sách dạy dẫn những phép

kho chứa thóc " tống thương ". " Nếu

Trời kia không sinh bọn Lê-Sát đồng thời

thì Hầu được cùng với Lý-Tử-Tấn,

Nguyễn-Thiên-Hựu, Nguyễn-Hữu-Tích,

Phan-Thiên-Tước, các bậc quân-tử Nho

ấy cùng đem đạo-học chỉ giúp nhà Vua,


47

thì cảnh-tượng thịnh-trị thời Đường-Ngu

có thể lại thấy được ở thời bấy giờ vậy.

Tiếc thay Trời còn chưa muốn cho

thiên-hạ thái-bình, cho nên Hầu chỉ làm

đến chức Đông-đạo Hành-khiển, không

thi triển được hết tài-năng, đấy chẳng

phải là điều không may cho Hầu, mà còn

là điều bất-hạnh cho cả nhân-dân triều Lê

nữa " .

( Họ Đỗ nói :

" Từ niên-hiệu Thiệu-Bình thứ I

( 1434 ) về sau, Lê-Sát cầm quyền chính-

trị trong nước, đem người cùng cánh với

mình vây đặt đầy triều-đình, mở đường

cho lòng tài lợi, tinh-thần pháp-chế. Bấy

giờ Nguyễn-Trãi được mời đến yết-

kiến Vua. Nào cái học " Nhân Nghĩa an-

chỉ " nghĩa là ( lấy Nhân Nghĩa làm mục-

đích ổn-định ) lấy sách Lễ-Nhạc để giáo-

hóa, hết thảy đều lấy ra hướng đạo nhà

Vua, mà cái tâm mơ-tưởng Nghiêu-Thuấn

của Thái-Tông mới chợt nẩy sinh. Sự bàn

bạc phép thi-hành sử kiện rộng-rãi, sách

NGUYỄN-TRÃI

48

dạy khen vẻ đẹp, mệnh Vua định về Nhạc

trong khoảng niên-hiệu Thiệu-Bình, đều

dùng cho việc bình-trị lớn, nếu Trãi mà

được ở vào địa-vị Tướng-quốc thì gặp

cảnh đại-hạn không tụng kinh, sấm sét

không bày tế lễ mà sự biến-đổi của Trời

có thể vãn-hồi vậy. Tiếc thay cái học của

Nguyễn-Trãi không được thi-triển hết ở

triều Vua Lê-Thái-Tông, mà lời nói của

Ông không mai một ở sử sách, đều có thể

là phép thường của Quốc-gia. Cho nên

bài ký Tế Giao, Tế Sơn-Lăng, cùng là Dư

Địa-Chí, đã không hủy bỏ ở niên-hiệu

Diên-Ninh triều Thái-Tông ( 1454 - 59 )

mà lại mộng tưởng ở niên-hiệu Quang-

Thuận triều Vua Lê-Thánh-Tông ( 1416 -

69 ) vậy " .

( Tô-Thế-Huy tựa sách " Quần-Hiền Phú "

rằng :

" Từ triều Trần đến nay, người Sĩ

làm quan gồm kể hàng ngàn trăm, mà

văn-chương sáng-tỏ ở đời có được một số

vậy. Nguyễn-Công Nhĩ-Bật khơi nguồn,


49

Đào-Công Sự-Tích dẫn mạch, Lý-

Chuyết-Am, Nguyễn-Cúc-Pha một số làm

nổi sóng, Trần-Mật-Liêu, Nguyễn-Ức-

Trai các vị hiền giúp cho lớn mạnh, nền

văn-học trong nước được hùng mạnh

không gì hơn bấy giờ. Cho nên bảo đấy là

nước sông Giang, sông Hán, sao như sao

Đẩu, sao Ngưu vậy. _ Thời Bảo-Thái

( 1720 - 28 ) " .

( Ngọ-Phong họ Ngô viết :

" Người Nho-sĩ thời Trần, thời Lý

đến Nguyễn-Ức-Trai là bậc cao nhất.

Ngoài ra như Nguyễn-Tử-Tấn, Vũ-Mộng-

Nguyên, Phan-Phụ-Tiên, Nguyễn-Thiên-

Túng các vị cũng kể vào bậc văn-chương

cự-phách một thời vậy ".

( Kiến-Văn-Lục viết :

" Nguyễn-Trãi là cháu ngoại

Trương-Túc-Hầu ( Trần-Nguyên-Đán ),

con của Nguyễn-Phi-Khanh, đỗ Tiến-sĩ

triều nhà Hồ, danh tiếng đã lừng lẫy. Đến

Lỗi-Giang ra mắt Lê-Thái-Tổ mới chịu

NGUYỄN-TRÃI

50

ơn tri-ngộ. Viết thơ, thảo tờ hịch một đời

một mình. Ở địa-vị Thượng-thư hạng

Công-thần. Xét công việc phụ-chính hai

triều của Ông, hết lòng trung dâng lời

dạy, thường gặp trở-ngại chèn-ép mà

không chịu khuất. Ở vào đám vũ-phu như

Quán ( Chu-Bột ), Giáng ( A-Phu ) hết

sức giữ-gìn mà không biết dừng đúng lúc,

lại không được trọn đời, thương thay !

" Người cháu xa của Ông từng đưa

xem bài Chế truy tặng của Vua có câu :

" Phong hổ long vân chi hội, do ức

tiền duyên ; văn-chương sự-nghiệp chi

truyền, vĩnh thùy lai thế "

Nghĩa là :

( Rồng mây gió hổ gặp thời, còn

nhớ duyên trước, sự-nghiệp văn-chương

truyền lại, mãi mãi đời sau ) . Bởi vì giúp

Vua có công-lao lớn, ngàn năm không

mất được vậy " .


51

( Thông-Sử tựa thiên Nghệ-Văn-Chí viết :

" Nước ta xưng hiệu là nước Văn-

Hiến, trên thì Vua, Chúa, dưới thì thường

dân, hết thảy đều có làm sách, tổng-cộng

lại mà nói chẳng qua được hơn một trăm

tập. Đời thời thịnh-vượng nhà Trần, văn-

vẻ rực-rỡ, hiến-chương đầy đủ. Buổi đầu

triều Vua Trần-Nghệ-Tông, Chiêm-Thành

vào cướp, đốt phá hầu hết sạch. Về sau

đấy dần dần thu-thập lại, đến thời Nhuận-

Hồ mất nước cho quân Minh, Trương-

Phụ lấy hết sách vở xưa nay chở về Kim-

Lăng. Đến triều Lê, ta dẹp loạn sửa trị,

các danh Nho như Nguyễn-Ức-Trai,

Lý-Tử-Tấn, Phan-Phụ-Tiên, cùng nhau

sưu-tầm sách vở, lượm nhặt văn-chương

còn sót sau cơn binh-lửa, mười phần được

bốn, năm . "

( Bùi-Tồn-Am trong sách Tập-Thuyết nói:

" Phàm xem văn-tự, nên biện-biệt

lời nói thuần-hậu hay có vết, xét người có

khả-năng hay không, như Trương-Hán-

Siêu, Lê-Quát là có ý văn-chương, bài-

NGUYỄN-TRÃI

52

bác dị-đoan để chấn-hưng phong-tục đồi-

bại;Trần-Đình-Thám, Lê-Công Nguyễn-

Trãi có tiếng là có khả-năng văn thơ.

Hoặc hàn-vi có liêm-sỉ không làm nhục

mệnh-lệnh của Vua, hoặc cao-cả về sự-

nghiệp kinh-tế ; Mạc-Đĩnh-Chi nổi tiếng

về phú cũng có khí-tiết trong sạch;

Nguyễn-Trực giỏi về thơ " Tứ-Lục " mà

gặp thời-thế biến-đổi, nhún-nhường cung-

kính để tự giữ lấy mình. Người quân-tử

mà vui với đạo làm như thế đấy. Còn như

văn từ phù-phiếm vô-vị, lấy văn-vẻ thắng

cả hành-vi, thì không xứng-đáng là văn-

chương vậy " .

( Lại nói :

" Đời Hồng-Đức ( 1470 - 1496 ) và

Thuận-Thiên ( 1428 - 1433 ) lấy mươi

nhà thơ danh-tiếng, lời văn răn giới, ý-tứ

mạnh-mẽ, không quên Vua Tôi, Cha Con

thì có Lê-Công Nguyễn-Trãi ; Có khí-

khái mới lạ thì như Lý-Tử-Cấu ; văn dễ

trao đổi, thù phụng có thế cách thì như

Thân-Công Nhân-Trung ; thanh-tao, cao-


53

xa thì có Sái-Công-Nhuận ; tình-cảm sâu-

sắc thì như Hồng-Công Đức-Lương, đều

là các nhà được người ta cạ-tụng hơn cả ".

( Phạm-Lập-Trai tức Quý-Thích soạn văn-bia

Từ-Đường viết :

" Sự-nghiệp văn-chương khai quốc thủ

Cân thường đái lệ cố gia thanh "

( Sự-nghiệp văn-chương đầu mở nước

Cân thường, đái lệ nức danh nhà ).

" Công tồn khai quốc Lam-Sơn lục

Khánh diễn truyền la cố ấp từ "

( Công-lao mở nước Lam-Sơn sử

Phúc-đức gia-truyền diện ấp xưa ).

" Anh hùng khí phách y cao miếu

Đức tế huân lao cảm thánh triều "

( Khí-phách anh-hùng đều cao tựa

Công-lao cứu giúp cảm thánh triều ) .

NGUYỄN-TRÃI

54

" Công tề âm nhạc thiên phong trị

Khánh cống Tô-giang nhất đới lưu "

( Công sánh núi Lam ngàn ngọn xứng

Phúc cùng sông Lịch ( Tô-Lịch ) một

giòng suôi ) .

( Nhân-Vật-Chí chép :

" Công lấy văn-chương mưu-lược,

gặp được Vua sửa-sang giúp đời, bậc

khai-quốc công-thần đệ-nhất. Về già chỉ

muốn được an-nhàn thoái lui việc đời,

càng không có lòng tham luyến công-

danh. Chỉ vì yêu-nữ nghiệp-báo làm lụy

đến công-danh. Người đương thời lấy làm

oán tiếc. Nhưng việc lâu luận-định ra,

phải trái tự rõ. Vua Lê-Thánh-Tông viết :

_“ Ức-Trai lòng sáng tựa sao Khuê !

Chính là rất khen-ngợi mà than tiếc

vậy ” " .

( Thiên-Nam Thực-Lục viết :

" Ức-Trai giúp Vua Lê-Thái-Tổ ổn-

định lại thiên-hạ, một thời tất cả mệnh-

lệnh văn-thư phần lớn là ngọn bút của


55

Công ; Công viết bài văn ‹ Bình Ngô Đại

Cáo › có câu : “ Bèn khiến Tuyên-Đức

nhãi ranh ham chính-chiến không chán ”.

Bởi vì Công ghét cay người Minh quấy

hại nước ta cho nên bác tên hiệu Vua

Minh. Người Tầu đọc thấy câu ấy, phê

rằng : _“ Người làm bài văn này, con

cháu ắt không được toàn-vẹn ”. Về sau,

nhân việc Thị-Lộ gây họa, người ta cho

lời phê trên là có nghiệm. Công lấy Thị-

Lộ, tục-truyền là hóa-thân của rắn yêu-

nghiệt. Thủa nhỏ văn-chương rất hay, lại

giỏi về văn Quốc-âm, về Đường-luật, làm

thơ họa với Công có tới hơn một trăm bài,

lâu đời không còn truyền lại, thơ họa với

Công thuộc về loại tình-tự. Về sau lại gây

vạ cho Công, ảnh-hưởng thần-uy của nó

đại-khái thấy được ở đấy " .

( Tựa tập thơ của Văn-thần Lê-Trãi viết :

" Trãi người Thượng-Phúc, Nhị-

Khê, cha là Nguyễn-Phi-Khanh, đỗ Tiến-

sĩ thời Trần sinh ra Trãi. Trãi năm 21

tuổi đỗ Tiến-sĩ triều nhà Hồ, xếp hạng 4.

NGUYỄN-TRÃI

56

Bấy giờ Ông thấy nhà Hồ thất-bại, giặc

Tầu xâm-chiếm nước Nam, Ông có chí

cứu dân, mới đến trước đền thờ Công-

chúa Tiên-Dung, tha-thiết khẩn-cầu điềm

lành, làm sớ dâng lên. Đêm mộng thấy

Công-Chúa bảo rằng : _“ Thượng-Đế đã

chọn Lê-Lợi, người Lam-Sơn làm Vua !”

Ông bèn tìm vào Lam-Sơn. Bấy giờ quân

Tầu đóng trong thành Khả-Lam. Thái-Tổ,

đêm mộng Thần-linh ban cho một người

giúp giỏi. Đến khi Nguyễn-Trãi yết-

kiến Thái-Tổ ở Lỗi-Giang, Vua thấy như

lời trong mộng, lại nhân thấy Trãi dâng

chính-sách Bình Ngô. Đến khi Lê-Thái-

Tổ ở trại Bồ-Đề, xây lầu mấy tầng, cho

Trãi ngồi hầu để thảo văn thư hịch để gửi

đi các thành, cùng là đi lại với quân Ngô,

năm lần Trãi đứng lên vào thành. Bấy giờ

tất cả hiến-chương, phép-độ, lễ-nhạc,

hình-chính đều do Trãi quyết-định. Ông

làm quan đến Bộ-lại Thượng-thư, vào

cung làm chức Hành-khiển, Hàn-lâm Đại-

học-sĩ, hầu Vua giảng sách trong Viện

Khu-mật, chuyên giữ chức Bác-sĩ Ngũ-


57

Kinh, kiêm Trung-Thư Quốc-sử Tam-

viện-sự, hiệu là Ức-Trai. Có Ức-Trai Thi-

Tập, Ngọc-Dương Di-Cảo, cùng là Bình

Ngô Đại Cáo, Hoàng-triều Chương-biểu

lưu-hành ở đời. Về già, lấy Thị-Lộ làm vợ

nhỏ, Thị-Lộ thâm thông văn-học, vào

chầu Vua Thái-Tông. Vua tôn làm Lễ-

nghi Học-sĩ, ngày đêm hầu bên. Đến khi

Vua đi tuần về miền Đông, đến vườn Lệ-

Chi hạt Gia-Định, cùng với Thị-Lộ thông

với nhau suốt đêm mà chết. Quan Đại-

thần là Trịnh-Khả, Nguyễn-Sí giết đi. Án

ấy liên-quan đến Nguyễn-Trãi ( ? ) phải

tội tru-di tam-tộc, tịch-thu điền-sản. Mãi

đến khoảng niên-hiệu Hồng-Đức, điền-

sản mới được trả lại và lại lục dụng con

cháu, phong Nguyễn-Trãi chức Tế-Văn-

Hầu " .

( Đời truyền-tụng rằng ở làng Nguyễn-

Trãi có cái gò lớn, trong gò có con rắn lớn

thường làm hại người. Ông Tổ dạy học tính

giết đi. Đến khi Thị-Lộ làm vợ nhỏ Nguyễn-

Trãi, thì ở bụng dưới có ba vẩy. Đến khi

NGUYỄN-TRÃI

58

Nguyễn-Trãi bị họa, người ta bảo rằng do rắn

báo oán. Cháu của Trãi về sau đi sứ qua Động-

Đình-Hồ lại gặp rắn, đến con cháu về sau còn

kiêng sợ .

( Truyện Quần-Hiền Nguyễn-Trãi viết :

[ Lịch Triều Hiến Chương " Nhân-Vật

Chí " ]

" Nguyễn-Trãi hiệu là Ức-Trai,

thủa nhỏ đã có tiếng văn hay ở đời, sách

Kinh-sử cùng Bách-gia Binh-thư Thao-

lược không gì là không quán thông. Năm

21 tuổi, thời Nhuận-Hồ đỗ Thái-học-sinh

khoa Canh-Thìn ( 1400 ), cha con cùng

thời làm quan, đến chức " Ngự-sử Đài

Chính-Chưởng ". Chẳng bao lâu quân

Minh xâm-lược nước ta, Hai-Hồ bị bắt.

Cha Nguyễn-Trãi là Nguyễn-Phi-

Khanh cũng bị bắt luôn. Trãi được thoát

thân. Tổng-binh quân Minh là Trương-

Phụ ép Phi-Khanh phải viết thư gọi Trãi

đến. Trãi bất-đắc-dĩ phải ra hàng thú.

Trương-Phụ biết không thể dùng được

muốn giết đi. Thượng-Thư Minh là


59

Hoàng-Phúc thấy tướng lạ mới tha cho,

giữ lại ở thành Đông-Quan. Bấy giờ có

triều-thần cũ cầm quân miền Hưng-Hòa

đón lập Vua Trùng-Quang để mưu-đồ

khôi-phục. Vua Lê-Thái-Tổ cũng hưởng-

ứng thúc hiệu-triệu khởi-nghĩa ở làng

Lam- Sơn, luôn luôn đánh quân Minh

thua, tiếng vang đã rung-động. Công giận

quân Minh tham bạo, lo vớt nhân-dân,

muốn tìm chân chúa để thờ mà chưa biết

ở đâu. Công bèn trốn đi đến ngủ ở đền

Chấn-Vũ-Quan, khấn xin điềm mộng cho

biết đi về đâu. Nửa đêm nghe Thần nói

cho biết tên họ của Lê-Thái-Tổ. Công

mới quyết-chí đi tìm về phương Tây, lần

tìm vào từ Thanh-Hóa đến Lỗi-Giang nơi

Tham-mưu, dâng kế-hoạch Bình-Ngô.

Vua Lê-Thái-Tổ dùng Công ở bên cạnh,

tại Bộ Tham-mưu, dần dần tiến lên chức

Hàn-Lâm-Viện Thừa-Chỉ Đại-Học-Sĩ.

Mùa xuân năm Đinh-Mùi ( 1427 ) thăng

làm Triều-liệt Đại-phu, Lại-bộ Thượng-

thư, Nhập-nội Hành-khiển, kiêm Hàng-

khu Mật-viện-sự. Các văn thư đi lại với

NGUYỄN-TRÃI

60

người Minh cùng các bài hiếu-dụ cho các

thành đầu-hàng, đều do tay Công soạn-

thảo. Vua đã giải-phóng đất nước khỏi

ách quân Minh rồi, Công lại soạn bài

Bình Ngô Đại Cáo .

" Năm Mậu-Thân, mùa xuân (1428)

khi Vua định công ban thưởng, có tiến

Công tước Quán-Phục-Hầu cùng với

Quốc-tính ( họ Vua ) .

" Năm Quý-Sửu, mùa xuân ( 1433 )

Công soạn bài văn bia Vĩnh-Lăng. Vua

Thái-Tông mới lên ngôi buổi đầu, niên-

hiệu Thiệu-Bình ( 1434 ). Triều-đình bàn

với Công, với Trình-Huấn-Du vào hầu

Vua đọc sách, giúp nên đức-tính nhà Vua.

" Lời tâu không được Vua nhận, lại

theo mệnh Vua soạn nhạc, cùng với

hoạn-quan Lương-Đăng không hợp ý.

Công bèn từ-chức về ở Chí-Linh Côn-

Sơn, thỉnh-thoảng mới vào triều tham-dự.

" Niên-hiệu Đại-Bảo, năm Nhâm-

Tuất ( 1442 ). Công 63 tuổi. Vì Thị-Lộ là

thiếp của Công vào hầu Vua Thái-Tông,

giết Vua bằng chất độc. Triều luận tội đến


61

Công, phải giết ba họ. Công có người vợ

lẽ đang có mang, trốn thoát rồi sinh ra

được con trai là Anh-Vũ. Thời Vua Lê-

Thánh-Tông xét lại sự oan-uổng của

Công, cho Anh-Vũ chức Huyện-quan và

tặng cho Công chức Tế-Văn-Hầu. Công

có làm ra tập " Ngọc Đường Thi " .

" Đời truyền rằng ở làng của Công

có cái gò, trong gò có con rắn lớn, cây cỏ

rậm-rạp, người trong làng không dám làm

cỏ. Ông Tổ của Công ưa phong-thủy ở

đấy, làm nhà học trên gò. Học trò phát cỏ

vô tình giết mất con rắn ấy. Tinh-anh rắn

nuôi oán thác sinh ra Thị-Lộ, dưới bụng

có vẩy. Buổi đầu, thiếu-niên Công gặp

nàng ở gò Vũ-Lăng, thấy tài sắc vừa lòng

lấy làm vợ nhỏ. Đến khi ra làm việc nước,

phàm văn-thư từ-mệnh đều cùng nàng

xem lại. Khi Vua Thái-Tông lên ngôi,

nghe tiếng, cho đòi vào, phong cho làm

Lễ-bộ Học-sĩ. Công bấy giờ tuổi đã già

muốn về nghỉ dưỡng nhàn ở Côn-Sơn,

nhiều lần Vua mời mà không vào triều.

Công mới để Thị-Lộ ở lại hầu bên Vua.

NGUYỄN-TRÃI

62

Vua ưng-thuận. Khi đi tuần về miền

Đông, Thị-Lộ hầu Vua suốt đêm, Vua

mất, Thị-Lộ bị tội. Đến khi hành-hình,

Thị-Lộ chạy xuống nước mất, người ta

đều cho là rắn độc báo oán " .

( Tang Thương Ngẫu Lục " viết :

" Triều trước có Ông Trãi, hiệu là

Ức-Trai tiên-sinh, tước Công Tế-Văn-

Hầu, nguyên họ Nguyễn, cha là Phi-

Khanh hàm Tự-Khanh, người huyện

Phương-Nhỡi. Thủa nhỏ thích môn địa-lý

phong-thủy mới dời mộ Tổ đến làng Nhị-

Khê, huyện Thượng-Phúc, nhân thế làm

nhà ở đấy. Ông đỗ Tiến-sĩ triều nhà Hồ,

làm quan đến Chính-chưởng Ngự-sử-đài.

Nhà Hồ mất, theo Phi-Khanh lánh loạn về

Côn-Sơn, có câu thơ “ Dạ ỷ Ngưu Đầu

vọng trung nguyên ” nghĩa là ( Đêm theo

sao Ngưu, sao Đẩu nhìn về đất kinh-đô

Việt-Nam ). Ở đây thấy lòng buồn cho

thời-thế, lo cho đời của Ông luôn luôn

bộc-lộ ra thi-ca .


63

" Bấy giờ có người làng Hoắc-Sa,

tỉnh Sơn-Tây, là Trần-Nguyên-Hãn làm

nghề bán dầu, buổi tối đi qua làng Thủy-

Hương, ngủ đỗ ở đền Hỷ-Khang Đại-

Vương Lý-Ông-Trọng. Đêm khuya thấy

vị Thần ở làng bên mời Vương cùng lên

chầu Thượng-Đế. Vương từ chối, lấy cớ

là hiện có vị Quốc-công ngủ trọ trong

đền. Đến gà gáy Thần kia đi chầu về.

Vương hỏi hôm nay có bàn hiệu-lệnh gì ở

Thiên-đình ? Thần ấy nói : Thượng-Đế

thấy nước Nam không có Chúa, sai Lê-

Lợi làm Vua, Lê-Trãi làm tôi .

" Hãn tỉnh dậy, đi thăm dò tìm kiếm,

gặp được Ông Trãi bảo cho biết. Ông

đến hỏi mộng thấy Vương bảo : “ Việc

bí-mật trên Thiên-đình không dám nói ra.

Bà chị là Chúa Tiên-Dung biết rõ việc ấy,

và là lời nói của đàn-bà, Thượng-Đế

không trách phạt. Bởi vậy nên đem một

lạng vàng và đủ lễ đến đấy mà nghe dạy

bảo ”. Ông làm theo ý ấy, đến nằm mộng

ở đền Chúa Tiên-Dung. Chúa bảo : _“ Lê-

Lợi làm Vua, Lê-Trãi làm tôi không biết

NGUYỄN-TRÃI

64

sao ? ” Hỏi lại chi-tiết Chúa bảo :

“ Người Lam-Sơn ở Thanh-Hóa ”. Ông

cùng Trần- Nguyên-Hãn tìm đến, thấy

Thái-Tổ đang mặc áo vải ngắn, vác bừa,

dắt bò từ ngoài ruộng về. Các ông xin ở

lại đêm, gặp ngày giỗ Tổ có giết lợn làm

cỗ. Ông xuống bếp đun nấu làm giúp,

thấy Lê-Lợi cầm dao thái thịt, vừa thái

vừa ăn, liền bảo Hãn rằng: “ Công-chúa

Tiên-Dung đánh lừa ta rồi ”. Bèn bỏ đi

đến đòi vàng lại. Chúa nói : _ “ Lê-Lợi

làm Vua, mệnh Trời đã có rồi, nhưng

Thiên-tinh chưa giáng đấy, sao không trở

lại mà đợi ? ”

" Bấy giờ Thái-Tổ mới bắt được

Thần-kiếm và sách binh-thư, đêm đêm

đóng cửa xem sách. Ông nhòm trộm,

cùng với Hãn đẩy cửa vào, hai Ông phục

xuống đất lễ và thưa : “ Chúng tôi từ xa

lặn-lội đến, vì Minh-Công có thể làm chủ

được thiên-hạ !” Thái-Tổ cười mà giữ lại

tính chuyện nổi quân. Ông bảo chưa

được. Bèn làm nhà dạy học, thường chế

ra trống bỏi, cùng nấu mật nặn hình


65

con gà, con chó, làm cho trẻ con chơi đùa.

Chúng thấy thế đua nhau xin cha mẹ đến

theo học. Lại thường lấy mỡ viết chữ lên

lá cây trong núi, “ Lê-Lợi vi quân, Lê-

Trãi vi thần ”. Kiến đến ăn mỡ, đục thành

nét chữ. Những người đi kiếm củi thấy

cho là điềm Thần, bảo với nhau cho nên

đến xin theo càng ngày càng đông .

" Năm Mậu-Tuất ( 1418 ) dấy binh,

trước sau hơn hai mươi trận đánh quân

Minh, Ông Trãi luôn luôn tham-dự

mưu-lược trong quân-tướng .

" Năm Bính-Ngọ ( 1426 ) đánh ở

trận Tuy-Động thắng lớn, tiến quân hãm

thành Đông-Đô (Thăng-Long). Thành-

Sơn-Hầu Vương-Thông, tướng Minh

đóng thành cố giữ .

" Năm Đinh-Mùi ( 1427 ), nhà Minh

sai An-Viễn-Hầu, Liễu-Thăng kiêm

Quốc-Công Mộc-Thạnh chia đường cùng

tiến xuống cứu-viện Đông-Đô. Vua Lê-

Lợi đánh nhau với giặc ở núi Mã-Yên,

chém đầu Liễu-Thăng, bắt sống Hoàng-

Phúc, Thôi-Tụ với hơn ba trăm quân.

NGUYỄN-TRÃI

66

Mộc-Thạnh đương đêm chạy trốn.

Vương-Thông mở thành xin hàng, được

tha cho trở về Tầu. Từ đấy hai nước lại

thông-hiếu. Bao nhiêu văn thư trao đổi

đều do Trãi soạn-thảo. Năm Thiệu-Bình

( 1431 - 1439 ) bài biểu tạ việc thăng

quan nói :

_( Cầm roi ngựa đến cửa quân, gặp

việc lớn mà nửa đời tự biết trung-nghĩa.

_( Giấn thân trước miệng hổ, quyết

giảng-hòa cho hai nước khỏi chiến-tranh).

" Viên môn trượng sách, lâm đại tiết

nhi bán sinh trung nghĩa tự tri.

" Hổ khấu điền quân, quyết hòa

nghị nhi lưỡng quốc can qua dĩ tức "

" Đây là những lời nói thực vậy. Vì

công-lao được ban Quốc-tính (họ Vua),

phong tước Vĩnh-lộc Đại-phu, Nhập-nội

Hành-khiển, Tri-Tam-Quán-Sự .

" Ông Trần-Nguyên-Hãn được

phong tước đến Quốc-công, vì Lê-Thánh-

Tông có ý ngờ nên cả nhà nhẩy xuống

sông, nay có đền thờ ở làng Hoắc-Sa .


67

" Văn-chương của Công-Trãi có

khí-lực dồi-dào hồn-hậu. Khoảng năm

Thuận-Thiên ( 1428 - 1433 ) có làm các

bài văn " Bình Ngô Đại Cáo ", Bia Thần-

đạo Vĩnh-Lăng ; Khoảng năm Thiệu-Bình

( 1434 - 39 ), nhà Vua tặng Chiêu-Nghi

làm Hoàng-Thái-Phi, Công phụng-mệnh

thảo bài Chế. Đấy đều là những bài văn

hay, làm cho người đọc thích-thú. Có lần

bị lỗi phải vào ngục, nhưng rồi lại được

thả ra. Dần dần Công được thăng lên

chức Môn-hạ Tả-giám-nghị Đại-phu kiêm

Hàn-lâm Thừa-chỉ Học-sĩ, tước Tế-Văn-

Hầu .

" Tính Công điềm-đạm, có chí ẩn-

dật, thơ tặng bạn có câu :

( Thân ở ngoài danh-vọng ngồi trên

lầu cao mây khói.

( Lòng vẫn mộng-tưởng cảnh rừng

núi chim hoa cũ ) .

" Công có cái biệt-thự ở Kinh Bắc

gọi là Tiêu-Viên. Cuối năm Thiệu-Bình,

NGUYỄN-TRÃI

68

Công đợi mệnh triều nhà Minh ở Nam-

Quan. Bấy giờ Vua Lê-Thái-Tông đi tuần

về miền Bắc, ngự đến Tiêu-Viên rồi mất

đêm hôm ấy ở đấy. Người ta bảo là do vợ

nhỏ của Công là Thị-Lộ đã giết. Công vì

thế mà bị họa ( Tru-di tam-tộc ).

" Khi xưa đánh nhau ở núi Mã-Yên,

bắt được Thượng-thư quân Minh là

Hoàng-Phúc. Hoàng-Phúc giỏi về khoa

Địa-lý, đã từng đi xem đất ở nước ta và

ghi nhớ. Đến lúc ấy bị bắt, Công xem

như tù-binh, không vì nể. Hoàng-Phúc

cười bảo : “ Mả Tổ nhà tôi có Xá-văn-

tinh, chỉ mắc nạn trăm ngày thôi, không

như mả nhà ông có họa tru-diệt ”.

" Công không tin. Sau Hoàng-

Phúc được thả về mà Công thì vì vợ

nhỏ bị họa lây. Người ta cho là nghiệm.

Nay xét mả Tổ của Công ở Nhị-Khê,

huyện táng ở ruộng bằng, có kẻ cho vào

cách :“ Tướng quân mở cờ ”, có kẻ cho là

hình: “ Tướng quân cụt đầu ”. Vì hướng

Nam có cái gò hình con rùa quay đuôi

lại . "


69

( Trong Niêm-ký của Hoàng-Phúc có

đoán: " Nhị-Khê mạch đoản, họa thảm tru di ",

dáng như trỏ vào đấy vậy .

( Người đời truyền rằng, khi Công chưa

gặp hội, ở làng Nhị-Khê dạy học, thường trỏ

vào cái gò ngoài đồng bảo học-trò rằng :

_ " Ngày mai các anh họp nhau rẫy

cỏ ở cái gò kia để làm nhà học " .

_ " Học-trò vâng lời.

" Tảng sáng Công mộng thấy một

người đàn-bà đến nói :

_ " Tôi trong người còn yếu, con

còn nhỏ, xin hãy thư-thả cho ba

ngày để dời đi mới được " .

" Tỉnh dậy Công ra đồng xem thấy

bọn học-trò đã dọn xong rồi. Họ bắt được

hai quả trứng, hỏi lý-do thì họ nói vừa

thấy con rắn, đánh đứt đuôi bỏ đi .

" Công cầm hai quả trứng về nuôi.

Đêm ấy giong đèn đọc sách. Công thấy

NGUYỄN-TRÃI

70

một người đàn-bà mặc trắng leo lên xà

nhà, rỏ máu xuống sách ướt chữ Đại, qua

ba tờ. Công tự hiểu mà nói : " Báo đến

ba đời ". Về sau trứng rắn nở ra con mà

đi, một dài một ngắn. Công sai đem thả

xuống sông Tô-Lịch ở làng bên, nay là

thần sông .

" Khi Công hiển-đạt, thường mỗi

ngày ở triều về qua phố Hàng-Chiếu, gặp

người con gái nhan-sắc khá đẹp, hai bên

dùng thơ bỡn-cợt, vừa lòng mà lấy làm

vợ. Khoảng năm Thiệu-Bình, người ấy

thường đi lại trong cung Vua. Vua Thái-

Tông phong cho chức Nữ-học-sĩ. Đến khi

Vua mất. Triều-đình hỏi, nàng bảo do

Công xui. Vì thế nên Công bị tội. Khi bị

hành-hình, người con gái ấy hóa làm

con rắn, bò xuống nước đi mất .

" Công có một người thiếp chạy

trốn xuống miền Sơn-Nam, ẩn-náu nhà

người, sinh được một người con trai là

Anh-Vũ. Lâu về sau người chủ nhà mới

biết đấy là vợ-lẽ của Công .


71

" Khoảng năm Quảng-Thuận ( 1460

- 69 ) Vua Thánh-Tông nối ngôi, thương

Công mắc tội oan, xuống chiếu rửa tội,

truy tặng là Thái-sư Tế-Văn-Hầu. Dò hỏi

về con cháu mới biết được người con trai

của bà vợ lẽ đem về, cho làm chức Tri-

Phủ, Châu. Về sau phụng mệnh đi sứ qua

hồ Động-Đình, thấy một con rắn xuất-

hiện trên mặt sóng, rồi sóng gió nổi lên

dữ dội, Ông Tri-Châu xin làm xong việc

nước, sóng gió mới êm. Sau khi ở triều

Vua Tầu về, đến hồ Động-Đình thuyền bị

lật úp mà chết đuối .

" Con cháu được phong đời đời làm

Công-thần, cùng truyền thần đồ hình, đến

nay vẫn còn. Lại dùng giấy lụa làm bài

Chế rằng :

" Phong hổ long vân chi hội do ức

tiền duyên

Văn chương sự nghiệp chi truyền

vĩnh thùy lai thế".

NGUYỄN-TRÃI

72

( Lời văn hồn-hậu có khí, phảng

phất văn Chế tặng Thái-sư nhà

Minh Văn-Thành-Hầu .

" Bức đồ-họa biểu-lộ hình-dung có

thể nhận thấy đại-khái thế mạo phong

hậu, trán hơi ngắn hẹp, đội khăn đuôi

ngựa ( mã vĩ ), mặc áo bào gấm lam, tinh-

thần thái-độ còn có thể thấy được .

" Năm Cảnh-Hưng ( 1740 - 1786 ),

nhân làm sổ nhân-chính, Triều-đình bàn

rút ân-trạch đối với các vị Công-thần mở

nước. Khi xem đến Đạo-sắc của Công

Lê-Trãi, quan Thị-Lang Bộ-Hộ là

Bảng-nhỡn Lê-Quý-Đôn xé đi nói :

" Loạn-thần tặc-tử còn cáo sắc làm chi ? "

Nói chưa khỏi miệng chợt thiếp đi, thấy

hai tên lính bắt lôi đến một nơi, chung-

quanh có tường bao-bọc, có cây cổ thụ

lớn bằng mười vòng tay người, trên điện

có độ mươi chiếc ghế chạm rồng, bên

hành-lang tay trái đặt một cái sập, có một

vị quan văn ngồi, đội mũ phốc-đẩu, mặc

áo bổ-phục, hai bên tả hữu có đông người


73

đứng. Lính dẫn ông Bảng-nhỡn vào quỳ

dưới thềm. Trên sập có tiếng quát xuống :

_“ Ta là Tế-Văn-Hầu, ngươi là kẻ

thiếu-sinh mới học, sao dám xúc-

phạm đến Ta là bề tôi cũ có công-

lao triều trước, tội đáng chết không

tha ” .

" Ông Bảng-nhỡn nín hơi không

dám ngẩng trông. Bên cạnh có một viên

quan khăn mỏng, áo tấc xanh, đại-diện

xin hộ. Lâu sau mới nguôi mà nói :

_ “ Công-danh thường nhà người

hay tự kiêu là tay giáp-bảng hay

chữ, hãy về đọc bài Bình Ngô Đại

Cáo, nếu có thể làm được như thế

thì mới khỏi lỗi xé Sắc của Ta ” .

" Ông Bảng-nhỡn tỉnh dậy vội viết

trả đạo Sắc như cũ. Các Công-thần nhân

thế mới không bị rút ân-trạch .

NGUYỄN-TRÃI

74

" Ôi ! Nguyễn-Trãi là người có

công-lao lớn như thế, mà không thể giữ

được thân vẹn-toàn, con cháu bị tru-di

gần hết. Chó cỏ, rồng đất, lời than chung

từ xưa đến nay, đáng buồn cảm khái

thay!"

_ ( Thuật theo " Sự-Trạng-Khảo " của

Cẩn-Trai Dương-Bá-Cung biên-tập.

Trọng-phu Ngô-Thế-Vinh khảo-chính._

Ức-Trai Thi-tập di-cảo quyển V ) .

Thời nhà Mạc, Hà-Niệm-Đại ( 1566 -

1572 ) có thơ vịnh Nguyễn-Trãi :

Giấc mộng hai nơi khéo tỏ-tường.

Tới non Lam gặp đức Cao-hoàng,

Hịch, thư nhiều thủa tài may-mắn,

Pháp độ trăm đường sức sửa-sang.

Công giáp Hồng đồ cao nửa núi,

Danh ghi thanh sử sáng bằng gương

Họa kia gây bởi Văn-Hoàng lỗi,

Xà nọ lời đâu chỉn lạ thường .


75

TÔNG-LUẬN :_

Trên đây là tài-liệu lịch-sử liên-quan

đến Nguyễn-Trãi, trải qua mấy trăm năm sau,

từ Lê đến Nguyễn, tựu-trung có điều thật, điều

giả, nhưng là phản-chiếu tâm-lý xã-hội Việt-

Nam thời trước. Nay hãy toát-yếu lấy sự có thể

tin được về cuộc đời của một đại danh-nhân .

Ông vốn người làng Nhị-Khê thuộc

huyện Thường-Tín, tỉnh Hà-Đông bây giờ.

Sinh vào năm 1380, mất bất-đắc kỳ-tử vào năm

1442, thọ 62 tuổi .

Ông là con Nguyễn-Phi-Khanh người

làng Chí-Ngại huyện Phượng-Sơn nay thuộc

Hải-Dương, là cháu ngoại của Trần-Nguyên-

Đán. Phi-Khanh đậu Thái-học-sinh ( Tiến-sĩ )

năm 1374 triều Trần-Duệ-Tông. Nguyễn-Trãi

năm 21 tuổi triều nhà Hồ cũng đỗ Thái-học-

sinh cùng với Lý-Tử-Tấn, Vũ-Mộng-Nguyên,

năm 1400. Vậy Nguyễn-Trãi, Nguyễn-Phi-

Khanh, Trần-Nguyên-Đán, cả ba người đều là

NGUYỄN-TRÃI

76

nhân-vật lịch-sử lỗi-lạc về văn-chương, tư-

tưởng cũng như hành-động .

Từ 1400 triều Hồ, Nguyễn-Trãi tỏ ra

không cố-chấp là con cháu nhà Trần để ra làm

quan với nhà Hồ, mang tiếng là ngụy triều. Tuy

nhiên nhà Trần, triều Duệ-Tông đã có thành-

kiến giai-cấp mà không dùng Phi-Khanh, mặc

dầu đỗ-đạt nhưng thuộc giai-cấp bình-dân lại

lấy vợ quý-tộc là con gái Trần-Nguyên-Đán.

Mãi đến khi nhà Hồ tiếm quyền rồi thì Phi-

Khanh mới được đắc dụng. Như thế thì làm sao

Nguyễn-Trãi lại không ra làm quan với nhà

Hồ ? Cha con đồng triều. Cho đến khi quân

Minh cậy lớn, có mộng đế-quốc thôn-tính Việt-

Nam, viện cớ bất-chính phù Trần dẹp Hồ, bắt

cha con họ Hồ về Kim-Lăng bên Tầu, cha con

Nguyễn-Trãi cũng bị bắt, duy Nguyễn-Trãi trốn

thoát vì lời dạy chính-nghĩa của cha : “ Làm

trai phải trả thù nhà, đền nợ nước mới là hiếu

nghĩa ” .

Thời-gian này là thời-gian náu thân suy-

tư của Nguyễn-Trãi mặc dầu trong nước đang


77

có dòng-dõi nhà Trần với nghĩa-sĩ nổi lên đánh

nhau với quân Minh như Vua Trùng-Quang với

Nguyễn-Biểu, Đặng-Dung. Mãi đến năm 1418

nghe tin Lê-Lợi khởi-nghĩa ở Lam-Sơn,

Nguyễn-Trãi còn suy-nghĩ, cầu mộng Thần-

linh, để rồi đến năm 1420 mới quyết-chí tìm

vào Lỗi-Giang để dâng sách-lược Bình Ngô

gồm ba mục cho Vua bình-định .

Từ đấy, 1420 - 1428 Nguyễn-Trãi giúp

Lê-Lợi trong Bộ Tham-mưu để đánh dẹp quân

Minh, khôi-phục đất nước, tổ-chức lại quốc-

gia, nào mưu-kế sách-lược, nào ngoại-giao nội-

trị, hết thảy đều được Lê-Lợi giao-phó. Đấy

thực là thời rồng mây cá nước gặp hội của

Nguyễn-Trãi vậy .

Từ 1428 đến lúc Lê-Thái-Tổ băng-hà vào

năm 1433, Nguyễn-Trãi đắc-dụng ở triều-đình,

giúp Vua sửa-sang chế-độ, xây-dựng một

" Văn hiến chi bang ", nào chính-danh định-

phận, nào đường lối giáo-dục, chế-định pháp-

luật, soạn diễn-tịch hộ-tịch, hết thảy đều do tay

Nguyễn-Trãi cả .

NGUYỄN-TRÃI

78

Từ 1433 Vua Thái-Tông nối ngôi, mới

hơn mười tuổi. Đấy là thời-kỳ Nguyễn-Trãi

bất-mãn với triều-đình, một đàng cố giữ chính-

nghĩa vì dân vì nước là Nguyễn-Trãi, một đàng

là Công-thần muốn hưởng-thụ. Thực-trạng này

đã phản-chiếu rõ-rệt vào lời trách mắng Thúc-

Huệ của Ông, cũng như lời tâu về Lễ Nhạc, và

sự xung-đột tư-tưởng với Lương-Đăng, lời can

nhân-nghĩa với cái án bẩy tử-hình một

lúc..........

Kể từ năm 1437 trở đi, Nguyễn-Trãi sau

khi xung-đột với Lương-Đăng, lời tâu của mình

không được nghe theo, bèn rút lui về đời sống

thiên-nhiên dật-sĩ. Thơ ca chữ Nôm cũng như

chữ Hán của Ông phần lớn trước-tác vào thời-

kỳ này vậy .

Cái án bất-công độc-ác " Tru-di tam-tộc "

của Ông đánh dấu một giai-đoạn lịch-sử tư-

tưởng Việt-Nam. Nó phản-chiếu hai khuynh-

hướng tư-tưởng lúc bấy giờ trong giới lãnh-đạo

là khuynh-hướng khai-phóng của Tam-giáo

thời Trần mà Nguyễn-Trãi là một đại-biểu cuối


79

cùng với khuynh-hướng Nho-giáo độc-tôn và

thực-tiễn của thời Lê sau này vậy .

Mặc dầu Vua Lê-Thánh-Tông, khi hai

mươi năm sau đã tẩy oan cho Nguyễn-Trãi với

lời phê lịch-sử :

" Ức-Trai tâm thượng quang Khuê tảo "

( Tấm lòng của Nguyễn-Trãi trong sáng

tựa sao Khuê )

Nhưng việc độc-tôn chính-thống-hóa theo

gương Tầu là việc dĩ-nhiên, tư-tưởng chính-

thống thuộc về tay Nho-sĩ lãnh-đạo quốc-gia

với tất cả hậu-quả của một hệ-thống thống-trị

bế-quan. Đấy là tinh-thần nô-lệ Tống-Nho

" tịch Phật Lão " trái ngược hẳn với tư-tưởng

Tam-giáo khai-phóng thời Trần. Do đấy mà

trong triều-đình nẩy sinh thói tranh-chấp

quyền-lợi, đứng tách rời hẳn với nhân-tâm,

quên mất quyền-lợi tối-cao dân-tộc, như chúng

ta đã thấy ở thời Hậu-Trần, phái Nho-sĩ " Bạch

diện thư sinh " theo lời Vua Minh-Tông, Nghệ-

Tông, cái gì cũng phỏng theo phương Bắc, đến

NGUYỄN-TRÃI

80

nỗi đi cầu-viện quân Minh để đánh đổ hộ nhà

Hồ. Cái hậu-quả của Nho-giáo vốn là tư-tưởng

chỉ biết có Hữu-vi không biết có Vô-vi, cho

nên dễ thiên-chấp tranh-dành bè đảng. Điều

này Hoàng-Xuân-Hãn cũng nhận thấy trong

tác-phẩm " Lý-Thường-Kiệt " khi ông viết :

" Mà thực, mỗi lúc nước ta có Nho-

gia bài xích Phật-giáo thì ta biết rằng

trong nước sẽ có cuộc tranh quyền-lợi mà

giết lẫn nhau. Sau khi Đàm-Sĩ-Mông sa-

thải Tăng-già, thì có Trần-Thủ-Độ liền

sau tàn-sát họ Lý. Cuối đời Trần Nho-học

nên thịnh, có Trương-Hán-Siêu, Lê-Quát

chỉ-trích đạo Phật, thì sau lại có Hồ-Quý-

Ly sát hại họ Trần. Trần-Thủ-Độ và Hồ-

Quý-Ly làm những việc kia, ấy cũng vì

muốn thi-hành chính-trị vị-danh, xa hẳn

lòng bác-ái từ-bi của Phật " .

_ ( Hoàng-Xuân-Hãn " Lý-Thường-Kiệt"

ch. XIX )

Vậy cái thảm-án " Tru-di tam-tộc "

Nguyễn-Trãi há chẳng phải là hậu-quả của sự


81

chính-thống độc-tôn Nho-giáo của phái

" Bạch diện thư sinh " mà sinh ra đấy ư ?

Sự Phân-Tranh Trong Giới Lãnh-Đạo Thời

Đầu Nhà Lê Với Nguyễn-Trãi ._

Trong thời-kỳ xếp-đặt lại chế-độ văn-hiến

của nước đã khôi-phục, Nguyễn-Trãi được Lê-

Thái-Tổ tin dùng đắc-lực. Tất cả công-việc

thuộc về văn-trị có lẽ đều do tay Nguyễn-

Trãi đảm-trách, nào " Bình Ngô Đại Cáo ";

nào " Lam-Sơn Thực-Lục "; nào " Chiếu cầu

hiền, Chiếu khuyên-răn các quan, Chiếu lập

Thái-tử " ; " Hậu-Tự-Huấn " dạy Thái-tử ; văn

Bia Vĩnh-Lăng... đủ tỏ trong triều-đình bấy giờ

Nguyễn-Trãi đã có một địa-vị chính-yếu trong

việc xây-dựng nền văn-trị .

Từ sau khi Vua Lê-Thái-Tổ băng-hà

( 1433 ) Thái-tử lên nối ngôi mới có 11 tuổi,

Lê-Sát là võ-tướng Công-thần khai-quốc làm

phụ-chính, kéo vây cánh, bè đảng cùng loại

NGUYỄN-TRÃI

82

kiêu-hãnh, ít học, cho nên triều-đình trở nên

nơi tranh-dành nghi-kỵ, hạng người có tài, có

đức e-dè trốn ẩn mặc dầu nhà Vua có nhiều

phen ban Chiếu cầu hiền. Theo chính-sử chép,

vào năm 1434 có Sắc sai trăm quan tiến-cử

người hiền. Nhà Vua dụ rằng : " Các ngươi là

quan-liêu đã được trẫm tin dùng. Trước đây vì

lòng cầu hiền để lo trị nước, đã ra lệnh cho ai

nấy được tiến-cử một người ; đến nay vẫn chưa

thấy đáp-ứng mệnh-lệnh, là cớ sao ? "

Lại dụ :

" Những người được tiến-cử mới

đây đều là hạng tầm-thường cả. Từ nay

về sau các ngươi nên lưu tâm xem xét dò

tìm : hoặc giả còn có những người ẩn-tích

ở nơi đồng-nội, rừng-rú, nếu quả thực là

bậc tài đức đều trội thì các ngươi nên

cùng nhau đứng lên đề cử chung để làm

thỏa ý thiết-tha cầu hiền của Trẫm ".

_ ( Chb. XVI - 2 )

Xem thế đủ thấy trong triều-đình phần

lớn là hạng Công-thần theo Thái-Tổ khởi-nghĩa


83

lập công trong thời loạn chứ không phải các

nhà học-thức thời bình, có tài văn-trị. Nguyễn-

Trãi chẳng khác gì con công lạc-lõng trong đàn

gà, tránh sao sự đố-kỵ, xung-đột về tư-tưởng.

Sự xung-đột ấy bắt đầu với bài Biểu-văn sang

Minh cầu phong do Đại-hành-khiển Lê-Trãi

soạn ; Nội-mật-viện Nguyễn-Thúc-Huệ và

Học-sĩ Lê-Cảnh-Sước muốn sửa-đổi vài chữ.

Trãi nổi giận nói : " Bọn các người là bầy tôi tụ

liệm (đánh thuế nặng để làm giầu cho bề trên).

Nạn hạn-hán ngày nay đều do các người gây ra

cả ! " Thúc-Huệ đem chuyện này mách Lê-Sát

và Lê-Vấn. Lê-Vấn nổi giận, trách Lê-Trãi

rằng: " Những cớ gây nên tai-nạn và hạn-hán là

do nhà Vua và Thủ-Tướng đó thôi, chứ không

phải lỗi tại bọn này, sao ông trách nhau quá

lắm thế ? "

Lê-Trãi xin-lỗi nói : " Thúc-Huệ là hạng

tài mọn, chỉ chăm đục khoét vơ vét, thế mà hắn

giữ chức then-chốt trong nước, hễ có tâu bày

điều gì, hắn chỉ muốn làm thiệt dân, đem lợi về

nhà quan để dua nịnh bề trên ; cho nên tôi mới

nhân việc này mà nói ra đó thôi, chứ không

NGUYỄN-TRÃI

84

phải có ý phúng thứ và dị nghị nhà Vua và

Thủ-tướng đâu ". Lê-Sát vẫn không nguôi

giận, cuối cùng bài tấu văn vẫn không sửa đổi

". _ ( Chb. XVI, 11 )

Lời nói trên đây chứng-tỏ bấy giờ có sự

xung-đột giữa hai khuynh-hướng, hai thái-độ

trong giới triều-thần, ấy là phái Công-thần kể

từ Lê-Sát Phụ-chính trở xuống bọn su-thời luồn

lọt muốn hưởng-thụ, chống với một thiểu-số

mà đứng đầu có Nguyễn-Trãi giữ chính-nghĩa

thủy-chung, vì đức vì dân. Đấy là sự tình

thông-thường, sau một thời-gian phò Lê-Lợi

tranh-đấu hy-sinh, đến khi thành-công lẽ dĩ-

nhiên phần đông đòi hưởng-thụ, không giữ

chính-nghĩa. Lại thấy Lê-Thái-Tổ, sau khi lên

ngôi hết sức dựng nhà học, gây nhân-tài, bọn

Công-thần thời chiến trông thấy mất thế dần

nên cũng vội-vàng trừ phái Nho-sĩ nhân-sĩ học-

thức, như việc Lê-Sát biếm truất Nam-đạo

Hành-khiển Lê-Khắc-Phục, đầy Nguyễn-Đức-

Minh, đến nỗi có bức thư nặc-danh rằng : " Đại

Tư-đồ Sát đồng mưu với Đô-đốc Vấn giết chết


85

Ông-Sĩ ". " Ông-Sĩ " là tên tự Nhân-Chú không

ăn cánh với Lê-Sát .

Sự xung-đột giữa tinh-thần chính-nghĩa

với chủ-trương phương-tiện hay là vương-đạo

và bá-đạo bấy giờ được biểu-hiện rõ rệt trong

sự-kiện sau đây vào năm 1434 Thái-Tông

nguyên-niên :

" Có bẩy tên trộm đều là tái phạm,

đáng bị tử-hình. Bọn Lê-Sát và Lê-Ngân

lấy làm khó nghĩ, vì e phải giết nhiều

quá ! Nhà Vua đem việc này hỏi Thừa-chỉ

Lê-Trãi. Trãi thưa : “ Hành phạt không

bằng nhân nghĩa là rõ-ràng rồi. Bây giờ

một chốc giết bẩy mạng người thì e

không phải là việc làm có đức cao-cả.

Kinh Thư có nói : " An nhữ chỉ " nghĩa là

phải làm cho được đúng chỗ. Thí-dụ như

trong cung là đúng chỗ của Bệ-hạ, thỉnh-

thoảng có đi tuần-du chỗ khác, thì không

thể thường được thoải-mái ; đến khi trở

về cung mới thật được đúng chỗ. Ông

Vua đối với nhân nghĩa cũng vậy !”

NGUYỄN-TRÃI

86

" Bọn Sát bèn bảo Lê-Trãi : “ Ông

là người nhân nghĩa, có thể cảm-hóa

được kẻ khác trở nên thiện, thì đây xin

giao cho ông bọn trộm này .” Rồi bọn Sát

đem bẩy tên tù phạm giao cho Trãi

đứng bảo-quản. Trãi nói : “ Bọn chúng

là đồ hung-ác gian-giảo. Pháp-luật và

triều-đình còn không răn chữa được

chúng nữa là Trãi này có đức-độ gì mà

cảm-hóa nổi ” .

" Do đấy chỉ chém hai tên cầm đầu,

còn thì khép vào tội lưu ".

_ ( Chương b. XVI , 11 )

Như thế đủ thấy tư-tưởng Nhân Nghĩa

" chí công vô tư " của Nguyễn-Trãi bấy giờ đã

làm cho triều-đình khó chịu như cái gai trước

mắt vậy .

Vua còn ít tuổi, trong triều-đình quyền-

hành vào tay bọn võ-quan có công thời chiến,

sau khi Thái-Tổ mất rồi dĩ-nhiên bị phe văn-

quan thời bình bất phục mà phản-đối. Thế là


87

tha hồ mạnh ai người ấy kéo bè kéo cánh, trái

hẳn với tinh-thần " quân-tử Nho " " Quân nhi

bất tranh " " Hòa nhi bất đồng ". Chúng ta

thấy sự thể này qua bài Ư-Đài vì tờ Sớ mà bị

đầy. Tờ Sớ ấy có bốn điều, trong có :

" 1 _ Ở trong nên lựa lấy những chỗ

hoàng huynh, quốc cửu mà là bậc am-

tường thông thuộc các điều-lệ và việc cũ,

khiến cho ở bên tả hữu để dạy nhà Vua. Ở

ngoài nên cắt đặt người hiền giữ chức Sư-

phó để làm cột-trụ cho nhà nước, gương-

mẫu cho trăm quan.

" 2 _ Đầu quốc-triều ta, những quan

văn, võ can phạm tội-lỗi đều phải phạt

tội, tội lưu, thế là Tiên-Đế (Lê-Lợi) có ý

răn dạy những kẻ gian tà. Nay lại cho

được khai-phục, làm việc cai-quản quân

và dân. Như vậy là làm trái với ý Tiên-

Đế, không hợp với đạo Trời Đất "

_ ( Chb. XVI , 13 )

NGUYỄN-TRÃI

88

" Thấy tờ Sớ này Lê-Sát giận lắm,

sai chép ra hai điều trên đây để dâng lên

Vua và tâu : “ Tiên-Đế cho rằng bọn thần

đều là chỗ tôi con lâu đời, theo hầu trận

mạc, vạn tử nhất sinh để lập được triều-

đình, lại xét rõ rằng thần là người mộc-

mạc và lành, cho nên khi sắp thăng-hà,

mới phó-thác Bệ-hạ cho bọn thần. Nay

những lời Ư-Đài nói có ý ngờ-vực bọn

thần lừa-dối, che giấu Bệ-hạ điều gì, nên

mới khuyên Bệ-hạ tìm chỗ họ-hàng mà có

công-lao để phòng ngừa bọn thần. Vậy

xin giao Ư-Đài xuống cho Pháp-ti xét xử.

Nếu Ư-Đài quả có ý ly-gián Vua và tôi thì

nên theo pháp-luật nhà nước mà trị tội,

không nên tha ” .

" Nhà Vua ngẫm nghĩ hồi lâu nói :

“ Những lời Ư-Đài nói đâu đến nỗi như

vậy ? ” Lê-Sát vẫn cứ cố-chấp tâu mãi

đến vài bốn lần, nhưng nhà Vua không

nghe .

" Bọn Nguyễn-Thiên-Hựu và Bùi-

Cẩm-Hổ tâu rằng : “ Ư-Đài khuyên Bệ-hạ

không nên ủy-nhiệm Đại-thần, thế là trái


89

với lời Chiếu để lại của Tiên-Đế. Việc

này không thể không xét hỏi được ” . Nhà

Vua bèn đầy Ư-Đài đi Châu xa " .

_ ( Chb. XVI, 14 )

Đấy là thực-trạng trong giới lãnh-đạo sau

khi Thái-Tổ mất. Vua còn nhỏ, phụ-chính là

võ-tướng cậy công khai-quốc, văn-thần thì ít

học, su thời, hoạn-quan a-dua lên mặt ; ở trong

triều thì bè cánh cạnh-tranh, ở ngoài thì tham-

quan vô trách-nhiệm, đúng như trong lời Sắc :

" Gần đây ít kẻ biết phép công tuân

theo pháp-luật. Người giữ tiền-bạc để

bề-trễ đọng lại, cố ý làm khó-khăn ; kẻ

coi quân-đội không thương sót binh-lính.

Còn cai-trị dân thì không lo chăn dắt nuôi

dạy, chỉ buông tha cho bọn giầu-có, riêng

trút sai dịch vào bọn bần-cùng ; xử kiện

thì không giữ công-bằng, chỉ nghĩ đến bè-

đảng và ăn hối-lộ ; làm việc thì không

cần-mẫn, chỉ chè chén và tiệc-tùng.

Những kẻ canh giữ quan-ải, không nghĩ

NGUYỄN-TRÃI

90

đến việc kiểm-tra xét hỏi, chỉ mưu tính

buôn bán để làm giầu " .

_ ( Chb. XVI , 30 )

Thậm chí một lời nói thật cũng bị tử-hình

như trường-hợp người thợ nhọc-nhằn làm việc,

Sư-Đăng nói vụng trong khi tu-bổ chùa Báo-

Thiên :

" Thiên-tử thì kém đức để đến nỗi

có nạn hạn-hán ; Đại-thần thì ăn hối-lộ,

cất dùng kẻ nọ người kia chẳng làm được

công-trạng gì cả. Có hay gì mà còn nịệm

Phật !

" Có người đem chuyện này cáo-tố

với Lê-Sát ( Tể-tướng ), Sát nổi-giận sai

bắt Sư-Đăng giao cho quan coi hình-ngục

xét xử. Thẩm-hình là Nguyễn-Đình-Lịch

khép Sư-Đăng vào tội thả lời yêu-quái

càn bậy, đáng phải chết chém. Nguyễn-

Thiên-Hựu và Bùi-Cẩm-Hồ tâu xin giảm

tội tử-hình cho Sư-Đăng. Nhà Vua toan

nghe theo. Lê-Sát nói : " Trước kia

Nguyễn-Đức-Minh làm thư nặc-danh,

đáng phải giết chết để rao cho mọi người


91

biết, trở đi nghe lời Thiên-Hựu giảm nhẹ

tội cho Đức-Minh. Nay nếu lại tha cho

Sư-Đăng thì răn kẻ khác thế nào được ? "

Bèn sai chém Sư-Đăng .

_ ( Chb. XVI, 12 )

Trong cái hoàn-cảnh nhân-sự lãnh-đạo

như thế mà Nguyễn-Trãi vẫn ôm-ấp lý-tưởng

vương-đạo để thi-hành ra chính-trị, như chúng

ta thấy ở đoạn sử sau đây, nhân việc triều-đình

sai Nhập-nội Hành-khiển Lê-Trãi và hoạn-quan

Lương-Đăng cùng trông coi việc thẩm-định Lễ-

Nhạc .

Trãi dâng bản-đồ " Thạch khánh " và

nhân đó tâu rằng :

" Dẹp loạn dùng võ ; thái-bình dùng

văn. Ngày nay chế-định Lễ-Nhạc chính là

đúng lúc. Nhưng cội gốc nếu không vững

thì Lễ-Nhạc không dựa vào đâu mà đứng

được ; văn-hiến nếu không có thì Lễ-

Nhạc không bởi đâu mà thực-hành được.

Hòa-bình là gốc của Nhạc, thanh-âm là

NGUYỄN-TRÃI

92

văn của Nhạc. Tôi vâng theo Chiếu-chỉ,

thẩm-định Lễ-Nhạc, không dám không

hết lòng ; ngặt vì học-thức kém cỏi, khó

lòng điều-hòa được luận-điệu âm-nhạc là

món thần-diệu tinh-vi. Nguyện xin Bệ-hạ

yêu thương nuôi dưỡng dân đen để nơi

làng xóm quê thôn không còn có tiếng

sầu than oán giận. Thế là không lỗi mất

căn-bản của Lễ-Nhạc " .

_ ( Chb. XVII, 3 )

" Nhưng rồi nhà Vua ưng theo kiến-

nghị của Lương-Đăng, rồi cuối cùng cho

thi-hành .

" Thế rồi bọn Lê-Trãi, Nguyễn-

Truyền, Đoàn-Công-Soạn, Nguyễn-Văn-

Huyến và Nguyễn-Liễu cùng tâu rằng :

_ “ Lễ-Nhạc là cốt ở người mới đặt

ra được. Phải là người tài đức như Chu-

Công rồi sau mới không có thể ai chê

trách về việc đặt Lễ, chế Nhạc. Nay nhà

Vua để cho hạng bầy tôi nhỏ mọn ở trong

cung chuyên việc xếp đặt Lễ-Nhạc, như

vậy chẳng tủi nhục cho nước nhà lắm


93

sao ? Vả lại việc làm của Đăng đều là dối

Vua, lừa dưới, không căn-cứ vào đâu

cả................................................................

“ Lương-Đăng là bầy tôi nhỏ mọn,

ra vào nơi cung cấm, hầu hạ ở bên Vua.

Như vậy chúng tôi trộm lấy làm ngờ

lắm ! ”

" Nguyễn-Liễu còn tâu : “ Từ xưa

đến nay, chưa có bao giờ hoạn-quan lại

được tự chuyên, làm nát thiên-hạ như

vậy ! ”

" Đinh-Thắng từ trong nội đi ra

mắng rằng : “ Hoạn-quan làm gì mà nát

thiên-hạ ? Nếu có nát thiên-hạ thì phải

chém đầu này ! ”

" Thế là nhà Vua bèn nghe hoạn-

quan mà bắt Nguyễn-Liễu đầy đi Châu

xa . "

_ ( Chb. XVII, 14 )

" Sau đấy không lâu, Nguyễn-

Trãi, vào năm ( 1437 ), xin về hưu-trí ở

Côn-Sơn, và cách vài năm nữa ( 1440 ),

NGUYỄN-TRÃI

94

Vua Thái-Tông đi tuần, qua nhà thăm

ông, trở về liền băng-hà ở Gia-Lâm, rồi

xẩy ra cái án Thị-Lộ và Ông bị liên-lụy

đến " Tru-di tam-tộc ". Xem thế đủ biết

Nguyễn-Trãi đã sớm liệu thoái lui

" công thành thân thoái ", đâu phải ham

tiếc công-danh, quyền-thế như lời Vua

Tự-Đức đã lạm phê :

_ " Cái vạ chu-di cũng là tự Trãi

chuốc lấy, như thế sao gọi được là người

hiền ? "

_ ( Chb. XVII, 23 )

Cái án oan-uổng ấy đâu phải Trãi chuốc

lấy, chẳng qua vì bè cánh trong triều, bọn tiểu-

nhân Nho và võ-tướng muốn chuyên quyền để

hưởng-thụ, thống-trị nhân-dân, thấy TRÃI một

mực đòi chính-nghĩa vương-đạo, lại có uy-tín

cả trong nước, ai cũng biết về tài đức danh-

vọng, đúng như lời tuyết-sỉ cho cả một triều-

đình :" Ức-Trai tâm thượng quang Khuê tảo"

của Lê-Thánh-Tông vậy. Giết Nguyễn-Trãi

mặc dầu Ông đã rút-lui khỏi triều-đình, bọn

công-thần võ-tướng với bọn hoạn-quan tiểu-


95

nhân Nho không những nhổ được cái gai

chính-nghĩa vương-đạo của một quân-tử Nho,

mà còn trừ được ảnh-hưởng của Ông đối với

Vua qua Thị-Lộ được sủng-ái nữa .

Cái chết bi-thảm của Nguyễn-Trãi, mà

chính sử chép, trước khi lập Vua mới,

Nhân-Tông lên 2 tuổi :

" Giết Thừa-chỉ Nhập-nội Đại

hành-khiển, trí-sĩ Lê-Trãi chu-di cả họ.

" Trãi phải liên-lụy vì người vợ lẽ

là Thị-Lộ. Người ta đều cho là oan " .

_ ( Chb. XVII, 23 )

Nguyễn-Trãi mất ngày 16 tháng 8 năm

Nhâm-Tuất Đại-Bảo thứ III, theo Dương-lịch

là 19 - 9 - 1442. Vì người ta đều cho là oan,

nên triều-đình muốn che-lấp dư-luận mà có

những giải-thích bằng truyện hoang-đường

“ Thần rắn báo oán, và đổ cho đất cát vậy ”.

Nhưng cái chết ấy còn đánh dấu một khúc ngọe

trong lịch-sử tư-tưởng Việt-Nam hết sức trọng-

đại, đấy là truyền-thống Tam-giáo thời Lý Trần

đã nhường chỗ cho tư-tưởng Tống-Nho “ tịch

NGUYỄN-TRÃI

96

Phật ”, một thứ Nho-giáo bế-quan, độc-tôn, đố-

kỵ với thứ Nho-giáo tâm-linh của Chu-Văn-An

mà Nguyễn-Trãi là đại-biểu, như phản-chiếu ở

lời tâu của Ông về Lễ-Nhạc, cũng như về cái

án bẩy tử-hình trên kia. Khuynh-hướng độc-tôn

Nho-giáo bấy giờ còn thấy phản-chiếu ở lời tâu

của Nguyễn-Thiên-Hựu, nhân việc rước tượng

Phật ở chùa Pháp-Vân đến Đông-Kinh để đảo-

vũ :

" Xin Bệ-hạ tu đức, xét tù oan ức,

thải bớt cung-nữ, nếu mà Trời còn không

mưa thì xin chém tôi để tạ tội với thiên-

hạ " .

_ ( Chb. XVI , 7 )

Và nhất là việc giết Nhập-nội Đại Đô-đốc

Lê-Ngân về việc thờ Phật Quan-Âm ở nhà. Sử

chép :

" Tháng 12, giết Nhập-nội Đại Đô-

đốc Lê-Ngân ; tịch-thu cả nhà. Giáng

truất Huệ-phi Lê-Thị, con gái Lê-Ngân

xuống làm tu-dung. Có người cáo tố rằng

nhà Lê-Ngân thờ Phật Quan-Âm để cầu-

khẩn cho con gái là Huệ-phi được Vua


97

yêu chiều. Bấy giờ nhà Vua đang ngự ở

cửa Đông trong thành, bèn sai Thái-giám

Đỗ-Đại đem 50 võ-sĩ đến khám nhà Lê-

Ngân, soát thấy có pho tượng Phật để thờ,

vàng bạc và lụa mầu. Nhà Vua sai bắt nô-

tì của Lê-Ngân để xét hỏi .

" Hôm sau Lê-Ngân vào chầu, bỏ

mũ ra, tạ tội rằng : _ Tôi từ trẻ theo đi

khởi-nghĩa Lam-Sơn may được trông

thấy cảnh thanh-bình ; về già, vì dồn chứa

nhọc-nhằn vất-vả đã lâu nên sinh lắm

bệnh. Thầy bói đoán rằng chỗ đất nhà tôi

ở là ngôi chùa cổ để hoang-phế, nay

sinh yêu ma làm cho động trệ, không yên,

nên sùng mộ đạo Phật để cầu âm-phúc.

Chẳng ngờ nay bị vợ lẽ mà tôi đã bỏ,

cùng với Trần-Thị là vợ lẽ của Lê-Sát

ngày trước mà nhà Vua ban cho tôi, xui

xiểm, kết hợp với tên đầy-tớ gian-ngoan,

nhân-dịp thêu-dệt cho thành tội-lỗi. Nếu

được nhà Vua soi xét định-đoạt thì buông

tha cho tôi về điền-viên để được trót đời

tàn tạ này .

NGUYỄN-TRÃI

98

" Nhà Vua chưa nguôi giận, giao

Lê-Ngân cho tòa Pháp-ti luận tội. Khi án

đã thành, nhà Vua cho phép Lê-Ngân

được chết, tịch-thu cả nhà, phế Huệ-phi

Nhật-Lệ ( con gái Lê-Ngân ) xuống làm

tu-dung. Bà đồng cũng bị đày đi Châu

xa . "

_ ( Chb. XVII , 15 )

Cái án oan ấy mà chính sử đã chép và

mấy năm sau cũng công-nhận là oan-uổng đã

chứng-minh rõ-ràng khuynh-hướng bài-trừ

Phật-đạo ra ngoài tư-tưởng chính-thống của

Nho-sĩ thống-trị :

" Coi sự “ tin dùng thầy chùa ” như

ngang tội với sự “ ăn hối lộ ” ."

_ ( Chb. XVIII , 3 )

" Mặc dầu năm Kỷ-Dậu ( 1429 )

tháng 6 có mở kỳ thi Tăng đạo, Sắc sai

các Tăng đạo, hễ ai thông kinh-điển, cẩn-

thận giữ được giới-hạnh thì đến sảnh-

đường để xét hạch, nếu trúng tuyển sẽ


99

được cấp cho tờ thiếp chứng-nhận làm

Sư, còn thì phải hoàn tục " .

_ ( Chb. 25 )

Đấy là thi để kiểm-soát giới Tăng đạo chứ

không còn lệ thi Tam-giáo cho xuất thân thời

Trần nữa .

Và năm Ất-Mão thứ II ( 1435 ), triều-đình

còn ban cho Sư Huệ-Hồng áo phẩm-phục mầu

lục pha đỏ, là lễ-phục ngang hàng với quan-

chức triều-đình từ ngũ-phẩm trở lên, nhưng

không phải là có quyền tham-dự triều-đình như

xưa nữa .

Càng ngày triều-đình càng hướng về tín-

ngưỡng Thần-linh thiên-nhiên để cầu đảo mưa,

nắng, còn Nho-sĩ thì độc-quyền lãnh-đạo

chính-sự, cùng hệ-thống giá-trị tiêu-chuẩn

nhân-sinh .

*****

*


103

THẾ-GIỚI-QUAN NHÂN - NGHĨA

CỦA NGUYỄN-TRÃI

Tất cả tư-tưởng và hành-động của

Nguyễn-Trãi, tất cả con người của Nguyễn-

Trãi thu vào hai chữ Nhân Nghĩa là tất cả vũ-

trụ-quan thực-hiện của Ông vậy .

( Ôi muốn mưu-đồ việc lớn lấy

Nhân Nghĩa làm gốc, muốn nên công

việc lớn lấy Nhân Nghĩa là trước tiên.

Chỉ có bao-hàm đầy đủ Nhân Nghĩa cho

nên sự-nghiệp ắt là phải thành ) .

" Phù đồ đại sự giả dĩ Nhân Nghĩa

vi bản, thành đại công giả dĩ Nhân Nghĩa

NGUYỄN-TRÃI

104

vi tiên. Duy Nhân Nghĩa chi kiêm toàn, cố

sự công chi tất tế ".

_ ( Tái phúc Phương-Chính thư )

Bởi thế Nguyễn-Trãi về chính-trị có

chính-sách : " Nhân Nghĩa chi cử yếu tại an

dân" ( ). Về quân-sự có :

( Đạo làm tướng lấy Nhân Nghĩa làm gốc, trí

dũng làm cành )

" Vi tướng chi đạo dĩ Nhân Nghĩa vi bản trí

dũng vi tư " .Về binh-pháp có : ( Bậc nhân-giả

lấy yếu chế-ngự khỏe, bậc nghĩa lấy ít đánh

đông ) ( ) " Nhân giả

dĩ nhược chế cương, Nghĩa giả dĩ quả địch

chúng ". Nên mới có " Đạo quân Nhân Nghĩa,

chỉ có một vài trăm quân phụ-tử, thế mà cũng

đủ nghiêng gươm mà chém để thành cái thế

" chẻ tre " _ ( Thư gửi Vương-Thông )

Đối với nhân-dân trong khi lãnh-đạo trị-

vì, có lòng thông-cảm với dân-ý :

" Nhân dân chỉ nguyện về với bậc có

nhân đức " .


105

Và Nhân Nghĩa đối với Nguyễn-Trãi là

tất cả Trời Đất, tất cả Vũ-trụ vậy :

" Trái Nghĩa, hại Nhân, lẽ Trời Đất

tưởng như tắt ngấm . "

_ ( Bình Ngô Đại Cáo )

Nhưng vũ-trụ kiền-khôn Nhân Nghĩa của

Nguyễn-Trãi không phải một hệ-thống bế-

quan, nhất-nguyên hay nhị-nguyên của trí-thức.

Đấy là cái đạo đại-đồng sáng-hóa, không có

biên-giới của tình-yêu :

" Ta nghe nói người, có người

phương Nam phương Bắc, đạo thì không

có cái này cái kia. Người Nhân, Quân-tử

thì không xứ nào không có ".

_ ( Dục Bắc-Giang Thành thư )

Bởi vì :

" Trời không che riêng ai, Đất

không chở riêng ai, mặt-trời mặt-trăng

không chiếu sáng riêng nơi nào, cho nên

người vương-giả lấy bốn biển làm nhà

NGUYỄN-TRÃI

106

mình, vốn không phân-gián cách-biệt xa

hay gần ".

_ ( Lại thư đến cho Vương-Thông )

" Thiên vô tư phúc, Địa vô tư tái,

Nhật, Nguyệt vô tư chiếu lâm. Cố vương-

giả dĩ tứ hải vi gia, sơ vô nhĩ hà chi gian

dã ".

_ ( Tái đạt Vương-Thông thư )

Trời Đất đây đối với Nguyễn-Trãi, có cái

nhọc tâm-linh như Chu-Văn-Trinh, thì không

phải là Trời Đất vật-lý như Nature = Thiên-

nhiên của Âu-Tây. Trời Đất đây là ngụ-ý Kiền-

Khôn, Cha Mẹ, có cái tâm sinh-thành hóa-dục

bất-tuyệt và vô-tư, tạo ra cuộc vận-hành, tuần-

hoàn, đi rồi trở lại :

" Thiên vận tuần hoàn vô vãng bất phục".

_ ( Tái dụ Vương-Thông )

Cái ý-chí sinh-hóa bất-tuyệt ấy là do

động-cơ tình-yêu hoạt-động, tức cũng là cái

đức Nhân, như Cao-Bá-Quát sau này đã hiểu là


107

" Kiền khôn nhất sinh ý " ( Cái ý-chí sáng-tạo

duy-nhất của Trời Đất ) .

Và Nguyễn-Trãi đã đặt trọng-tâm vào cái

tình-yêu hay cái " Thiên địa chi tâm " ( Tâm

Thiên Địa ), cái Tâm hoạt-động tác-dụng ấy

nhất-trí ở chỗ Thành :

( Thành thật ở chỗ yêu vật là tâm

Trời Đất, thành thật ở chỗ yêu con ấy là

tâm cha mẹ. Yêu vật không thật thì nguồn

sống liên-tục có lúc tắt. Yêu con không

thật thì lòng từ-ái có lúc suy. Thế nên

Trời Đất đối với muôn vật, cha mẹ đối

với con đỏ chẳng qua chỉ một sự thành-

thật mà thôi ) .

" Thành ư ái vật giả thiên địa chi

tâm. Thành ư ái tử giả phụ mẫu chi tâm.

Ái vật bất thành tắc sinh-sinh hữu thời

nhi tức. Ái tử bất thành tắc từ ái nhĩ thời

nhi khuy. Thị dĩ thiên địa chi ư vạn vật,

phụ mẫu chi ư xích tử bất quá nhất thành

nhi dĩ "

_ ( Tái dữ Vương-Thông )

NGUYỄN-TRÃI

108

Và ở lời " Dạy con cho có đức ",

Nguyễn-Trãi càng đề-cao Nhân Nghĩa là tình

thương yêu :

Ở cho có đức có nhân,

Mới mong đời trị được ăn lộc Trời .

Thương người tất tả ngược xuôi,

Thương người lỡ bước, thương người bơ-vơ.

Thương người ôm-ấp trẻ thơ,

Thương người tuổi-tác già-nua bần-hàn .

Thương người quan-quả cô-đơn,

Thương người đói rét nằm than kêu đường .

Thấy ai đói rét thì thương,

Rét thì cho mặc, đói thường cho ăn .

Thương người như thể thương thân,

Người ta phải bước khó-khăn đến nhà .

Đồng tiền, bát gạo đưa ra,

Rằng : " Đây cần-kiệm gọi là làm duyên ".

May ta ở chốn bình-yên,

Nhà người tàn-phá chẳng nên cầm lòng .

Tiếng rằng : " Ngày đói tháng đông ".

Thương người bớt miệng, bớt lòng mà cho .

" Miếng khi đói, gói khi no ",


109

Của tuy tơ-tóc ,nghĩa so ngàn trùng .

" Của là muôn sự của chung ",

Sinh không thác lại tay không có gì !

Ở cho phải có Nhân Nghì ( Nghĩa ) .

_ ( Gia Huấn Ca )

Tình-yêu là cái lực hấp-dẫn đại-đồng, nhờ

đấy mà vũ-trụ này mới là vũ-trụ, nghĩa là một

đại hòa-điệu như bản hòa-tấu của âm-nhạc chứ

không hỗn-độn. Nhưng tình-yêu phải xuất tự

tâm thành-thật hết sức mới có hiệu-lực, ví như

chiếc tên đặt trên dây cung, dây có căng thẳng

nhằm vào một mục-đích duy-nhất mà phát ra

mới trúng đích. Cái sức căng thẳng của dây

cung chính là cái sức của tâm thành vậy. Vì

" Thành " không phải một danh-từ, một khái-

niệm trừu-tượng, mà là một thái-độ tâm-lý

trong đó ba tác-dụng căn-bản của tâm là tình-

cảm, ý-chí và lý-trí đã tập-trung vào một điểm

Nhất-Tâm. Đấy là tâm-trạng mô-tả hình-tượng

ra ở chữ Hán : ( ) Thành, gồm chữ ( )

Ngôn, đại-diện cho trí-thức, Ngôn-ngữ, với chữ

( ) Thành, gồm chữ ( ) Lực với chữ

NGUYỄN-TRÃI

110

( ) Qua, là cái cung bắn. Người tập bắn cung

phải đem hết cả năng-lực của thân-tâm, sinh-lý

tâm-lý, dùng cả trí, tình, ý tập-trung vào đích

thì mới có hiệu-quả. Sự có thật hay không có

thật của đối-tượng tùy theo cái tâm ý-thức có

chú-ý hay không vào đối-tượng. Cho nên

Nguyễn-Trãi theo sách Trung-Dung của Nhọ-

học mà bảo : ( Không thành-thật thì không có

vật chi hết ) " Bất thành vô vật ". bởi vì

( Thành là khởi-điểm và chung-cực của sự-vật )

" Thành giả vật chi chung thủy " _ ( Trung-

Dung ) .

Và Nguyễn-Trãi trong hành-động tích-

cực phấn-đấu đã đặt hết tín-tưởng vào đạo

Thành, nên Ông cực tả hiệu-năng của lòng

thành-thật trong hành-vi cũng như trí-thức :

( Lấy sự thành-thật chinh-phục

người ta, người ta cũng lấy sự thành-thực

để báo đáp lại. Đạo chí-thành có thể rung

động Trời Đất, thông suốt đến quỷ thần,

huống chi là đối với người ) .


111

" Dĩ thành phục nhân giả, nhân diệc

dĩ thành phục chi. Phù chi thành chi đạo

khả dĩ động thiên địa, thông quỷ thần nhi

huống ư nhân hồ ".

_ ( Dụ Vương-Thông thư )

Vậy " Thành " là một trình-độ của tâm

ý-thức chưa phân-hóa mà Trung-Dung của

Nho-giáo đã siêu-hóa lên địa-vị thực-tại tối-

cao, là Thiên-đạo :

( Thật tại là đạo Trời, làm cho thật

là đạo Người )

" Thành giả thiên chi đạo dã, Thành

chi giả nhân chi đạo dã "

_ ( Trung-Dung )

Đạo Trời đại-đồng với đạo Người nhân-

quần xã-hội đồng-nhất ở tâm-lý " Thành " .

Là Nho-sĩ xuất thân hẳn Nguyễn-Trãi tin-

tưởng vào Trung-Dung lắm :

" Bổn đạo Trung Dung chẳng thửa tàng "

_ ( Bảo kính cảnh-giới )

NGUYỄN-TRÃI

112

Hay là :

" Làm người thì giữ đạo Trung Dung "

_ ( Tự giới )

Nhưng Nguyễn-Trãi sớm vượt qua giới-

hạn của hữu-vi để vươn lên cái tâm vô-niệm

của đạo Thiền trong đời sống cá-nhân .

Nghệ-sĩ :

Người ảo-hóa khoe thân ảo-hóa,

Chưa chiêm-bao thốt sự chiêm-bao .

Rừng Thiền ắt thấy nên đầm-ấm,

Đường thế nào nơi chẳng thấp cao .

_ ( Thuật Hứng )

Hay là :

Chiếm tự nhiên một thảo-am,

Dầu lòng đi Bắc mấy về Nam .

Trường Thiền-định, hùm nằm chực,

Trái thì trai vượn nhọc đem .

Núi láng giềng, chim bầu bạn,

Mây khách khứa, nguyệt anh tam .

Tào-Khê rửa ngàn tầm suối,

Sạch chẳng còn một chút phàm .



113

Với Thiền-học Nguyễn-Trãi đã bổ-túc

vào trí-thức-luận của đạo " Thành " ở Nho-học

hữu-vi bằng cái quan-điểm vô-vi của tâm vô-

niệm :

" Nhất niệm tức lai thiên niệm tức "

_ ( Thu dạ khách cảm )

( Một niệm tắt đi thì ngàn niệm cũng tắt )

Và theo nhà Phật thì :

" Tam giới duy tâm vạn pháp duy thức "

( Ba giới là dục-giới, sắc-giới và vô-

sắc-giới đều do nơi tâm mà ra, muôn

hiện-tượng trong thế-giới chỉ là ý-thức ) .

Như vậy ý-niệm tắt thì thế-giới hiện-

tượng hình-danh sắc-tướng cũng biến mất hết.

Đấy là trạng-thái tâm không đối-tượng của nhà

Thiền-định đạt tới giác-ngộ tam-muội

(Samadhi). Đấy là cái Tâm vô-tâm mà Nguyễn-

Trãi hoài-bão :

( Ngày dài tựa kỷ quên ăn nói,

Người với mây trắng ai là kẻ có tâm ? )

NGUYỄN-TRÃI

114

" Nhật trường ẩn kỷ vong ngôn xứ

Nhân dữ bạch vân thùy hữu tâm "

_ (Đề trình Xử sĩ vân thiết đồ )

Chính cái Tâm vô-tâm mà sinh-thành vô-

tư ấy " vô sở vi nhi vi " là tâm Bụt mà

Nguyễn-Trãi thường ấp-ủ :

" Thân đà hết lụy thân nên nhẹ

Bụt ấy là lòng, Bụt khá cầu " .

_ ( Mạn Thuật )

Hay là :

" Vẩn nhơ chẳng bén, Bụt là lòng "

_ ( Hoa Mộc Cận )

Đủ biết trong tư-tưởng Nho-học tâm-linh

của Nguyễn-Trãi có đậm mầu sắc Thiền-tông

thời Trần :

Thần tích phi lai kỷ bách xuân,

Bảo lâm hương hỏa khế tiền nhân .

Giáng long phục hổ cơ hà diệu,

Vô thụ, phi đài ngữ nhược tân .


115

Điện trắc khởi lâu tàng Phật thể,

Khán trung di tích thuế chân nhân .

Môn tiền nhất phái Tào-khê thủy ,

Tẩy tận nhân gian kiếp kiếp trần .

_ ( Du Nam-Hoa Tự )

( Gậy nhà chùa gọi là Thần tích bay đến

đã có mấy trăm năm.

Lửa hương rừng báu còn lại hợp với nhân

duyên trước.

Thần cơ giáng long phục hổ sao mà

huyền-diệu thế.

Chẳng phải có cây Bồ-Đề, chẳng phải có

đài gương sáng, lời nói như là mới lạ.

Bên cạnh điện dựng lầu để chứa thể

tướng Phật.

Trong khám dấu vết để lại che cái chân-

thật.

Trước cửa chùa một giòng nước Tào-Khê

nơi phát-xuất Thiền-Tông của Tổ Huệ-

Năng.

Rửa hết bụi trần các kiếp của người đời

vậy .)

NGUYỄN-TRÃI

116

Như thế đủ thấy Nguyễn-Trãi bắt đầu

cuộc đời Nho-sĩ với vũ-trụ-quan Nhân Nghĩa,

khi ra hành-động cứu dân, giải-phóng dân-tộc,

cái vũ-trụ Nhân Nghĩa ấy đã tập-trung vào đạo

Thành để hành-động. Đánh giặc cốt chinh-phục

nhân-tâm, phò Vua, giúp nước cốt xây-dựng

một xã-hội Nhân Nghĩa như Đường - Ngu :

" Vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn

Đường ấy ta đà phỉ sở nguyền "

_ ( Tự Thán )

Nhưng trong lòng của Ông vẫn ôm ấp

hoài-bão cái mộng " Nhàn " :

Tiêu sái tự nhiên nhẹ hết mình,

Nài bao ngôi cả áng công danh .

Vô tâm, trì có trăng bạc,

Đắc ý kho đầy gió thanh .

Trẻ, dầu chơi con Tạo-hóa,

Già, nọ phục thuốc trường-sinh .

Dưỡng nhàn miễn được qua ngày tháng,

Non nước còn ghi chốn hữu tình .

_ ( Tự Thán )


117

Dù lúc đắc ý gặp thời, " Minh quân lương

tể ", dù khi thất-vọng ngồi tù, Nguyễn-Trãi vẫn

không bao giờ nguôi nỗi buồn man-mác, một

thứ buồn nhớ-nhung " Thiên-thai lạc lối trần-

gian ". Một cái buồn siêu-hình, ra ngoài mực-

thước của Nho-sĩ điển-hình, để chìm vào mạch

nước Tào-Khê với cái mộng :

" Pha lão chơi thu, khách nổi thuyền ".

của Tô-Đông-Pha trên sông Xích-Bích :

" Vời trông người đẹp tận phương trời "

Bởi vì Nguyễn-Trãi không rời đạo-tâm để

nhìn cuộc đời nhân-thế, cho nên mới có cái

luận-điệu :

Tự Thán

Chiếc thuyền lơ lửng bên sông,

Biết đem tâm-sự ngỏ cùng ai đây ?

Chắc chi thiên-hạ đời nay,

Mà đem thân-thế làm rầy chiêm-bao !

Đã buồn vì trận mưa rào,

Lại đau vì nỗi ào ào gió đông .

NGUYỄN-TRÃI

118

Mây trôi, nước chảy xuôi giòng,

Chiếc thuyền hờ-hững bên sông một

mình !

Ông Ngô-Tất-Tố sau khi trích-dẫn bài thơ

trên trong " Thi Văn Bình Chú ", có giải-thích

rằng :

" Bài này không có câu nào hiểm-

hóc, ý-nghĩa mạch-lạc, đều rất óng-chuốt,

vậy mà cực kỳ khó hiểu. Vì suốt trong bài

không thấy một dấu-vết nào có thể nhận

được tác-giả muốn nói việc gì.

" Ông Nguyễn-Khắc-Hiếu chịu rằng

“ Tâm-sự anh-hùng khó có thể người

ngoài biết được sự đau-đớn ”. Thật là một

người sành thơ .

" Xét tác-giả trong khi chưa gặp

Vua Lê, đã quyết phải diệt quân Minh,

chắc không khi nào lại nghĩ đến câu

“ Chắc chi thiên-hạ đời nay, mà đem

thân-thế nước làm rầy chiêm-bao ”. Đến

khi đuổi được giặc Minh, tức là thù nhà


119

trả, nợ nước xong, cái gánh trên vai đã

nhẹ thì có việc gì mà buồn và đau ? "

_ ( Ngô-Tất-Tố " Thi Văn Bình Chú "

x.b. Thế-Giới _ tr. 14 , in lần thứ ba )

Chính lòng buồn và đau ấy là lòng đau

buồn của Bụt " Bụt ấy là lòng ", tràn-ngập tình

yêu thương vô-hạn, thương " Người ảo-hóa

khoe thân ảo-hóa. Chưa chiêm-bao thốt sự

chiêm-bao ", mà không tự biết. Cái nỗi buồn

man-mác ấy chỉ có người " Chí Thành " với

Đạo-Tâm mới có thể cảm-thông được. Đấy là

từ Nhân-Nghĩa qua tình thương đến tâm-lý

nghệ-thuật của Tâm Thiền để nối cá-nhân với

vũ-trụ, nhân thân với Thiên Địa phụ mẫu vậy.

Bởi có đạt tới cái Tâm vô-tâm vô-niệm mà

sinh-thành như thế, nên tư-tưởng của Nguyễn-

Trãi mới không thành bế-quan độc-tôn, lấy

" tịch dị-đoan " làm mục-tiêu theo Tống Nho

của " vu nho tục sĩ ". Đấy là nhờ có Tâm-

Thiền của truyền-thống Tam-giáo thời Lý Trần,

nên văn-chương của Nguyễn-Trãi mới phản-

chiếu tinh-thần đạo-học cao-siêu thâm-thúy,

NGUYỄN-TRÃI

120

xứng đáng là văn-chương với nghĩa " Tình

thâm nhi văn minh ", " Văn dĩ tái đạo " vậy .

Đấy là tâm-lý văn-nghệ giải-thoát như

trong " Côn-Sơn Ca " :

Côn-Sơn hữu tuyền

Kỳ thanh lãnh lãnh nhiên .

Ngô dĩ vi cầm huyền

Côn-Sơn hữu thạch

Vũ tẩy đài phô bích.

Ngô dĩ vi đạm tịch

Nham trung hữu tùng

Vạn lý thúy đồng đồng.

Ngô ư thị yểu tức kỳ trung

Lâm trung hữu trúc

Thiên mẫu ấu hàn lục.

Ngô ư thị hổ ngâm khiếu kỳ trắc.

Vấn quân hà bất quy khứ lai ?

Bán sinh trần thổ trương giao cốc.

Vạn chung cửu đỉnh hà tất nhiêu

Ẩm thủy, phạn sơ tùy phận túc.

Quân bất kiến, Đổng-Trác hoàng kim doanh

nhất ổ


121

Nguyên-Tái hồ tiêu bát bách hộc ?

Hựu bất kiến Bá-Di Thúc-Tề

Thủ-Dương ngạ tử bất thực túc ?

Hiền ngu lưỡng giả bất tương mâu.

Diệc các tự cầu kỳ sở dục

Nhân sinh bách tuế nội.

Tất cánh đồng thảo mộc.

Hoan bi, ưu lạc, diệc vãng lai

Nhất sinh, nhất tạ hoàn tương tục.

Khâu sơn hoa ốc diệc ngẫu nhiên

Tử hậu, thùy vinh cánh thùy nhục ?

Nhân gian nhược hữu Sào-Do đồ

Khuyến cừ thính ngã Sơn-Trung khúc .

Dịch nghĩa :

Côn-Sơn có suối chảy,

Tiếng róc-rách nghe hay,

Ta nghe như đàn vậy.

Côn-Sơn có đá,

Mưa dội rêu xanh biếc,

Ta lấy làm êm tịch.

Trong núi có thông,

NGUYỄN-TRÃI

122

Muôn dặm xanh trùng trùng .

Ta ngày ngày yên nghỉ bên trong .

Trong rừng có trúc,

Ngàn mẫu in mầu lục .

Ngày ngày ta ngâm-nga ở bên gốc,

Hỏi ai kia, sao không về thôi .

Nửa đời gió bụi dài lăn-lóc,

Muôn chung chín vạc sao phải thế ?

Nước lã cơm rau tùy phận túc .

Người chẳng thấy :

Đổng-Trác hoàng kim đầy một kho,

Nguyên-Tái hồ-tiêu tám trăm hộc .

Lại chẳng thấy :

Bá-Di với Thúc-Tề

Chết đói không ăn thóc.

Hiền, ngu hai đường chẳng nhìn nhau

Chẳng qua cũng chỉ cầu như sở dục .

Đời người khoảng trăm năm

Rút lại cùng thảo-mộc .

Hoan, bi, lo vui theo nhau đổi

Hết tươi lại tàn còn tiếp-tục .


123

Nhà cao rừng rậm ngẫu nhiên thôi

Chết đi ai vinh và ai nhục ?

Nhân-gian nếu có bọn Sào-Do

Xin hãy nghe ta " Sơn Trung Khúc "

Tâm-lý trong " Côn-Sơn Ca " trên đây

chính là để đáp-ứng cho hoài-bão đã biểu-lộ ở

câu hỏi :

" Nhân dữ bạch vân thùy hữu tâm ? "

Cái hoài-bão " vô-tâm " ấy :

" Chủ vô tâm ỷ khách vô tâm "

_ ( Ngôn Chí )

Hay là :

" Bụt ấy là lòng, Bụt khá cầu "

Nguyễn-Trãi từ sớm đã nuôi dưỡng trong

tính tình, nên chi bất cứ ở trường-hợp nào,

danh-lợi không thể làm Ông quên được cái thú

thanh-nhàn, cái thú :

" Ít nhiều tiêu sái lòng ngoại thể "

_ ( Ngôn Chí )

NGUYỄN-TRÃI

124

Cho nên tư-tưởng Nhân Nghĩa của Ông,

vốn là giáo-lý Nho mà dễ đi với giáo-lý Phật và

Lão :


Bụt ấy là lòng, Bụt khá cầu.

Vui một quân thần ơn cực nặng

Tơ hào chưa báo, hãy còn xâu ".

_ ( Mạn Thuật )

Nhân Nghĩa ấy là Nhân Nghĩa cởi mở,

không bế-quan, để triển-khai từ chủ-nghĩa

Quốc-gia Dân-tộc :

( Đạo Nhân Nghĩa duy trì cho thế nước

vững yên )

" Nhân Nghĩa duy trì Quốc-thể an "

_ ( Hạ Quy Lam-Sơn )

qua ý dân tuy " ngu nhi thần " :

( lật đổ thuyền bè mới tin rằng sức dân ví

như sức mạnh của nước ).

" Phúc chu thủy tín dân do thủy "

_ Quan Hải )


125

Đến tình thương vô-hạn chí-thành vô-tư

của " Thiên Địa phụ mẫu " ( Trời Đất là cha

mẹ ) để rồi nhập vào Tâm-Thiền, nghệ-thuật

giải-thoát tiêu-dao :

" Đàn cầm suối trong lai dõi

Còn một non xanh là cố-nhân "


Lấy non xanh làm cố-nhân, vì trong tư-

tưởng Đông-phương, cũng như trong tín-

ngưỡng cổ-truyền Việt-Nam, Sông - Núi không

phải là Thiên-nhiên vật-lý .

***


127

NGUYỄN - TRÃI HỢP SÁNG

TƯ-TƯỞNG NGUYỄN-TRÃI

TRONG TRUYỀN-THỐNG DÂN-TỘC

Tư-tưởng Nhân Nghĩa của Nguyễn-

Trãi tuy thâu-nhận của Mạnh-Tử, nhưng Mạnh-

Tử độc-tôn Nho-học chống với Dương-Chu và

Mặc-Địch, còn Nguyễn-Trãi mở rộng Nho-học

để tổng-hợp biện-chứng với Lão-học và Phật-

học. Đấy là truyền-thống dân-tộc đối-địch với

đế-quốc Tần, Hán, đòi đồng-hóa Việt-tộc vào

Hán-tộc. Sự chống-đối ấy đã sớm phản-chiếu

vào cuộc khởi-nghĩa của Liệt-nữ Trưng-

Vương, đồng thời cũng biểu-thị ở Tư-tưởng

Đồng-nguyên Tam-giáo Nho, Lão, Phật, ở Lý-

Hoặc-Luận của Mâu-Bác đầu Công-nguyên, và

ở Thiền-học Đại-thừa Hoa Sen của Khang-

Tăng-Hội. Truyền-thống Triết-học Biện-chứng

NGUYỄN-TRÃI

128

Tam-giáo đã đem lại cho các Thiền-sư thời

Đinh, Lê, Lý cái ý-thức-hệ dân-tộc, giải-thoát

khỏi ách đô-hộ chính-trị của Tầu, đồng thời

vượt xa ra ngoài cái học của Bách-Gia Chư-Tử

ở Văn-hóa phương Bắc, như Thiền-sư Cửu-Chỉ

thời Lý đã tuyên-bố :

" Khổng, Mặc chấp vào Có Hình,

Trang, Lão chủ-trương Không, kinh sách

thế-học không phải đường giải-thoát. Chỉ

có Phật-giáo, không chấp vào Có lẫn

Không, hiểu thấu lẽ sống chết "

Đồng thời có nhà tướng họ Lý nêu cao

tinh-thần độc-lập của dân Việt với lời tuyên-

ngôn lịch-sử :

" Nam quốc Sơn-hà Nam Đế cư ! "

Nguyễn-Trãi thừa-kế cái truyền-thống

thời Lý, Trần, không mãn-nguyện với Nho-học

độc-tôn, bế-quan của phương Bắc, nên đã đem

Nhân Nghĩa tổng-hợp biện-chứng với Tâm

Phật, qua tâm-lý nghệ-thuật thiên-nhiên của


129

Đạo-gia, vào Thiền-học Thượng-thừa của nhà

Ẩn-cả hay là " Đại-ẩn ẩn triều thị ".

Bởi thế Ông đã đem Nhân Nghĩa ứng-

dụng vào hành-động chính-trị vương-đạo với

cái Tâm vô-tâm hay là vô-tư, cho nên Ông đã

hợp-nhất hai phương-diện mâu-thuẫn ở Triết-

học nhân-sinh của Ông là Nhập-thế và Xuất-

thế, Xã-hội và Thiên-nhiên, Quốc-gia và Quốc-

tế, Cá-nhân và Vũ-trụ Đại-đồng .

Do đấy mà Ông biểu-dương rõ rệt tinh-

thần văn-hóa dân-tộc phương Nam khai-phóng,

chống với tinh-thần văn-hóa Trung-Hoa

phương Bắc bế-quan và độc-tôn, như lịch-sử

Việt - Hoa đã chứng-minh qua các thời-đại .

***

*


131

NGUYỄN - TRÃI

VỚI CHÍNH-TRỊ NHÂN - NGHĨA

( Lê-Lợi vi quân, NGUYỄN-TRÃI vi thần )

Theo Nghệ-Văn-Chí, một tập Quân-

trung Từ-mệnh, do Nguyễn-Trãi thảo cùng với

các tướng nhà Minh, triều-đình phương Bắc

thư-từ qua lại, văn ba phen răn khuyên tướng-

sĩ. Khoảng năm Hồng-Đức, Trần-Đình-Kiểm

đã biên xếp thứ-tự, còn ghi chép Vua Lam-Sơn

từ thời thuộc Ngô đến lúc lấy lại nước, gồm

nhiều văn thư trao-đổi trong quân-sự đều sai

Văn-thần Nguyễn-Trãi làm ra cả .

***

Thư cho Vương-Thông cùng Sơn-Thọ :

Tháng hai phá thành Đông-Quan. Thông,

Thọ sai Nguyễn-Nhậm đem thư xin hòa. Cho

nên có thư đáp sau :

NGUYỄN-TRÃI

132

" Tôi nghe nói : Trời Đất đối với

muôn vật, giận-dữ sấm-sét mà trong ấy

cái ý-chí sinh-sống vẫn hành-động. Cha,

mẹ đối với đàn con, mắng chửi đánh đập

mà cái ơn nuôi nấng sẵn-sàng vẫn có "

***

" Chẳng những tránh sinh-linh nước

tôi lầm-than, mà cũng lại tránh cho quân-

lính Trung-Quốc khỏi cái khổ mũi kiếm ".

***

Lại gửi Vương-Thông ( II )

Tháng hai Vương-thông ở thành Đông-

Quan gửi thư trách vì phụ-ước, nên có thư trả

lời :


133

" Tôi nghe nói : Người Việt kiêu

bạc, người Tề dối-trá, dáng vì khí đất

sinh-sản ra tính người nhiễm lấy, điều ấy

là cái lý thông-thường xưa nay " .

***

Lại gửi cho Vương-Thông ( III )

" Nghe nói đức tin là của báu của

nước. Làm người mà không có đức tin,

thì còn làm chi được vậy thay ?

" Sách nói không thành-thực không

có vật gì hết. Tâm không thành-thực thì

công việc đều sai-lầm không có thể thực-

hiện được, dân hèn-mọn, tuy ngu-muội

mà là thần-lực. Tuy cho tôi ngu-muội

không biết gì, nhưng ắt cũng như lời

Khổng-Tử bảo rằng : “ Nhìn cái chỗ tại

sao thế, xét cái chỗ do đâu đến, nghiệm

xem chỗ ổn-định, thì sự thực, sự sai, tơ

tóc không có thể giấu kín được vậy ”.

NGUYỄN-TRÃI

134

***

Lại gửi cho Vương-Thông ( IV ).

Lại gửi cho Vương-Thông ( V ) .

" Ta nghe nói : Trời không riêng

che, Đất không riêng chở, mặt-trăng mặt-

trời không riêng chiếu, cho nên bậc

vương-giả lấy bốn bể làm một nhà, dầu

không có kẻ xa gần phân-biệt ...................

" Ơn-huệ của triều-đình đã cùng với

Trời Đất cùng che-chở, mặt-trăng mặt-

trời cùng chiếu xuống, bậc người lớn có

sứ-mệnh, nước hủ-bại của chúng tôi đâu

dám trái ngược thay ! "


135

***

Thư gửi Vương-Thông ( VI )

" Tôi nghe nói : lòng thành-thật đối

với vật là tâm Trời Đất, thành-thật đối với

sự yêu con là tâm cha mẹ. Yêu vật không

thành-thật thì nguồn sống liên-tục có lúc

tắt. Yêu con cái không thành-thật thì lòng

từ-ái có lúc giảm thiểu. Thế nên Trời Đất

đối với muôn vật, cha mẹ đối với con đỏ,

chẳng qua chỉ một lòng thành-thật mà

thôi. Bữa trước được thư của Ngài trách

rằng : “ Không hay tôn kính Trời Đất,

cha mẹ ”. Nhưng tôi xem hành-động của

người lớn bữa trước chẳng phải cái đạo

Trời Đất, cha mẹ, ắt như Tử-Trương lấy

cái tinh-thần trách người để trách mình

thì mới có thể hết đạo vậy " .

NGUYỄN-TRÃI

136

***

" Chỗ hành-vi bất nghĩa mà nặng vu

cho người, như thế không phải điều mà

người quân-tử nuôi trong lòng !

" Trước Ngài lại lấy việc họ Hồ mất

thân, mất nước làm thí-dụ với tôi. Ôi họ

Hồ không có đạo thì việc đem quân hỏi

tội vốn không thể chậm-trễ được. Nhưng

không hay làm cho kẻ mất được phục-

hưng, chỗ đứt được nối mà trái lại muốn

làm cho quân khốn cùng với vũ-lực,

khiến cho dân vô tội liều nằm chết ở mũi

dáo, dân ngu dại liều nằm phơi gan ruột ở

đồng hoang, há rằng thế là điều nhân-đức

của người quân-tử mang ở trong lòng đấy

ư ? Như thế gọi là lấy dân Yên đánh nước

Yên, lấy dân Tần đánh nước Tần vậy " .


137

***

Thư cho Vương-Thông ( IX )

" Tôi cho rằng cái đạo nước nhỏ thờ

nước lớn nên kính sợ. Nước thịnh hay suy

nhất là có quan-hệ đến Trời. Quân mạnh

hay yếu không ở số nhiều. Ngài thường

lấy việc nhà Hồ ngày trước làm thí-dụ

cho tôi. Tôi cho rằng việc ngày nay không

giống với việc ngày trước. Ôi họ Hồ

khinh Trời, ngược đãi dân, mà tôi thì giúp

Trời mà thuận với dân, cái lý thuận hay

ngược không giống nhau vậy. Đấy là điều

không giống nhau thứ nhất. Quân của họ

Hồ trăm vạn là trăm vạn lòng, quân của

tôi chẳng qua độ vài mươi vạn mà mọi

người đều một lòng, đấy là điều thứ hai

không giống nhau " .

NGUYỄN-TRÃI

138

***

Lại viết cho Vương-Thông ( X )

" Kinh Dịch 384 hào mà chỗ thiết

yếu chỉ một chữ Thời, cho nên người

quân-tử tùy thời đạt lẽ biến-đổi, cái

nghĩa thời lớn lắm thay !

" Kinh Thư nói : Trước thời giết

không tha, sau thời giết không tha. Thế

nên người quân-tử quý ở chỗ tùy theo

thời-thế mà ăn ở cho trúng. Nhưng từ xưa

đến nay Nho-sĩ vu-khoát, thô-tục không

biết thời-vụ. Biết thời-vụ là ở người tuấn-

kiệt. Như bậc người lớn gọi là tuấn-kiệt

biết thời-vụ .

***

" Bậc kẻ cả có lòng Trời Đất, cha

mẹ mới toàn vẹn lẽ trước sao sau vậy "


139

***

Lại viết cho Vương-Thông ( XI )

" Khéo dùng binh ở chỗ biết xét-

đoán thời-thế mà thôi. Được thời, có thế

thì biến mất ra còn, hóa nhỏ ra lớn. Mất

thời, không có thế thì đổi mạnh ra yếu,

chuyển yếu ra nguy chỉ trong khoảnh-

khắc lật bàn tay mà thôi." Người xưa nói :

Kẻ kia có bụng ta đo thấy đi vào ruột, đi

guốc trong óc " .

Rồi kể 6 điều thua của địch .

***

Lại viết cho Vương-Thông ( XII )

Giải-thích không vì một sự thất-bại của

Lê-Lễ mà quân giặc có thể thắng được .

NGUYỄN-TRÃI

140

" Tôi nghe nói kià bể lớn không vì

một muỗng nước mà cạn, không đầy vì có

thêm một muỗng nước, cho nên giỏi dùng

binh không lấy việc thắng nhỏ làm mừng,

việc thua lớn mà sợ .

" Người lớn làm việc nên lỗi lỗi lạc

lạc. Không được náu ẩn như chuột trong

xó thành, chợt ra, chợt vào, cướp lấy củi

cỏ để lấy làm kế cao. Như thế là cách làm

của đàn-bà con-gái, không phải hành-vi

của bậc người lớn vậy " .

***

Lại viết cho Vương-Thông ( XIII )

" Ta nghe nói : điều đáng quý của

người tuấn-kiệt ở chỗ đạt thời-thế, xét-

đoán sự việc biến-đổi mà thôi .


141

" Ngạn-ngữ nói : Một sớm không

ăn, cha con hết tình nghĩa ".

***

Lại viết cho Vương-Thông ( XIV )

Trình-bày rõ cho giặc biết cái thế giữ

thành không được mà sớm hàng đi, không

muốn dồn vào đường cùng .

" Người xưa nói : quân cướp đến lúc

cùng-quẫn thì chớ nên dồn-ép. Nay ta

muốn cất ba bốn mươi vạn quân vây bốn

cửa thành của ngươi, chỉ sợ chim đến lúc

quẫn thì mổ, thú đến lúc cùng thì cắn,

điều ấy ta không lấy quân toàn thắng để

đối với quân tất phải chết, để mà tranh

thắng với bọn nhỏ. Tuy nhiên kẻ địch nhỏ

bền giữ, kẻ địch lớn vây giữ. Kià lấy sức

ngàn cân đè ép lên trứng chim thì chưa

bao giờ thấy không nát vụn vậy " .

NGUYỄN-TRÃI

142

***

Thơ cuối cùng cho Vương-Thông ( XV )

Vương-Thông nghe tiếng gọi Nhân Nghĩa

và thấy không còn cách gì hơn là ra đầu-hàng.

Nguyễn-Trãi lại thay mặt Lê-Lợi mà dùng

luận-điệu mềm-dẻo thay vào lý-lẽ cứng rắn.

Cho nên :

" Ngày trước đây công việc đã qua

rồi khó mà vớt kịp .

" Từ nay về sau hối không trở lại

việc đã đi xa. Người lớn nếu hay nghĩ đến

dân An-Nam một phương, bé mọn không

biết gì mà không nỡ khiến kẻ vô tội chịu

chết-chóc thì lời nói ngày trước có thể

không phụ lòng vậy .


143

Trên đây là tinh-thần chiến-lược vương-

đạo .

" Nhân Nghĩa chi cử " tức là chiến-tranh

Nhân Nghĩa của một nước yếu, nhược-tiểu đối-

phó với hành-vi bất-chính của một đại cường-

quốc. Qua 15 bức thư trên đây gửi cho Vương-

Thông, đại-diện quân-đội nhà Minh sang chiếm

đóng nước Nam, lấy danh-nghĩa là trừ kẻ bất-

chính là họ Hồ để phục-hưng nhà Trần, chúng

ta thấy được thế-lực của Lê-Lợi đi từ thế yếu

về binh-bị, về mọi mặt vật-chất, nhưng có

chính-nghĩa được nhân-dân hưởng-ứng, đến

một thế mạnh, làm chủ tình-thế trong nước .

Bởi thế, bắt đầu bằng :

Bức thư kêu oan, xin hàng vào năm thứ

VI, Lê Bình-Định-Vương ( 1423 ), theo chính

sử, tháng 5 ngày 6 Vương sai Lê-Vận, Lê-Trí

đem 5 đôi ngà voi với bức thư thỉnh hàng sau

NGUYỄN-TRÃI

144

đây. Bấy giờ vào năm Nhâm-Dần 1422 Vương

về núi Chí-Linh, tháng 2 hết lương, ăn măng,

ăn sắn, ăn củ trong rừng, quân-sĩ đói, mệt,

khuyên Vua tìm cách cầu hòa với giặc để được

nghỉ-ngơi dưỡng sức. Do đấy Vua sai Nguyễn-

Trãi thảo bức thư này cho Sơn-Thọ, Mã-Kỳ.

"Lam Sơn Thực Lục" viết rằng :

" Khi ấy gặp luôn-luôn những việc

gian-nan, quân-sĩ mỏi mệt, muốn được

nghỉ-ngơi, đều khuyên nhà Vua nên hòa

với giặc. Nhà Vua cực chẳng đã bèn giả

vờ hòa-hảo, cho sứ đi lại với tướng giặc

là bọn Sơn-Thọ, Mã-Kỳ. Mà giặc bị ta

đánh thua luôn luôn, ý cũng muốn lấy

mưu dụ nhà Vua. Nhà Vua cũng nhân nó

muốn dụ mình, định hãy cho quân-sĩ

nghỉ-ngơi, đặng đợi thời mà làm việc ".

Vậy nên có thư xin hàng .

***

Thư ( I ) cho Sơn-Thọ, Mã-Kỳ rằng :

" Tôi nghe nói sinh ra vào thời thái-


145

bình, ai nấy đều được chỗ của mình, gặp

thời Thánh sáng, người nào mà chẳng

thỏa-mãn sự sống ? Nay tôi sinh lớn vào

thời Sáng ( Minh ) gặp thời thịnh-vượng

mà lại thường than-vãn mất chỗ sinh-sống

của mình là tại sao ?

***

" Nay nghe quan Tổng-binh là

người hào-hiệp có đức lớn, thừa ân đến

vật, lấy cái tâm Đặng-Vũ dụ địch làm

tâm, lấy chính-trị Hoàng-Bá hóa dân làm

chính-sách, thật là ngày đổi lỗi làm mới

của tôi vậy " .

NGUYỄN-TRÃI

146

***

Gởi cho quan Tổng-binh và các quan

Phủ-vệ Thanh-Hóa :

" Ôi ! vật không được an thì kêu,

cho nên kẻ chịu oan khốc thì lành dữ

không tỏ, chân ngụy không phân mà ra

vậy " .

***

Lại viết cho Sơn-Thọ ( II )

" Ôi ! đạo trong thiên-hạ không gì

trọng yếu hơn là đạo trung-nghĩa, tôn quý

không gì tôn quý hơn là danh tiết. Ghét

chết, ham sống, tìm đến chỗ vinh, tránh

xa nơi nhục, đấy là thường tình của người

ta vậy " .


147

Thế là tin-tưởng vào Nhân-Nghĩa lấy làm

chính-nghĩa Quốc-gia dân-tộc làm lợi khí

chiến-tranh, tức là pháp-thuật tâm-lý-chiến thời

Nguyễn-Trãi, vừa chinh-phục về võ-lực, vừa

chinh-phục nhân-tâm, tức là phép địch-vận

ngày nay vậy .

Địch - Vận Của NGUYỄN-TRÃI ._

Có thể nói đường lối địch-vận của

Nguyễn-Trãi cũng tức là của nghĩa-quân Lam-

Sơn, đã được vạch ra trong Bình Ngô sách do

Ông trao cho Lê-Lợi năm 1420, khi Ông gặp vị

thủ-lĩnh số 1 của nghĩa-quân ở Lỗi-Giang .

Đường lối địch-vận của Nguyễn-Trãi

cũng như toàn bộ chiến-lược đánh giặc cứu

nước của Ông đã được xây-dựng trên cơ-sở tư-

tưởng Nhân Nghĩa. Nhân Nghĩa nói đây không

phải đơn-thuần là đạo-đức chính-trị của Nho-

giáo, mà trước hết chính là chính-nghĩa hay nói

NGUYỄN-TRÃI

148

cụ-thể hơn là lý-tưởng cao-cả của những người

đấu-tranh vì độc-lập của dân-tộc, vì lợi ích của

nhân-dân .

Phân-biệt Giai-cấp Thống-trị Nhà Minh Với

Nhân-dân Trung-Quốc ._

Quân-trung Từ-mệnh số 28, trang 40 :

" Những dân vô tội, liền năm phải

thiệt mạng ở chốn gươm đao, những kẻ

lưu-ly, luôn năm phải nát gan ở nơi đồng

cỏ "

Trong " Bình Ngô Đại Cáo " Nguyễn-

Trãi trỏ vào quân Minh là : " Trẻ ranh Tuyên-

Đức độc-vũ quá chừng ". " Để thoát cho hai

nước cái khổ can qua, để khỏi cho hai nước cái

họa độc-vũ, cùng bình " _ ( Thư số 33 ).

Do tin-tức tình-báo, Nguyễn-Trãi biết

rằng năm Bính-Ngọ, tức năm Tuyên-Đức thứ I


149

( 1426 ), nhân-dân Trung-Quốc ở các miền

Tầm-Châu, Bình-Lạc, Tư-Âu, Nghi-Sơn, thuộc

tỉnh Quảng-Tây nổi lên chống lại triều-đình.

Vua Tuyên-Đức nhiều lần phải cho quân-đội đi

đàn-áp. " Quang-Trung Từ-Mệnh Tập ". Thư

cho Vương-Thông, Nguyễn-Trãi viết :

" Hiện nay ...... trong nước Tầu có

mối lo các xứ Tầm-Châu ..... "

" Ở nước các ông, quân mạnh, ngựa

tốt nay đánh cả ở miền Bắc để phòng-bị

quân Nguyên, không rõi nhìn đến miền

Nam ........ "

" Động dụng, can qua, hàng năm

đánh dẹp, dân sống không vui, nhao nhao

thất-vọng .............. "

" Gian-thần chuyên-chính, chúa yếu

giữ ngôi, xương thịt hại nhau, gia-đình

sinh biến . ........"

" Quân Trung Từ Mệnh Tập " _ Thư cho

Vương-Thông .

Thư viết cho Đô-đốc Thái-Thúc Trấn-thủ

Nghệ-An :

NGUYỄN-TRÃI

150

" ..............hiện nay ở nước Minh,

bên trong có cái vạ tiểu-tương, bên ngoài

có cái lo Bắc khấu, nắng lụt tiếp nhau,

yêu nghiệt đến mãi, đại-thần lấn-át, cả

nước chia-lià, Trời làm táng vong chẳng

sớm thì muộn............"

Đấy là đòn tâm-lý, chiến-tranh cân-não .

Tháng 2 năm 1427 Đô-đốc Thái-Thúc

hàng cùng với quân Minh ở Diễn-Châu với

Thủ-lĩnh là Tiết-Tụ .

Nguyễn-Trãi làm công-tác địch-vận, có

tinh-thần thủ-tín, nghĩa là nói làm sao thì làm

đúng thế. Sau khi Thái-Thúc ra hàng từ thành

Đông-Quan, Nguyễn-Trãi cho người đem 15

chiếc thuyền vào Nghệ-An. Một mặt khác Ông

viết cho họ Thúc một bức thư đầy tình-cảm :

Thư gửi hiền-huynh Thái-công ._

" Đệ ngụ ở Đông-Quan, nghe tin

hiền huynh đã ra cửa thành bái yết Trần-


151

Chúa chúng tôi, thật là đáng vui mừng

lắm lắm. Từ đây giải binh khiến cho nước

Nam được thoát khỏi cái khổ can qua,

thật may làm sao ! Có thể bảo Ngài là bậc

quân-tử hiểu thời-cơ đó. Như thế ân-tình

rất hậu, trăm năm không thể quên được .

" Nay tôi sai người đem 15 chiếc

thuyền đến đón Ngài cùng các quan và

quý-quyến có thể tùy tiện thu xếp hành-

trang lên đường. Còn quân-nhân thì có

thể đi đường bộ được. Hiện nay cầu

đường các nơi, tôi đã bảo sửa-sang, đi

đường không có lo ngại chi cả. Vậy xin

báo Ngài biết " .

Nguyễn-Trãi còn mời họ Thái ra làm

quan với Vua Lê :

" Nay Quốc-chúa tôi vốn biết ông là

hiền, muốn đặt ông vào địa-vị đại-thần

để được nghe dạy bảo, không biết ý ông

thế nào ?

" Nhờ có sự mách bảo của Thái-

Thúc. Lê-Lợi biết được âm-mưu của quân

NGUYỄN-TRÃI

152

Minh trong thành Đông-Quan. Ông đã

đánh bại quân địch và diệt được 9.000

tên .

" Còn ngụy-quân do tướng Minh tổ-

chức ở Việt-Nam, từ 1417 đến 1427 đã

có trên mười vạn là ít. Theo" Việt-Sử

Thông-Giám Cương-Mục " cho biết, các

hộ ở dân-gian, cứ 3 hộ lấy 1, mỗi hộ tính

theo tiêu-chuẩn 3 xuất đinh, duy từ

Thanh-Hóa trở vào, số nhân đinh ít, mỗi

hộ tính theo tiêu-chuẩn 2 xuất, số lính này

đem chia ra cho phụ-thuộc vào các vệ, sở,

nhưng là chỗ suy yếu lập thành đồn lũy,

lấy lính ở dân sung vào việc canh giữ " .

Để thu-phục ngụy-quân, Nguyễn-Trãi đã

thức-tỉnh lòng ái-quốc của chúng như sau :

" Người xưa có nói : Quạ đi về quê

cũ, cáo chết quay đầu về núi, cầm-thú còn

thế nữa huống là người. Các ngươi vốn

đều là người Tây-Việt, dòng-dõi nhà

quan. Trước đây nhân giặc Ngô lăng

loàn, các ngươi có người thân bị hãm


153

tặc-đinh ( Minh ), có người thì danh bị

buộc ở ngụy-chức, đó là không thể đừng

được, nào phải do bản tâm đâu. Đấng

Thượng-Đế nghĩ thương dân ta, đã

mượn tay ta cứu dân đánh đuổi kẻ có tội

để khôi-phục cơ đồ. Quân ta đến đâu,

nghĩa thanh vang dậy, dân-chúng bốn

phương cõng địu nhau mà đến theo ta.

Bọn các ngươi nếu biết sửa lòng đổi dạ,

bỏ nghịch theo thuận, hoặc ở làm nội-

ứng, hoặc ra để đầu-hàng, thì không

những rửa nổi hổ-thẹn ngày trước, mà

cũng được phần soi xét về sau " .

_ Quân-Trung Từ-Mệnh Tập )

Đấy lòng tha-thứ của bậc chính-nhân

quân-tử, vì chính-nghĩa dân-tộc không vì thù-

oán riêng tư vậy.

Bởi thế mà trận đánh Trà-Long, quân-đội

của Việt-gian Cầm-Bành ra hàng, buộc Cầm-

Bành phải mở cửa thành ra đầu-hàng, Lê-Lợi ra

lệnh cho Nguyễn-Trãi thảo :

NGUYỄN-TRÃI

154

" Tướng giặc đã ra hàng, mảy may

không được xâm-phạm. Bất cứ tội to, tội

nhỏ đều tha cho hết " .

_ ( Lam-Sơn Thực-Lục )

Cũng như trận đánh năm Giáp-Ngọ

( 1424 ), vây đánh Tây-đô tha cho tất cả vợ con

địch ra về không giết hại một người nào .

Lại ngày 25 tháng Giêng, năm Ất-Tỵ

( 1425 ). Lê-Lợi và Nguyễn-Trãi đem quân đến

Nghệ-An, ra lệnh cho quân-đội :

" Dân ta khổ-sở với giặc đã lâu.

Phàm đến Châu, Huyện nào, mảy may

không được xâm-phạm "


Cử-chỉ ấy đã cảm-phục lòng người, nên

nhân-dân nô-nức khao-lạo nghĩa-quân, tự động

cùng với nghĩa-quân vây đánh đồn giặc. Kết-

quả là :


155

" Trước kia quân-lính đói thiếu, bây

giờ nhờ lương-thực của giặc mà số trữ

súc của ta càng có sẵn. Trước kia quân-

lính lẩn trốn, bây giờ mượn lính của giặc

quay dáo lại để chúng đánh lẫn nhau.

Giặc có bao nhiêu mác, mộc, cung, tên

đều giúp cho ta làm chiến-cụ. Giặc có bao

nhiêu bạc, vàng, của báu là cung cho ta

làm quân-lương. Cái mà chúng muốn

dùng để hại ta, lại trở lại làm hại chúng.

Cái mà chúng muốn dùng để đánh ta, lại

trở lại để đánh chúng " .

_( Lam-Sơn Thực-Lục )

Đấy là chính-sách phổ-thông của người

Việt " Gậy ông đập lưng ông ". Lòng tha-thứ

của lãnh-tụ Lê-Lợi và Nguyễn-Trãi không phải

là cái tình-cảm mềm yếu. Đấy là cả một

phương-pháp " Nhu được, cương được ". Như

lời cảnh-cáo ngụy-quân sau đây của Nguyễn-

Trãi :

" Nếu các người lại còn tham tiếc

ngụy-chức, chống lại Vương-sư, thì khi

NGUYỄN-TRÃI

156

hãm thành, tội các ngươi tất nặng hơn tội

giặc Ngô đấy " .

_ ( Quân-Trung Từ-Mệnh Tập )

Chính-sách địch-vận vừa hợp tình vừa

hợp lý, đủ uyển-chuyển để mở lối thoát cho kẻ

đường cùng là ngụy-quân, vừa cứng-dắn đanh-

thép để ngụy-quân e-sợ. Kết-quả là tháng 2

năm 1427, sau khi Thái-Thúc ở Nghệ-An, Tiết-

Tụ ở Diễn-Châu mở cửa thành ra hàng, bọn

ngụy-quân ở thành Điêu-Diêu là Trương-Lân

và Tri-phủ Trần-Vân cũng theo về nghĩa-quân .

Nguyễn-Trãi tin-tưởng vào chính-nghĩa

của mình cho nên vào tận trong thành giặc để

thuyết-phục, như ở thành Tam-Giang ngày 2

tháng 4 năm 1427 chẳng hạn. Theo Dương-Bá-

Cung trong " Bình-luận Chú-thuyết ", trước

sau Nguyễn-Trãi vào thành địch thuyết-phục

tất cả có 5 lần, mà lần nào cũng thành-công .

Trong " Kiến-văn Tiểu-lục " của Lê-

Quý-Đôn, đã viết về sách-lược địch-vận của

Nguyễn-Trãi như sau :


157

" Không phải đánh mà hạ được

thành Đông-Đô, cuối cùng hai bên thành

cuộc hòa-hiếu, đều là do mưu-chước của

Nguyễn-Trãi " .

Ngô-Sĩ-Liên trong "Đại-Việt Sử-ký Toàn-

thư" cũng viết rõ hơn :

" Vua Lê-Lợi dùng quân thường lấy

mềm chống cứng, lấy yếu chống lại

mạnh, cho nên nhiều phen thắng trận. Các

thành Nghệ-An, Thuận-Hóa, Tây-Đô và

Đông-Đô đều sai Văn-thần là Nguyễn-

Trãi làm thư Chiêu-Dụ, nên không phải

đánh mà giặc hàng cả " .

" Từ năm 1418 đến năm 1428 quân

Lam-Sơn dùng vũ-công đánh thành chỉ

có 2 lần : Thành Khâu-Ôn tháng 2 -

1427, khiến Từ-Lân, Thái-Ngung phải tự-

vẫn, Tôn-Tụ bỏ chạy. Thành Xương-

Giang hạ ngày 28 tháng 9 năm 1427,

tướng Lý-Nhậm phải tự-sát.

" Còn tất cả các thành khác như

Điêu-Diêu, Nghệ-An, Diễn-Châu, Tam-

NGUYỄN-TRÃI

158

Quang, Thị-Cầu, Thuận-Hóa, Tây-Đô,

Chí-Linh, Đông-Quan v.v...... đều hạ

bằng chiến-lược địch-vận của Nguyễn-

Trãi cả .

" Tiêu-biểu nhất là việc hạ thành

Đông-Quan tức Thăng-Long. Tháng 2

năm 1427 Vương-Thông thấy viện-binh

Liễu-Thăng và Mộc-Thạch bị bại, mới

chịu đầu-hàng, xin rút quân về nước .

" Khi ấy các tướng-sĩ và người nước

ta bị khổ vì sự tàn ngược của giặc từ lâu,

rủ nhau đều cố xin với Vua rằng giặc

nhiều mưu-mô xảo-trá, nên lấy binh mà

đánh thắng, khuyên Vua giết hết quân

Minh đi. Duy có Hành-khiển Nguyễn-

Trãi ở nơi màn-trướng, được xem bức thư

bọc sáp của Vương-Thông gửi về nước

như sau :

“ Chớ tham chỗ đất một góc

mà làm nhọc quân đi muôn dặm ;

giả sử dùng được quân như quân đi

đánh giặc hồi trước, lại được 6, 7, 8

Đại-tướng như bọn Trương-Phụ thì


159

mới có thể đánh được ; tuy nhiên có

đánh được cũng không thể giữ

được ” .

" Nguyễn-Trãi mới biết rõ thế

mạnh yếu của giặc, bèn chuyên chú mặt

hòa " .

_ (Đại-Việt Sử-ký Toàn-thư )

Nguyễn-Trãi bàn với Lê-Lợi :

" Tình-hình quân giặc lúc này, mình

muốn phá sào-huyệt, ăn gan uống máu để

rửa mối thâm-thù không phải là việc khó-

khăn. Nhưng thần trộm e như vậy sẽ kết

mối thù với triều-đình nhà Minh quá sâu.

Về sự trả-thù vì sự cứu-vớt lấy thể-diện

một nước lớn, binh đao biết đến bao giờ

cho dứt được. Chi bằng ta nên thừa lúc

này kẻ kia lâm vào thế cùng mà cùng họ

hòa-hiếu để tạo phúc cho cả sinh-linh hai

nước " .

Đấy cũng tỏ ra sách-lược " mềm được,

cứng được " của Nguyễn-Trãi, cũng phải biết

NGUYỄN-TRÃI

160

mình biết người nữa mới được vậy. Biết mình

là nước nhỏ, biết người nước lớn gấp 10 lần,

nên phải hành-động sao cho đúng mức .

NGUYỄN-TRÃI Với Chiến-Tranh Và Hòa-

Bình._

Nguyễn-Trãi tha-thiết muốn hòa-bình,

nặng lòng Nhân Nghĩa :

" Mọi sự đã chăng còn ước nữa

Nguyện xin một thẩy thủa thanh-bình ".

_ ( Tự-Thán, 29 _ Quốc-Âm Thi-tập )

Mừng khi chiến-tranh kết-thúc :

" Áo nhung đại định chóng sao

Treo cung rửa giáp reo vui thái-bình ".

_ ( Hạ quy Lam-Sơn II _ Thơ chữ Hán )

" Mừng thủa thái-bình yêu hết tấc " .

_ ( Trần-Tình 3 _ Quốc-Âm Thi-tập )


161

" Phúc thay sinh gặp thủa thăng-bình "

_ ( Tự-Thán 28 _ Quốc-Âm Thi-tập )

" Năm kia giết Kình-nghê biển Bắc;

Yên vui còn mãi sắc nhung binh;

..................................

Muôn dân yên nghỉ vui vầy;

Dùng văn trị nước đắp xây thái-bình " .

_ ( Quan-duyệt Thủy-trận _ Thơ chữ Hán)

" Đất Thiên-tử dưỡng tôi Thiên-tử

Đời thái-bình ca khúc thái-bình " .

_ ( Thuật-Hứng 20 _ Quốc-Âm Thi )

Căm ghét bọn hiếu-chiến :

" Độc vũ cùng binh "

_ ( Thư dụ _ Quân-Trung Từ-Mệnh )

Trong " Quân-Trung Từ-Mệnh " luôn

luôn gọi đến lý-tưởng an-cư lạc-nghiệp của dân

mà ghét bọn hiếu-chiến .

NGUYỄN-TRÃI

162

" Nay giặc Minh cường-bạo, làm

điều bất đạo, trái với lòng Trời, độc vũ

cùng binh, cốt rộng thêm đất, sinh dân

khổ-sở hơn hai mươi năm " .

_ (Thư dụ _ Thanh-Hóa, Nghệ-An, số 40)

" Song không những làm cho nước

đã diệt, được phục-hưng, dòng-dõi tuyệt,

có thừa-kế mà lại muốn cùng binh độc vũ,

khiến những dân vô tội, liền năm phải

thiệt mạng ở chốn gươm đao, những kẻ

lưu-ly, luôn năm phải nát gan ở nơi đồng

cỏ, có lẽ nào bụng dạ người Nhân quân-tử

lại như thế ư ? "

_ ( Thư 28 cho Vương-Thông )

" Dân-chúng lưu-ly, những nỗi lià-

tan không kể xiết; binh-sĩ đánh chác, luôn

năm chết-chóc đáng thương thay ! "

_ ( Biểu cầu phong, " Quân-Trung Từ-

Mệnh " )


163

" Động dụng can qua, hàng năm

đánh dẹp, dân sống không vui, nhao nhao

thất-vọng. Đó là điều phải thua thứ tư " .

_ ( Thư dụ Vương-Thông 35 )

" Thành tâm dục dữ dân hưu túc

Văn trị chung tu trí thái-bình " .

_ ( Thơ chữ Hán )

" Sau loạn gặp người xem cũng lạ

Đưa mắt sầu gửi cả kiền-khôn

Bàn chi Phạm mất Sở còn

Ngẫm hay muôn sự vẫn hoàn như

không ".

_ (Thu Dạ Khánh-Cảm 1 _chữ Hán)

" Một đời sự-nghiệp buồn cười bấy

Còn chút hư danh miệng thế đồn ".

Trong tấu cáo ( liệt Thánh nhà Trần )

Nguyễn-Trãi nói :

" Cúi nhờ liệt-thánh Hoàng-đế rũ

lòng giúp-đỡ, tiêu-diệt quân Minh, để

NGUYỄN-TRÃI

164

đem lại cái phúc thái-bình muôn thủa " .

_ ( Quân-Trung từ-Mệnh tập )

Nhưng không thể có hòa-bình giữa kẻ

xâm-lược với kẻ bị xâm-lược :

" Ngẫm thù lớn há đội trời chung,

Căm giặc nước thề không cùng sống

.........................................

Một cỗ nhung-y chiến-thắng nên

công oanh-liệt ngàn năm " .


Hòa-bình đầu-hàng của kẻ ra làm quan

với giặc thì chỉ có :

" Nướng dân đen trên ngọn lửa hung-tàn,

Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai-vạ .

...........................................

Bại Nhân Nghĩa nát cả Đất Trời,

Nặng thuế-khóa sạch không đầm núi .

Người bị ép xuống biển gồng lưng mò

ngọc, ngán thay cá mập thuồng-luồng .

Kẻ bị đem vào núi đãi cát tìm vàng, khốn

nỗi rừng sâu nước độc .

.......................................


165

Nặng-nề những nỗi phu-phen

Tan-tác cả nghề canh cửi " .


Nguyễn-Trãi không thừa-nhận loại hòa-

bình đó :

" Có đau phải kêu, ấy thật tình người tất

thế.

Chim cùng thì mổ, hổ cùng thì vồ ".

_ ( Biểu cầu phong )

Hòa-bình phải đi liền với tự-do độc-lập :

" Mừng thủa thái-bình yên hết tấc

No lòng tự tại quản chi là " .

_ Trần-tình 3 _ Quốc-Âm Thi-tập )

Muốn yên hưởng hòa-bình, phải nghĩ đến

chiến-tranh :

" Ở yên thì nhớ lòng xung-đột

Ăn lộc đền ơn kẻ cấy-cầy ".

_ (Bảo-Kính-Giới 19 _Quốc-Âm Thi-tập)

NGUYỄN-TRÃI

166

Dụ hàng không phải là một thủ-đoạn

địch-vận thông-thường, mà cả một chính-sách

thể-hiện tư-tưởng Nhân Nghĩa và ý-chí hòa-

bình, muốn cho cả hai bên :

" Sinh-linh nước tôi được khỏi lầm-

than mà quân-sĩ Trung-Quốc cũng khỏi

nỗi gươm đao vậy ".

_ ( Thư số IX cho Vương-Thông và Thái-

giám Sơn-Thọ )

Thái-độ Nhân Nghĩa đối với kẻ đầu-hàng

ở thành Đông-Quan :

" Các tướng-sĩ cùng nhân-dân kéo

nhau đến cố xin nhà Vua ( Lê-Lợi ) giết

cho hết bọn chúng ( quân Minh ) để bõ

giận cho Trời, Đất, Thần, Dân, để hài

lòng các trung-thần nghĩa-sĩ, để an-cư

các hồn vô tội chịu oan-khuất, và để gột

rửa nỗi nhục vô cùng cho nước nhà. Lê-

Lợi đang phân-vân chừa biết xử-trí ra sao

thì Nguyễn-Trãi đã tâu : “ Tình-hình quân


167

giặc trong lúc này, mình muốn phá sào-

huyệt, ăn gan, uống máu để rửa mối

thâm-thù không phải là việc khó. Nhưng

thần trộm e như vậy sẽ kết mối thù với

triều Minh quá sâu. Rồi vì sự trả thù, vì

sự cứu-vớt lấy thể-diện của một nước lớn,

Vua Minh tất lại phái binh sang, như thế

cái vạ binh đao đến bao giờ cho hết được.

Chi bằng ta nên thừa lúc này, kẻ kia lâm

vào thế cùng mà cùng họ hòa-hiếu để tạo

phúc cho sinh-linh cả hai nước.

“ Phục thù báo oán là thường tình

của con người. Nhưng không thích giết

người là bản-tâm của bậc nhân-giả. Vả

chăng, người ta đã ra hàng mà mình lại

giết đi thì thật không gì bất-lương hơn

nữa. Muốn hả cái giận trong một lúc mà

chịu mang tiếng giết kẻ hàng trong muôn

đời, thì sao bằng để sống ức vạn người

mà dứt chiến-tranh về sau cho hai nước.

Sử xanh chép lại, ngàn thủa lưu thơm, há

chẳng vẻ-vang sao ? ” "

_ ( Lam-Sơn Thực-lục )

NGUYỄN-TRÃI

168

Đối với Nguyễn-Trãi, mục-đích của

chiến-tranh là an-dân :

" Nhân Nghĩa chi cử, yếu tại an dân

Điếu phạt chi sư mạc tiên khử bạo ".

Kính dân và sợ dân :

" Sức dân như nước lật thuyền "

_ ( Quan Hải, thơ chữ Hán )

" Mến người có đức Nhân là dân,

mà chở thuyền và lật thuyền cũng là dân."

_(Chiếu về việc làm bài " Hậu Tự Huấn")

Tư-tưởng hòa-bình của Nguyễn-Trãi là do

tin-tưởng vào Nhân Nghĩa vương-đạo :

" Quyền mưu dùng để trừ gian,

Lấy điều Nhân Nghĩa lo toan trị bình.

Nho thần đài các hiển vinh,

Cõi ngoài vô sự liễu danh thanh nhàn ".

_ ( Hạ quy Lam-Sơn _ Thơ chữ Hán )

Muốn dân an, dân thời Nghiêu - Thuấn

thì phải có Vua Nghiêu - Thuấn :


169

" Tể-tướng hiền tài chúa thánh minh " .

Ở lúc chiến thì :

" Ngẫm thù lớn há đội trời chung

Căm giặc nước thề không cùng sống

...........

Nhân-dân bốn cõi một nhà, dựng cần trúc

ngọn cờ phất-phới.

Tướng-sĩ một lòng phụ-tử, hòa nước sông

chén rượu ngọt-ngào .

.....................

Đem đại nghĩa để thắng hung-tàn

Lấy chí nhân để thay cường-bạo " .


Sau khi chiến-thắng :

" Nghĩ kế Quốc-gia trường-cửu tha

ngay mười vạn hàng binh.

Hai nước dốc lòng hòa-hiếu, muôn

đời dập mối chiến-tranh.

“ Toàn-quốc ” trên hết lo sự yên

lành " .

_ ( Chí-Linh Sơn phú )

NGUYỄN-TRÃI

170

Đối với quân và dân, Tể-tướng, Hiền-tài

phải :

" Coi quân, trị dân đều phải dùng

phép công-bằng, làm việc cần-mẫn, thờ

Vua hết trung, đối dân hết hòa, bỏ thói

tham-ô, trừ lệ lười-biếng, bè-đảng riêng

tây phải bỏ, thái-độ cô-phạm phải chừa.

Coi công-việc của Quốc-gia làm công-

việc của mình, lấy điều lo của sinh-

dân làm điều lo thiết-kỷ, hết lòng, hết sức

giúp-đỡ nhà Vua khiến cho xã-tắc yên

như Thái-sơn, cơ-đồ vững như bàn-

thạch".

_ ( Chiếu cấm các Đại-thần, Tổng-

quan cùng các quan ở Viện, Sảnh, Cục,

tham-lam lười-biếng ).

Chúa Thánh-minh phải biết hổ-thẹn :

" Đẹp cung thất, cao đài tạ, tất gây

thói tục xa hoa ; Theo ý mình, ức lòng

người, tất đến trăm năm oán-giận .

" Thường nghĩ những qui-mô lớn

lao, lộng-lẫy đều là sức lao khổ của quân


171

dân, cứ để yên thế mà còn e không đáng".

_ ( Chiếu truyền bách quan không được

làm lễ-nghi khánh hạ ) .

Chúa Thánh-minh còn phải :

" Hòa-thuận tôn thân, nhớ giữ một

lòng hữu ái, thương yêu dân-chúng, nghĩ

làm những việc khoan nhân. Chớ thưởng

bậy vì tư ân. Chớ phạt bừa vì tư nộ. Đừng

thích bạc tiền mà luông-tuồng xa-xỉ ;

đừng gần thanh sắc mà bừa-bãi hoang-

dâm. Cho đến những việc dùng nhân-tài,

nghe can-gián, ra một chính-sách, một

mệnh-lệnh, phát một lời nói, một việc

làm, đều giữ chính-trung, dùng theo

thường điển, ngõ hầu trên có thể đáp

thiên-tâm, dưới có thể thỏa nhân-vọng, thì

quốc-gia mới có thể yên vững lâu dài ".

_ ( Hậu Tự Huấn )

Lê-Thái-Tông cũng biết chuộng hòa-bình,

coi chiến-tranh chỉ là bất-đắc-dĩ, " Vì dân trừ

bạo " :

NGUYỄN-TRÃI

172

" Vị dân bản dục trừ tàn bạo

Yến võ trung dân tẩy giáp binh ;

Biên ải dĩ thanh, trần dĩ tĩnh

Tòng kim cửu ngụ thuộc long bình "

Dịch :

( Vì dân nên phải trừ tàn-bạo

Xếp võ rồi đây rửa kiếm thương

Bờ cõi đã yên cơn gió bụi

Từ nay bốn bể được an thường ).

_ ( Thân chinh Võ-Linh-Hương )

Lê-Thánh-Tông càng ca-ngợi hòa-bình :

An bang phong thổ

Hải thượng vạn phong quần ngọc lập

Tinh la kỳ bố thúy tranh vanh

Ngư diêm như thổ dân xu tiện

Hòa đạo vô điền phú bạc chinh

Ba hướng sơn bình đê xứ dũng

Chu xuyên thạch bích khích trung hành

Biên manh cửu lạc thừa binh hỏa

Tứ thập niên dư bất thức binh .


173

D ịch :

( Bờ biển chen ven núi mấy hàng

Chập chồng chiều dọc lại chiều ngang

Đất nhiều có muối dân no đủ

Ruộng thiếu hoa mầu thuế nhẹ-nhàng

Sóng vỗ sườn non dồn chỗ thấp

Thuyền theo vách đá dọc đường hang

Hòa-bình hưởng mãi dân vui-vẻ

Hơn bốn mươi năm sống dễ-dàng ) .

_ ( Hợp Tuyển Thơ văn Việt-Nam )

Từ Lê-Lợi đến Thánh-Tông, triều Lê vẫn

tỏ ra yêu hòa-bình, tuy cũng có lúc tiến-hành

chiến-tranh Nam-tiến để tìm thế tự-vệ với Bắc-

phương, bảo-tồn độc-lập cho dân-tộc .

Nguyễn-Trãi cũng như từng lớp Nho-sĩ

tiến-bộ thời bấy giờ đã thấy chế-độ nhà Trần

suy-sụp, và chờ-đợi ủng-hộ một lớp người mới.

Là cháu ngoại vị Tư-đồ Hoàng-tộc nhà Trần,

Nguyễn-Trãi đã không chấp vào nghĩa trung-

quân nghĩa-bộc để theo triều thoán-nghịch

Nhuận-Hồ. Nhưng Hồ không đáp-ứng nhu-cầu

NGUYỄN-TRÃI

174

của thời-đại, vì bọn Nho-sĩ " Bạch diện thư

sinh " tranh-dành .

....... Họ Hồ chính sự phiên hà

Để trong nước lòng dân oán-hận .


Sau lúc quân Minh xâm-lược, có cuộc

khởi-nghĩa khôi-phục nhà Trần khá mạnh, mà

Nguyễn-Trãi vẫn không tham-gia, đợi thời.

Người trí-giả thấy việc từ lúc việc chưa

phát .

Mãi đến Chúa Bình-định nổi lên ở Lam-

Sơn, Trãi mới hưởng-ứng. Và trong chiến-tranh

hay hòa-bình, Nguyễn-Trãi trước sau vẫn một

lòng vì dân, vì nước thật sự, cho nên dù đến lúc

bị phụ-bạc, Ông vẫn ngâm câu Ái-quốc Trung-

quân .

" Nhân gian mọi sự đều nguôi cả

Một sự quân thần chẳng khứng nguôi ".

_ ( Tự Thán, 36 - Quốc-âm Thi-tập )

***


175

TRIẾT-LÝ CHÍNH-TRỊ QUỐC-GIA

XÃ-HỘI CỦA NGUYỄN-TRÃI

Ông Hải-Thu trong Tạp-chí " Nghiên-

Cứu Lịch-Sử " ( Số 85 - Viện Sử-học Hà-Nội )

có viết :

" Tư-tưởng của Nguyễn-Trãi xét

cho cùng cũng là tư-tưởng yêu nước

thương dân. Lý-tưởng của Nguyễn-Trãi là

xây-dựng một quốc-gia thái-bình, nhưng

không phải là một quốc-gia thái-bình mà

trong đó nhân-dân phải làm nô-lệ cho bọn

xâm-lược, phải chịu mọi điều cực nhọc

của kẻ mất nước, mà là một quốc-gia

thái-bình thịnh-trị như thời Nghiêu -

Thuấn. Một quốc-gia mà trong đó mọi

người đều được bình-đẳng hạnh-phúc,

NGUYỄN-TRÃI

176

mọi người đều ấm no sung-sướng, thương

yêu lẫn nhau " .

" Vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn

Dường ấy ta đà phỉ sở nguyền " .

_ ( Tự Thánh - Quốc-âm thi tập )

Lời nói có chỗ mâu-thuẫn, nhưng ý chính

thì cũng khá đúng. Tác-giả có lẽ vô tình mà

công-nhận quan-điểm Nho-học về lịch-sử

nhân-loại, không phải bắt đầu là lịch-sử giai-

cấp đấu-tranh mà là xã-hội phân-công hợp-tác,

thời công-cộng sơ-thủy. Chủ-nghĩa dân-tộc hay

là quốc-gia xã-hội của Nguyễn-Trãi tiêu-biểu

cho chủ-nghĩa dân-tộc Việt-Nam truyền-thống

là vì dân vì nước, chứ không phải vì quyền-lợi

giai-cấp, cũng như tư-tưởng của Nho-sĩ

Nguyễn-Công-Trứ sau này :

" So lao tâm lao lực cũng một đoàn

Người nhân thế muốn nhàn sao được " .


177

Và có thể nói là tư-tưởng chính-trị của

Nho-sĩ Nguyễn-Trãi thuộc về truyền-thống

Nho-học vương-đạo, lập-cước trên cơ-sở biện-

chứng Dịch của vũ-trụ sinh-thành " Âm dương

tương thôi nhi sinh biến hóa " ( Khí âm khí

dương mâu-thuẫn thúc đẩy mà sinh biến-hóa ) .

Theo định-luật ấy thì :

Hữu thiên địa nhiên hậu hữu vạn vật ;

Hữu vạn vật nhiên hậu hữu nam nữ ;

Hữu nam nữ nhiên hậu hữu phu phụ ;

Hữu phu phụ nhiên hậu hữu phụ tử ;

Hữu phụ tử nhiên hậu hữu quân thần ;

Hữu quân thần nhiên hậu hữu thượng hạ;

Hữu thượng hạ nhiên hậu lễ nghĩa hữu sở

thố .

_ ( Dịch. -- Tự Quải truyện )

Dịch nghĩa :

( Có lưỡng-nguyên Trời Đất phân hóa rồi

mới có tất cả tạo-vật hiện-tượng ;

NGUYỄN-TRÃI

178

Có tất cả tạo-vật xuất-hiện rồi mới có

giống trống và mái, nam và nữ ;

Từ có nam nữ mới có quan-hệ vợ chồng ;

Từ có quan-hệ vợ chồng sau mới có

quan-hệ cha con ;

Từ có quan-hệ gia-tộc cha con rồi sau

mới đến quan-hệ vua tôi trong quốc-gia ;

Từ có quan-hệ vua tôi mới đến sự phân ra

trong xã-hội có trật-tự trên dưới ;

Một khi đã phân-biệt trên dưới trong xã-

hội thì mới có chỗ thi-thố lễ nghĩa, phải

nên và thích đáng ).

Quốc-gia xã-hội chỉ là những quá-trình

tiến-hóa và là một thực-kiện lịch-sử xuất-hiện

sau khi có tạo-vật, có loài người, có nam nữ, vợ

chồng, cha con trong gia-đình, vua tôi trong

quốc-gia, giai-cấp trên dưới trong xã-hội .

Nhân-loại đã trải qua thời chưa có xã-hội,

sống thiên-nhiên hoàn-toàn tự-do không có gì

câu-thúc trói buộc như J.J. Rousseau viết :


179

" L'Homme est né libre et partout il se

trouve dans les fers "

_ (Discours sur l'origine et les fondements

de l'inégalité parmi les hommes )

Cổ-điển Trung-Hoa gọi là thời " Sào cư

huyệt xứ ", ( làm tổ trên cây, ở hang-động ). Kế

đến thời-kỳ du-mục hay định-cư ở các xã-hội

sơ-thủy cộng-sản của thị-tộc mẫu-hệ " Tri mẫu

bất tri phụ " ( Biết có mẹ không biết ai là cha ),

vì tất cả người đàn-ông đều là cha và tất cả

người đàn-bà đều là vợ, trừ chị em hay là anh

em ruột thịt .

Từ chế-độ thị-tộc tiến lên chế-độ quốc-

gia xã-hội, bắt đầu là giai-đoạn lý-tưởng đại-

đồng, mà sách Lễ-Ký của Nho-học tả dưới

danh-từ Đại-Học :

" Đại đạo chi hành dã, thiên hạ vi

công. Tuyển hiền dữ năng, giảng tín tu

mục. Cố nhân bất độc thân kỳ thân, bất

độc tử kỳ tử. Sử lão hữu sở chung, tráng

NGUYỄN-TRÃI

180

hữu sở dụng, ấu hữu sở trưởng, canh quả

cô độc, phế tật giả, giai hữu sở dưỡng,

nam hữu phận, nữ hữu quy. Hóa ố kỳ khí

ư địa dã, bất tất tàng ư kỷ. Lực ố kỳ bất

xuất ư thân dã, bất tất vị kỷ. Thị cố mưu

bế nhi tất hưng, đạo thiết loạn tặc nhi bất

tác. Cố ngoại hộ nhi bất bế, thị vị đại

đồng .

" Kim đại đạo ký ẩn, thiên hạ vi gia,

các thân kỳ thân, các tử kỳ tử. Hóa lực vị

kỷ, đại nhân thế cập dĩ vi lễ, thành quách

cấu trì dĩ vi cố. Lễ nghĩa dĩ vi kỷ, dĩ chính

quân thần, dĩ đốc phụ tử, dĩ mục huynh

đệ, dĩ hòa phu phụ, dĩ thiết chế độ, dĩ lập

điều-lý, dĩ hiền dũng trí, dĩ công vi kỷ. Cố

mưu dụng thị tác nhi binh do thử khởi,

Vũ, Thang, Văn, Võ, Chu Công do thử kỳ

tuyển dã. Thử lục quân tử giả, vị hữu bất

cầu ư lễ giả dã, dĩ trứ kỳ nghĩa, dĩ khảo

kỳ tín trứ hữu quá, hình nhân giảng

nhượng, thị dân hữu thường. Như hữu bất


181

do thử, tại thế tất khử, chúng dĩ vi ương,

thị vị Tiểu Khang " .

_ ( Lễ-Vận - Tiểu Đại , Lễ-Ký )

Dịch nghĩa :

( Đạo lớn mà được thi-hành thì

thiên-hạ là của chung, tuyển-cử người có

đức và tài, giảng dạy đức tin và hòa mục.

Cho nên người ta không riêng thương yêu

cha mẹ mình, không riêng coi con mình

làm con, khiến sao cho người già có chỗ

sống hết tuổi già, người mạnh-khỏe có

chỗ sử-dụng, người trẻ-thơ có chỗ trưởng-

thành, người vợ góa, người cô-đơn, tàn-

tật có chỗ để nuôi-dưỡng. Con trai có vợ,

con gái có chồng. Tài-sản ghét bỏ ở đất

nhưng không tất nhiên giấu nơi mình. Sức

làm việc ghét không xuất tự nơi mình,

nhưng không tất nhiên để vì mình. Thế

nên mưu-trí bị lấp không có đường phát-

triển, trộm cướp giặc loạn không nổi lên

được. Cho nên cổng ngoài không cần phải

NGUYỄN-TRÃI

182

đóng, thế gọi là xã-hội Đại-đồng .

( Ngày nay đạo lớn chìm lặn, thiên-

hạ là của các nhà, ai nấy thân yêu riêng

cha mẹ thân-thuộc mình, ai nấy riêng báu

con mình. Tài-sản sức-lực để vì mình.

Người quyền-thế đời nọ đến đời kia lấy

làm phép-tắc, xây thành lũy rạch hào để

củng-cố, lấy lễ-nghĩa phép-tắc làm kỷ-

cương, để chỉnh-đốn quan-hệ vua tôi, để

thúc đẩy quan-hệ cha con, để làm cho anh

em được kính yêu, để hòa-thuận vợ

chồng, để lập nên chế-độ, để hoạch-định

ruộng đất, để cho người dũng và trí nên

hiền lành, để lấy công về mình. Cho nên

việc dùng mưu-trí do đấy mà sinh ra, mà

binh cánh do đấy mà nổi lên. Vua Vũ,

Thang, Văn, Võ, Chu Công do đấy mà có

sự tuyển-lựa ra vậy. Đấy là sáu bậc quân-

tử, chưa từng không chăm-chú vào phép-

tắc để làm tỏ điều nên, để xét điều tín,

làm tỏ sự có lỗi, lấy điều nhân-đức làm

khuôn-phép mà giảng dạy điều nhún-


183

nhường, chỉ-thị cho dân có phép thường.

Như có kẻ không theo con đường ấy mà

đi sẽ bị khử-trừ khỏi vị-thế, quần-chúng

lấy làm tai-vạ. Đấy là thời-đại Tiều-

Khang ) .

Từ xã-hội Đại-đồng lý-tưởng mà Nho-sĩ

Hoa, Việt đặt vào quá-khứ lịch-sử đi đến xã-

hội Tiểu-khang của các quốc-gia, chúng ta thấy

bản-năng tư-hữu của loài người biểu-lộ, tức là

từ xã-hội không có hay là chưa phân-hóa có

trên dưới, có giai-cấp phân-công, bắt đầu là

" Nam ngoại, nữ nội ", nghĩa là trai-tráng ở

ngoài đi săn hay làm ruộng, phụ-nữ ở trong nhà

giữ lửa và làm việc nội-trợ. Sự phân-công ấy là

tùy theo thiên-tính, ngõ hầu tăng-gia sản-xuất,

tức là ngụ ý-nghĩa phân-công hợp-tác, chứ

không phải để đấu-tranh với nhau đến một mất

một còn vậy. Nhưng bản-năng vị-kỷ của con

người đi đến quá độ mới có phép-tắc, lễ-nghĩa

để chế-ngự. Và từ đấy lịch-sử mới là lịch-sử

giai-cấp đấu-tranh, nhất là ở các xã-hội công-

NGUYỄN-TRÃI

184

nghiệp phát-triển, song phép-tắc, lễ-nghĩa đặt

ra để chế-ngự lòng vị-kỷ quá độ của con người,

mục-đích là để gọi trở về ý-nghĩa nguyên-lai

phân-công hợp-tác của giai-cấp xã-hội mà

phục-vụ quyền-lợi cùng hạnh-phúc chung với

tinh-thần chí công vô tư vậy .

Do đấy mà Nho-học chú-trọng đến vấn-

đề chính-trị với ý-nghĩa " Chính giả chính dã "

( Chính-trị là làm cho ngay chính hành-vi của

người ), nhất là hạng người ở chức-vụ phân-

công, chuyên quản-lý công việc quốc-gia xã-

hội, tức là công việc chung của đoàn-thể lớn

nhỏ. Đề-cập đến khoa chính-trị ấy của Nho-học

là thiên sách căn-bản trong Lễ-Ký là " Đại-

Học " mà Phan-Văn-Trường gần đây đã giới-

thiệu cho Tây-phương, rất gọn :

" C'est la sociologie résumée en

quelques propositions qui enchaînent

vigoureusement le processus de l'évo-

lution sociale en montrant comment


185

l'homme doit rejoindre l'humanité par la

famille et par l'Etat. Ces propositions

renferment les principes fondamentaux

sur lesquels reposent les institutions

politiques et sociales de la Chine qui a

pour devise : " Science et Vertu " .

_ ( Le droit pénal à travers l'ancienne

législation chinoise _ Etude Comparée

sur le code Gia-Long -- Phan-Văn-

Trường, Docteur en Droit, ed. Ernest

Sagot et Cie. Paris 1922 )

( Đấy là Xã-hội-học toát-yếu vào

vài mệnh-đề liên-hệ chặt-chẽ quá-trình

tiến-hóa xã-hội, tỏ rõ cá-nhân người ta

phải trở về với nhân-loại qua gia-tộc và

quốc-gia. Những mệnh-đề ấy bao-hàm

những nguyên-lý cơ-bản làm nền-tảng

cho những định-chế chính-trị và xã-hội

của Trung-Hoa, lấy tiểu-đề là : " Khoa-

học và Đạo-đức " )

NGUYỄN-TRÃI

186

Nội-dung khoa chính-trị-học này cốt để

dạy người lãnh-đạo nhân-dân, tự mình phải làm

mẫu-mực cho mọi phần-tử trong nước, ai nấy

đều phải lấy sự tu sửa cá-nhân mình làm bổn-

phận, bất phân giai-cấp : " Tự thiên tử dĩ chí ư

thứ nhân nhất thị giai dĩ tu thân vi bản " ( Từ

Vua đứng đầu cho đến người bình-thường hết

thảy đều lấy việc tu sửa thân mình làm gốc ) .

Chương-trình tu thân này gồm có ba đầu

mối chính và tám điều-mục đối nội và đối

ngoại. Ba đầu mối chính là :

" Đại-Học chi đạo

_tại minh minh đức

_tại thân dân

_tại chỉ ư chí thiện "

( Đường lối của cái học chân-chính ở tại

làm cho sáng cái đức-sáng vốn sẵn có ; ở

tại gần, yêu nhân-dân ; ở tại hướng lên

mục-đích chí-thiện ).


187

Ba cương-lĩnh : Minh, Thân, Thiện. Minh

thuộc về mặt " Tri = biết " hay là Tri-thức-

luận. Thân thuộc về mặt " Hành = làm " hay là

Hành-vi-luận. Thiện là mục-tiêu tối cao của Tri

và Hành, nghĩa là của sinh-tồn nhân-loại hay là

Triết-lý nhân-sinh .

Theo tư-tưởng tín-ngưỡng truyền-thống

Đông-phương, nhân-loại bẩm-thụ Thiên-lý là

Đức-sáng ( Minh-đức ) bản-lai " Thiên mệnh

chi vị tính " ( Bản-tính của người và vật là

mệnh trời ), vì vật-dục che-lấp, ngăn-cách mất

cái Đức-sáng Thiên-lý ấy nên mới có sự gián-

đoạn ta với người, tâm với vật. Cho nên xưa

kia, muốn làm sáng cái Đức-sáng ra khắp

thiên-hạ thì trước hết phải khôi-phục lại Đức-

sáng bản-lai, do đấy mà phải : " Cách vật ", gạt

bỏ cái màn vật-dục tư kỷ đi, ngõ hầu " Trí tri,

Thành ý, Chính tâm ", đối với tâm-lý một mặt.

Mặt khác là phải tập quên mình cho người thân

trong nhà, tức Tề-gia, để rồi quên mình cho

người trong nước, tức là Trị-quốc và cuối cùng

NGUYỄN-TRÃI

188

quên mình cho thiên-hạ, tức là " Minh đức ư

thiên hạ ". Trước sau đều quyết-định phải là

" Cách vật ", như thiên Đại-Học viết về tám

điều-mục :

1/ Cổ chi dục minh minh đức ư thiên hạ giả

2/ Tất tiên trị kỳ quốc ;

3/ Dục trị kỳ quốc giả, tất tiên tề kỳ gia ;

4/ Dục tề kỳ gia giả, tất tiên tu kỳ thân ;

5/ Dục tu kỳ thân giả, tất tiên chính kỳ tâm ;

6/ Dục chính kỳ tâm giả, tất tiên thành kỳ ý ;

7/ Dục thành kỳ ý giả, tất tiên trí kỳ tri ;

8/ Trí tri tại cách vật .

1/ _ Vật cách nhi hậu tri trí ;

2/ _ Tri trí nhi hậu ý thành ;

3/ _ Ý thành nhi hậu tâm chính ;

4/ _ Tâm chính nhi hậu thân tu ;

5/ _ Thân tu nhi hậu gia tề ;

6/ _ Gia tề nhi hậu quốc trị ;

7/ và 8 / _ Quốc trị nhi hậu thiên hạ bình .


189

Tư-Tưởng Dân-Chủ Xã-Hội Ở NGUYỄN-

TRÃI._

Thiên Đại-Học về chính-trị xã-hội trên

đây hợp với thiên Lễ-Vận về kinh-tế xã-hội

trong quá-trình tiến-hóa trên kia, đại-khái toát-

yếu hệ-thống chính-trị của Nho-học cổ-điển mà

Nguyêễ-Trãi đã thụ-giáo được ở thân-phụ

Nguyễn-Phi-Khanh để rồi cả hai cha con đều

thi đỗ cao mà đem thi-thố sở học với triều-đại

nhà Hồ .

Sau khi triều nhà Hồ bị quân đế-quốc nhà

Minh đánh đổ và thôn-tính nước Việt vào bản-

đồ Trung-Quốc, sau các cuộc chống-cự tuyệt-

vọng của dòng-dõi và tướng-sĩ nhà Trần,

Nguyễn-Trãi đã ứng-dụng hệ-thống chính-trị

xã-hội Đại-Học Lễ-Vận trên đây vào chủ-

thuyết Nhân Nghĩa, để phục-vụ dân-tộc thời

chiến cũng như thời bình :

" Quyền mưu bản thị dụng trừ gian

Nhân Nghĩa duy-trì quốc thế an.

................

NGUYỄN-TRÃI

190

Sóc tẩm dĩ thanh kình lãng tức

Nam châu vạn cổ cựu giang san "

_ ( Hạ Qui Lam-Sơn )

Dicị :

( Quyền mưu vốn dụng để trừ gian ,

Nhân Nghĩa giữ-gìn thế nước an .

Giặc Bắc sạch trừ yên sóng dữ,

Nước Nam muôn thủa vững giang-san )

Đem thuyết Nhân Nghĩa ứng-dụng vào

chủ-nghĩa dân-tộc thì dân-tộc ở trên quyền-lợi

giai-cấp xã-hội, ý-thức dân-tộc là ý-thức của

toàn dân bất phân giai-cấp, như Cách-ngôn nói:

" Quốc gia hữu sự thất phu hữu trách " ( Nhà

nước có việc, mỗi kẻ thường dân có trách-

nhiệm ). Hoặc như Phương-ngôn bình-dân nói :

" Giặc đến nhà đàn-bà phải đánh ". Vả lại hai

chữ Nhân Nghĩa đi liền nhau, hợp vào làm một

là ngụ ý biện-pháp giải-quyết mâu-thuẫn giữa

cá-nhân và đoàn-thể, giải-quyết một cách biện-

chứng nghĩa là tổng-hợp mà vượt lên, phong-


191

phú hơn chứ không phải tổng-cộng máy móc

hay là lấy cái nọ tiêu-diệt cái kia, vì đoàn-thể là

hợp nhiều thành-phần cá-nhân, mất cá-nhân thì

đoàn-thể cũng không còn nữa vậy .

Tư-tưởng dân-chủ của Nguyễn-Trãi là vì

dân, đề-cao nhân-dân chống với giai-cấp, như

lời thống trách Thúc-Huệ trong giới lãnh-đạo

vị-kỷ : " Thúc-Huệ là hạng tài mọn, chỉ chăm

đục khoét vơ vét thế mà y giữ chức then-chốt

trong nước, hễ có tâu bày điều gì, y chỉ muốn

làm thiệt dân, đem lợi về nhà quan để dua nịch

bề trên " _ ( Cương-Mục, ch. B XVI )

Tuy Ông cũng là thành-phần trí-thức

lãnh-đạo đang tại chức trong triều, nhưng Ông

không vì thế mà ngớt lời chống đối giới trí-

thức cậy quyền-thế đàn-áp nhân-dân :

" Làm người mựa cậy khi quyền thế

Có thủa bàn cờ tốt đuổi xe " .

_ ( Mạn Thuật )

NGUYỄN-TRÃI

192

Ý-thức của giai-cấp kẻ-sĩ là lo trước cái

lo của thiên-hạ, vui sau cái vui của thiên-hạ :

" Tứ hải chỉ kim câu thiếp tĩnh

Dự tri lạc hậu bản tiên lao "

( Bốn bể từ nay yên ổn cả

Biết trước rằng muốn vui sau thì trước

phải nhọc )

Hay là :

" Bình sinh độc bão tiên ưu chí

Tọa ủng hàn khâm dạ bất miên "

_ ( Hạ-khẩu Dạ-bạc Hữu-cảm )

( Lo trước bình sinh ôm một ý-chí

Ngồi ôm chăn lạnh suốt đêm không ngủ )

Hay là :

" Còn một lòng âu việc nước

Đêm đêm thức nhẵn nẻo sơ chung "



193

Đấy là ý-thức giai-cấp sĩ-phu, trí-thức

lãnh-đạo do lòng yêu nước thương dân của

Nguyễn-Trãi đã thốt ra trong hành-động cứu

quốc, phò Vua Lê giải-phóng dân-tộc. Công-

cuộc lãnh-đạo ấy đã thành-công vẻ-vang, sau

sự thất-bại liên-tiếp của họ Hồ cũng như

Trần-Trùng-Quang, không phải vì khả-năng

chiến-thuật của họ Hồ hay họ Trần kém thua họ

Lê mà là vì " Lê-Lợi vi quân, Nguyễn-Trãi vi

thần " đã nhất tâm thi-hành chính-sách " hợp ý

chúng, thuận tình dân ", đã đoàn-kết được nhân

tâm, trên dưới một lòng. Nhưng ở thời Hồ và

Hậu-Trần giới Nho-sĩ " Bạch diện thư sinh " vì

cái học mô-phỏng Tống-Nho " không đạt cái ý

sâu sắc lập-quốc của Tổ-tiên đem phép cũ của

tiền-nhân hướng theo tục-lệ phương Bắc

( Tầu ) mà xếp đặt " _ (Trần-Nghệ-Tông -

1370). Ấy là vì cái tinh-thần tự-ti mặc-cảm đối

với Trung-Hoa, thêm lòng ghen-tị tranh-chấp

bè đảng của Nho-học giáo-điều đời họ Hồ, nên

đã vọng ngoại, ỷ-lại vào nhà Minh giúp dựng

lại chính triều nhà Trần. Do đấy mà trong giới

NGUYỄN-TRÃI

194

trí-thức Nho-sĩ chia-rẽ, kẻ xuất-chính với nhà

Hồ, kẻ đi ở ẩn, kẻ sang cầu-viện quân Minh để

chống-đối. Bởi thế mà trong nước nhân-tâm

phân lìa, mất sự đoàn-kết nhất-trí .

Sở dĩ đến thời Lê-Lợi và Nguyễn-Trãi,

nghĩa-quân Lam-Sơn nhờ chính-sách Nhân

Nghĩa Bình Ngô, toàn dân mới lại đoàn-kết,

trên dưới một lòng, vì nhân-dân thực đã trải

mùi đô-hộ nô-lệ ngoại-lai, thành-phần trí-thức

như Nho-sĩ Bùi-Bá-Kỳ, Lê-Cảnh-Tuân là tiêu-

biểu thất-vọng với chính-nghĩa vọng-ngoại, đã

cảnh-giác bằng câu đồng-giao đương thời :

" Dục hoạt nhập ẩn lâm san, dục tử Ngô

triều tố quan "

( Muốn sống vào ẩn rừng xanh, muốn

chết làm quan cho Minh ).

Cảnh-tình xã-hội vong-quốc trong thời

Minh-thuộc đã được Nguyễn-Trãi cực-tả trong

" Bình Ngô Đại Cáo " như sau :


195

Khoảnh nhân Hồ chính chi phiền hà,

Trí sử nhân tâm chi oán hận .

Cuồng Minh tự khích, nhân dĩ độc ngã dân .

Ngụy đảng hoài gian, cách dĩ mãi ngã quốc .

Phiến thương sinh ư ngược diệm,

Hãm xích tử ư họa khanh .

Khi Thiên võng dân quỷ kế cái thiên vạn trạng

Liên binh kết hận nẫm ác đãi nhị thập niên .

Bại nghĩa thương nhân,

Kiền khôn cơ hồ dục tức .

Trọng khoa hậu liễm, sơ trạch mĩ hữu kiết di.

Khai kim trường tác mạo lam chướng nhi phủ

sơn đào sa.

Thái minh châu tắc xúc giao long nhi căng yêu

xâm hại .

Nhiễu dân thiết huyền lộc chi hạm tịnh .

Diễn vật chức thúy cạm chi võng la .

Côn trùng thảo mộc hàm bất đắc dĩ toại kỳ sinh

Quan quả điên liên, câu bất đắc dĩ an kỳ sở .

Tuấn sinh linh chi huyết, dĩ nhuận kiệt hiệt chi

vẫn nha .

NGUYỄN-TRÃI

196

Cực thổ mộc chi công, dĩ sùng công tư chi giải

vũ .

Châu lý chi trinh dao trọng khốn,

Lư diêm chi trữ, trục giai không !

Quyết Đông Hải chi ba, bất túc dĩ trạc kỳ ô .

Khánh Nam Sơn chi trúc, bất túc dĩ thư kỳ ác .

Thần, nhân chi sở cộng phẫn,

Thiên Địa chi sở bất dung !


Nghĩa :

( Vừa đây họ Hồ chính-sự phiền-hà,

Đến nỗi nhân tâm oán phản .

Giặc Minh thừa dịp làm hại dân ta .

Đảng ngụy gian ác mưu mô bán nước .

Thui dân đen trên lò bạo-ngược,

Hãm con đỏ dưới hố tai-ương .

Dối trời lừa người kế gian nghìn khóe, cậy binh

gây hấn ác chứa gần hai chục năm .

Bại nghĩa thương nhân Trời Đất tưởng chừng

muốn tắt .

Vơ vét thuế má, chấm mút chẳng xót mảy may,


197

Khai mỏ vàng thì xông-pha lam-chướng, phá

núi đãi cát .

Kiếm minh-châu thì lặn biển, dấn thân giao-

long chẳng quản .

Giết hại vật thì dệt lưới bẫy chim trả.

Quấy nhiễu dân, đặt ra bẫy hươu đen .

Cỏ cây sâu bọ không loài nào được thỏa sống

còn .

Quan quả khốn cùng chẳng một ai được nơi

yên ổn .

Béo nanh miệng bao phường gian ác, hút máu

sinh linh .

Đẹp đền đài khắp ngả công tư, phí công xây-

dựng .

Nơi châu quận sưu cao thuế nặng,

Miền thôn quê khung cửi sạch trơn .

Tát biển Đông cho cạn, không đủ gột rửa sạch

hết nhơ !

Chặt núi Nam trụi tre, không đủ chép hết tội !

Thần dân đều căm giận,

Trời Đất nào có dung ! )

NGUYỄN-TRÃI

198

Trong tình-cảnh ấy, tiếng gọi Nhân Nghĩa

của người anh-hùng áo vải Lam-Sơn, " Lê-Lợi

vi quân, Nguyễn-Trãi vi thần " hẳn được nồng-

nhiệt hưởng-ứng :

" Yết can vi kỳ, mạnh lệ chi đồ tứ tập.

Đầu dao hưởng sĩ, phụ tử chi binh nhất

tâm ".


( Dựng tre làm cờ, nông-dân nô-tì bốn

phương tụ lại,

Rót rượu khao sĩ, quân binh cha con một

lòng ).

Đấy là tinh-thần chính-trị vương-đạo của

Nho-sĩ Việt-Nam, tinh-thần dân-chủ xã-hội lý-

tưởng "Vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn"

như mô-tả trong Lễ-Vận thời-kỳ " Đại-đồng "

vậy. Tinh-thần vương-đạo, Nguyễn-Trãi hẳn

thừa-kế " Hịch Trần-Hưng-Đạo-Vương ". Tư-

tưởng Nho-học thực-hiện hẳn nối-tiếp Lý-học

của Chu-Văn-An " Cùng lý chính tâm "


199

( ) nghĩa là ( thực-hiện nguyên-lý

cùng tột ở trong cái ý-thức ngay chính ), khác

với chủ-trương Tống-Nho Lý-học " Cách vật

trí tri " ( ) (Đến sự-vật giác-quan

tìm cái biết kiến-văn cát vụn ) :

" Đọc sách thì thông đòi nghĩa sách

Đem dân mựa nỡ mất lòng dân "

_ ( Bảo Kính Cảnh Giới )

Ở chức-vụ lãnh-đạo Nguyễn-Trãi sợ nhất

là làm mất lòng dân, thời chiến cũng như thời

bình, vì Ông tin vào sức mạnh tiềm-năng của

dân mà Ông ví với sức mạnh của nước :

" Công kiên mạc chi năng thắng "

_ Lão-Tử )

( Đánh cái dắn không vì chẳng thắng )

" Ghê thay thế nước vị quá mềm "

_ ( Tự Thuật )

NGUYỄN-TRÃI

200

Ông tin-tưởng vào " ý dân " ngang với

" Thiên mệnh ":

" Phúc chu thủy tín dân do thủy

Thị hiếm nan bằng mệnh tại thiên "

( Thuyền lật mới tin sức dân như nước

Cậy đất hiểm cũng khó dựa, mệnh vận ở

trời )

_ ( Quan Hải )

Chủ-nghĩa quốc-gia xã-hội của Nguyễn-

Trãi lấy dân làm gốc nước, quyền-lợi nhân-dân

ở trên quyền-lợi giai-cấp, ý-thức dân-tộc tuy

bàng-bạc tiềm-tàng nhưng bao-hàm ý-thức

giai-cấp xã-hội, sứ-mệnh lịch-sử của giai-cấp

trí-thức ở thời phong-kiến là kẻ-sĩ, sĩ-phu có

nhiệm-vụ " đem dân ", nghĩa là hướng dẫn,

dẫn-dắt nhân-dân đến cảnh thanh-bình, an-cư

lạc-nghiệp, là hạnh-phúc chung trong xã-hội

nông-nghiệp thời Lý, Trần. Trong cái xã-hội

mà cơ-sở kinh-tế là nông-nghiệp, Ông quan-

niệm sự phân-công chuyên-nghiệp qui vào bốn


201

nghề chính, tuy có cao thấp khác nhau : Sĩ,

Nông, Công, Thương, nhưng đều bình-đẳng

hợp-tác với nhau như công-dân của một nước :

" Bốn dân, nghiệp có cao cùng thấp

Đều hết làm tôi thánh thượng hoàng "

_ ( Tức sự )

Xã-hội nông-nghiệp phong-kiến hẳn là

phải có tổ-chức trật-tự vì đã phân-công thành

bốn nghiệp chuyên-môn để tăng-gia sản-xuất.

Tuy " Bốn nghiệp có cao cùng thấp ", có hạng

là thầy có hạng làm thợ : " Nên thợ nên thầy vì

có học " _ ( Bảo Kính Cảnh Giới ). Có hạng

quân-tử có tiểu-nhân " kẻ lao tâm trị người, kẻ

lao lực bị người trị " _ ( Mạnh Tử )

" Nếu khỏi tiểu nhân quân tử nhọc

Dẫu chăng quân tử tiểu nhân loàn "

_ ( Bảo-kính Cảnh-giới )

NGUYỄN-TRÃI

202

" Quân tử " ở Việt-Nam thời bấy giờ là

" Kẻ-sĩ " thành-phần trí-thức. " Tiểu nhân " là

nông-dân, công-nhân, thành-phần lao-động

chân tay. Cũng ví như trong một thân-thể, đầu

óc trí-não điều-khiển chân tay đấy là lý đương

nhiên, trái lại thì cả tổ-chức sẽ rối-loạn xụp đổ,

vì không thể đem đầu óc trí não làm việc lao-

động chân tay, đem chân tay để làm việc suy

nghĩ của đầu óc. Song, đấy là một sự đòi-hỏi

tất yếu của tổ-chức xã-hội phải có phân-công

" nghiệp vụ ", có cao cùng thấp nhưng không

phải ngụ ý về nhân-phẩm con người, theo

quan-điểm của Nguyễn-Trãi, như lời thơ Ông

nhân-danh một kẻ-sĩ viết cho bạn đồng-nghiệp:

" Tha niên Nhị-Khê ước

Đoản lạp hà xuân sừ "

_ ( Tặng Hữu Nhân )

( Hẹn nhau năm khác về Nhị-Khê

Đội nón lá vác cuốc bừa mùa xuân

làm nông-dân )


203

Và trong giới Nho cũng có " quân tử "

và " tiểu nhân " như lời Khổng-Tử từng

khuyên học-trò : " Nên học làm quân-tử Nho,

không nên học làm kẻ tiểu-nhân Nho "_ ( Luận

Ngữ ). Vậy " tiểu nhân " hay " quân tử " là nói

về nhân-cách bất cứ ở giai-cấp nào cũng có.

Trong tầng-lớp lãnh-đạo nghĩa-quân Lam-Sơn

thì Lê-Lợi là dòng phú-ông nông-thôn,

Nguyễn-Trãi là thành-phần Nho-sĩ từng làm

quan to trong triều nhà Hồ, Lê-Ngãi là gia-nô

của Trần-Thiên-Lại, Nguyễn-Chính vốn là

nông-dân nghèo, Nguyễn-Xí là dân làm muối,

Trịnh-Khả thủa nhỏ chăn trâu và cầy ruộng,

Lưu-Nhẫn, chú Thượng-Nhân, Trần-Nguyên-

Hãn dòng tôn-thất của Trần-Nguyên-Đán...

Vậy ai là tiểu nhân, ai là quân tử ? Không vì

quyền-lợi " có cao cùng thấp ", họ đã nhất-tâm

đoàn-kết để cùng nhau giải-phóng dân-tộc chứ

không đấu-tranh lẫn nhau một mất một còn, đủ

tỏ rằng trong xã-hội nông-nghiệp đương thời,

ý-thức phân-công hợp-tác chưa bị lu-mờ sa-đọa

như ở các xã-hội kỹ-nghệ quá độ, giao-tranh

NGUYỄN-TRÃI

204

lợi, đấu-tranh vì quyền-lợi kinh-tế. Cho nên

Nguyễn-Trãi mới có thể kêu gọi đoàn-kết, bảo-

vệ nhân-luân, trở về ý-thức giai-cấp chân-

chính, toàn dân là đồng-bào cùng một Tổ :

" Đồng bào cốt nhục nghĩa càng bền,

Cành Bắc cành Nam một cội nên .

Điền địa chớ tham hơn bỏ sỉ,

Nhân luân mựa lấy dưới làm trên " .


Tuy đặt quyền-lợi của nhân-dân một nước

lên trên quyền-lợi giai-cấp xã-hội và coi ý dân

như ý Trời, nhưng dân sống theo bản-năng

sức-mạnh của tiềm-thức như Cách-ngôn nói :

" Dân ngu nhi thần " ( Dân ngu dại mà có sức

mạnh như Thần ). Vậy nên cần phải có học mới

" nên thợ nên thày ", mới không hành-động vô

chính-phủ, trong nước ai nấy ý-thức phận-sự

của mình. Nhân-dân nông-nghiệp sống gần với

thiên-nhiên, sẵn có khuynh-hướng chất-phác

hồn-hậu, hướng theo về người thật có lòng

nhân-ái :


205

" Hoài vu hữu nhân giả dân dã .

Tái chu phúc chu giả diệc dân dã "

_ Hậu Tự Huấn )

( Nguyện theo về người nhân-đức ấy là

dân vậy .

Chở thuyền lật đắm thuyền cũng là dân

vậy ) .

Vậy thì muốn có một nước thịnh-trị có

văn-hiến, điều thiết-yếu là ai nấy phải tu thân,

toàn quốc phải được giáo-hóa. Sứ-mệnh lịch-sử

của giới lãnh-đạo là " Tiên giác giác hậu giác"

( Người giác-ngộ trước làm cho người đi sau

được giác-ngộ ). " Kỷ dục đạt nhi đạt nhân, kỷ

dục lập nhi lập nhân " _ ( Luận Ngữ ) ( Mình

muốn đạt lý thời làm cho người khác đạt lý,

mình muốn lập thân thời cũng giúp cho người

được thành-lập. Muốn có xã-hội Nghiêu Thuấn

" dân Nghiêu Thuấn thời Vua phải Nghiêu

Thuấn " ). Bởi thế nên Nguyễn-Trãi mới làm

lời dạy Vua kế-vị để cảnh-giác, răn Thái-tử, có

đoạn :

NGUYỄN-TRÃI

206

" Phàm kỳ giám quốc phủ quân chi

yếu, tồn tâm xuất trị chi phương, miễn lực

nhi hành, vô thời dự đãi ; đôn mục thân

thuộc, tư tồn hữu ái chi tâm, tử huệ thứ

dân, tư bố khoan nhân chi chính, vật dĩ tư

ân nhi lạm thưởng, vật dĩ tư nộ dĩ lạm

hình, vật thực hóa tài nhi xỉ mị, vật dĩ

thanh sắc nhi túng hoang dâm. Chí ư suy

kỷ dụng nhân thụ ngôn nạp gián, nhất

chính nhất lệnh chi thi, nhất ngôn động

chi phát tất do trung chính, dụng tắc điển

thường, thứ sử thượng hữu dĩ đáp thiên

tâm, hạ hữu dĩ phù nhân vọng, tắc quốc

gia vĩnh an .

" Thả hoài vu hữu nhân giả dân dã,

tái chu phúc chu giả diệc dân dã. Hựu vũ

hữu đức giả thiên dã, nan kham mĩ

thường giả diệc thiên dã. Tuy dĩ Thuấn

Vũ Thang Văn chi Thánh, nhiên do cách

cách, nghiệp nghiệp, khắc cần khắc kiệm,

lật lật nguy cụ, dục dục tiểu tâm, kính


207

thiên cần dân, bất cảm thiểu hốt, huống ư

kỳ hạ giả hồ " .

_ ( Tác Hậu-tự-huấn Dĩ-giới Thái-Tử

Chiếu )

Dịch nghĩa :

( Bao nhiêu điều thiết-yếu trông coi

việc nước, vỗ về quân-đội, phép đem ra

cai-trị phải ghi trong lòng, cố-gắng thi-

hành không một lúc nào biếng-nhác. Đối

với thân-thuộc phải có lòng yêu thương,

đối với nhân-dân có ân-huệ như cha con.

Phải có chính-sách khoan nhân rộng

khắp, không được vì ân riêng mà ban

thưởng bừa bãi, không được vì giận riêng

mà bắt tội oan. Đừng sính của-cải mà

phóng-túng xa-hoa, đừng đam-mê sắc đẹp

mà đàn hát hoang dâm. Đến như việc suy

ở mình ra để dùng người, thì phải chịu

nghe lời can ngăn. Thi-hành một chính-

sách, ban ra một chính lệnh, một cử-chỉ,

một hành-động, đều phải căn-cứ vào

NGUYỄN-TRÃI

208

phép-tắc điển hình trung chính ngõ hầu

thuận lòng Trời ở trên, đáp-ứng nguyên-

vọng nhân-dân ở dưới. Được như thế thì

nước mới yên-ổn lâu bền ...

( Vả lại nhân-dân chỉ nguyện về với

đức nhân. Dân như nước, chở được

thuyền mà cũng lật đắm được thuyền.

Mệnh Trời giúp người có đức, khó tin còn

mãi mãi. Dù là bậc Vua Thánh như

Thuấn, Vũ, Thang, Văn cũng còn luôn

luôn lo-lắng, sợ-hãi, chuyên-cần, cần-

kiệm, chăm-chỉ, ưu-tư, trong lòng kính

Trời, chăm dân không dám sơ-suất,

huống chi là hạng Vua thường ) .

Trên đây, Nguyễn-Trãi đã quan-niệm một

người lãnh-đạo quốc-dân như ông Vua lý-

tưởng của truyền-thống Nho-học .

Vua Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn

trong một xã-hội đại-đồng. Người lãnh-đạo lý-

tưởng ấy bất cứ mệnh-danh là gì, đứng trung-


209

gian giữa Thiên-mệnh và Nhân-tâm, lấy hành-

động vô-cầu để phục-vụ nhân-dân, ngõ hầu

thực-hiện " Thiên lý tại nhân tâm ", luôn luôn

quên mình để mở rộng ý-thức cá-nhân đến hòa-

đồng vào ý-thức tập-thể xã-hội. Tuy tin vào

thiên-lý, nhưng không ỷ-lại vào đấy như một

thế-lực khách-quan ở ngoài ý-thức nhân-loại,

cho nên tự mình luôn luôn cố-gắng nỗ-lực để

khỏi " phụ nhân vọng ở dưới và đáp-ứng thiên-

tâm ở trên ". Cho nên bảo :

" Hoài vu hữu nhân giả dân dã

Tái chu phúc chu giả diệc dân dã !"

Đấy là cái tín-ngưỡng truyền-thống

Đông-phương, tín-ngưỡng ( Trời, Người hợp

một ) " Thiên Nhân hợp nhất, Thiên-mệnh chi

vị tính, Phật tức tâm."... Đấy là tín-ngưỡng

thực-hiện, không phải tín-ngưỡng giáo-điều

hình-thức mà là tin vào ý dân tức ý Trời .

" Thiên thông minh tự ngã dân thông minh "

_ ( Thượng Thư Cao Dao Mô )

NGUYỄN-TRÃI

210

( Trời thông sáng là tự dân ta thông sáng )

" Thiên thị tự ngã dân thị,

Thiên thính tự ngã dân thính

Dân chi sở dục, Thiên tất tòng chi "

_ ( Tần Thệ )

( Trời nhìn tự dân ta nhìn

Trời nghe tự dân ta nghe

Ý muốn của nhân-dân Trời tất y theo .)

Đấy là đề cao giá-trị tuyệt-đối ý-thức tập-

thể tiềm-tàng của nhân-dân, của đoàn-thể xã-

hội nông-nghiệp. Cho nên Mạnh-Tử về sau đã

có chủ-trương cách-mạng dân-chủ :

" Dân vi quí, xã tắc thứ chi, quân vi

khinh".

_ ( Tận Tâm )

( Trong nước nhân-dân là trọng nhất, rồi

mới đến nhà nước, sau rốt mới đến Vua )


211

Nguyễn-Trãi hẳn cũng quan-niệm như thế

cho nên mới đề cao sức mạnh của dân ngang

với Thiên :

" Hựu vu hữu đức giả Thiên dã .

Nan kham mĩ thường giả diệc Thiên dã " .

Nhưng Ông cũng đề cao vai-trò lãnh-đạo

" minh quân lương tể " :

" Rầy mừng thiên hạ hai của .

Tể tướng hiền tài, chúa thánh minh " .

Ấy là hai điều-kiện xây-dựng một nước

thái-bình thịnh-trị thời Nghiêu Thuấn :

" Đất thiên tử đương tôi thiên tử .

Đời thái-bình ca khúc thái bình .

Cơm áo khôn đền Nghiêu Thuấn trị .

Tóc tơ chưa báo mẹ cha sinh " .


NGUYỄN-TRÃI

212

Nhất là với Chúa Lam-Sơn mà Ông đã

phò-tá từ lúc nằm gai nếm mật, cùng nhau sát

cánh chia sẻ bao nỗi gian nguy trong mười năm

tranh-đấu, bầy mưu dựng kế để đánh đuổi quân

giặc đàn áp đồng-bào dầy xéo đất nước, đến

thành-công oanh-liệt chỉ bằng tự lực của một

nước nhỏ chống với đại đế-quốc nhà Minh.

Cho nên Ông tin-tưởng vào vai-trò nhà Vua

lãnh-đạo như Lê-Thái-Tổ :

Thần vũ bất sát,

Đại đức hiếu sinh.

Niệm quốc-gia trường-cửu chi kế,

Phóng thập vạn nhất hàng chi binh.

Tu lưỡng quốc chi hòa hiếu,

Tức vạn thế chi chiến tranh.

Toàn quốc vi thượng,

Duy đồ tập minh !

Thị tức ngã hoàng chi thịnh đức, hựu khởi

Hán Cao đồng nhật khả câu ngữ ?

Tương dữ Nhị Đế, Tam Vương chi tịnh

xưng giả da .

_ ( Chí Linh phú )


213

Nghĩa :

( Oai võ như Thần không giết .

Có đức hiếu sinh như Trời Đất .

Tính kế trường-cửu cho nhà cho nước,

Mà tha cho mười vạn hàng binh .

Xếp đặt hai nước hòa hiếu,

Dẹp yên muôn đời chiến-tranh .

Những muốn giữ nước mãi mãi an-ninh,

Đấy là tại đức lớn của Vua ta mà Hán

Cao không thể ví,

Mà cùng với Nhị Đế, Tam Vương cùng

lưu danh ) .

Với một ông Vua khai sáng lý-tưởng như

thế thì chỉ cần một lớp công-chức trí-thức có

ý-thức trách-nhiệm, hết lòng vì nước vì dân là

nước nhà sẽ thành nước " Văn hiến chi bang ",

thái-bình thịnh-trị. Một xã-hội khai-phóng, tự-

do tư-tưởng và tín-ngưỡng, nào Nho-giáo, nào

Phật-giáo, nào Lão-giáo, nào Thần-đạo, hợp

sáng dung thông giữa đặc-thù và đại-đồng,

quốc-gia và thế-giới, dân-tộc và nhân-loại .

NGUYỄN-TRÃI

214

Về tổ-chức chính-trị và xã-hội thì cơ-sở

xã-thôn cố hữu dân-chủ tự trị về hành-chính,

kinh-tế điền-địa bán công, bán tư trong một

quốc-gia trung-ương tập quyền từ quận, huyện

trở lên tỉnh-thành và kinh-đô, phân tập dung-

hòa, công tư bình-đẳng. Tư-tưởng chính-trị của

Nguyễn-Trãi là chính-trị vương-đạo của Nho-

giáo, tin-tưởng vào một vị Vua lãnh-đạo tối

cao, tượng-trưng quốc-gia lý-tưởng, lấy tâm

thiên-hạ làm tâm, lấy ý muốn của thiên-hạ làm

ý muốn, tự mình không có ý muốn riêng. Còn

giới quan-chức là phần-tử Nho-sĩ trí-thức,

trong nước có sứ-mệnh lịch-sử giáo-hóa nhân-

dân, trong việc cai-trị khiến sao cho từ Vua cho

đến người thường dân, nhất thiết lấy " tu thân

làm gốc ". Như vậy thì tiêu-chuẩn giá-trị nhân-

sinh không phải là giới-hạn vào ý-thức giai-cấp

kinh-tế mà là ý-thức phẩm-tính con người, có

khả-năng khai-triển vượt qua biên-giới xã-hội,

qua ý-thức dân-tộc, quốc-gia đến ý-thức nhân-

loại, thế-giới đại-đồng .


215

Bởi cái quan-niệm chính-nghĩa lý-tưởng

ấy mà Nguyễn-Trãi đã trách Thúc-Huệ giữa

triều-đình là " bồi khác " bóp nặn nhân-dân.

Cái tinh-thần đạo-học chân-chính ấy đã phản-

chiếu ở các bài Chiếu Ông viết thay lời Vua

như " Dụ hào-kiệt Chiếu ", " Cầu hiền Chiếu",

" Lệnh bách-quan vô tác khánh-hạ lễ-nghi

Chiếu " .

Đại khái trong các Chiếu, Dụ, Nguyễn-

Trãi đều đề cao cảnh-giác các quan chức lớn

nhỏ về nhiệm-vụ lịch-sử của mình là phục-vụ

vô-tư quốc-gia dân-tộc trên bè đảng, như đoạn

văn sau đây chứng-minh :

" Dữ trị đồng đạo võng bất hưng, dữ

loạn đồng sự võng bất vong

" Thị dĩ thiện vi trị giả, trạch kỳ

thiện nhi tòng chi.

" Truyện viết :_ Thiện nhân bất

thiện nhân chi sư, bất thiện nhân thiện

nhân chi tư.

NGUYỄN-TRÃI

216

" Thi vân :_ Quyết giám bất viễn, tại

Hạ hậu chi thế.

" Ngã chi chư thần khả thủ pháp ư

thử hỹ..............................

" Phàm hữu quản quân, trị dân chi

chức, giai nghi công bình dụng pháp cần

mẫn vi chính, sự quân tắc tận kỳ trung,

dữ chúng tắc tận kỳ hòa. Cách tham ô chi

phong, trừ đãi mạn chi tệ, tuyệt kỳ bằng

đảng chi tư, trừng kỳ cố phạm chi thái. Dĩ

quốc-gia chi nhiệm vi kỷ nhiệm, dĩ sinh

dân chi ưu vi kỷ ưu. Kiệt lực tận trung,

phù trì vương thất, sử xã tắc an như Thái

Sơn, cơ đồ cố như bàn thạch, dĩ dữ trẫm

cộng hưởng lộc vị ư đương kim, cộng

truyền thanh danh ư hậu thế. Quân thần

đại nghĩa thủy chung bảo toàn, thị khởi

bất thậm mỹ tai ? "

_ ( Cấm tham đãi Chiếu )

( Chính-trị có đạo cùng theo mà làm

thì ắt là thịnh-vượng, theo cùng loạn-pháp


217

thì hẳn là bại-vong.

( Thế nên kẻ biết làm chính-trị giỏi

chọn đường thiện mà theo.

( Sách Truyện nói : _ Người thiện

làm thày kẻ bất thiện, kẻ bất thiện giúp

ích cho người lương thiện.

( Kinh Thi rằng : _ Không phải xem

ở đâu xa, chỉ xem gương nhà Hạ Hậu .

( Các quan-chức của Trẫm có thể

lấy đấy mà bắt-chước vậy.......

( Phàm ai có nhiệm-vụ cầm quân, trị

dân đều nên dùng chính-sách công-bình

chăm-chỉ chính-sự, thờ Vua hết lòng, đối

với dân hết sức hòa-nhã. Trừ bỏ hết thói

tham-lam, lười-biếng, sửa đổi thói xấu,

dứt hẳn kết bè đảng riêng tư, răn bỏ thái-

độ đã phạm trước. Lấy nhiệm-vụ quốc-

gia dân-tộc làm nhiệm-vụ của mình, lấy

nỗi lo sợ của dân làm nỗi lo của mình.

Hết sức hết lòng để bảo-vệ cho nhà nước

được yên-ổn như núi Thái, cơ-đồ vững

như tảng đá, ngõ hầu cùng với Trẫm cùng

NGUYỄN-TRÃI

218

hưởng-thụ chức-vị lợi-lộc ngay trước mắt

và cùng truyền lại tiếng thơm về sau...

Vua tôi nghĩa lớn trước sau toàn-vẹn.

Như thế chẳng đẹp lắm sao ? )

Đấy là Nguyễn-Trãi quan-niệm về một

hệ-thống chính-trị lý-tưởng của " Đại-Học Đại-

đồng " trong " Lễ-Vận " trên kia, " Thiên hạ vi

công, tuyển hiền dữ năng, giảng tín tu mục "

thời các Vua Thần-thoại Trung-Hoa " Vua

Nghiêu Thuấn, dân Nghiêu Thuấn ", vì sau khi

phò Vua Lê-Lợi đánh đuổi giặc Minh, khôi-

phục lại giang-sơn, độc-lập của quốc-gia dân-

tộc, Ông mơ tưởng dựng lại một nước kể từ

bước đầu như Nghiêu-Thuấn :

" Nghiêu từ Đường hậu, Thuấn từ hàn vi

Thành Thang mở đầu từ núi Bạc

Thái Vương dời sang đất Kỳ ".

Với Lê-Thái-Tổ cùng sánh với " Nhị-Đế

Tam-Hoàng " và một xã-hội mà từ " trong thôn


219

cùng xóm vắng không có một tiếng hờn giận

oán sầu " .

Chủ-Nghĩa Dân-Tộc Ở NGUYỄN-TRÃI

Và LÊ-LỢI._

Khác với nước Tầu, theo như Tôn-Trung-

Sơn đã nhận-thức : chỉ có chủ-nghĩa gia-tộc và

chủ-nghĩa tông-tộc, nhưng thiếu hẳn chủ-nghĩa

dân-tộc ( Tam dân chủ-nghĩa ). Việt-Nam vốn

có chủ-nghĩa dân-tộc truyền-thống từ cuộc

khởi-nghĩa của Hai Bà Trưng đến Lý-Thường-

Kiệt thì minh xác với câu thơ hùng-hồn :

" Nam quốc sơn hà Nam-Đế cư

Tiệt nhiên định phận tại thiên thư " .

Ở đấy người anh-hùng họ Lý đề cao cả

yếu-tố chủ-quan lẫn yếu-tố khách-quan cấu-tạo

nên chủ-nghĩa dân-tộc. Dân-tộc là do một số

yếu-tố chính tạo nên, nào địa-lý thiên-nhiên

NGUYỄN-TRÃI

220

của lãnh-thổ quốc gia, nó ảnh-hưởng quyết-

định vào ý-thức độc-lập, vào sinh-hoạt kinh-tế

chính-trị của một đoàn-thể, nào yếu-tố chủng-

tộc và ngôn-ngữ, chúng ảnh-hưởng quyết-định

vào ý-thức đoàn-thể về một truyền-thống văn-

hóa riêng của dân-tộc, một quốc-hồn quốc-túy

biểu-thị ở các vị anh-hùng, liệt-nữ trải qua lịch-

sử đã hy-sinh tính-mạng cho tự-do độc-lập của

đoàn-thể, khiến cho tổ-quốc trở nên thiêng-

liêng, tiếp-nối với tôn-giáo Tổ-tiên " Địa linh

nhân kiệt " :

" Dấu địa linh con Lạc cháu Hồng "

_ ( Phan-Bội-Châu )

Nguyễn-Trãi thừa-kế chủ-nghĩa dân-tộc

của họ Lý, họ Trưng nên mở đầu " Bình Ngô

Đại Cáo " :

" Duy ngã Đại Việt chi quốc,

Thực vi văn hiến chi bang.


221

Sơn xuyên chi phong vực ký thù,

Nam Bắc chi phong tục diệc dị " .

Việt Triệu, Đinh, Lý, Trần chi triệu tạo

ngã quốc,

Dữ Hán, Đường, Tống, Nguyên, nhi các

đế nhất phương.

Tuy cường nhược thời hoặc bất đồng,

Nhi hào kiệt thế vi thường pháp ."


Trên đây ta thấy Nguyễn-Trãi nêu lên hầu

hết các yếu-tố căn-bản chủ-nghĩa dân-tộc

của Ông, nào văn-hiến tức yếu-tố ý-thức tâm-lý

chung của đoàn-thể quốc-gia Đại Việt, nào là

địa-lý khu-vực thiên-nhiên khác nhau giữa

Trung-Hoa và Việt-Nam, nào phong-tục chế-độ

sinh-hoạt chung giữa Nam, Bắc khác nhau,

lịch-sử truyền-thống chủ-quyền độc-lập lâu

đời, nào anh-hùng hào-kiệt không thời nào

thiếu. Về yếu-tố chủng-tộc và ngôn-ngữ khác

nhau, thì chúng ta biết rằng, Nguyễn-Trãi là

một trong hàng tiên-phong làm rất nhiều thơ

NGUYỄN-TRÃI

222

Luật bằng quốc-âm. Và ở trong thơ quốc-âm ấy

ta thấy Ông hay nhắc đến yếu-tố chủng-tộc,

nguồn gốc chung của nói-giống như sau :

" Có tông có tộc mựa sợ thay

Vạn diệp thiên chi bởi một cây ! "


Hay là như trên đã dẫn :

" Đồng-bào cốt-nhục nghĩa càng bền

Cành Bắc cành Nam một cội nên "

Và Lê-Lợi càng đề cao yếu-tố Tổ-tông,

quốc-tổ ở lời tựa cho Lam-Sơn Thực-lục :

" Vật bản hồ Thiên, Nhân bản hồ tổ

" Thí như mộc, thủy tất hữu căn nguyên

" Cái kỳ bản thịnh tắc diệp mậu, nguyên

thâm tắc lưu trường.

" Phi tiên thế chi nhân ân chi sở bồi giả

hậu, khánh trạch chi sở chung giả hồng,

an năng nhược thị tai ?


223

" Trẫm tao thời đa nạn, khai sáng vưu

nan.

" Hạnh nhi Thiên dữ Nhân qui, công

nghiệp hữu thành giả thực do tổ-tông tích

đức lũy nhân chi sở trí dã " .

_( Tựa Lam-Sơn Thực-lục )

( Vật gốc tự Trời, Người gốc tự Tổ,

( Ví như cây với nước tất có nguồn

gốc ......

( Vì rằng gốc thịnh thì lá tốt, nguồn

sâu thì giòng dài.

( Nếu không phải nhờ ở ân-nhân

bồi-đắp được dầy, phúc-đức chung đúc

được lớn của các đời trước thì đâu có

được như thế ?

( Trẫm gặp buổi hoạn-nạn, mở nước

dựng nền càng khó-khăn.

( May mà Trời cho, Dân theo gây

nên được công-nghiệp, ấy là nhờ ở Tổ-

tông tích chứa nhân-đức mà thành trọn-

vẹn vậy ) .

NGUYỄN-TRÃI

224

Đấy là đem Tổ-tiên, phối với Tổ-quốc,

phối-hợp với Trời Đất thành một tín-ngưỡng

tôn-giáo Dân-tộc vậy. Các tín-ngưỡng ấy phản-

chiếu rõ rệt ở các bài Phú Chí-Linh của

Nguyễn-Trãi, như đoạn sau đây :

" Thần long khởi hề, phi Lam kinh .

Thiên qua chỉ hề, sóc tái thanh .

Sáng nghiệp chi công thành bì bị .

Tây thổ chi sơn xuyên hữu linh ;

Ế ngã hoàng chi thánh vũ,

Đường tứ phương chi kinh doanh .

Quốc bộ phương truân,

Tâm khốc lự hành .

Ký ư thiên nhi thủ tất,

Nãi lệ chí dĩ cánh thành .

Thử kim nhật sở dĩ hóa Hồ Việt vi nhất

gia .

Nhi ti sơn đắc dĩ thiên cổ thùy danh dã " .

( Rồng thiêng bay chừ trên Lam Kinh .

Cung Trời thẳng trỏ bờ cõi bình .


225

Sáng nghiệp thành công bao khó nhọc .

Núi sông miền Tây quả địa linh .

Ôi Vua ta thánh võ,

Bốn phương chịu kinh doanh .

Vận nước đang bí,

Đã với Trời mà quyết thề .

Người có chí việc phải thành,

Bởi thế ngày nay hóa nên Hồ Việt một

nhà,

Mà núi này muôn thủa lưu danh ) .

Đấy là cái ý-thức dân-tộc của Nguyễn-

Trãi, từ núi sông siêu-hóa vào vật-tổ Rồng tiên

mà thể-hiện vào người anh-hùng Lam-Sơn, đại-

diện cho đoàn-thể khai sáng sự-nghiệp, xây-

dựng quốc-gia, bảo-vệ chủ-quyền của lãnh-thổ,

khiến cho :

" Xã tắc dĩ chi diện an

Sơn xuyên dĩ chi cải quan

Kiền khôn bỉ nhi phục thái

Nhật nguyệt ký hối nhi phục minh

NGUYỄN-TRÃI

226

Vu dĩ khai vạn thế thái bình chi cơ

Vu dĩ thuyết thiên cổ vô cùng chi sỉ

Cái do Thiên, Địa, Tổ tông chi linh hữu dĩ

âm tương mặc hựu nhi trí nhiên dã " .


( Xã-tắc do đấy yên vững .

Nhật nguyệt tối rồi lại sáng .

Kiền khôn cùng mãi phải thông .

Để dựng nền thái-bình cho muôn đời .

Để rửa nhục vô cùng muôn thủa .

Ấy là do Trời, Đất, Tổ-tông linh-thiêng .

Ngầm phù-hộ mà được trọn-vẹn như thế,

vậy ) .

Xem thế đủ thấy chủ-nghĩa dân-tộc của

Lê-Lợi và Nguyễn-Trãi cũng là chủ-nghĩa

truyền-thống Việt-Nam, có tính-cách tôn-giáo

tâm-linh, đồng-nhất dân-tộc với Tổ-quốc,

quan-niệm dân-tộc như một cơ-thể có hồn. Hồn

nước, nó thuộc về quá-khứ và hiện-tại. Quá-

khứ là cả một gia-tài kỷ-niệm vinh-quang hay


227

tủi-nhục. Hiện-tại là nguyện-vọng chung đồng

tâm cùng nhau sinh tử cộng tồn, một ý-chí

chung để kế-tiếp làm vẻ-vang rạng tỏ cái

hương-hỏa bất-phân Tổ-tiên để lại. Sùng bái

Tổ-tiên là một trong các hành-vi chính-đáng để

ghi nhớ công ơn người đã tạo-tác cho ta, một

quá-khứ vẻ-vang. Những danh-nhân lịch-sử,

những anh-hùng, liệt-nữ, một vinh-quang chân-

chính, đấy là tất cả vốn-liếng xã-hội làm cơ-sở

cho cái ý-tưởng quốc-gia dân-tộc vậy .

Nhưng tư-tưởng dân-tộc của Nguyễn-Trãi

không phải là một cuồng-tín ( racisme ), mặc

dầu nó có tính-chất tôn-giáo, vì mục-tiêu đánh

quân Minh là để bảo-vệ chủ-quyền độc-lập của

nhà, của nước trên bờ-cõi lãnh-thổ thiên-nhiên

của mình, chứ không nhằm xâm-chiếm đất

nước người. Một khi phường tàn-bạo dẹp rồi

thì " Hồ Việt lại một nhà " " dứt chiến-tranh

cho hai nước " :

NGUYỄN-TRÃI

228

" Nghĩ kế quốc-gia trường-cửu, tha ngay

mười vạn hàng binh.

Hai nước dốc lòng hòa hiếu, muôn đời

dập mối chiến-tranh.

Toàn quốc trên hết lo sự yên lành " .

_ ( Chí Linh phú )

Tuy ôm mối thù nhà nợ nước trong lòng,

nhưng " Lấy thù trả thù, tai vạ không thôi "

_( Thư cho Sơn-Thọ )

Sau khi đánh đuổi quân Minh, giặc Hồ ra

khỏi bờ cõi, Nguyễn-Trãi liền giúp Vua Lê

hòa-hiếu với Trung-Quốc :

" Hồ Việt nhất gia kim hạnh đổ

Tứ minh tòng thử tức kình ba "

_ ( Quá Thần-phù Hải khẩu )

( Nam Bắc một nhà may được thấy,

Từ nay bốn bể lặng phong ba )


229

Quan-niệm dân-tộc ở đây không phải

giới-hạn vào tổ-chức thế-lực kinh-tế, chính-trị

thế-tục mà lập cơ-sở trên một ý-thức khai-

phóng của Tam-giáo Nho-Đạo-Thích quán-

thông. Thần-đạo và Phật-đạo nhất trí vào

" Tâm Thiên Địa " như lời Ca Dân-gian cho

thấy :

" Nghiêng vai khấn vái Phật Trời

Xin cho cha mẹ sống đời nuôi con ".

Cho nên tài-sản kinh-tế chỉ là phương-

tiện :

" Điền địa chớ tham hơn bỏ sỉ

Nhân luân mựa lấy dưới làm trên "

Hay là :

" Ở đời muôn sự của chung

Sinh không chết lại tay không có gì

Ở sao cho phải Nhân Nghì ! "

_ ( Gia Huấn Ca )

NGUYỄN-TRÃI

230

Dân-tộc cũng như xã-hội, tự chúng không

phải là cứu-cánh của nhân-sinh, mà chỉ là

những giai-đoạn để thực-hiện nhân-bản toàn-

diện :_ Trời - Đất - Người _ :

" Phù đại nhân giả, dữ Thiên Địa

hợp kỳ đức, dữ Nhật Nguyệt hợp kỳ minh,

dữ tứ thời hợp kỳ tự, dữ Quỷ-Thần hợp kỳ

cát hung "

_ ( Kinh Dịch Kiền-văn Ngôn )

( Con người toàn-diện hợp tính-cách

với Trời Đất Vũ-trụ, hợp đức-sáng với

Mặt-Trời, Mặt-Trăng, hợp tính bền-vững

với bốn mùa thời-tiết, hợp hành-vi lành

dữ với Quỷ Thần ) .

Đấy là cứu-cánh chính-trị " Nội thánh

ngoại vương chi đạo " của Nguyễn-Trãi vậy .

*****

*


231

NGUYỄN-TRÃI VỚI PHẬT - GIÁO

Hán-văn có ý- vị Thiền Thượng-thừa :

Tặng Tăng Đạo Khiêm quy sơn .

" Ký tàng giảng học thập dư niên

Kim hựu tương phùng nhất dạ miên

Thả hỷ mộng trung phao tục sự

Minh triều Linh phố hoàn phi tích

Hà nhật Côn Sơn cộng thính tuyền ?

Lão khứ cuồng ngôn hưu quái ngã

( )

Lâm kỳ ngã diệc Thượng Thừa Thiền

( )

Vị xuất gia thì thả trú gia " .

( Hiện nay thì còn tại-gia chờ dịp xuất-gia )

_ ( Họa bài Yên-Hà Ngẫu Hứng của bạn,

bài ; II )

NGUYỄN-TRÃI

232

Trong lòng hoài-bão lý-tưởng xuất-thế

mà chán ghét cuộc đời ảo-mộng :

Đề Động Sơn Tự

Quân thân nhất niệm cửu anh hoài

Giản quý lâm tàm túc nguyện quai

Tam thập dư niên trần cảnh mộng

Sổ thanh đề điểu hoán sơ hồi .

Xuất, xử giống nhau :

" Luân lạc thiên nhai câu thị khách

Niên lai xuất xứ lược tương đồng "

_ ( Họa hương tiên-sinh Vận-giản Đồng-

chí, 55 )


233

Là vì cứu-cánh của sinh-tồn, ý-nghĩa đời

người không ở tại hình-thức, phương-tiện mà ở

tại cái Tâm, Vô-tâm ( ) :

" Nhật trưởng ẩn kỷ vong ngôn xứ

Nhân dữ bạch vân thùy hữu tâm " .

( Ngày dài tựa ghế dường quên nói

Mây trắng cùng ta, ai có tâm hay ai vô

tâm ? )

" Trì thanh dạ quyến nguyệt vô tâm ".

Vô tâm mà lời nói bất-lực không tả được

hết ý như trường-hợp vãn cảnh chùa Niêu " Du

Sơn tự " :

NGUYỄN-TRÃI

234

" Đoản trạo hệ tà dương

Thông thông yết thượng phương

Vân quy thiền thấp lãnh

Hoa lạc giản lưu hương

Nhật mộ viên thanh cấp

Sơn không trúc ảnh trường

Cá trung chân hữu ý

Dục ngữ hốt hoàn vương " .

Đấy là trạng-thái Vô-tâm của Thiền, một

trạng-thái thực-nghiệm siêu ý-thức ( supra

conscience ) vượt quá bình-diện lưỡng-luận

bội-phản Năng và Sở, cho nên đã quên cả lời

nói vì tương-đối nối với tuyệt-đối, trong cái

" Tâm không " :


235

" Ngọ song tiêu sái vô trần lụy

Nhất phiến nhàn tâm nhiếp thái hư "

Qua núi Dục-Thúy, Ông nghĩ đến hình-

ảnh Hoa Sen :

An sơn sơn thượng tối cao phong,

Tài ngũ canh sơ nhật chính hồng.

Vũ trụ nhãn cùng thương hải ngoại,

Tiếu đàm nhân tại bích vân trung.

Ủng ngôn ngọc sáo sâm thiên mẫu,

Quải thạch châu lưu lạc bán không.

Nhân miếu dương niên di tích tại,

Bạch hào quang lý đổ trùng đồng .

Và Ông lại nghĩ đến lai nguyên của phái

Thiền-học Nam-Tông đất Lĩnh-Nam với Huệ-

Năng ở Tào-Khê, khi Ông vãn chùa Nam-Hoa :

NGUYỄN-TRÃI

236

Thần tích phi lai kỷ bách xuân

Bảo lâm hương hỏa khế tiền nhân

Hàng long phục hổ cơ hà diện

Vô thụ phi đài ngữ nhược tân

Điện trắc khởi lâu tàng Phật bát

Khán trung di tích thuế chân thôn

Môn tiền nhất phái Tào Khê thủy

Tây tận nhân gian kiếp kiếp trần .

Ở đây Nguyễn-Trãi đề cao Thiền

Thượng-Thừa " Bất Nhị Pháp " phủ phủ-định

của Huệ-Năng, đối-lập với khuynh-hướng trí-

thức của Thần-Tú. Thần-Tú còn chấp vào hình-

danh sắc-tướng, khi viết :


237

" Thân thị Bồ Đề thụ

Tâm như minh kính đài

Thời thời cần phất thức

Mạc sử nhạ trần ai " .

Huệ-Năng triệt-để phủ-định để thẳng vào

tánh Bát Nhã là tuệ-thể tự chiếu :

" Bồ Đề bản vô thụ

Minh kính diệc phi đài

Bản lai vô nhất vật

Hà xứ nhạ trần ai ? "

Vậy Thiền Thượng-Thừa của Nguyễn-

Trãi muốn noi theo là khuynh-hướng Thiền của

Huệ-Năng phủ phủ-định "Bản lai vô nhất vật",

NGUYỄN-TRÃI

238

duy Chân Không Bát Nhã ở trên cả hình-danh

sắc-tướng ( mana rupa ) Có và Không, mà

người tu Thiền phải thể-hiện bằng cái Tâm Vô-

niệm, Vô-tâm mà Nguyễn-Trãi mô-tả qua giấc-

mộng Thanh Hư :

" Thanh Hư động lý trúc thanh can,

Phi bộc phi phi lạc kính hàn.

Tạc dạ nguyệt minh thiên tự thủy,

Mộng kỵ hoàng hạc thượng tiên đàn ".

Sống Thiền của Nguyễn-Trãi luôn luôn ra

vào giữa Thực và Mộng, ý-thức " Vật Ngã " và

" Vật Ngã Câu Vong ". Trong 99 bài thơ Hán-

văn trong " Nguyễn-Trãi Toàn-tập " ta thấy có

đến 29 bài đề-cập đến chữ Mộng :


239

1 bài nói đến Miên

1 bài nói đến Thụy Ngủ say

Có khi dùng chữ Mộng hoàng-lương hay là

Mộng Nam-Kha, nhưng thường thường là

Thanh-mộng hoặc Mộng hồn :

1 ) 1

Hòa chung nhập Mộng thanh

2 ) 4

Hội đầu vạn sự phó Nam Kha

3 ) 5

Vãng sự không thành Hòe quốc

Mộng

5 ) 9

Phù thế bách niên nhân tự Mộng

6 ) 10

Đằng đằng thanh Mộng nhiễu yêu ba

NGUYỄN-TRÃI

240

7 ) 11

Ký thác Mộng hồn tầm cố lý

8 ) 12

Hướng lý tài qua như Mộng đáo

9 ) 18

Ngũ dạ bồng song thanh Mộng giác

10 ) 29

Kim môn Mộng giác lậu thanh tàn

11 ) 33

Quan lãnh thân nhàn Mộng diệc

thanh

12 ) 40

Vãng sự trùng tầm chỉ Mộng hồn .

13 ) 14


241

Mạc ngoại hư danh thân thị huyễn

Mộng trung thù tục sự kham phao

14 ) 42

Hoàng lương Mộng giác sự nan tầm

15 ) 49

Thế thượng hoàng lương nhất Mộng

du


16 ) 52

Tam thập dư niên trần cảnh Mộng

Sổ thanh đề điểu hoán sơ hồi

17 ) 54

Cổ sơn tạc dạ triều thanh Mộng

Nguyệt mãn Bình than tửu mãn

thuyền

NGUYỄN-TRÃI

242

18 ) 56

Bán sinh khâu hác phế đăng lâu

Loạn hậu gia hương phí Mộng tầm

19 ) 57

Tẩy tận trần khâm hoa ngoại mính

Hoán hồi ngọ Mộng chẩm biên cầm

20 ) 60

Miên tưởng cố viên tam kính cúc

Mộng hồn dạ dạ thượng quy dao

21 ) 63

Mộng giác cố viên tam kính cúc

22 ) 66

Mộng trung hoa điểu cố sơn u


243

23 ) 67

Nguyệt trung thanh Mộng nhiễu sơn

gia

24 ) 69

Thả hỷ Mộng trung phao tục sự

25 ) 70

Nhãn biên xuân sắc huân nhân túy

Chẩm thượng trào thanh nhập

Mộng hàn

26 ) 71

Hồi thủ Đông hoa địa

Trần ai giác dĩ vô

27 ) 73

Tạc dạ nguyệt minh thiên tự thủy

Mộng kỵ hoàng hạc thượng tiên đàn

NGUYỄN-TRÃI

244

Miên 75

Dã kính hoàng lương hành

khách thiểu

Cô châu trấn nhật các sa miên

Thụy 77

Ngọ song thụy tỉnh hồn vô mỵ

Ẩn kỷ phần hương lý ngọc

cầm

28 ) 79

Thanh niên phương dự ái nho

lâm

Lão khứ hư danh phó Mộng

tầm

29 ) 84


245

Hồi đầu tam thập niên tiền sự

Mộng lý du du cách mạc tầm

30 ) 90

Đăng ảnh chiếu nhân hòa nguyệt

ảnh

Thụ thanh xao Mộng tính than

thanh

31 ) 97

Mộng trung thủy viễn sơn hoàn viễn

Biệt hậu thư vô nhạn diệc vô

32 ) 98

Cố viên quy Mộng tam canh vũ

Lữ xá ngâm hoài tứ bích trùng

Qua những bài thơ Hán-văn trên đây, tư-

tưởng thực-hiện Thiền Thượng-thừa của

NGUYỄN-TRÃI

246

Nguyễn-Trãi bao-hàm toàn-thể thực-nghiệm

sinh-tồn : Thức, Mộng, Ngủ-say.

Ở bình-diện Thức là ý-thức luân-lý xã-hội

do Nho-giáo chi-phối.

Ở bình-diện Mộng là ý-thức nghệ-thuật

thiên-nhiên do Đạo-giáo chi-phối.

Ở bình-diện Thụy-miên ( Ngủ-say ) là ý-

thức tâm-linh do Phật-giáo chi-phối.

Ba bình-diện ấy đã được Nguyễn-Trãi

nhất-quán vào một cái Tâm Vô-tâm :

" Nhân dữ bạch vân thùy hữu tâm ? "

Cái Tâm Vô-tâm ấy là cái ý-thức thuần-

túy vô-ngã của giấc Ngủ-say mà Nguyễn-Trãi

đã linh-động-hóa bằng hình-ảnh :

" Trì thanh nguyệt vô tâm "


247

Cái ý-thức thuần-túy kinh-nghiệm ấy đã

khiến Ông không chấp vào ngoại cảnh, cho nên

" Xuất " cũng được " Xử " cũng được :

" Luân lạc thiên nhai câu thị khách

Niên lai xuất xử lược tương đồng " .

_ ( 53 )

Cho nên :

" Đắc an phận xử nhưng an phận

Vị xuất gia thì thả trú gia " .

Cốt-yếu là làm sao có được tâm nhàn :

" Nhất phiến nhàn tâm nhiếp thái hư "

Một tấm lòng nhàn là cái tâm hết hệ-lụy

phiền-não, tự-do giải-thoát như trong giấc Ngủ-

say, làm nguồn cho cả ba bình-diện ý-thức

Nho-Đạo-Thích, tức là " Tam giáo đồng

nguyên " vậy. Thơ quốc-âm có tinh-thần Thiền

Tam-giáo Đồng-nguyên :

NGUYỄN-TRÃI

248

Giũ bao nhiêu bụi, bụi lầm

Giơ tay áo đến tùng lâm

Rừng nhiều cây rợp hoa chầy động

Đường ít người đi cỏ kíp xâm

Thi đối tục hiềm câu đối tục

Chủ vô tâm ấy khách vô tâm

Trúc thông hiên vắng trong khi ấy

Năng mấy sơn tăng làm bạn ngâm

_ ( Ngôn chí - 4 )

Thân đà hết lụy thân nên nhẹ

Bụt ấy làm lòng Bụt khá cầu

_ ( Mạn Thuật - 8 )

Người ảo hóa khoe thân ảo hóa

Thuở chiêm bao thốt sự chiêm bao

Rừng Thiền ắt thấy nên đầm ấm

_ ( Thuật hứng - 2 )


249

Sống Thiền

Chụm tự nhiên một thảo am

Dầu lòng đi Bắc liễu về Nam

Rừng Thiền định hùm nằm chực

Trái thì trai vượn nhọc đem

Núi láng-giềng chim bầu bạn

Mây khách khứa, nguyệt anh tam

Tào Khê rửa ngàn tầm suối


_ ( Thuật Hứng - 19 )

" Đàn cầm suối trong tai dội

Còn một non xanh là cố-nhân ".


Đấy là chiêm-ngưỡng thiên-nhiên như

một linh-hồn để cảm-thông với cái ý-thức

thuần-túy, ý-thức vũ-trụ lấy làm tri-kỷ. Với

" Một lòng thơm " Nguyễn-Trãi dung-thông

Nho và Phật :

NGUYỄN-TRÃI

250

Thiêu hương đọc sách quét con am,

Chẳng Bụt chẳng Tiên ắt chẳng phàm.

Ánh cửa trăng mai thấp thấp,

Cài song gió trúc nhàm nhàm.

Đầu non thiếu thất đen bằng mực,

Giòng nước Liêm Khê lục nửa châm.

Tiêu sái mấy lòng đà mạc được,

Bảo chăng khúng mạc một lòng thơm .

_ ( Tự Thán - 27 )

" Lòng thơm " của Nguyễn-Trãi nói đây

phải chăng là " Lòng đỏ ", nó giải-quyết được

cả vấn-đề của Nho về luân-lý xã-hội lẫn vấn-đề

Phật-giáo về nghiệp-báo luân-hồi :

" Trung hiếu cương thường lòng đỏ

Tự nhiên lọn nghiệp ba thân ".

_ ( Bảo Kính - 60 )

Lòng thơm, lòng đỏ cũng là lòng thiêng

hay thành ( ) của Nho-giáo :

" Bất thành vô vật "

_ ( Trung-Dung ).


251

Và Nguyễn-Trãi đã thực-hiện vào chiến-tranh

Nhân Nghĩa để thắng quân Minh :

" Lấy thành-thực đãi người thì

người cũng lấy thành-thật đáp lại. Cái đạo

chí-thành có thể động đến Trời Đất, cảm

được Quỷ Thần huống chi là người "

_ ( Thư cho Vương-Thông - 23 )

" Lòng thơm " không vẽ ( mạc ) được của

Nguyễn-Trãi cũng là cái tâm nhàn nối vào vô-

biên của Lão-Trang Đạo-gia :

_


Nhất phiến nhàn tâm nhiếp thái hư ".

_ ( Tức Sự - 34 )

( Buổi trưa tựa cửa sổ lâng lâng không

vương chút bụi trần.

Một tấm lòng tự-do nhập vào ý-thức vũ-

trụ vô-biên ) .

NGUYỄN-TRÃI

252

Lòng thơm ấy cũng là lòng Bụt :


Bụt lấy làm lòng, Bụt khá cầu "

_ ( Mạn Thuật - 9 )

Hay là :

" Ánh nước hoa in một đóa hồng

Vết nhơ chẳng bén Bụt làm lòng

Chiều mai nở chiều hôm rụng

Sự lạ cho hay tuyệt sắc không " .

_(Vịnh hoa Mộc-Cận, tức Râm-bụt)

Lòng Bụt thơm tho trong trắng như Hoa

Sen ở bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn :

" Lầm nhơ chẳng bén tốt hòa thanh

Quân tử kham khuôn được thửa danh

Gió hương đêm nguyệt tĩnh

Trinh làm của có ai tranh " .

_ ( Hoa Sen )


253

Xem thế đủ biết trước sau Nguyễn-Trãi

không cần làm Bụt, làm Tiên, làm quân-tử,

Thánh-hiền về hình-thức mà luôn luôn nhằm

thực-hiện cái tâm-không, hay là vô-tâm, một

tâm-hồn thanh-cao thoát tục :

" Lọ chi Tiên Bụt nhọc tầm phương

Được thú an nhàn ngày tháng trường ".

_ ( Tự Thán - 82 )

Hay là :

" Thiêu hương đọc sách quét con am

Chẳng Bụt chẳng Tiên ắt chẳng phàm " .

_ ( Tự Thán - 97 )

Chẳng phàm là nhờ cái tinh-thần Thượng

Thừa Thiền "Vô thụ phi đài", "Tâm Vô niệm"

của Huệ-Năng đã chủ-trương ở Tào Khê :

" Tào Khê rửa ngàn tầm suối

Sạch chẳng còn một chút phàm "


NGUYỄN-TRÃI

254

Thiền Thượng Thừa không thấy ở kinh

sách hay là ngẫu tượng cái chân-lý tối cao, cái

thực-tại tuyệt-đối làm cứu-cánh sinh-tồn, mà

chỉ phải thực-hiện ở tại tâm mình, rửa sạch tâm

cá-nhân, hết Tham, Sân, Si, bụi trần danh-lợi,

vượt qua giới-hạn của ý-thức xã-hội Nho-giáo,

ý-thức thiên-nhiên đến cái ý-thức vũ-trụ, cái ý-

thức " Bản lai vô nhất vật " ( vốn chưa có vật

của Huệ-Năng ) mà Nguyễn-Trãi đã nhắc lại :

" Vô thụ phi đài ngữ nhược tân ".

Đấy là Thiền Thượng Thừa mà Nguyễn-

Trãi theo đuổi, khác với Tiểu Thừa phủ-định

cái ý-thức cá-nhân, khẳng-định các pháp ( hiện

tượng ), khác với Đại-Thừa phủ-định cả Ngã và

Pháp tổng-hợp vào cái ý-thức thuần-túy vũ-

trụ :


Đấy là trạng-thái vô-tâm lý-tưởng của

Nguyễn-Trãi, trạng-thái trong sáng như trăng


255

chiếu ao trong, cao-siêu như chim hồng hộc,

tinh-khiết không nhiễm-ố như Bông Sen :

Lánh trần náu thú sơn lâm,

Lá thông đàn tiếng trúc cầm .

Sách cũ ngày tìm người hữu đạo,

Trì thanh đêm quyến nguyệt vô tâm.

Say hết tấc lòng hồng hộc,

Hỏi làm chi sự cổ kim .

Thế sự dầu ai hay buộc bện,

Sen nào có bén trong lầm .

_ ( Thuật hứng - 25 )

Với Thượng-Thừa Thiền ấy, Nguyễn-Trãi

trở về tiếp nối tinh-thần Thiền-Tông Trúc-Lâm

An-Tử, như Trần-Nhân-Tông đã để lại bài kệ :

" Cư trần lạc đạo thả tùy duyên

Cơ tắc sôn hề khốn tắc miên

Gia trung hữu bảo hưu tầm mịch

Đối cảnh vô tâm mạc vấn Thiền ."

_ ( Cư Trần Lạc Đạo phú )

NGUYỄN-TRÃI

256

Cái tinh-thần ấy là " Đại ẩn ẩn triều thị "

(Ẩn-sĩ lớn thì ở trong triều-đình hay ở giữa xã-

hội cũng vẫn ẩn, vì vô-tâm ) mà Nguyễn-Trãi

hay nhắc đến Nôm-na là Ẩn-cả :

" Ẩn cả lo chi thành thị nữa

Nào đâu chẳng là đất nhà quan ".

_ ( Ngôn Chí - 16 )

Hay là :

Kẻ thì nên Bụt kẻ nên Tiên,

Tượng thấy ba thân đã có duyên.

Bành được thương thua con Tạo-hóa,

Diều bay cá nhảy đạo tự-nhiên.

Có thân mựa lệ phen bằng hữu,

Đọc sách thì xem thấy thánh hiền.

Ta nếu ở đâu vui thú đấy,

Người xưa ẩn cả lọ lâm tuyền .

_ ( Tự Thán - 33 )

Bởi vì mục-tiêu thực-hiện của Thiền

Thượng-Thừa là cái Tâm vô-tâm, hay ý-thức

tuyệt Sắc, Không :

" Hoa Râm bụt "


257

Cái trạng-thái vô-tâm tuyệt Sắc, Không

của nhà Thiền-học Thượng-Thừa là cái ý-thức

vô-ngã như trong trạng-thái Ngủ-say nói trong

" Duy Thức " ( Vijinana-Matravada-

Vasubandhu ), Huyền-Trang dịch sang Hán-

văn :

( )

Duy Thức Tam Thập Luận

( Ý-thức thường luôn luôn khởi lên

Trừ khi nào sinh lên cõi trời vô-tâm

Và khi vào hai bậc Thiền-định

Khi Ngủ-say cùng khi ngất đi ) .

" Ý thức thường hiện khởi

Trừ sinh vô tưởng Thiền

Cập tâm vô nhị định

Thụy miên dữ muộn tuyệt "

Trong trạng-thái Thiền-định và khi Ngủ-

say ý-thức cá-nhân về Ngã mất và ý-thức về

ngoại-vật cũng mất theo, tức như Trang-Tử bảo

là Tọa vong ( ) mà vật ngã câu vong

( ), Năng-tri ( sujet connaissant )

NGUYỄN-TRÃI

258

và Sở-tri ( objet de connaissance ) hợp làm một

trong cái vô-tâm .

" Chủ vô tâm ấy khách vô tâm "

_ ( Ngôn Chí - 4 )

Vì ý-thức không nổi hiện mà tâm vô-tâm

tuyệt Sắc Không :

" Nhất niệm tức lai thiên niệm tức "

_ ( Thu dạ Khánh cảm )

Vua Trần-Thái-Tông đã dùng cái quá-

trình biện-chứng của ý-thức siêu-nhiên ấy, gọi

là vô-tâm trong câu kệ linh-động :

" Lưu thủy hạ sơn phi hữu ý

Bạch vân xuất tụ bản vô tâm

Mạc vị vô tâm vân thị đạo

Vô tâm do cách nhất trùng quan "

_ ( Khóa Hư Lục )

Phủ-định cả ý muốn cá-nhân, phủ-định

nước chảy xuống núi, phủ-định tình-cảm riêng


259

tư như mây từ hang núi bốc lên, phủ-định ngã,

phủ-định pháp, cả tâm lẫn vật để tiến lên nữa,

đạt tới ý-thức Bát-Nhã là Đạo :

" Vô danh thiên địa chi thủy, hữu danh

vạn vật chi mẫu "

Nguyễn-Trãi cũng nhìn mây bay mà tự

hỏi :

( Suốt ngày tựa ghế như Tử-Kỷ của

Trang-Tử tọa vong quên mất cả lời nói.

Người với mây trắng ai có tâm, ai vô

tâm ? )


Nhân dữ bạch vân thùy hữu tâm ?"

Nguyễn-Trãi hay lấy hình-ảnh Trăng,

Nước làm nguồn linh-cảm sáng-tạo văn-nghệ,

vì nó là hình-ảnh biểu-tượng điển-hình cho tâm

Thiền, ngụ cái triết-lý " Nguyệt chiếu vạn

xuyên " ( ) ( Một vừng trăng phản-chiếu

NGUYỄN-TRÃI

260

xuống muôn vàn giòng nước, có muôn vàn

bóng trăng ). Một mà nhiều, nhiều mà một

( L ' Unité dans la pluralité ) :

" Đồng qui nhi thù đồ "

" Vạn pháp nhất lý "

Mặt Trăng Trong Nước.

Nguyệt trong đáy nước, nguyệt trên

không,

Xem ắt lắm một thức cùng.

Hải nhược chiết nên cành quế tử,

Giang phi chiếm được chức Thiềm cung.

Thụ cao thỏ ướm thăm lòng bể,

Vực lạnh châu mừng thoát miệng rồng.

Đan khiếp thiên nhan chăng nỡ tịn ( tận ),

Lui thuyền lãng đãng ở trên giòng .

_ ( Quốc-Âm Thi tập )


261

Nước Trời Một Sắc

Trời nghi ngút nước mênh mông,

Hai ấy cùng xem một thức cùng.

Hương thỏ chìm tăm Hải-Nhược,

Nhà giao giải bóng Thiềm cung.

Bút thiêng Ma Cật tay khôn mạc,

Câu khéo Huyền-Huy ý chửa đông.

Lẽ có chim bay cùng cá nhẩy,

Mới hay kià nước nọ hư không .

_ ( Quốc-Âm Thi-tập )

Hai bài thơ tuyệt-tác trên, Nguyễn-Trãi,

trong tinh-thần Thiền Thượng-Thừa, đã giải-

đáp hết sức nghệ-thuật cho vấn-đề then-chốt

ách-yếu của Tư-tưởng Tôn-giáo, và Triềt-học

cổ kim Đông, Tây : Quan-hệ giữa Tuyệt-đối và

Tương-đối, Vô-hạn và Hữu-hạn, Tự-do và Hệ-

lụy. Nguyên-lý đồng-nhất đã biến thành thiên-

hình vạn-trạng như thế nào ? Qua bài " Mặt

Trăng Trong Nước ", tác-giả đã lấy mặt trăng

tượng-trưng cho nguyên-lý hữu-danh là Mẹ của

Tạo-vật, vì mặt trăng là biểu-tượng điển-hình

NGUYỄN-TRÃI

262

của tình-yêu, và tình yêu đi tìm đối-tượng để

yêu mà tự đối-tượng-hóa ra thiên-hình vạn-

tượng. Một mặt trăng trên không phản-chiếu

bóng trăng dưới giòng nước chảy khiến cho ở

đâu cũng có bóng trăng như là có lắm mặt

trăng : " Nguyệt chiếu vạn xuyên " soi muôn

ngàn giòng nước kỳ thực chỉ có một mặt trăng :

" Xem ắt lắm, một thức cùng "

Một mặt trăng ở các quan-điểm khác

nhau mang một tên gọi khác. Thần bể Hải-

Nhược gọi là cành quế. Thần sông thì gọi là

Cung-Thiềm, chỗ thì cho là thỏ, chỗ thì tưởng

là hạt châu... Tác-giả đã lý-tưởng-hóa cái tình

yêu Trăng của mình ra nhiều phương-diện đẹp,

tựu-trung cũng chỉ là cái vô-tâm tự đối-tượng-

hóa :

" Vô tâm trì có trăng bạc "

_ ( Tự Thán - 8 )


263

Và chỉ có Trăng là bạn tri-kỷ :

" Nọ nào biết được lòng tri kỷ

Vẳng non Tây nguyệt một vầng ".


Rồi tác-giả kết-thúc bài thơ Trăng Nước,

minh họa cái nguyên-lý tình yêu sáng-tạo của

đức Mẹ Tạo-hóa : " Hữu danh vạn vật chi

mẫu " bằng thái-độ kính sợ mặt trăng không

dám đến tận nơi bóng trăng để tận hưởng :

" Đạn khiếp thiên nhan chăng nỡ tịn . "

Thiên nhan ở đây chẳng phải nguyên-lý

" Vô danh thiên địa chi thủy " đấy sao ? Cái

nguyên-lý khởi-thủy như vua cha Vô danh hay

là Vô phải cần có nguyên-lý mẹ để sinh-thành

hiện-hữu, tức là thế-giới biểu-hiện Hữu-danh.

Song cả hai như Trời Nước một mầu vô-hạn

vô-biên vậy. Đấy là đề-tài bài thơ :

" Nước Trời Một Sắc "

NGUYỄN-TRÃI

264

Ngồi trên mặt nước phẳng-lặng mênh-

mông, dưới bầu trời sáng trăng bát-ngát, trông

lên cao ngất mịt-mù không còn biết đâu là bờ-

bến, đâu là chân trời, đâu là bờ nước, nhưng bờ

nước còn sờ thấy hữu-hình, mà trời thì nghi-

ngút vô-hình, mà cả hai không sao phân-biệt

được giới-hạn của nhau :

" Trời nghi ngút, nước mênh mông

Hai ấy cùng xem một thức cùng " .

Nguyễn-Trãi đặc-biệt ưa hình-ảnh " Trời

Nước một mầu ", nói lên cái trực-giác về trạng-

thái Vô-hạn và Hữu-hạn nối lại hợp-nhất với

nhau :

" Tạc dạ nguyệt minh thiên tự thủy "

(Đêm qua trăng sáng trời tựa như nước )

_ ( Thanh Hư động )

" Đại An triều trướng thủy như thiên "

( Nước triều lớn của bể Đại-An trời như

nước liền với nhau )


265

Đủ thấy hình-ảnh Trời Nước nối liền đã

ám-ảnh Nguyễn-Trãi suốt đời, tức là cái lý-

tưởng sống trong đời với tinh-thần đạo .

Ở Ông Đời và Đạo, Hữu-hạn và Vô-hạn

là một quá-trình biện-chứng sống Thiền, khai-

phóng tâm-hồn đến quên mình, vô-tâm như

hình Trăng Nước :

" Trì thanh đêm quyến nguyệt vô tâm "

Qua hình-ảnh Trăng Nước, Nguyễn-Trãi

biểu-lộ tình yêu thiên-nhiên một cách thâm-

trầm. Ở đấy Ông nhìn thấy đầy những Thần

Tiên mỹ-lệ và kỳ-lạ :

" Hương thỏ chìm tăm Hải nhược

Nhà giao giãi bóng Thiềm cung "

Cảnh Trăng Nước thiên-hình vạn-trạng,

thiên-biến vạn-hóa không bút nào tả xiết, đến

tài họa Vương-Duy cũng phải chịu thua, mà là

nguồn cảm-hứng bất-tận bàng-bạc mung-lung

NGUYỄN-TRÃI

266

đến Thánh-thi như Huyền-Huy cũng không

vịnh nổi .

Nhưng mặc dầu Trăng Nước có nhiều vẻ,

chúng vẫn còn mơ-màng nửa thực nửa hư,

không cho ta phân-biệt được giới-hạn của Trời

với Nước, như khi giác-quan bị khua động bởi

tiếng cá nhảy trên mặt nước hay cánh chim bay

trên không, bấy giờ thế-giới tương-đối mới

thấy phân-biệt với thế-giới siêu-nhiên, " Trời

nghi ngút, nước mênh mông " tách rời làm hai :

" Lẽ có chim bay cùng cá nhảy

Mới hay kìa nước nọ hư không " .

Đủ thấy Nguyễn-Trãi vẫn yêu đời, thế-

giới biểu-hiện thiên-hình vạn-trạng tương-đối

hữu-hạn, đa nguyên của Đạo mà Ông thường

ấp-ủ trong mộng, mộng hợp Đời với Đạo, nhất-

quán :


267

" Tạc dạ nguyệt minh thiên tự thủy

Mộng kỵ hoàng hạc thượng tiên đàn ".

_( Thanh Hư động )

Hợp-nhất bằng biện-chứng toàn-diện của

cái Tâm Sen, Thiền Thượng-Thừa :

" Liên hoa phù thủy thượng

Tiên cảnh trụy trần gian " .

_ ( Dục Thúy sơn )

Dung thông ý-thức cá-nhân sạch lụy vào

ý-thức vũ-trụ, Thiên Địa Tâm :


Vậy Đức Nhân là yêu người của Nho-

giáo ở Nguyễn-Trãi đã mở rộng đến lòng Bụt

để thương tất cả chúng-sinh, trở nên tình yêu

từ-bi bác-ái, phổ-biến đại-đồng, vô-lượng vô-

biên. Cho nên :

NGUYỄN-TRÃI

268

" Trì tham nguyệt hiện chẳng buông cá

Rừng tiếc chim về ngại phát cây "

Vì Đức hiếu sinh như Trời Bụt :

" Lòng hiếu sinh nhiều cá ngại câu "

_ ( Tự Thuật - 10 )

Hay là :

" Mai chẳng bẻ thương cành ngọc

Trúc nhật vun tiếc cháu rồng "


Với tinh-thần từ-bi bác-ái " Lấy Bụt làm

lòng ", Nguyễn-Trãi chỉ chuyên cái

( " lòng đỏ " _ B.K. 60 ), ( " tấc son " _ Tự

Thán 17 ), tức tâm Thành là dễ dàng vượt hết

giáo-điều Nhập-thế hay Xuất-thế, Nho hay

Phật ...

" Cõi phàm tục khỏi lòng phàm tục

Học thánh nhân chuyên thói thánh nhân

Trung hiếu cường thường lòng đỏ

Tự nhiên lọn nghiệp ba thân ".



269

Với tư-tưởng tổng-hợp của Nguyễn-Trãi

là đem luân-lý công-lợi của Nho-giáo thuộc về

nhân-sinh xã-hội hợp với luân-lý động-cơ của

Phật-giáo thuộc về tâm-linh vũ-trụ, chủ-nghĩa

công-lợi ( Utilitarisme ) và chủ-nghĩa động-cơ

( Motivisme ) của tâm đã được Ông quy-

nguyên vào cái Tâm " Thành " hay là " Lòng

đỏ ", tức là cái Tâm Hoa Sen " Lầm nhơ chẳng

bén ", cái ý-thức thuần-túy " Tuyệt Sắc Không

" vừa vô-tư chí-công, vừa sạch nghiệp ba thân

" không sát sinh, thâu đạo, tà dâm. Đấy là tư-

tưởng Thiền Thượng-Thừa của Nguyễn-Trãi

vậy .

TỔNG KẾT ._

Nguyễn-Trãi là cháu ngoại Trần-

Nguyên-Đán, động-chủ Thanh-Hư, dòng dân-

tộc nhà Trần, một triều-đại hiển-hách không

những về chiến-công anh-hùng mà còn là triều

của các Vua Thánh Chúa Hiền, sáng-lập Thiền-

học Trúc-Lâm An-Tử, kể từ Trần-Thái-Tông,

NGUYỄN-TRÃI

270

Thánh-Tông, Nhân-Tông, Anh-Tông, Minh-

Tông, đều là Thiền-sư danh-tiếng và độc-đáo,

làm việc đời với tâm Đạo .

Vua Trần-Thái-Tông đã tuyên-bố tôn-chỉ

Thiền-tông :

( Các bậc Thánh Nho lớn với các vị

Sư Phật lớn không khác nhau, đủ biết

giáo-lý của Phật ta lại mượn tay Thánh

nhân đi trước để truyền Đạo vào đời vậy).

" Tiên đại Thánh nhân dữ đại sư vô

biệt tắc tri ngã Phật chi giáo hựu giả

Tiên Thánh nhân dĩ truyền ư thế dã " .

_ ( Thiền-tông Chỉ-nam Tự ) ( )

Bởi vì theo nhà Vua thì :


271

" Phật vô Nam Bắc, quân khả tu

cầu, tính hữu trí ngu đồng tư giác ngộ.

Thị dĩ dụ quần mê chi phương tiện, minh

sinh tử chi tiệp kính giả, ngã Phật chi đại

giáo dã, nhiệm thùy thế chi quyền hành,

tác tương lai chi quy phạm giả, tiên thánh

chi trọng trách dã "

_ ( Thiền Tông Chỉ-Nam )

( Chân-lý Phật dạy không giới-hạn

vào phương Nam hay phương Bắc. Tính

người có kẻ khôn người ngu đều được tư

bẩm sự giác-ngộ. Thế nên dạy đám ngu

mê phương tiện, soi sáng đường tắt về

sống chết, ấy là giáo-lý chính-yếu của

Phật, đảm nhiệm cầm cân nẩy mực cho

đời, vạch mẫu mực cho tương-lai, ấy là

các Thánh Nho dẫn đầu làm trách-nhiệm

trọng đại ) .

Tác-giả Khoá-Hư ( ) nghĩa là môn

học về Không Hư đã lấy trực-giác siêu-hình

giác-ngộ của Phật-học để bổ-túc cho luân-lý

NGUYỄN-TRÃI

272

xã-hội chính-trị của Nho là Dụng. Thể Dụng

hỗ-tương cứu-cánh và phương-tiện tương-quan

như là hai phương-diện của một tính Hư

( Sunnyata ) vượt quá Nhị-biên Sinh tử, Sắc

Không .

Thực-hiện cái tính Hư ấy là lý-tưởng của

Thiền-tông Trúc-Lâm An-Tử, không chấp vào

ngoại cảnh hay là ngôn-ngữ danh-hiệu như bài

phú " Cư Trần Lạc Đạo " của vị Tổ thứ nhất,

Vua Trần-Nhân-Tông, đã nói lên cái tinh-thần

ấy. Và Vua Duệ-Tông và Nghệ-Tông cũng noi

theo để tặng cho Trần-Nguyên-Đán hai chữ

" Thanh Hư ", đặt tên cho cái động trong núi

Côn-Sơn, nơi ông lui về hưu-trí .

Nguyễn-Trãi đã viết về ông ngoại mình :

" Băng Hồ tướng công Trần thị chi

thân tộc .

" Phụ nhập nội Thái Bảo Uy Túc

Công, húy Văn Bích, phụ Minh miếu chi

Thái-Bình. Tổ Văn Túc Vương, húy Đạo


273

Tái, thập tứ tuế thí trúng Bảng-Nhỡn,

Thánh miếu đặc tứ Văn phục dĩ sủng di

chi, sưng kỳ hữu Quản Cát chi tài, hữu ý

đại dụng, vị cập trắc tướng nhi vương tảo

hoàng. Tằng tổ thượng tướng Thái sư

Chiêu Minh Đại Vưong, húy Quang Khải,

Thái Tông chi thứ tử, Trùng Hưng niên

gian, công cư đệ nhất, thường xuất

chinh, Thánh miếu tứ nhị kỳ, thời hàn đề

vấn :

" Nhất đại công thần thiên hạ hữu

Lưỡng triều trung hiếu thế gian vô. "

" Khả kiến phi thường chi nhân hỹ,

thọ ngũ thập tuế, hữu lạc đạo tập hành

vu thế .

" Công húy Nguyên-Đán, gia truyền

thi lễ, trụ nhất thần minh .

" Tề nguyệt quang phong, nhã hữu

xuất trần chi tưởng .

" Thanh thiên bạch nhật, minh kỳ

hữu quốc chi trung .

NGUYỄN-TRÃI

274

" Tích đương Hôn đức bội loạn chi

thời, tòng Duệ Nghệ nhị đế xuất bôn du

ngoại, sự bình chi nhật viên lập tác

tường, định xung chàng ư chấn hạm chi

tế, giải phần kết ư thác loạn chi dư, sổ

niên chi gian, hải nội bình trị quốc, nhân

xưng viết hiền tướng, tuy nhi đồng tẩu tốt

mạc bất tri danh .

" Từ Hồ thi hán dụng, ẩm băng thủy

ngưng Công viết : " Quân tử kiến cơ chi

tác bất dĩ trung nhật ", ư thị sáng Thanh

Hư động vu, Phượng-Sơn huyện chi Côn

Sơn, dĩ vi thoái hữu chi xứ. Động thành

Duệ miếu tứ ngự thư " Thanh Hư

Động".

" Tam đại tự yết chi bi ngạch

Nghệ miếu thân chế bi minh lạc chí nhan

âm.

" Công tuy tịch ngụ lâm tuyền, chí

tôn tôn xã, ưu ái chi niệm quyển quyển vị

thường nhất nhật tam vong vu hoài, mỗi

thác chi ca thi ngụ kỳ trung phẫn, hoặc


275

khứ hoặc lưu, nhất động nhất tĩnh mạc

phi gián thuyết dã "......

_ ( Băng Hồ Di Sự lục ).

Dịch nghĩa :

( Tướng-công Băng-Hồ là thân-tộc

nhà Trần, cha là Nhập-nội Thái-Bảo Uy-

Túc-Công, húy là Văn-Bích giúp triều

Minh-Tông nên nghiệp thái-bình. Tổ là

Văn-Túc-Vương, húy là Đạo-Tái, 14 tuổi

thi đậu Bảng-Nhãn, triều Thánh-Tông

đặc-ân ban cho Văn phục để tỏ ý yêu quý

đặc-biệt, khen là có tài Quản-Trọng,

Khổng-Minh, có ý muốn dùng vào việc

lớn. Chưa kịp lên làm Tướng-vương đã

sớm nghỉ .

( Tằng-Tổ là Thượng-tướng Thái-sư

Chiêu-Minh Đại-Vương, húy là Quang-

Khải con thứ của Thái-Tông, đời Trùng-

Hưng công to bậc nhất. Từng xuất chinh,

Thánh-Tông tặng hai lá cờ, ngự đề :

NGUYỄN-TRÃI

276

" Nhất đại công thần thiên hạ hữu

Lưỡng triều trung hiếu thế gian vô "

( Một thời công-thần trong thiên-hạ còn

có được

Hai triều trung hiếu trên đời thì không thể

có ).

( Công húy là Nguyên-Đán, nếp nhà

thi lễ, nòi giống thần minh. Trăng trong

gió mát có nhã thú xa lánh cõi trần. Ngày

trắng tuổi xanh, có hoài-bão một lòng vì

nước. Xưa trong buổi Hôn-đức Nhật-Lệ

phản loạn, đi theo hai Vua Duệ-Tông và

Nghệ-Tông chạy ra ngoài, đến khi dẹp

yên, được lập làm tướng giữ vững cơn lay

động, gỡ mối sau buổi rối ren, trong

khoảng mấy năm được an-định, người ta

khen là hiền-tướng. Dù là con trẻ, lính-

tráng chẳng ai không biết tiếng .

( Từ khi họ Hồ được tiến dùng, giá

ngầm bắt đầu đông. Công nói người

quân-tử thấy thời-thế thì làm, không chờ


277

đến cuối ngày. Bấy giờ bèn dựng Động

Thanh-Hư ở núi Côn-Sơn huyện Phượng-

Sơn để làm chỗ lui nghỉ. Động làm xong

Duệ-Tông tặng ba chữ ngự bút lớn

Thanh-Hư Động nêu ở mặt bia. Nghệ-

Tông tự chế bài minh khắc vào lưng bia.

Công tuy thân gửi suối rừng mà chí thì lo

cho thôn xã, tấm lòng ưu ái chưa từng

một ngày quên hoặc đi hoặc ở, khi động

khi tĩnh, đều có ý can-gián gửi gấm ở thi

ca ) .

Qua những lời ca-tụng ông ngoại, ta có

thể thấy được chí-hướng của Nguyễn-Trãi

đồng-nhất với chí-hướng của Băng-Hồ vậy.

Băng-Hồ tặng thơ Chu-Văn-An có câu :

( Tôn kính tinh-thần xuất-thế-gian

của Lão-Trang, sùng bái tinh-thần nhập-

thế của Khổng Mạnh, chính-trị được tiến-

bộ ) .

" Kính Lão sùng Nho chính đắc tâm "

NGUYỄN-TRÃI

278

Đủ thấy Nguyên-Đán vẫn trung-thành với

truyền-thống Thiền-học của Trần-Thái-Tông,

thực-hiện tính Hư bao-hàm cả khuynh-hướng

khẳng-định lẫn phủ-định thực-tại sinh-tồn.

Nguyễn-Trãi thừa-kế cái tinh-thần Thiền-Tông

ấy nên đã có trực-giác Chân Không (Sunnyata)

hay là Không Hư mà Ông đã linh-động-hóa

vào bài thơ " Mộng Sơn Trung " :

Mộng Sơn Trung

Thanh Hư động lý trúc thiên can

Phi bộc phi phi lạc kính hàn


Mộng kỵ hoàng hạc thượng tiên đàn .

( Trong động Thanh-Hư trúc có

ngàn cây, tượng-trưng quân-tử tiết trực

tâm hư .


279

( Thác đổ như tấm vải trắng bay

phơi phới rơi xuống mặt suối lạnh trong,

ngụ ý tượng-trưng cho " Tâm như minh

kính " .

( Đêm qua trăng sáng tượng-trưng

cho tình yêu sáng-tạo, nước như trời một

mầu ngụ ý vô-hạn .

( Mộng cưỡi hạc vàng bay lên cung

Tiên )

Đấy là cực tả tinh-thần của động-chủ

động Thanh-Hư là Băng-hồ Trần-Nguyên-Đán.

Về phần mình thì tuy cùng một khuynh-hướng

nhưng với tín-ngưỡng Phật-giáo sâu xa " Lấy

Bụt làm lòng ". Nguyễn-Trãi có tinh-thần Ẩn

Cả ( Đại ẩn, ẩn triều thị ) của Thiền Thượng-

Thừa :

" Ta nếu ở đâu vui thú đấy

Người xưa ẩn cả, lọ lâm tuyền "

***

*


281

TÂM - LÝ VĂN - NGHỆ

CỦA NGUYỄN-TRÃI

Nguyễn-Trãi là một hiền-triết Việt-

Nam đầu thế-kỷ XV theo ý-nghĩa Đông-

phương. Ông vừa là một chính-trị-gia đại tài,

một nhà ngoại-giao có uy-tín, đồng thời là một

nhà văn-chương lỗi-lạc. Nghiên-cứu tâm-lý

văn-nghệ của Ông tức là tìm-hiểu con người

thân-mật nội-tại của Ông qua thi văn chữ Hán

cũng như chữ Quốc-âm vậy. Ở Ông thi-ca thật

là tái đạo, thật đã nói lên cái ý-chí như cổ-điển

định-nghĩa :

" Thi ngôn kỳ chí dã, ca vịnh kỳ

thanh dã, vũ động kỳ dung dã. Tam giả

bản ư tâm, nhiên hậu nhạc khí tòng chi.

Thị cố tình thâm nhi văn minh khí thịnh

NGUYỄN-TRÃI

282

nhi hóa thần, hòa thuận tích trung nhi

anh hoa phát ngoại " .

_ ( Nhạc Ký )

( Thơ nói lên ý-chí của người, ca hát

vịnh âm-thanh, múa nhảy vận-động hình-

dáng. Cả ba cách ấy vốn gốc ở lòng người

rồi sau nhạc-cụ tuân theo đấy. Thế nên

tình-cảm thâm sâu mà văn-chương sáng-

tỏ, vận khí phong-phú mà hóa thành tinh-

thần, hòa-thuận tích chứa bên trong mà vẻ

đẹp phát-xuất ra ngoài ) .

Văn-chương Nguyễn-Trãi là đúng theo

những nguyên-tắc trên, cổ kính điển hình như

lời Chế truy tặng của Vua :

" Phong hổ long vân chi hội do ức

tiền duyên, văn chương sự nghiệp chi

truyền vĩnh thùy lai thế "

( Rồng Mây Gió Hổ gặp thời còn

nhớ duyên trước, sự-nghiệp văn-chương

truyền lại mãi mãi đời sau )


283

Văn tức là Người. Người chính-trực thì

văn có khí-phách, người có tâm đạo thì văn có

sức cảm-hóa mạnh. Văn " Bình Ngô Đại Cáo "

của Nguyễn-Trãi thì hùng-hồn cảm-động, văn

" Quân Trung Từ Mệnh " thì uyển-chuyển và

sắc bén, đanh thép, gẫy gọn, không rườm rà,

văn Chiếu, Biểu thì nghiêm chỉnh có khuôn

phép, văn " Địa Dư Chí " và " Lam Sơn Thực

Lục " thì chính-xác, khoa-học .

Nhưng còn cái " Tâm quang Khuê Tảo "

của Ông đã biểu-lộ ra qua những bài thơ chữ

Hán và Quốc-âm. Thực vậy, nhà thẩm-mỹ thi-

ca Tây-phương có xác-nhận về thi-hứng linh-

cảm như sau :

" Tất cả thi văn đều bắt-nguồn ở con

người, từ Ta đến Vũ-trụ tất cả đều có thể

là tài-liệu của trữ-tình, phản hướng hay là

tấm gương mà tâm-hồn phóng-đại ra,

biến dạng hay là phản ảnh sự thật, tâm-

hồn chịu ảnh-hưởng của động-tác thế-giới

và phản-ứng lại thế-giới. Lý-trí, tình-cảm,

NGUYỄN-TRÃI

284

trí tưởng-tượng, chỉ là những hình-thức

khác nhau của cái động-tác hay là phản-

động ấy, trong đó bản-ngã hợp hóa với

những yếu-tố bên ngoài. Sự cấu-tạo của

tất cả tác-phẩm nghệ-thuật là sự biểu-diễn

của những hoạt-động và thụ-động của

nhân-loại trong khi tiếp-xúc với tất cả cái

gì có thể rung-động chúng. Tùy theo tình-

cảm của mình mà thi-sĩ lựa chọn, tùy theo

những khuynh-hướng của y mà y giải-

thích, tùy theo những thích-thú của y mà

y tạo tác, tùy theo những khả-năng của y

mà y diễn-tả. Tính độc-đáo của y là nội-

tại, nó không đạt được bằng sự cầu tìm

điều mới lạ mà bằng sự hiểu-biết cái tư-

ngã của y. Không một nhân-vật nào giống

hệt với một nhân-vật khác, không một

tâm-hồn nào cảm-xúc như nhau trong khi

tiếp-xúc với những người và vật bên

ngoài.

" Nghiên-cứu những nguồn linh-

cảm của một thi-sĩ, theo dõi lịch-trình của


285

chúng trong tâm-hồn thi-sĩ và trong tác-

phẩm của y, theo tôi hiểu đấy là mục-tiêu

mà nhà thẩm-mỹ phải cố-gắng đạt tới,

nếu muốn trình-bày sống-động do lai của

thi-ca.

" Này thi-sĩ ! hãy cho ta biết cái gì

làm cho ngươi cảm-hứng, ngươi đã cảm-

hứng như thế nào và ngươi đã diễn-tả

những cảm-hứng của ngươi ra sao, bấy

giờ ta sẽ có thể biết ngươi là ai. Với

ngươi ta sẽ nói lên đặc-tính hoàn-cảnh

của ngươi, dân-tộc của ngươi và cả đến

con người của ngươi nữa. Ta sẽ lần mối

ra tất cả cái gì ở trong ngươi, hoặc có

tính-chất đại-đồng, hoặc chỉ là phổ-quát,

chỉ giới-hạn vào cá-nhân " .

_ ( Chatelain )

Quan-niệm thi-ca trên đây của Chatelain

cũng phù-hợp với những nguyên-tắc trên kia

của Nhạc-Ký, có thể hướng-dẫn ta trong sự

nghiên-cứu, tìm-hiểu tâm-hồn sâu xa của

NGUYỄN-TRÃI

286

Nguyễn-Trãi, qua thơ văn chữ Hán và chữ

Nôm của Ông. Đối với Ông thơ là đạo-lý mà

đạo-lý là thi-ca. Ông không làm thơ để tiêu-

khiển, thù-tạc, chơi đùa, vì tâm-hồn Ông luôn

luôn thực-hiện, luôn luôn khao-khát sống

Thiền, khao-khát thực-hành lý-tưởng đạo

Trung-Dung :

" Làm người thì giữ đạo Trung Dung

Khăn khắn dặn dò thửa lòng "

_ ( Tự Giới )

Đạo Trung-Dung ấy là tín-ngưỡng sự

đồng-nhất-thể giữa Người với Trời, tính người

cũng là tính Trời bị tư-dục che-lấp " Thiên

mệnh chi vị tính " noi theo tính ấy là đạo-lý

" Suất tính chi vị đạo ", trau-giồi con đường ấy

là giáo-dục " Tu đạo chi vị giáo " _ ( Trung-

Dung _ Lễ-Ký )

Và suốt đời Ông không bỏ qua một phút

con đường tu-luyện ấy, không để cho nó bị lu

mờ lãng quên :


287

" Bền đạo Trung Dung chẳng thuở tàng

Màng chi phú quý nhọc khoe khoang ?"


Đạo Trung-Dung của Nho-học cũng như

Trung-Quán ở Phật-học, không phải là hệ-

thống triết-học tri-thức ở Tây-phương cận-đại

mà là triết-lý truyền-thống Đông-phương, như

Comaraswamy ở Ấn-Độ, René-Guénon ở Pháp

và Aldous-Huxley ở Anh gần đây đã giới-

thuyết cho thế-giới biết cái loại triết-lý vĩnh-

cửu truyền-tục ( Philosophia Perennis ) vừa là

triết-học vừa là tôn-giáo thực-hiện. Nó tin vào

một thực-tại sinh-tồn trước khi nhân-loại ý-

thức :

( Cái đạo-lý có thể bảo là đạo-lý thì chẳng

là đạo-lý thường còn vĩnh-cửu ).

_ (Đạo Đức Kinh )

" Đạo khả đạo phi thường đạo "

NGUYỄN-TRÃI

288

Cái thực-tại ấy là bản-thể siêu-hình của

thế-giới hiện-tượng, chúng-sinh và tinh-thần,

nó là cái đồng-nhất-tính giữa Thiên, Địa, Nhân

trong vũ-trụ-quan sinh-thành của Dịch

" Sinh sinh chi vị dịch ". Bởi thế nên tâm-lý-

học thấy trong tâm-hồn nhân-loại, trong ý-thức

thuần-túy, cái bản-tính tương-tự với Thiên

Mệnh, hay là ý-chí đại-đồng mà NGUYỄN-

TRÃI hay nhắc đến :

" Được thua phú quý dầu Thiên Mệnh "

_ ( Mạn Thuật )

Hay là :

" Cùng đạt xem hay này có mệnh

Đòi cơ tạo-hóa mặc tự nhiên " .


Tự nhiên là đạo Trời, là Thiên-công chí-

công vô-tư :

" Tự nhiên đáp đối đạo Trời

Tiêu trưởng doanh hư một phút dời " .

_ ( Tự Thán - 34 )


289

" Thiên công nào có thuở tư cho "

_ ( Tự Thán - 3 )

Tự-nhiên, Thiên-mệnh, không phải một

thế-lực ở ngoài ý-thức nhân-loại, mà qua cái

Tính, người ta có khả-năng thông-cảm với

Thiên-Tính như sách Trung-Dung đã trình-bày

biện-chứng-pháp thực-hiện :

" Thành giả thiên chi đạo, thành chi

giả nhân chi đạo.........."

" Duy thiên hạ chí thành vi năng tận

kỳ tính

Năng tận kỳ tính, tắc năng tận nhân

tính

Năng tận nhân chi tính, tắc khả dĩ

tán Thiên Địa chi hóa dục.

Khả dĩ tán Thiên Địa chi hóa dục,

tắc khả dĩ dữ Thiên Địa tham hỹ "

_ ( Trung Dung )

NGUYỄN-TRÃI

290

( Chân-thực là đạo Trời, thực-hiện

điều ấy là đạo người, là đường sinh-tồn

của người ..............)

( Chỉ có hết mức thành-thật trong

thế-giới mới có thể làm hết tính mình,

Có thể làm hết tính mình, thì có thể

làm trọn tính người,

Có thể làm trọn tính của người, thì

có thể làm trọn tính của vật,

Có thể làm trọn vật tính thì có thể

giúp vào công việc sinh-thành nuôi dưỡng

của Trời Đất .

Có thể giúp việc sinh-thành nuôi

dưỡng của Trời Đất thì nó đứng vào ngôi

thứ ba trong đại hòa điệuTam Tài : Thiên

Địa Nhân ) .

Đấy là quá-trình biện-chứng của ý-thức

sinh sinh đại-đồng hay là Tính theo Nho-học

mà Nguyễn-Trãi đã thực-hiện trong cuộc đời

vừa nhập-thế vừa xuất-thế của Ông. Ở giai-


291

đoạn nhập-thế Ông thi-hành Nhân-Nghĩa vào

việc kinh-bang tế-thế để " Tận kỳ tính " và

" Tận nhân chi tính " thuộc về con người Quốc-

gia xã-hội :

" Quyền mưu bản thị dụng trừ gian

Nhân Nghĩa duy trì quốc thế an " .

_ ( Hạ Qui Lam-Sơn )

như đã trình-bày ở mục " Triết-lý Chính-trị

Của Nguyễn-Trãi " trên kia .

Nay hãy tìm-hiểu tâm-hồn Ức-Trai trong

cuộc đời xuất-thế nhàn-dật, thực-hiện " Tận

vật tính, dữ thiên địa tham " tức là đời sống

chiêm-ngưỡng cảnh-vật thiên-nhiên và cảm-

hứng thơ văn, nghệ-thuật với ý-thức Vật-hóa

như " Trang-Chu mộng hóa thành bướm, phất-

phới như bướm, tự thấy thích-chí chẳng biết

đến Chu nữa. Tỉnh mộng không biết Chu mộng

hóa làm bướm hay là bướm mộng làm Chu "

_ ( Tề Vật Luận )

NGUYỄN-TRÃI

292

" Thế thượng hoàng lương nhất mộng du


Như kim chỉ ái sơn trung trú

Kết ốc hoa biên độc cựu thư " .

_ ( Ngẫu Thành )

Dịch :

( Cuộc đời nào khác mộng kê vàng

Muôn việc tỉnh rồi thấy hoang đường

Chỉ thú ngày nay lều góc núi

Bên hoa sách cũ đọc vài chương ).

Thời thơ-ấu được nuôi dưỡng trong

không khí tinh-thần của ông ngoại, một nhà

đạo-học danh tiếng, dòng-dõi nhà Trần, Động-

chủ động Thanh-Hư, trong cảnh suối rừng núi

Côn-Sơn, Nguyễn-Trãi suốt đời mang cái ấn-

tượng thanh-tao của thiên-nhiên, Bồng-lai

mộng cảnh. Lớn lên về nhà học Nho của cha là

Nguyễn-Phi-Khanh, rồi thi đỗ làm quan tại

triều nhà Hồ. Nhà Hồ kháng quân Minh, bị bại

vong, bị bắt làm tù-binh cùng với cha bị đày về


293

Kim-Lăng. Trong nước loạn-ly, Nguyễn-Trãi

lẩn trốn không nhận ngụy-quyền. Thật là một

" tuồng ảo-hóa đã bầy ra đấy " . Như thế làm

sao Ông không nhìn cuộc đời như một giấc

mộng hoàng lương mà hoài-bão cuộc đời ẩn-

dật trong núi Côn-Sơn với bao kỷ-niệm mỹ-

miều :

Loạn Hậu Đáo Côn-Sơn

Nhất biệt gia sơn kháp thập niên

Qui lai tùng cúc bán tiêu nhiên

Lâm tuyền hữu ước na kham phụ

Trần thổ đê đầu chỉ tự liên

Hương lý tải qua như mộng đáo

Can qua vị tức hạnh thân tuyền

Hà thì kết ốc vân phong hạ

Cấp giản phanh trà, trẩm thạch miên .

Dịch : Sau Loạn Đến Côn-Sơn

Xa cách non nhà chẵn mười năm

Quay về thông cúc nửa u âm

Suối rừng hò hẹn sao nỡ phụ

Bụi tục vùi đầu tự thương thầm

NGUYỄN-TRÃI

294

Quê quán hiện ra như giấc mộng

Thân còn chịu cực giặc còn xâm

Bao giờ dưới núi mây lều dựng

Nước suối pha trà trên đá nằm .

Đủ thấy Nguyễn-Trãi vốn tha-thiết với

Côn-Sơn, với suối rừng quê mẹ, từ lâu sớm ấp-

ủ cái nhãn-quan coi cuộc đời là mộng-ảo mà

khao-khát đời sống nhàn-dật với thiên-nhiên.

Phải chăng hoàn-cảnh thời-thế sui nên hay là vì

chịu ảnh-hưởng của Thiền-học gia-truyền. Phải

là sớm có Thiền-tâm mới có con mắt nhìn thế-

giới, cảnh-vật như là nửa có nửa không, tương-

đối :

Đạm yên sơ vũ vãn mô hồ

Thủy sắc thiên quang bán hữu vô

Vạn cổ càn khôn thanh cảnh trí

Hải sơn vị ngã xuất tân đồ .

_ ( Tĩnh-yên Vãn-lập )

Dịch :

( Sương khói lạt mưa phùn bay cảnh

chiều mơ-hồ


295

Màu nước lẫn với mầu trời nửa có nửa

không

Vũ-trụ từ muôn thủơ cảnh hết sức trong

thanh

Bể và núi vì ta mới hiện ra bức họa mới

mẻ .)

Đấy là qua ngoại-cảnh tác-giả mượn để

vươn lên từ thế-giới hiện-tượng sai khác đến

cái nguyên-lý đồng-nhất vô-hạn, cái thể đồng-

nhất tuyệt-đối không vì thời-gian mà biến-đổi,

bao giờ cũng vẫn thế, nhưng sở dĩ có bể, núi

khác nhau, hiện-tượng thiên-biến vạn-hóa sai-

thù là vì có ta tự khẳng-định nên mới có cái

thế-giới không phải ta hiện ra vậy. Vì có ta nên

mới có biển, núi, bằng không thì vũ-trụ kiền

khôn vẫn y nhiên trong cảnh-trí trong thanh tự

tại :

" Thiên Địa dữ ngã tịnh sinh

Vạn vật dữ ngã vi nhất ".

_ ( Trang Tử )

NGUYỄN-TRÃI

296

( Trời Đất cùng với ta cùng sinh ra

Muôn vật cùng với ta là một thể ).

Ông thực-nghiệm nơi tâm Thiền cái

tuyệt-đối trong tương-đối, cái vô-hạn trong

hữu-hạn, như Ông đã làm sống-động cụ-thể cái

trạng-thái ý-thức " Nguyệt chiếu vạn xuyên "

hết sức nghệ-thuật :

Mặt Trăng Trong Nước

Nguyệt trong đáy nước nguyệt trên không

Xem ắt lắm một thức cùng

Hải nhược chiết nên cành quế tử

Giang phi chiếm được chức Thiềm cung

Thụ cao thỏ ướm thăm lòng bể

Vực lạnh châu mừng thoát miệng rồng

Đan khiếp thiên nhan chăng nỡ tịn

Lùi thuyền lãng đãng ở trên giòng .

Nhìn ngắm vầng trăng thu sáng trên trời

quang, rồi lại nhìn xuống bóng trăng in dưới


297

làn nước thu trong, bóng trăng tùy theo giòng

nước mà biến-đổi thiên-hình vạn-trạng, còn

vầng trăng trên không-trung vẫn chỉ là Một, y-

nhiên, như-như bất-định. Đấy là ý-nghĩa linh-

động của triết-lý " Đồng qui nhi thù đồ "

( L'Unité dans la Pluralité ) ( L'Un et le

Multiple ). Cái Một trong cái Nhiều, Một mà

Nhiều là thế-giới hiện-tượng phồn đa, phiền-

toái với bản-tính siêu-nhiên tối cao, thế-giới

tương-đối lưỡng-nguyên của kinh-nghiệm giác-

quan với bản-thể tuyệt-đối siêu giác-quan. Ngụ

ý bài thơ là mô-tả cái Một thực-tại, nội-tại siêu-

nhiên của vũ-trụ-quan Dịch-truyện Lý-luận :

" Dịch hữu thái cực, thị sinh lưởng

nghi, tứ tượng bát quái ...... "

_ ( Hệ Từ )

( Thế-giới biến-động có cái khởi-

nguyên chính đại. Nó tự phân-hóa ra hai

năng-lực đầu tiên. Hai năng-lực đầu lại tự

phân-hóa thành bốn hình-ảnh. Bốn

hình-ảnh đẻ ra tám quẻ ba hào ....... )

NGUYỄN-TRÃI

298

Và Lão-Tử cũng viết :

" Đạo sinh nhất, Nhất sinh nhị, Nhị sinh

tam, Tam sinh vạn vật ".

( Đạo sinh ra một, Một sinh ra hai, Hai

sinh ra ba, Ba sinh ra muôn ngàn vật ).

" Vạn vật phụ Âm nhi bão Dương, sung

khí dĩ vi hòa" .

_ (Đạo Đức Kinh )

( Muôn vật cõng khí Âm, ôm khí Dương,

hai khí tràn đầy mà làm ra hòa-điệu ) .

Đấy là cả một tuồng ảo-hóa giữa tuyệt-

đối Một với tương-đối Nhiều, tuy hình-thức

mâu-thuẫn mà bản-tính lại cùng, vì là vận-động

biện-chứng của hữu thể sinh-tồn, dịch như bất-

dịch :

" Có Âm Dương có vợ chồng

Dẫu cùng Thiên Địa cũng vòng phu thê ".

_(Ôn-Như-Hầu " Cung Oán Ngâm Khúc")


299

Bởi thế mà Tương-đối không bao giờ dời

được Tuyệt-đối, luôn luôn vươn lên Tuyệt-đối

như Thần bể tưởng đã chiết được cành quế

trong cung-trăng để trồng dưới nước, tức là

bóng trăng in đáy nước vậy. Vì nàng Tiên của

Ông cũng tưởng chiếm được địa-vị của Hằng-

Nga ở Thiềm cung. Bóng trăng in trong nước

kia phải là viên ngọc châu ở miệng rồng mới

nhả ra, hay là con ngọc thỏ ở cung-trăng thu

cao tít trên trời đã lặn xuống biển để thăm dò

nông sâu của đáy biển. Với những hình-ảnh

liên-tưởng phong-phú, tác-giả đã do chiêm

ngắm trăng trên trời và trăng dưới nước mà có

linh-cảm sáng-tạo .

Vì cảnh đẹp thần tiên quá mà tác-giả sợ

nó tan vỡ mất nên không dám đến tận nơi, chỉ

lãng-đãng đàng xa mà chiêm-ngưỡng, kính mộ

cái thiên-nhiên tuyệt đẹp kia thôi .

NGUYỄN-TRÃI

300

Nước Trời Một Sắc

Trời nghi ngút, nước mênh mông

Hai ấy cùng xem một thức cùng

Hương thỏ chìm tăm Hải Nhược

Nhà giao giải bóng Thiềm cung

Bút thiêng Ma-cật tay khôn mạc

Câu khéo Huyền Huy ý chửa đông

Lẽ có chim bay cùng cá nhảy

Mới hay kià nước nọ hư không .

_ ( Quốc Âm Thi Tập )

Vẫn cái trực-giác nghệ-thuật về vô-biên

của vũ-trụ biểu-hiện qua cảnh thiên-nhiên, trời

cao nghi ngút, nước rộng mênh mông, cùng

chung mầu sắc xanh biếc, khó mà phân-biệt

ranh-giới .

Bóng trăng chìm sâu đáy bể, nước biếc

của Thần bể Hải Nhược .

Nhà Rồng hay là Thủy-cung được bóng

trăng in trong đáy nước soi chiếu .


301

Cảnh-tượng Một mà Hai, Hai mà Một của

cái tâm-trạng thuần-túy kinh-nghiệm do ngoại

cảnh gọi lên những liên-tưởng phong-phú để cố

mô-tả cái nguồn sáng của trăng, tượng-trưng

của Nguyễn-Trãi cho cái Tâm Vô-tâm :

" Vô tâm trì có trăng bạc "

_ ( Tự Thán )

" Trì thanh đêm quyến nguyệt vô tâm "

_ Thuật Hứng )

Vì trăng soi chiếu khắp cả trên trời, dưới

đáy nước không tính toán, hoàn-toàn vô-tư, soi

sáng vì soi sáng mà bao nhiêu cảnh đẹp tự-

nhiên hiện ra cho người nhìn ngắm, tưởng-

tượng. Nhà họa-sĩ Vương-Duy vẽ nên tranh

" Nhà giao ", " Hương thỏ ", " Hải Nhược ",

" Thiềm cung " cũng như thi-sĩ Huyền-Huy tha

hồ ngâm vịnh, không nói hết được cái vẻ đẹp

của Thiên-công, Tạo-hóa. Vì đạo vốn vô-hình,

bất khả tư nghị " Vô danh thiên địa chi thủy,

NGUYỄN-TRÃI

302

hữu danh vạn vật chi mẫu " _ ( Lão-Tử ) nghĩa

là khởi kỳ thủy không có tên gọi là Trời Đất, có

tên gọi là mẹ đẻ ra muôn vật .

" Lẽ có chim bay cùng cá nhảy

Mới hay kià nước nọ hư không "

Với hai bài thơ tuyệt-tác trên đây,

Nguyễn-Trãi đã cực tả quan-hệ biện-chứng

giữa Tuyệt-đối và Tương-đối, Vô-hạn và Hữu-

hạn. Bằng những hình-ảnh linh-động sinh-hoạt

cụ-thể, Ông vẽ nên bức họa của Tạo-hóa, của

đạo, sự Vô-hạn biến vào Hữu-hạn, qua kinh-

nghiệm mỹ-cảm cũng như Lão-Tử đã mô-tả :

" Đạo chi vi vật, duy hoảng duy hốt,

hốt hề hoảng hề kỳ trung hữu tượng.

Hoảng hề hốt hề kỳ trung hữu vật. Yếu hề

minh hề kỳ trung hữu tinh. Kỳ tinh thật

chân, kỳ trung hữu tín " .

_ (Đạo Đức Kinh - Ch. 21 )


303

( Cái vật gọi là Đạo thì mơ hồ hốt

hoảng. Mơ hồ hốt hoảng bên trong có

hình tượng. Hốt hoảng mơ hồ bên trong

có sự vật. Tối tăm mù mịt bên trong có

sinh-lực. Sinh khí tinh lực rất thật, bên

trong có đức tin ) .

Nguyễn-Trãi nuôi tinh-thần Thiền trong

mạch máu của ông ngoại Băng-Hồ và của bà

mẹ thuộc tông-tộc nhà Trần, lại từng tha-thiết

với cảnh-vật thiên-nhiên của động Thanh-Hư

trên núi Côn-Sơn. Ông từng tỏ ý muốn theo

" Thượng Thừa Thiền " như lời thơ tặng bạn

học là nhà Sư Đạo-Khiêm :

Ký tằng giảng học thập dư niên

Kim hựu tương phùng nhất dạ miên

Thả hỷ mộng trung phao tục sự

Cánh tầm thạch thượng, thoại tiền duyên

Minh triều Linh Phổ hoàn phi tích

Hà nhật Côn Sơn cộng thích tuyền

Lão khứ cuồng ngôn lưu quái ngã

Lâm kỳ ngã diệc Thượng Thừa Thiền .

_ ( Tống Tăng Đạo Khiêm qui sơn )

NGUYỄN-TRÃI

304

Dịch vận :

Đã từng giảng học quá mười năm

Nay gặp nhau đây ngủ một đêm

Mừng thấy trong mơ xa tục lụy

Tiền duyên thảo luận bàn đá tìm

Mai đây Linh Phổ bạn về núi

Nghe suối Côn Sơn mắt đăm đăm

Tuổi tác lời ngông xin miễn chấp

Chia tay hẹn sẽ nối Thiền tâm .

Chính hình-ảnh thiên-nhiên, bàn đá Chí-

Linh, giòng suối Côn-Sơn, nhất là động Thanh-

Hư mà Nguyễn-Trãi đã thừa-hưởng cái nghiệp

của Nguyên-Đán ông ngoại, tất cả tình yêu

nhiệt-thành cảnh-vật thiên-nhiên đã dẫn Ông

vào con đường Thiền-tông Thượng-thừa như

biểu-thị ở bài kệ của Trần-Nhân-Tông Tổ

thứ nhất của Tam-Tổ Thánh Hiền dòng Thiền

Trúc-Lâm An-Tử :

" Cư trần lạc đạo thả tùy duyên

Cơ tắc xôn hề, khốn tắc miên


305

Gia trung hữu bảo hưu tầm mịch

Đối cảnh vô tâm mạc vấn thiền " .

_ ( Cư Trần Lạc Đạo phú )

( Trong đời vui đạo sống tùy duyên

Đói thì ăn, mệt ngủ liền

Nơi mình sẵn báu tìm đâu nữa

Trước cảnh vô tâm chẳng hỏi thiền ).

Chiêm-ngưỡng cảnh thiên-nhiên, thân

yêu tạo-vật thiên-nhiên, để tẩy sạch lòng trần-

tục, đấy cũng là lý-tưởng của NGUYỄN-TRÃI

sống Thiền :

Chiếm tự nhiên một thảo am

Dầu lòng đi Bắc liễn về Nam

Rừng Thiền-định ( Dhyana ) hùm

nằm chực

Trái thì trai vượn nhọc đem

Núi láng-giềng chim bầu-bạn

Mây khách-khứa nguyệt anh tam

Tào-Khê rửa ngàn tầm suối


NGUYỄN-TRÃI

306

Một Thiền-Sư Nhật-Bản có nói :

" Lá rụng hoa rơi và cuộc đâm bông

trổ trái giãi bầy với ta đạo lành của Phật.

Anh muốn được trong sạch và yên-tĩnh

chăng ? Hãy tìm đến cảnh-vật thiên-

nhiên. Trăng hoa chẳng hẹp gì với anh,

anh muốn ít mà được nhiều. Anh muốn

có khí-lực và lòng kiên-nhẫn chăng ?

Hãy tìm đến cảnh-vật thiên-nhiên. Nước

non sẽ tập-luyện và hun-đúc cho anh.

Anh muốn có cái cao vọng chẳng ? Hãy

tìm đến cảnh-vật thiên-nhiên, rừng sâu

sông rộng sẽ giúp anh làm cho được thỏa

nguyện. Anh muốn được " Minh tâm kiến

tính ", được giác-ngộ chăng ? Hãy tìm

đến cảnh-vật thiên-nhiên. Nước mây sẽ

đưa tay ra đón tiếp anh và độ anh tới

đích " .

_( theo " Các Tông Phái Đạo Phật " -

Đoàn-Trung-Còn )


307

Vì tiếng gọi của thiên-nhiên, nhất là cảnh-

vật Côn-Sơn, tiếng gọi thiết-tha réo rắt nên

Nguyễn-Trãi mới có bài Côn-Sơn Ca du-dương

thánh-thót :

Côn Sơn hữu tuyền

Kỳ thanh lãnh lãnh nhiên

Ngô dĩ vi cầm huyền

Côn Sơn hữu thạch

Vũ tẩy đài phô bích

Ngô dĩ vi đạm tịch

Nham trung hữu tùng

Vạn lý thúy đồng đồng

Ngô ư thị hồ yên tức kỳ trung

Nham trung hữu trúc

Thiên mẫu ấn nan lục

Ngô ư thị hồ ngâm tiếu kỳ trắc ...

Dịch :

Côn-Sơn có suối trong veo

Ta nghe thánh-thót thanh-tao tiếng đàn

Côn-Sơn có đá thạch-bàn

Rêu phong mưa rửa rờn rờn thảm xanh

NGUYỄN-TRÃI

308

Trong khe bát-ngát tùng thanh

Nghỉ-ngơi dưới tán một mình tiêu-dao

Rừng sâu có trúc muôn sào

Ta ngồi ngâm vịnh cười phào thế-gian ...

Cảnh-vật thiên-nhiên đối với Hiền-triết

Đông-phương nói chung và đối với Nguyễn-

Trãi nói riêng là những tượng-trưng cho ý-

nghĩa siêu-nhiên sinh-hoạt, có tình có ý chứ

không hoàn-toàn vật-lý vô-hồn như chữ

" Nature " ở Tây-phương :

" Non nước còn ghê chốn hữu tình "

_ ( Tự Thán - 8 )

Vậy nên Nguyễn-Trãi tin-tưởng :

" Non nước cùng ta đã có duyên "

_ ( Tự Thán )

Non nước là một tâm-hồn, cũng như Trời

Đất có tâm, có ý-thức vũ-trụ, cho nên Nguyễn-

Trãi sau khi đã trãi mùi đời, trải qua các cảnh-


309

ngộ, thấy nhân-tình đổi trắng thay đen, ham

danh trục lợi, Ông có khi chán-nản chỉ còn biết

quay về với cố-nhân là cảnh-vật thiên-nhiên,

biến-đổi theo thời-tiết, đi rồi lại trở về với

trong sạch :

" Đàn cầm suối trong tai dội

Còn một non xanh là cố nhân "


" Đành hay thương hải đòi thì biến

Đã biết nhân gian mọi sự không

Chẳng phải giang hồ nơi vắng vẻ

Cảnh thành lọ ước cảnh non bồng ".


Bồng-lai tiên cảnh đối với Ông không ở

đâu xa trong trừu-tượng mà cụ-thể trước mắt

chung-quanh nơi Ông ở, nào đá, nào suối nước

trong, nào ao trăng chiếu, nào thông reo, nào

mây bạc, nào trúc xanh và nhất là động Thanh-

Hư nơi ông ngoại về hưu nhàn-tản :

NGUYỄN-TRÃI

310

" Thanh Hư động lý trúc thiên can

Phi bộc phi phi lạc kính hàn


Mộng kỵ hoàng hạc thượng tiên đàn " .

_ ( Mộng Sơn Trung )

Dịch :

( Trong động Thanh-Hư trúc ngàn cây

Thác bay phơi phới gương lạnh rơi

Đêm qua trăng sáng trời như nước

Mộng cưỡi hạc vàng lên Tiên chơi ) .

Trong bài thơ trên cái gì đã làm nguồn

cảm-hứng của tác-giả ? Và tác-giả đã diễn-tả

cảm-hứng ấy như thế nào ?

Nhan-đề bài thơ là " Mộng Trong Núi ",

vậy núi non vẫn là nguồn linh-cảm sáng-tạo

của Nguyễn-Trãi luôn luôn mơ tưởng cảnh-vật

thiên-nhiên mà Ông cho là mộng, là thế-giới

siêu-giác-quan, đại-biểu cho ý-thức nghệ-thuật,

tượng-trưng cho cái đẹp kinh-nghiệm. Đẹp như

mộng .


311

Nghĩ đến thiên-nhiên là nghĩ đến Côn-

Sơn, đến động Thanh-Hư với tất cả kỷ-niệm

thời thơ-ấu đã in sâu trong tiềm-thức, trong ký-

ức, thường hiện lên ở ý-thức trong khi làm việc

nước. Vì thế nên Ông đã quên mình trong

hành-động vô-cầu vô-tâm, tâm " Thanh Hư "

như hang động, như trúc " Tiết trực tâm hư "

(Đốt thẳng lòng rỗng ). Ông muốn có cái tâm

trong như nước suối, như tấm gương lạnh :

" Phi bộc phi phi lạc kính hàn "

( Thác bay phơi phới như tấm gương lạnh rơi )

Vì Ông muốn làm một " quân-tử Nho "

không làm " tiểu-nhân Nho " nên lấy nước

trong làm lòng :

" Quân-tử Thánh-hiền lòng tựa nước " .

_ ( Bảo-kính Cảnh-giới - 55 )

Vì không tham danh-lợi :

" Phú quý chẳng tham thanh tựa nước " .

_ ( Ngôn Chí - 21 )

NGUYỄN-TRÃI

312

Động đá rừng trúc biếc, suối trong như

gương lạnh dẫn tác-giả đến trăng sáng vô-tâm :

" Vô tâm trì có trăng bạc " .

_ ( Tự Thán - 8 )

Vì chỉ có trăng họa may mới biết được

lòng người quân-tử bao giờ cũng trong sáng

như nước, như trăng :

" Nọ nào biết được lòng tri-kỷ

Vẳng non Tây nguyệt một vừng ".

Cho nên Ông đã ảo-tưởng ra một bầu trời

thanh quang, trăng sáng vằng-vặc, trời nước

một mầu vô-hạn vô-biên, bất-giác Ông cảm

thấy lâng lâng rời trần-tục mà cưỡi hạc lên

Tiên :

" Tạc dạ nguyệt minh thiên tự thủy

Mộng kỵ hoàng hạc thượng tiên đàn "

( Đêm qua trăng sáng trời nước một mầu

Mộng thấy mình cưỡi hạc vàng lên cung

Tiên ).


313

Đấy là Nguyễn-Trãi nhân nhớ hình-ảnh

động Thanh-Hư với cảnh-vật Côn-Sơn còn in

sâu trong tiềm-thức mà nói lên cái lý-tưởng

sống Thiền, lấy thiên-nhiên làm đối-tượng cho

cái Đẹp tuyệt-đối, cho tự-do tinh-thần trong ý-

thức đại-đồng của trời nước một mầu, vô-hạn

vô-biên vậy .

Qua tâm-lý nghệ-thuật ta thấy kinh-

nghiệm sống Thiền của Nguyễn-Trãi thật

phong-phú, hình-ảnh linh-động mới lạ, biểu-lộ

một Tâm Thiền rất cao-siêu thâm-thúy, hợp-

nhất dung-thông Tâm Cá-nhân với Tâm Thiên

Địa, Tương-đối với Tuyệt-đối :

Đề Trình Xử Sĩ Vân Oa Đồ

Gia khách tương phùng nhật bão cầm

Côn Sơn qui khứ hứng hà thâm

Hương phù ngôn đỉnh phong sinh thụ

Nguyệt chiếu đài ky trúc mãn lâm

NGUYỄN-TRÃI

314

Tẩy tận trần khâm hoa ngoại mính

Hoán hồi ngọ mộng chẩm biên cầm

Nhật trường ẩn kỷ vong ngôn xứ

Nhân dữ bạch vân thùy hữu tâm .

Nghĩa :

Đề Tranh Vân-Oa của nhà Xử Sĩ họ Trình

Bạn quí gặp nhau ngày ngày ôm đàn

Trở về núi cũ hứng thú biết bao thâm sâu

Khói hương tỏa trên đỉnh sành, gió sinh

ngọn cây

Trăng chiếu ghềnh rêu tràn ngập rừng

trúc

Tẩy sạch lòng trần có trà ngoài hoa

Gọi tỉnh mộng trưa có chim bên gối

Suốt ngày ngồi ghế quên cả nói năng

Người với mây trắng ai là kẻ có tâm ?

Từ bức họa Vân-Oa của người Xử-sĩ, tác-

giả nghĩ đến cùng bạn tri-âm thông-cảm qua

tiếng đàn nỗi nhớ " núi nhà " tức là Côn-Sơn


315

với động Thanh-Hư với bao hứng-thú dồn ép

trong lòng. Rồi tác-giả hình-dung cụ-thể linh-

động cảnh sống Thiền của một nhà ẩn-dật, nào

đỉnh trầm ngào-ngạt, gió mát thông reo, nào

ghềnh đá suối trong, trăng soi rừng trúc. Ngày

ngày thong-thả sống Thiền, lấy chén trà gột rửa

lòng trần, làm bạn với chim muông bên gối, gọi

tỉnh giấc ngủ trưa lấy hoa trà mà tẩy sạch lòng

trần-tục. Cứ thế mà dần dần quên cả ngôn-ngữ

lời nói, cùng với tạo-vật hồn-nhiên qua lại,

không còn biết mình với tạo-vật là một hay là

hai, vô-hình-trung cùng với Trời Đất Người

thực-hiện cái hòa-điệu Tam Tài vậy :


Nhân dữ bạch vân thùy hữu tâm ? "

Đấy là tác-giả đã đi đến cái trạng-thái ý-

thức Thiền ( Dhyana ), vì quên cả ngôn-ngữ, ở

trên bình-diện trí-thức đối-đãi năng-tri và sở-

tri, vật ngã câu vong, như Trang-Chu :

NGUYỄN-TRÃI

316

" Mộng hóa làm bướm vù vù như

bướm thật, tự thấy thích-chí chẳng biết

đến Chu nữa. Tỉnh dậy thì lù lù là Chu,

chẳng biết Chu mộng làm bướm hay

bướm mộng làm Chu. Chu với bướm thì

ắt có phân-biệt vậy. Thế gọi là Vật hóa "

_ ( Tề Vật Luận )

Tác-giả nhân ngắm bức họa Vân-Oa đi

đến mê-ly thần-hóa, hóa vào đối-tượng mà

quên mình, tự hỏi mây trắng với mình ai có

tâm, ta còn ý-thức cái ta nữa không. Đấy là

kinh-nghiệm trạng-thái Vô-tâm của Nguyễn-

Trãi .

Ở một bài khác, Ông mô-tả cái kinh-

nghiệm Vô-tâm như là cụ-thể, không phải

hoàn-toàn Không, mà là cái ý-thức cá-nhân

chìm vào ý-thức vũ-trụ đại-đồng, vô-biên :


317

Tức Sự

Tiểu tiểu hiện song nụy nụy lư

Quan cư đốn giác loại u cừ

Thương ba giang thượng nhàn thùy điếu

Lục thụ âm trung tĩnh khán thư

Vũ quá tình lam khuy hộ dũ

Phong lai tuyết lãng vũ đình trừ

Ngọ song tiêu sái vô trần lụy

Nhất phiến nhàn tâm nhiếp thái hư .

Dịch : Cảm về Tâm-sự

Cửa sổ và mái hiên nho nhỏ, nhà tranh

thấp thấp

Nhà quan chợt thấy như nhà ẩn-dật

Trên sông sóng biếc thong-thả buông câu

Dưới bóng cây xanh yên-tĩnh đọc sách

Mưa tạnh hơi lam bốc luồn vào cửa sổ

Gió thổi tuyết bay múa trước sân thềm

Nằm ở cửa sổ hướng Nam lâng lâng sạch

bụi trần lụy

Một tấm lòng nhàn theo vào với thái hư .

NGUYỄN-TRÃI

318

Ở đây lòng ham sống Thiền với thiên-

nhiên khiến Nguyễn-Trãi, dầu đương làm quan

mà tưởng mình ở trong lều tranh nhà dật-sĩ

ngồi nhàn trên bờ sông gợn làn sóng biếc thả

câu, hay là ngồi dưới bóng cây thong-thả xem

sách. Có lẽ đấy cũng là cái mộng làm quan

trong một xã-hội " Vua Nghiêu Thuấn, dân

Nghiêu Thuấn " nhân-dân an-cư lạc-nghiệp mà

việc cai-trị quá đơn-giản hầu như thư-thả :

" Cầm đường ngày tháng thanh nhàn "

_ ( Nguyễn-Du " Truyện Kiều " )

Sự thực vẫn là tâm-sự nhà Thiền-học

Việt-Nam " Cư trần lạc đạo " của Trần-Nhân-

Tông, mà Nguyễn-Trãi tiếp-tục thực-hiện, làm

việc đời với tâm đạo :

" Ta nếu ở đâu vui thú đấy

Người xưa ẩn cả lọ lâm tuyền ".

Ẩn-cả hay là " Đại ẩn, ẩn triều thị "

người ẩn-sĩ lớn thì ở giữa triều-đình và đô-thị


319

vẫn khai-phóng ý-thức " Dĩ thiên hạ tâm vi

tâm " ( lấy tâm thế giới làm tâm ) :

" Đọc sách thì xem thấy Thánh Hiền "

_ ( Tự Thán - 33 )

Cũng như chiêm-ngưỡng cảnh-vật thiên-

nhiên mà thấy hiện thân cái Đẹp lý-tưởng, cái

điệu nhạc thái-hòa để rồi hòa mình vào vũ-trụ,

nối ý-thức cá-nhân với cái Tâm Thiên Địa vì đã

sạch trần-lụy :


Nhất phiến nhàn tâm nhiếp Thái Hư ".

Đấy là cái Tâm Hoa Sen :

Lầm nhơ chẳng bén tốt hòa thanh

Quân tử ham khuôn được thửa danh

Gió đưa hương đêm nguyệt tĩnh

Trinh làm của có ai tranh .

_ ( Quốc-Âm thi-tập " Hoa Sen " )

NGUYỄN-TRÃI

320

Và đấy là Tâm Bụt :

Ánh nước hoa in một đóa hồng

Vết nhơ chẳng bén Bụt làm lòng

Sớm mai nở chiều hôm rụng

Sự lạ cho hay tuyệt sắc không .

Thế-giới biểu-hiện là Sắc Không, vô-

thường, vô-ngã như lời Phật dạy. Một tuồng

ảo-hóa tương-đối có nhưng không thật :

" Phù thế bạch niên chân tự mộng

Nhân sinh vạn sự tổng quan thiên "

( Cuộc đời trăm năm thật giấc mộng

Nhân sinh muôn việc thảy lòng Trời ).

Tất cả đều tương-đối với cái tâm ý-thức

của người ta mà có, cho nên chỉ phải khai-

phóng ý-thức, tẩy sạch cái tâm, trở nên Bụt mới

có thể giải-thoát, tin vào " Thiên lý tại nhân

tâm " .


321

Thiên lý ấy là Thành, vì :

" Thành giả thiên chi đạo

Thành chi giả nhân chi đạo . "

_ ( Trung-Dung )

Nghiã là :

( Chân thật là đạo Trời

Thực hiện cái đạo ấy là đạo của người .)

Và Mạnh-Tử nói :

" Vạn vật giai bị ư ngã giả,

Phản thân nhi thành, lạc mạc đại yên "

_ ( Tận Tâm )

Nghĩa là :

( Tạo-vật đều đủ cả nơi ta,

Quay về bản thân mà thực-hiện, đấy là

nguồn lạc thú mỹ-cảm vô-hạn vậy ) .

Do đấy mà biết rằng Nguyễn-Trãi đề-cao

cái tâm Thành :

NGUYỄN-TRÃI

322

" Trời Đất đối với muôn vật, cha mẹ

đối với con cái, chẳng qua chỉ một chữ

Thành mà thôi ."

_ ( Thư cho Vương-Thông )

Thành cũng là " Tâm Đan " ( Hải khẩu

dạ bạc hữu cảm ) cững là " Tấc son " _ ( Tự-

Thán ) . Và cũng là " Lòng đỏ " :

" Trung hiếu cương thường lòng đỏ

Tự nhiên lọn nghiệp ba thân ."

_ ( Bảo Kính cảnh giới )

Vậy chỉ một chữ " Thành " Nguyễn-Trãi

đã đạt tới cái ý-thức nhất quán ba phương-diện

của thực-tại Tuyệt-Đối : Siêu-hình ; Đạo-đức

và Nghệ-thuật, tức là Chân, Thiện, Mỹ. Và

đồng thời chỉ một " lòng đỏ " ấy đủ nhất quán

Nho-học và Phật-học, hay là luân-lý Cương

thường xã-hội và vũ-trụ-quan Nghiệp (Karma)

của Phật-học vậy .

***


323

VĂN - CHƯƠNG KHAI QUỐC

Qua danh-từ " Văn-chương Khai

quốc ", đặc-biệt xưng-tụng văn-chương của

Nguyễn-Trãi, chúng ta phải hiểu văn-chương

ấy không những có khả-năng di-dưỡng tinh-

thần, mà còn có sức mạnh cảm-hóa người đời

về những giá-trị cao-cả tốt đẹp. Cái cao-cả tốt

đẹp nhất là Thiên-nhiên, Sông Núi, và đối với

Nguyễn-Trãi thì Sông Núi tốt đẹp nhất, thiêng-

liêng nhất là Đất Nước, là Giang-sơn Tổ-quốc

từng ấp-ủ trong lòng trải qua lịch-sử xương

máu của Tổ-tiên, của bao nhiêu anh-hùng, liệt-

nữ hữu-danh hay vô-danh, của bao nhiêu người

thân yêu tôn kính, cho nên Đất Nước ấy là Địa-

linh, như biểu-lộ trong lời văn phú " Chí Linh

Sơn " đây :

NGUYỄN-TRÃI

324

Thần linh long khởi hề phi Lam kinh

Thiên qua chi hề sóc tái thanh

Sáng nghiệp chi công thành bị bì

Tây thổ chi sơn xuyên hữu linh

Ế ngã hoàng phi thánh vũ

Đương tứ phương chi kinh doanh

Quốc bộ phương truân

Tâm khốn lư hoành

Ký ư thiên nhi thủ thủ tất

Nãi lệ chí dĩ cánh thành

Thử kim nhật chi sở dĩ hóa Hoa-Việt vi nhất

gia

Nhi ái sơn đắc dĩ thiên cổ thùy danh dã

Đương kỳ nghĩa binh sơ khởi

Tặc thế chi trương

Nhất quốc anh hào

Thu thụ vẫn xướng

Chí thôn Ngô hề, thục Chủng, thục Lãi ?

Đồ hưng Hán hề, thục Bình, thục Lương ?

Ngã hoàng phương độn tích vu ti sơn

Duy sạn thái dĩ mai quang

Thê tử lưu ly


325

Sĩ tốt tán vong

Tuy xứ khốn nhi ích hanh

Tù tướng hưng chi hữu tường

Cung giới trụ dĩ vi y

Thực thái căn nhi vi lương

Chí cấp cấp ư đồ hồi

Tâm uất uất nhi bất vương

Tưởng thử sơn ư thử thời hề, khởi bất tự

Hán-Hoàng chi tại Mang-Dương giả da ?

Do kỳ tri bỉ, tri kỷ

Năng nhược, năng cường

Đãi thời thư tệ

Thu phong liễm mang

Chẩm tân nhi ngọa

Huyền phủ nhi thường

Tư tuyết tiền sỉ

Dĩ phục cố cương

Tưởng thử sơn ư tư thời hề, khởi bất tự

Cối Kê chi thê Việt-Vương giả da ?

Ký nãi, thu kỳ tàn tốt

Phù dưỡng ích cần

Nội tụ chiến cụ

NGUYỄN-TRÃI

326

Ngoại thác hòa thân

Quyên kim mộ sĩ

Sát tượng hưởng quân

Nhân hoài thân thượng dĩ tử trường

Tư dục hiệu lực dĩ thủ công

Ư thị luyện binh, tuyển tướng

Chế thắng xuất kỳ

Sinh nhục, tử vinh, tri ngã quân chi khả dụng

Hầu lương, khí giới, giai nhân dịch dĩ vi tư

Vạn toàn dĩ thủ

Nhất thốc bất di

Cầm Bành khổ tảng dĩ hiến địa

Phương Chính hư nát dĩ đông nghi

Nãi cứ hiềm nhi lập công

Hựu đa phương dĩ ngộ chi

Dạ tắc cử hỏa

Trú tắc trương kỳ

Đỗ-Gia chi xâm địa tranh tiện

Khả-Lưu chi độ giang trầm sư

Lôi khu, điện xiết

Trúc phá, hôi phi

Chu-Kiệt hạm xa


327

Hoàng-Thành bộc thí

Nghệ-An chi địa, dĩ vi ngã hữu

Tây-đô chi tiệp, tật ư chiểm trì .

Giáp đạo hổ tượng

Lai giả như quy

Hào-kiệt hàm phận dĩ thiết xỉ

Phụ lão cảm khấp nhi hư hy

Ngã chi quân thanh, nhật dĩ ích chấn

Tặc chi bôn mệnh, nhật dĩ ích bì

Thị-Kiều chi băng đê, hội nghị

Tuy-Động chi cảnh phong tồi nụy

Trần-Hạp, Lý-Lượng chi thâm khanh trụy hổ

Vương-Thông, Mã-Kỳ chi phí đỉnh ngư nhi

Vạn lý chi sơn hà khắc phục

Đông đô chi thị tứ bất di

Đương thử chi thời, khởi bất tự Hán-Cao

Cai Hạ tứ điện chi vi, giả da ?

Nại hà cuồng lỗ chi tham tâm bất tập

Cử quốc chi viện binh hựu lai

Dĩ du cứu phần

Lạc họa hạnh tai

Liễu-Thăng tổng tử nhi Chi-Lăng lưu huyết

NGUYỄN-TRÃI

328

Mộc-Thanh tiêu độ nhi Lãnh-Kinh tích hài

Lưỡng lộ cứu binh bất toàn chủng nhi câu bại

Các xứ tặc thành bất huyết nhận nhi tự khai

Trạo vĩ khất lân

Thành thiết kham ai

Đương thử chi thời khởi bất tự Câu-Tiễn

Khốn Ngô-vương ư Cô-Tô chi đài giả da?

Tuy nhiên nhi Hán-Cao chi qui mô hoằng viễn

Chính tự Ngô-hoàng kim nhật chi thạnh

Câu-Tiễn đặc thủ kỳ phục thù chi chí nhi dĩ

Khởi túc dĩ nghĩ nghị kỳ vạn nhất tai ?

Chí nhược thần vũ bất sát

Đại đức hiếu sinh

Niệm quốc gia trường cửu chi kế

Phóng thập vạn khất hàng chi binh

Tu lưỡng quốc chi hòa hiếu

Tức vạn thế chi chiến tranh

Toàn quốc vi thượng

Duy đồ tập ninh

Thị tắc ngã Hoàng chi thịnh đức, hựu khởi

Cao-Tổ đồng nhật khả cầu ngữ ?


329

Tương dữ Nhị Đế, Tam-Hoàng nhị tịnh xưng

giả dã ?

Ta hồ ! cổ vãng, kim lai

Bách thế khả suy

Nghiêu hưng Đường hậu

Thuấn khởi trắc vi

Thành Thang chi tái tự bạc

Thái-vương chi thiên vu Kỳ

Cái đa nạn nãi hưng bang chi bản

Nhi ân ưu thúc khải thánh chi cơ

Lịch biến đa tắc tư lự thâm

Kế sự viễn tắc thành công kỳ

Đế-vương chi hưng, mạc bất do ty !

Nhiên tắc ngã Hoàng chi nghiệp, thực do thử

sơn nhi sáng thủy

Nhi ngã Hoàng chi long công, thịnh đức,

trường dữ thử sơn nhi nguy nguy giả hồ .

Nãi bái thủ, khổ thủ nhi hiến ca viết :

Thiên khải thánh hề

Địa hưng vương

Kiền khôn thảo muội hề

Vạn tế phi thường

NGUYỄN-TRÃI

330

Đồ tư san chi nga nga hề

Niệm tích nhật chi gian khổ

Phủ vương nghiệp chi du cơ hề

Hà nhật năng vương

Nguyện kỷ thịnh đức dĩ lạc trinh dân hề

Vĩnh thùy bất hủ

Cáng thiên cổ dữ vạn cổ hề

Đồng thiên địa nhi trường cửu .

_ ( Rút trong " Quần Hiền Phú Tập " )

Nghĩa :

Phú Núi Chí-Linh (ở Thanh-Hóa )

Rồng thiêng nổi dậy đất Lam-Sơn,

Giáo trời chỉ ải Bắc sạch trơn .

Nghiệp mở thành-công từ ẩn-náu?

Linh-thiêng thay, miền Tây núi non .

Ấy võ-công thần-thánh Vua ta .

Kinh-doanh khi bốn phương còn,

Gian-nan vận nước .

Lo-lắng bồn-chồn,

Cậy vào Trời mà tin chắc .


331

Có chí thì việc ắt tròn,

Do đấy mà nay Hồ,Việt hóa nên một nhà .

Danh núi muôn thủơ nét son,

Đương lúc : nghĩa-binh mới nổi .

Thế giặc như cồn,

Anh-hùng trong nước,

Lá thu gặp sương .

Chí muốn nuốt Ngô, ai là Chủng, ai là Phạm-

Lãi ?

Mưu-đồ nghiệp Hán, ai là Bình, ai Trương-

Lương ?

Đương khi ấy, Vua ta còn ẩn tiếng tại núi này,

chỉ cắt cỏ để náu nương .

Vợ con chia lià,

Quân sĩ bốn phương .

Tuy cùng khốn lại càng vững,

Biết nổi lên, điềm cát tường .

Mang khí-giới thay làm áo,

Lấy rau củ để làm lương .

Chí miệt-mài việc khôi phục,

Lòng đau đáu luôn tư lường,

Tưởng lúc ấy nước non này có khác gì,

NGUYỄN-TRÃI

332

Mang-Dương với Hán-Hoàng đó chăng ?

Bởi vì Ngài :

Biết mình, biết người,

Năng nhược, năng cường .

Đợi thời rình cơ,

Che giấu gươm mác .

Gối củi nằm sương,

Treo mật mà nếm .

Để nhớ rửa nhục,

Phục hồi Quốc cương .

Tưởng khi ấy núi non này chẳng khác gì,

Cối-Kê với Việt-Vương đó chăng ?

Rồi mà :

Thu hồi quân tàn,

Chăm lo nuôi dạy .

Trong sửa khí giới,

Ngoài giả hòa thân .

Quyên tiền mộ lính,

Giết tượng khao quân,

Đua tài-lực, lập công-trạng,

Liều một chết báo tình thân .

Thế rồi :


333

Luyện binh, chọn tướng,

Phép thắng, mưu lạ .

Sống nhục, chết vinh,

Biết quân ta có thể dùng .

Lương-thực, khí-giới,

Nhận của giặc làm của chung .

Một mũi tên không bỏ phí,

Cốt giữ toàn vẹn để thành-công .

Cầm-Bành rập đầu xin trả đất,

Phương-Chính hốt-hoảng mà nản lòng .

Ta đóng nơi hiểm để thủ thắng,

Nhiều mưu lừa giặc vào tròng .

Đêm nơi nơi đốt lửa,

Ngày cờ phất-phới trên không .

Tranh lấy đất Đỗ-Gia để tiện lợi,

Khả-Lưu thây giặc đầy sông .

Quân ta tiến như điện chớp,

Giặc tan như trúc chẻ .

Tro bay tứ tung,

Chu-Kiệt bị đóng cũi .

Hoàng thành thây phơi đồng,

Đất Nghệ-An đã lấy được .

NGUYỄN-TRÃI

334

Trận Tây-đô thắng như không,

Bên đường người bày rượu .

Hùa theo về càng đông,

Hào-kiệt nghiến răng phẫn nộ .

Lão phụ nức nở mủi lòng,

Quân ta tiếng vang ngày một dậy .

Mệnh của giặc ngày diệt vong,

Trận Thị-Kiều giặc tan như đàn kiến vỡ

tổ .

Trận Tuy-Động giặc như cây cỏ trước

cuồng-phong .

Trần-Hạp, Lý-Lượng như hùm thiêng sa

hố .

Cá gặp nước sôi là Mã-Kỳ, Vương-Thông

Muôn dặm Núi Sông khôi phục .

Chợ búa Đông-đô vẫn đông,

Đương lúc ấy, khác gì Cao-Tổ bốn mặt

bao vây Cai-Hạ đấy ư ?

Khốn nỗi quân giặc lòng tham không đáy

Kéo viện binh nước chúng thị hùng .

Lấy dầu chữa cháy,

Tai họa vui mừng .


335

Liễu-Thăng tử trận mà Chi-Lăng đẫm

máu,

Mộc-Thạch sợ trốn mà Khe-Lãnh xương

tầng .

Hai đường binh viện chưa trở gót đã thất-

bại,

Các nơi thành giặc không phải đánh tự ra

hàng .

Cúp đuôi lạy-lục,

Thảm-thiết kêu thương .

Đương lúc ấy há chẳng như Câu-Tiễn vây hãm

Ngô-Vương ở Cô-Tô đấy ư ?

Tuy nhiên quy mô của Hán-Cao có sâu rộng,

chính như nền thịnh-trị của Vua ta ngày nay,

nhưng Câu-Tiễn chỉ là nuôi ý-chí phục thù .

Phải chăng đủ so-sánh để luận-bình trong

muôn phần một ?

Đến như :

Thần-Vũ không giết,

Đức lớn hiếu sinh.

Nghĩ kế lâu dài cho dân-tộc,

Tha cho về mười vạn hàng binh .

NGUYỄN-TRÃI

336

Nối tình hòa-hiếu của hai nước,

Dứt muôn đời tai vạ chiến-tranh .

Bảo-toàn lấy nước trên hết,

Chỉ lo xây-dựng hòa-bình .

Cái đức ấy của Vua ta lại chẳng cùng sánh với

Hán-Đế mà còn ngang với Nhị-Đế, Tam-

Vương hay sao ?

Than ôi !

Xưa đi nay lại,

Trăm đời khá suy .

Vua Nghiêu hưng khởi Ngu-Đường,

Vua Thuấn xuất thân hàn-vi .

Thành Thang mở nước tự-hào,

Thái-Vương lui về đất Kỳ .

Có trải gian-nan mới mở nên gốc nước,

Mà ân-cần lo-lắng mới xây được Thánh-

cơ .

Qua nhiều biến tư-tưởng càng sâu,

Tính toán xa thành-công lạ kỳ,

Đế-vương hưng-thịnh .

Đều do từ đây .


337

Vậy thì sự-nghiệp Vua ta, thực bắt đầu từ

Núi này,

Và công-đức Vua ta thịnh-vượng cũng

với Núi này vòi vọi .

Bèn cúi đầu vái lạy mà dâng bài ca :

Ca rằng :

Trời giáng Thánh chừ, Đất xuất Vương,

Vũ-trụ mộng muội chừ, vận-mệnh phi-thường .

Ngắm núi chót-vót chừ, nghĩ ngày trước gian

khổ,

Trong nghiệp Vua lâu chừ, quên đi được

chăng ?

Nguyện ghi đức lớn vào đá núi chừ, truyền mãi

mãi đời đời,

Muôn đời, vạn đời chừ, cùng vũ-trụ miên

trường .

Trên đây là một trong những tác-phẩm

văn-chương của Nguyễn-Trãi, thể-hiện đúng

như nguyên-lý văn-chương diện hiển-hình

" Tình thâm nhi văn minh " nghĩa là tình-cảm

thâm-trầm thì văn-chương sáng-tỏ. Sự sáng-tỏ

NGUYỄN-TRÃI

338

ấy chỉ là biểu-lộ cái tâm-hồn trong sáng như

sao " Khuê " như lời ca-tụng của Lê-Thánh-

Tông : " Ức-Trai tâm thượng quang Khuê-tảo "

( Tấm lòng của Nguyễn-Trãi sáng như sao

Khuê ), cho nên nhà Vua đã phê vào bài phú

Chí-Linh rằng : " Phép-tắc nghiêm-chỉnh,

chứng-cớ khăng khít chỉ lấy sự thực tả ra ; lời

xưng-tán rất gắn-bó "

_ ( Quần Hiền phú tập )

Chính thế, văn-chương của Nguyễn-Trãi

vốn là văn-chương "Tri hành hợp nhất" do sự

thành-thật bên trong mà hình hiện ra bên ngoài,

đúng là văn-chương đạo-học điển-hình, cho

nên có sức mạnh cảm-hóa rất lớn .

Ở đây tác-giả đã lấy nguồn cảm-hứng ở

thiên-nhiên, một thứ thiên-nhiên giầu ý-nghĩa

tượng-trưng tín-ngưỡng tâm-linh. Thiên-nhiên

ở đây là Núi-linh theo tín-ngưỡng Thần-linh

cố-hữu của dân-tộc là " Địa-linh Nhân-kiệt "

Nghĩa là Người, Nhân-loại, Xã-hội mật-thiết


339

quan-hệ với Thiên-nhiên, không phải bằng

liên-hệ sinh-lý vật-chất mà còn bằng Thần-linh:

" Tây thổ chi sơn xuyên hữu linh

Ê ngã hoàng phi Thánh-vũ ! "

Thần-linh ấy bàng-bạc khắp nơi, và kết-

tinh vào Núi, vào Sông, vào Người, vào Sơn-hà

Xã-tắc, Quốc-gia Dân-tộc để qua nhân-dân mà

nối vào Nguồn-sống Vũ-trụ, Tình yêu Kiền-

Khôn, Cha Mẹ, Tạo-hóa. Do đấy mà tác-giả đã

hết lời xưng-tụng cái đức tính hiếu-sinh, nhân-

nghĩa của Thái-Tổ chỉ nghĩ bảo-vệ quốc-gia

trường-cửu, cho nên :

" Thần-vũ bất sát

Đại-đức hiếu sinh

Niệm quốc-gia trường cửu chi kế

Phóng thập vạn khất hàng chi binh

Tu lưỡng quốc chi hòa-hiếu

Tức vạn thế chi chiến tranh

Toàn quốc vi thượng

Duy đồ tập ninh ".

NGUYỄN-TRÃI

340

Nghĩa :

( Thần-vũ không giết

Đức lớn hiếu sinh

Nghĩ kế lâu dài cho dân-tộc

Tha cho về mười vạn hàng binh

Nối tình hòa-hiếu của hai nước

Dứt muôn đời tai vạ chiến-tranh

Bảo-toàn lấy nước trên hết

Chỉ lo xây-dựng an-ninh ) .

Đấy là từ Thiên-nhiên là Núi-linh, là

Non-sông, là Sơn-hà xã-tắc, là an-ninh dân-tộc

đi đến Nguồn-sống vũ-trụ, " Thiên Địa chi đại

đức viết sinh " ( Đức lớn của Trời Đất là

Nguồn-sống ). Nguồn-sống ấy vượt giới-hạn

cá-nhân, biên-giới dân-tộc, quốc-gia để đồng-

nhất với bản-thể đại-đồng :

" Thượng Đế hiếu sinh chi tâm "



341

" Nguyện ký thịnh đức dĩ lặc trinh dân hề

vĩnh thùy bất hủ

Cáng thiên cổ dữ vạn cổ hề

Đồng thiên địa nhi trường cửu " .

( Xin ghi đức lớn vào núi đá

Truyền mãi đời đời

Muôn đời, vạn đời

Cùng vũ-trụ miên trường ) .

Lấy Thiên-nhiên Sơn-thủy để tượng-trưng

cho vĩnh-cửu, lâu dài về hành-động vô-tư :

" Thiên vô tư phúc, Điạ vô tư tai, mặt-

trời, mặt-trăng không riêng chiếu xuống "

_ ( Lại thư cho Vương-Thông ) .

Vậy Thiên-nhiên, Tạo-hóa mới hành-

động hoàn-toàn vô-tư " Vô vi nhi vô bất vi "

_ ( Trang-Tử ) ( Không làm mà làm hết cả ).

Bởi thế mà đại-đồng, vô-tâm, vì chủ-động với

siêu-nhiên .

NGUYỄN-TRÃI

342

Cũng một luận-điệu như bài phú " Núi

Chí-Linh " trên, Nguyễn-Trãi cũng thần-linh-

hóa Non-nước Bạch-Đằng :

Sóc phong suy hải khí lăng lăng,

Khinh khởi ngâm phàm quá Bạch Đằng .

Ngạc đoạn kình khoa sơn khúc khúc,

Qua trầm, kích chiết, ngạn tằng tằng .

Quan hà bách nhị do thiên thiết,

Hào kiệt công danh thử địa tằng .

Vãng sự hồi đầu ta dĩ hỷ,

Lâm lưu phủ cảnh ý nan thăng .

Dịch :

Cửa Bể Bạch Đằng

Gió Bắc mù khơi khí bể dâng

Buồm lan reo gió tới Bạch-Đằng

Ngạc kình phanh đứt, non đợt-đợt

Khí giới chìm tan, bến tầng-tầng

Hiểm yếu Sơn-hà bao thế-hệ

Anh-hùng sự-nghiệp đất này từng


343

Việc xưa ngoảnh lại tan vang bóng

Ngắm cảnh trên sông dạ khốn đừng.

Vẫn cái nguồn cảm-hứng văn-nghệ

" Thiên nhân hợp nhất ", mà người đây là anh-

hùng dân-tộc đã xông-pha vào sinh ra tử vì

chính-nghĩa bảo-vệ cho Sơn-hà xã-tắc. Sông

Bạch-Đằng kể từ thời Ngô-Tiên-Chúa phá quân

Lưu-Hoằng-Thao, đến thời Trần, Hưng-Đạo-

Vương bắt tướng Ô-Mã-Nhi đều ở đây cả.

Quân Hán, quân Nguyên hùng mạnh biết mấy

mà đều thảm-bại với nước-non này do anh-

hùng hào-kiệt đã lập nên chiến-công hiển-hách

cùng với núi sông lưu-danh sử-sách truyền-

tụng. Trương-Hán-Siêu cũng có bài phú Bạch-

Đằng để ca-tụng sự-nghiệp của Đại-Vương

Trần-Hưng-Đạo, có câu :

" Binh khí chôn vùi trong đáy cát

Xương khô chất đống thành non cao" .

NGUYỄN-TRÃI

344

Lời văn với ý-tứ để mô-tả sự thảm-bại

của giặc Hán, Nguyên, đều rất thiết-thực như ở

bài thơ cảm-tác của Nguyễn-Trãi trên đây vậy .

Thiên-nhiên đã gợi lên ở Nguyễn-Trãi cả

một tín-ngưỡng tâm-linh vũ-trụ, để mô-tả ra

hành-động phụng-sự và văn-chương địa-lý của

Ông, lấy Nhân-Nghĩa làm trọng tâm để bộc-lộ

ra khí-phách hùng-hồn như " Bình Ngô Đại

Cáo " ( Mậu-Thân ) :

Đại thiên hành hóa, Hoàng-Thượng nhược

viết :

Nhân nghĩa chi cử, vụ tại an dân

Điếu phạt chi sư, tất tiên khử bạo

Duy ngã Đại Việt chi quốc

Thực vi văn hiến chi bang

Sơn xuyên chi phong tục ký thù

Nam Bắc chi phong tục diệc dị

Tự Triệu, Đinh, Lý, Trần chi triệu tạo ngã quốc


345

Dữ Hán, Đường, Tống, Nguyên nhi các đế nhất

phương

Tuy cường nhược thời hoặc bất đồng

Nhi hào kiệt thế vi thường phạp

Cố, Lưu-Cung tham công nhi thủ bại

Triệu Tiết hiếu đại nhi xúng vong

Toa-Đô ký cầm ư Hàm-Tử quan

Ô-Mã hựu ố ư Bạch-Đằng hải

Kê chú vãng cổ

Quyết hữu minh trưng

Khoảnh nhân Hồ-chính chi phiền hà

Trí sử nhân tâm chi oán hận

Cuồng Minh tứ khinh, nhân dĩ độc ngã dân

Ngụy đảng hoài gian, cánh dĩ mại ngã quốc

Hân thương sinh ư ngược diễm

Hãm xích tử ư ngọa khanh

Khi thiên võng dân, quỷ kế cái thiên vạn trạng

Liên binh kết hấn, nẫm ác đãi nhị thập niên

Bại nghĩa thương nhân, Kiền-Khôn cơ hồ dục

tức

Trọng khoa hậu liễm, sơn trạch mỹ hữu kiết di

NGUYỄN-TRÃI

346

Khai kim trường tắc mạo lam chướng nhi phủ

sơn đào sa

Thái minh châu tác xúc giao bang, nhi hằng

yêu tù hải

Nhiễu dân thiết huyền lộc chi hạm tịnh

Diễm vật chúc thúy cầm chi võng la

Côn trùng thảo mộc, giai bất đắc dĩ toại kỳ

sinh

Quan quả điên liên, câu bất hoạch dĩ an kỳ sở

Tuấn sinh linh chi huyết, dĩ nhuận kiệt liệt chi

vận nha

Cực thổ mộc chi công, dĩ sùng chi công tư sảnh

vũ

Châu lý chi trinh dao trọng khốn

Lư diêm chi chử chục giai không

Quyết Đông-hải chi ba, bất túc dĩ trạc kỳ ô

Khánh Nam sơn chi trúc, bất túc dĩ thư kỳ ác

Thần nhân chi sở công phẫn

Thiên Địa chi sở bất dung

Dư, phản tích Lam-Sơn

Thê thân hoang dã

Niệm thế thù khởi khả cộng đái ?


347

Thệ nghịch tặc nan dữ câu sinh

Thống tâm tật thủ giả, thùy thập dư niên

Thường phủ ngọa tân giả, cái phi nhất nhật

Phát phần vong thực, mỗi nghiên đàm thao

lược chi thư

Tức cổ nghiệm kim, tế suy cứu hưng vong chi lý

Đồ hồi chi chí, ngụ mỵ bất vong

Đương nghĩa bình sơ khởi chi thời

Chính tặc thế phương trướng chi nhật

Nại dĩ nhân tài thu diệp

Tuấn kiệt thần linh

Bôn tẩu hậu tiên giả, ký phạm kỳ nhân

Mưu mô duy ác giả, hựu quả kỳ trợ

Đặc dĩ cứu dân chi niệm, mỗ uất uất nhi dục

đông

Cố ư đãi hiền chi xa, thường cấp cấp nhi hư tả

Nhiên kỳ, đắc nhân chi hiệu, mang nhược vọng

dương

Do kỷ chi tâm, thậm ư chửng nịch

Phẫn hung đồ chi vị diễn

Niệm quốc bộ chi do truân

Linh sơn chi thực tận kiêm tuần

NGUYỄN-TRÃI

348

Côi huyện chi chúng vô nhất lữ

Cái thiên dục khốn ngả dĩ giáng quyết nhậm

Cố dư ích lệ chí dĩ tế vu gian

Yết can vi kỳ, manh lệ chi đồ tứ tập

Đầu dao hưởng sĩ, phủ tử chi binh nhất tâm

Dĩ nhược chế cường, hoặc công nhân chi bất bị

Dĩ quả địch chúng, Thường thiết phục dĩ xuất

kỳ

Tốt năng dĩ đại nghĩa dĩ thắng hung tàn

Dĩ chí nhân nhi dịch cường bạo

Bồ-đằng chi lôi khu diện xế

Trà-lân chi trúc phá hôi chi

Sĩ khí dĩ chi ích tăng

Quân Thanh dĩ chi đại chấn

Trần-Trí, Sơn-Thọ chi đồ văn phong nhi sĩ

phách

Phương-Chính, Lý-An chi bối, xuyên tức dĩ

thâu sinh

Thừa thắng trường khu, Tây kinh ký vi ngã hữu

Tuyển phong tiến thủ, Đông đô tận phục cựu

cương


349

Ninh-Kiều chi huyết thành xuyên, lưu sinh vạn

lý

Tuy-Động chi thi mãn dã, di xú thiên niên

Trần-Hạp tạc chi phúc tâm ký kiêu kỳ thủ

Lý-Lượng tặc chi gian đồ, hựu điển quyết thân

Vương-Thông lý loạn nhi phần giả ích phần

Mã-Anh cứu dấu nhi nộ giả ích nộ

Bỉ trí cùng nhi lực tận, thúc thủ đãi vong

Ngã mưu phạt nhi tâm công, bất chiến tự khuất

Vị bỉ tất cải tâm nhi dịch lự

Khởi ý phục tác nghiệt dĩ tốc cô

Chấp nhất kỷ chi kiến, dĩ giá họa ư tha nhân

Tham nhất thời chi công, nhi di tiếu ư thiên hạ

Toại sử Tuyên-Đức chi giảo đồng, độc binh vô

yếm

Viên mệnh Liễu-Thăng chi nhu tướng, dĩ du

cựu phần

Đinh-Mùi cửu nguyệt Liễu-Thăng dẫn binh do

Ôn-Châu nhi tiến

Bản niên, thập nguyệt Mộc-Thạch diệc phần đồ

tự Vân-Nam nhi lai

Dư ký tuyển binh, tắc hiểm dĩ tồi kỳ phong

NGUYỄN-TRÃI

350

Hậu hựu điều kỳ binh tuyệt lộ dĩ đoạn kỳ thực

Thập bát nhật Liễu-Thăng ký vi ngã sở công

Kế trụy ư Chi-Lăng chi dã

Nhị thập nhật Liễu-Thăng hựu vi ngã sở bại,

thân tử ư Mã-Yên chi sơn

Nhị thập ngũ nhật Bảo-Định, Lương-Minh trận

hãm nhi táng khu

Nhị thập bát nhật, Thượng-thư Lý-Khánh kế

cùng nhi vận cảnh

Ngã tự nghinh nhận nhi giải

Bỉ tức đảo qua tướng công

Kế nhi tứ diện thiên binh dĩ bao vi

Kỳ dĩ thập nguyệt trung tuần nhi diễn diệt

Viên tuyển kỳ hưu chi sĩ

Thân mệnh trảo nha chi thần

Tượng ẩm nhi giang hà kiền

Đao ma nhi thạch sơn khuyết

Nhất cổ, nhi kình khoa, ngạc đoạn

Tái cổ, nhi điểu tán, huân kinh

Quyết hội nghị ư băng đế

Chấn cương phong ứ khô diệp

Đô đốc Thôi-Tụ tất hành nhi tống khoản


351

Thượng-thư Hoàng-Phúc, diện phọc nhi tựu

cầm

Cương thi tắc ư Lương-Sơn, Lạng-Giang chi

đồ

Tiển huyết xính ư Xương-Giang, Bình- Than chi

thủy

Phong vân vi chi biến sắc

Nhật nguyệt thảm dĩ vô quang

Vân-Nam binh vi ngã quân sở ách ư Lê-hoa

Tự đổng nghi hư hát nhi tiên dĩ phá phủ

Kỳ Mộc-Thạch chúng vi ngã quân sở bại ư

Cần-trạm,toại lan tịch bôn hội nhi cân đắc

thoát thân

Lãnh câu chi huyết chỉ lưu, giang thủy vị chi

minh yết

Đan xá chi thị sơn xích, dã thảo vi chi ân hồng

Lưỡng lộ cứu binh ký bất toàn chủng nhi câu

bại

Các thành cùng khấu suất tương giải giáp dĩ

xuất hàng

Tặc thủ thành cầm, bỉ ký trạo tàn tốt khất lân

chi vĩ

NGUYỄN-TRÃI

352

Thần-vũ bất sát, ngã diệc thể Thượng-đế hiếu

sinh chi tâm

Tham-Chính Phương-Chính, nội-quan Mã-Kỳ

Đẳng tiên cấp thuyền ngũ bách sưu, ký độ hải

nhi do thả hồn kinh phách tán

Tổng binh Vương-Thông, Tham-chính Mã-Anh

đẳng, hựu cấp mã sổ thiên sát dĩ hoàn quốc nhi

ích tự cổ lật tâm kinh

Bỉ ký úy tử nhi tham sinh, nhi tu hiếu hữu thành

Dư dĩ toàn quân vi thượng nhi dữ dân đắc tức

Phi duy mưu kế chi cực kỳ thâm viễn

Ức diệc cổ kim chi sở vị kiến văn

Xã-tắc dĩ chi điện an

Sơn xuyên dĩ chi cải quán

Kiền-Khôn ký bỉ nhi phục thái

Nhật nguyệt ký hối nhi phục minh

Vu dĩ khai vạn thế thái-bình chi cơ

Vu dĩ tuyệt thiên cổ vô cùng chi sỉ

Cái do Thiên Địa, Tổ-tông chi linh hữu dĩ âm

tương mạc hựu nhi trí nhiên dã

Ô hô ! Nhất nhung đại định, bất thành vô cánh

chi công


353

Tứ hải vĩnh thanh, đản bá duy tân chi cáo

Bá-cáo thiên hạ

Hàm sử văn trí

Dịch nghĩa :

Bố Cáo Cuộc Dẹp Xong Giặc Minh

Thay Trời hành đạo ! Hoàng-Thượng tuyên-

bố,

Hành-động nhân-nghĩa cốt để an dân .

Cất quân trừng-trị, trước hết trừ bạo,

Nước nhà Đại-Việt, thực nước văn-hiến .

Lâm vực, núi sông khác nhau,

Phong-tục Bắc, Nam chẳng giống .

Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần dựng nước độc-lập,

Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi chủ một

phương .

Tuy có khi mạnh yếu không đều,

Nhưng hào-kiệt đời đời chẳng thiếu .

Vậy nên:

Lưu-Cung tham công mà thất-bại,

Triệu-Tiết ham lớn đã mất hồn .

NGUYỄN-TRÃI

354

Toa-Đô bỏ mình cửa Hàm-Tử,

Ô-Mã bị bắt sống tại Bạch-Đằng .

Xét lại việc xưa,

Chứng-minh chắc chắn .

Vậy đây :

Vì chính-sách nhà Hồ nhũng nhiễu,

Để trong nước lòng người oán phẫn .

Quân Minh điên cuồng thừa cơ,

Nhân sơ hở hãm hại dân khổ .

Đảng ngụy lòng gian,

Đua nhau bán nước .

Nướng dân đen trên lửa đỏ,

Giam con đỏ trong vực sâu .

Dối Trời, lừa người,

Mưu ác kế thâm nhiều vô kể .

Binh lính kết oán,

Chứa ác độc ngót hai mươi năm .

Thương nhân bại nghĩa,

Trời Đất muốn chừng sụp đổ .

Thuế sưu vơ vét,

Núi rừng chẳng sót vật chi .

Khai mỏ đào vàng,


355

Moi núi, đãi cát .

Bắt dân xông-pha chướng khí,

Lặn bể, mò châu .

Bắt dân mạo hiểm,

Đặt bẫy bắt hươu .

Lưới giăng chim trả,

Thảo-mộc côn-trùng hết đường sinh sống .

Cô quả cùng khốn thảy không yên thân,

Đổ máu muôn loài để thỏa phường thâm độc .

Xây nền đẽo gỗ để tô-điểm cung đài,

Làng xóm phu pheng càng nặng .

Bắt bớ khung cửi bỏ dài,

Tội ác của chúng nước bể Đông khôn rửa hết .

Nhơ bẩn của chúng tre núi Nam làm giấy khôn

ghi suể,

Thần và người đều giận .

Trời Đất có thể nào dung,

Ta nổi lên từ Lam-Sơn .

Nương thân nơi hoang dã,

Nghĩ quân thù muôn đời há đội trời chung .

Giặc cướp nước, thề sống chết phải tiêu-diệt,

Đau lòng, nhức óc, mười mấy năm trời .

NGUYỄN-TRÃI

356

Nếm mật, nằm gai phải đâu một sớm,

Quên ăn vì giận, lo nghiền ngẫm binh- pháp

lược thao .

Ngẫm xưa xét nay, nguyên lý mất còn càng suy

nghĩ,

Những trằn trọc trong cơn mơ ngủ không quên

Đương lúc nghĩa quân mới nổi,

Là lúc thế giặc đang hăng .

Ngặt vì : Nhân-tài thưa như lá mùa thu,

Tuấn kiệt vắng như sao buổi sớm .

Chạy ngược, chạy xuôi ai người gánh-vác,

Bàn mưu, tính kế thiếu Bộ Tham-mưu .

Muốn về Đông-đô lòng thường đau đáu,

Ngóng chờ phò-tá, bên trái để trống không .

Đợi người hiệu-lực, vắng lặng mịt mùng,

Lòng như tơ vò, khác gì chết đuối .

Giận giặc hung tàn chưa diệt,

Lo vận nước ngày gian-truân .

Khi Linh-Sơn lương hết hàng tuần,

Khi Côi huyện quân không một đội .

Bởi Trời trao sứ-mệnh, nên bắt ta khốn cùng,

Ta càng nỗ-lực gắng công gian-nan tương xứng


357

Gậy cán cờ giương, dân bốn phương tập hợp,

Pha rượu đãi sĩ, quân-đội cha con một lòng .

Lấy yếu chống mạnh, lừa đánh lúc không ngờ,

Lấy ít địch nhiều, thường mai phục chờ đột-

kích .

Rút lại :

Lấy nghĩa lớn để thắng hung-tàn,

Lấy nhân-đức mà chuyển cường-bạo .

Trận Bồ-Đằng nhanh như sấm chớp,

Trận Trà-Lân tre chẻ, tro bay .

Sĩ khí vì thế cùng cao,

Tiếng tăm nhờ đấy vang dậy .

Trần-Trí, Sơn-Thọ nghe gió mà mất hồn,

Phương-Chính, Lý-An nín hơi cầu thoát sống .

Thừa thắng đuổi dài, Tây kinh ta lấy lại,

Thuận đường thẳng tiến, Đông-đô đất cũ thu về

Máu Ninh-Kiều tanh trôi muôn dặm lênh láng

thành sông,

Xác Tụy-Động ngàn năm hôi thối, ngổn ngang

đầy đồng .

Trần-Hiệp Tân-Phúc giặc dã phải bêu đầu,

Giặc Lý-Lượng sâu mọt cũng lại bỏ mạng .

NGUYỄN-TRÃI

358

Vương-Thông dẹp loạn cháy lại càng cháy,

Mã-Anh cứu trận nguy, trận nguy thêm nguy .

Chúng chí cùng mà sức kiệt, bó tay diệt vong,

Ta không đánh mà chúng thua, thua vì tâm

công .

Tưởng chúng đổi tâm, chuyển ý,

Không ngờ còn tác nghiệt đến cùng .

Chấp vào ý-kiến một mình, gieo vạ bao nhiêu

người khác,

Để tiếng cười cho thiên hạ, nhất thời tham lập

công .

Cho nên nhãi con Tuyên-Đức hiếu chiến không

hả,

Sai Liễu-Thăng hèn nhát đổ dầu vào lửa .

Năm Đinh-Mùi tháng chín, Liễu-Thăng từ Ôn-

Châu dẫn sang,

Mộc-Thạch tháng mười cũng từ Vân-Nam đi

xuống .

Ta đã phục quân thủ hiểm, bẻ gẫy mũi nhọn,

Sau lại dùng kỵ binh cắt lối chặn quân lương .

Ngày mười tám, Liễu-Thăng bi đánh mắc kế ở

đồng Chi-Lăng,


359

Ngày hai mươi Liễu-Thăng thất bại tự ải dưới

núi Mã-Yên .

Ngày hai mươi lăm Bá-tước Lương-Minh hãm

trận bỏ mình,

Ngày hai mươi tám Thượng-thư Lý-Khánh kế

cùng phải quyên sinh .

Mũi dao ta rạch ngược,

Chúng trở giáo đánh lại mình .

Thế rồi bốn mặt thêm quân bao vây,

Hẹn giữa tháng mười ta giết hết .

Bèn tuyển những quân hăng hái,

Sai cho bầy tôi nanh vuốt .

Voi trận uống nước sông cũng kiệt,

Dao trận mài núi đá cũng khuyết .

Một tiếng trống kình ngạc phanh thây,

Hai tiếng trống chim muông chết khiếp .

Giặc tan như lũ kiến vỡ đê,

Như lá khô gặp cơn bão táp .

Đô-đốc Thôi-Tụ quỳ gối xin hàng,

Thượng-thư Hoàng-Phúc trói tay xin nạp .

Thây phơi nghẽn cả đường Lương-Sơn, Lạng-

Giang,

NGUYỄN-TRÃI

360

Xương-giang, Bình-Than nước sông nhuộm đỏ

Mây gió vì thế âu sầu .

Nhật nguyệt có vẻ ảm-đạm,

Binh Vân-Nam bị quân ta chặn tại Lê-Hoa nghi

ngờ sợ bóng mà vỡ mật .

Quân Mộc-Thạch bị quân ta đánh bại ở Cần-

Trạm, giầy xéo lên nhau để thoát thân,

Lãnh-Cầu máu chảy thành sông, nước sông nức

nở .

Đan-Xá núi thây, đồng máu, cỏ nhuộm đỏ lòm,

Cứu binh hai ngả không kịp trở gót đã tan tành

Các thành giặc khốn nối nhau cởi giáp đầu

hàng,

Tướng giặc, cầm tù rập đầu xin tha chết,

Thần-vũ không giết, ta cũng thể lòng Thượng-

Đế rủ thương .

Bọn Tham-Chính Phương-Chính, Nội-quan

Mã-Kỳ,

Trước được cấp năm trăm thuyền, vượt qua bể

còn hồn kinh phách tán .

Tổng binh Vương-Thông, Tham-Chính Mã-

Anh cũng được cấp mấy ngàn ngựa để về nước,


361

mà còn tâm hoảng, mình run,

Chúng đã tham sống sợ chết mà thành-thực cầu

hòa .

Ta giữ toàn quân làm trọng để cho dân yên

nghỉ,

Không những mưu kế rất sâu xa .

Mà xưa nay hành vi chưa từng thấy,

Xã-tắc từ nay vững yên .

Giang-sơn từ nay đổi mới,

Nhật Nguyệt hết tối lại sáng .

Trời Đất đã bỉ lai thái .

Đặng mở nền thái-bình muôn thuở,

Rửa sạch thẹn vô cùng nghìn thu .

Âu cũng do Trời, Đất, Tổ-tông linh-thiêng âm-

thầm phù-hộ mới được ngày nay .

Than ôi !

Vẫy vùng một mảnh áo nhung, nên công bình-

định,

Bốn bể sạch trong băng giá, vĩnh-viễn thái-bình

Duy tân khắp cả .

Bá-cáo Quốc-dân .

Ai nấy được biết !

NGUYỄN-TRÃI

362

Một bài cáo " Bình Ngô " trên đây đủ là

" Văn-chương khai quốc " như lời sau đã xưng-

tụng. Mở đầu với mấy lời đanh-thép như chém

đá, tác-giả tuyên-bố cái chủ-nghĩa quốc-gia

dân-tộc căn-cứ vào Nhân-Nghĩa, làm động-cơ

cho hành-vi nhân-sinh, vì dân, vì nước, căn-cứ

vào địa-lý thiên-nhiên, vào lịch-sử nhân-văn,

hết sức chính-xác để chứng-minh sự chính-

đáng của độc-lập dân-tộc .

Kế đấy là hành-vi bất-chính của quân

xâm-lăng khiến cho " Thần nhân chi sở công

phẫn, Thiên Địa chi sở bất dung ". Những lý lẽ

trên đủ củng cố cho tin-tưởng mạnh mẽ,

vững bền về sự chiến-thắng của Chánh-nghĩa

đại-đồng, chẳng phải quyền-lợi hẹp-hòi của cá-

nhân hay gia-tộc. Chắc hẳn NGUYỄN-TRÃI

muốn chứng-minh sự thành-công của Lê-Lợi

nhờ đã hội đủ ba yếu-tố điển-hình của tín-

ngưỡng truyền-thống Á-Đông : Thời, Thế và

Người .


363

Rồi tác-giả đề-cao con người Lê-Lợi với

đức tin đặc-biệt, đã chịu-đựng biết bao gian

khổ, bao nhiêu thử-thách mà không từng nhụt-

chí : Nào khi thất-bại phải nhịn đói, nhịn khát

trong rừng Linh-Sơn, nào quân-đội tan-nát ở

huyện Côi, nhưng trước sau vẫn tự tin vào sứ-

mệnh lịch-sử thiêng-liêng nơi mình : " Cái

Thiên dục khốn ngã dĩ giáng quyết nhiệm cố dư

ích lệ chí dĩ tế vu gian " . Như thế là bậc anh-

hùng thất-bại không nản lòng .

Đến khi giặc bị phá như chẻ tre, tan tác

như bầy kiến gặp đê vỡ, người quân-tử đắc-

thắng cũng không kiêu-căng, không trả thù,

nuôi hận, trước sau vẫn nhớ mục-đích tối cao

vì Nhân vì Nghĩa " Ngã mưu phạt nhi tâm

công, bất chiến tự khuất ". Mặc dầu giặc có cậy

mạnh, một đại cường-quốc, hết sức ương-

ngạnh, rút cục càng bị thảm-bại, nhưng nhà

Vua vẫn một niềm nhún-nhường, bình-tĩnh để

khỏi hiếu-chiến mà quên mất đạo lớn hiếu-sinh

NGUYỄN-TRÃI

364

của Trời Đất : " Thần vũ bất sát, ngã diệc thể

Thượng-Đế hiếu sinh chi tâm ".

Kết luận tác-giả đề cao gương sáng của

anh-hùng dân-tộc, mưu sâu lo xa cho nhân-dân,

cho tiền đồ vận nước, để quy công cho Trời,

Đất, Tổ-tông nòi-giống : " Cái do Thiên, Địa,

Tổ-tông chi linh hữu dĩ âm tương, mạc hựu nhi

chí nhiên dã !"

Đấy là một áng văn-chương hùng-hồn,

mà xác-thực, khúc-triết, không rườm-rà, vừa

thống-thiết mà cao-siêu, khiến người đọc sau

hàng trăm năm vẫn còn như thấy cả một cuộc

chiến sống lại, tình quân-dân nhất tâm với

nghĩa " Phụ tử chi binh ". Thật là hào-hứng,

thật là cảm-động .

Sở dĩ Nguyễn-Trãi đã rung-động được

độc-giả như thế là vì khí văn mạnh mẽ, tuy viết

thay Lê-Lợi mà như chính tâm-hồn mình, nhờ

có sự đồng-nhất giữa Vua-Tôi " Lê-Lợi vi


365

quân, Nguyễn-trãi vi thần ", hai người như

một .

Trên đây là văn-chương tuyên-truyền,

nhưng là tuyên-truyền sự thực, có dụng ý cảm-

hóa, để lại cho hậu-thế bài học Chính-nghĩa.

Nhưng Nguyễn-Trãi không phải chỉ là một nhà

chính-trị đại-tài về " Pháp trị " nghĩa là chuyên

dùng lý-trí mưu-mô, mà chính Ông còn là một

nhà chính-trị " Nhân trị " nghĩa là lấy người

làm kiểu-mẫu để dạy người. Về văn-chương

giáo-hóa của Nguyễn-Trãi, nhất là giáo-hóa

vương-đạo, chúng ta hãy đọc bài " Hậu-Tự

Huấn " sau đây để thấy quan-niệm của Ông về

người kiểu-mẫu lãnh-đạo nhân-dân :

Tác Hậu Dĩ Giới Thái Tử Chiếu

Đế Tác hậu huấn, dĩ giới Quốc-vương

Thái-tử viết :

Ngã văn Đế-vương thiên nhược, tất

dĩ tâm pháp, trị-pháp nhi tính truyền. Thế

NGUYỄN-TRÃI

366

đại kế thừa, mỗi thuật huấn ngôn, giới

ngôn nhi tùy phạm. Tuy sở ngộ chi thời

hoặc dị, nhi sở vi chi sự tắc đồng. Ngã

nhân tiếu kình cức, thủ sử cường bạo, dĩ

giới trụ vi y bị, dĩ thảo dã vi thất gia. Lý

hiểm thừa nguy, đạo xướng mạo điều.

Nhiên hậu thảo đẳng phong trần, sáng

thành cơ nghiệp. Kinh doanh đế cấu,

quyết duy gian tác. Kim nhữ vô ngã chi

công lao, thừa ngã chi cơ tự. Phàm kỳ

giám quốc phủ quân chi yếu, tồn tâm xuất

trị chi phương, miễn lực chi hành, vô thời

dự đãi. Đôn mục thân thuộc, tử tồn hữu ái

chi tâm. Tử huệ thứ dân, tứ bố khoan

nhân chi chính. Vật dĩ tư ân chi lạm

thưởng. Vật dĩ tư nộ chi lạm hình. Vật

thực hóa tài nhi tứ sỉ mỹ. Vật xứng thanh

sắc nhi túng hoang dâm.

" Chí ư suy kỷ dụng nhân, thụ ngôn

nạp gián, nhất chính, nhất niệm chi thí,

nhất ngôn, nhất động chi phát, tất do

trung chính, dụng tác diễn thường, thứ sử


367

thượng hữu dĩ đáp Thiên tâm, hạ hữu dĩ

phù nhân vọng, tắc Quốc-gia vĩnh an.

Nhược kỳ tự dụng thông minh dụng nhi

xưng tư đam phế ngã chi thần, cải ngã

chi chính, biến canh gia pháp, di khí ý

thân, sơ viễn trung trực chi nhân, thân

cận xiểm du chi bối. Duy khoái ý chi sự

thị tác, duy ngoạn mục chi sự thị cầu. Bất

tôn cần kiệm chi tiết, bất niệm gian nan

chi công, như cổ nhân sở vị : “ Quyết phụ

ký để tác thất nhi tử phất khẳng đường

khẳng cẩu, quyết phụ ký cần phu chuy nhi

tử phất khẳng bá khẳng hoạch ”, an năng

thành ngã chi chí, thừa ngã chi nghiệp,

nhi truyền tộ ư vô cùng hồ ?

" Thả hoài vu hữu nhân giả dân dã.

Tải chu, phúc chu giả diệc dân dã. Tuy dĩ

Thuấn, Vũ, Thang, Văn chi thánh, nhiên

do cách cách, nghiệp nghiệp, khắc cần,

khắc kiệm, lật lật nguy cụ, dực dực tiểu

tâm, kính Thiên cầu dân, bất cảm dĩ hốt.

Huống ư kỳ hạ giả hồ ?

NGUYỄN-TRÃI

368

" Phù kế thể chi quân, xuất ư hoan

dưỡng, nịch ư yến an, thường vô lập chí.

Cẩu bất thuấn chi ư thủy, giới chi ư sơ,

sử kỳ cảnh cụ thác tồn, cảm khích phấn

phát tắc an năng tận kế thuật chi đạo, dĩ

phúc thiên hạ chi dân tai ?

" Thử giới dụ chi từ bất năng dĩ ư

hữu ngôn dã. Ô hô ! Khải năng kính thừa

khắc hưởng lịch niên chi tộ, Vũ năng kế

thuật khắc chiếu đạt hiếu chi danh, nãi kỳ

chi bội dư ngôn, miễn hy tiền triết. Cố

huấn ."

Dịch nghĩa :

Lời Giáo-Huấn Nối Ngôi Cho Thái-Tử

Vua làm bài dạy nối ngôi để răn Quốc-

vương Thái-tử rằng :

( Ta nghe dạy các vị Đế-vương

nhường ngôi tất phải đem " phép tâm ",

" phép trị " để cùng truyền lại, đời đời nối


369

tiếp nhau thường nhắc lại " lời huấn "

" lời giới " làm khuôn phép .

( Tuy cảnh-ngộ mỗi thời có khác

nhau, mà mục-đích của việc làm thì giống

nhau.

( Ta tự tay cắt chông gai, bừa cỏ dại,

mặc áo giáp, lấy bãi cỏ làm nhà ở. Trải

qua gian nguy, xông pha gươm dáo, dãi

gió dầm sương, rồi sau mới quyét sạch

được gió bụi, mà sáng-lập nên cơ-nghiệp,

kinh-doanh nối kết biết bao vất-vả .

( Nay mi, công-lao không có, thừa

hưởng cơ-đồ. Bao nhiêu điều thiết-yếu

trong việc coi nước, vỗ về quân dân,

phương-pháp để tâm vào trị-vì, hết sức

thi-hành không một lúc nào được trễ nải.

Đối với thân-thuộc phải hòa-mục, giữ

lòng hữu-ái. Đối với dân, phải có lòng ân-

huệ như cha con, mà thi-hành chính-sách

bao-dung nhân-từ. Chớ lấy ân riêng làm

khen thưởng, chớ lấy oán riêng để lạm

phạt tội. Chớ ham của cải để sa sỉ bừa bãi,

NGUYỄN-TRÃI

370

chớ mê đàn hát, sắc đẹp mà hoang dâm.

Đến như suy tự mình ra người để sử-

dụng thì phải chịu nghe lời can-gián. Thi-

hành ra một việc, ban bố một mệnh-lệnh,

một lời nói, một cử-động đều phải giữ

cho trung chính có thể làm thành điều-lệ

thông-thường. Có thế mới khiến cho trên

ứng với lòng Trời, dưới hợp với sự mong

đợi của người, mà nước nhà được an ổn

bền lâu. Bằng không mà cậy vào cái

thông-minh của mình mà làm, dùng cái

đam mê riêng của mày, truất bỏ mất bầy

tôi của ta, đổi thay chính sách của ta, biến

cải phép nhà, xa dời người thân-thích tốt,

lạt lẽo với người ngay-thẳng, gần gũi với

bọn nịnh-hót, chỉ làm những việc thích ý,

chỉ tìm những điều đẹp mắt, chẳng theo

thói cần-kiệm, chẳng nghĩ đến công-

nghiệp gian-nan. Đấy như người xưa nói

là : " Cha ta làm nên nhà, con không nối

nghiệp xây tường dựng mái, cha đã cầy

bừa sâu, mà con không gieo không gặt ".


371

Như thế làm sao nối được chí lớn của ta,

thừa hưởng được sự-nghiệp của ta để

truyền lại đời sau vô cùng tận ?

( Vả lại nhân-dân trông mong vào

người có nhân-đức, nhân-dân ví như

nước, chở được thuyền mà cũng lật được

thuyền vậy. Trời tựa người có đức, mệnh

của Trời cũng không nhất-định mãi mãi.

Tuy là bậc Thánh như Thuấn, Vũ, Thang,

Văn mà còn canh-cách đau-đáu, chuyên

bề cần-kiệm, lo lo, sợ sợ, để tâm cung

kính thờ Trời, chăm dân không dám sơ-

suất, huống chi là hạng Vua ở dưới bậc

Thánh .

( Kià những vị Vua kế nghiệp từ

trong no ấm xuất thân, đắm chìm trong

yến tiệc, an vui, ít khi biết lập chí. Nếu từ

đầu không dạy bảo, từ sớm không răn

giới để cho biết cảnh-tỉnh, lo sợ mà giữ

gìn tiết-tháo, mà cảm-khích phấn-khởi,

thì làm sao có thể trọn được cái đạo kế-

nghiệp nối ngôi, mà đem lại hạnh-phúc

NGUYỄN-TRÃI

372

cho nhân-dân trong nước. Đấy là lời răn

dạy không có thể hết ở chỗ có thể nói lên

vậy .

( Than ôi ! Khải hay tôn kính thừa-

kế đời đời, Vũ hay nối tiếp được thắng

đạt hiếu, mày mà không quên lời ta, hãy

trông lên các bậc hiền-triết đời trước, bởi

vậy có lời dạy .)

Trên đây là bài dạy Thái-tử, lời văn đanh

thép, vẽ ra một người lãnh-đạo kiểu-mẫu, để

nối ngôi Vua Lê-Thái-Tổ với chính-sách

vương-đạo điển-hình, theo gương các Vua

Thánh lý-tưởng của Nho-giáo Á-Đông : Thuấn,

Vũ, Thang, Văn. Cái quan-niệm vương-đạo

chính-trị của Nguyễn-Trãi ở đây thu vào bốn

chữ là " Tâm pháp, Trị pháp ". Đấy là quan-

niệm chính-trị Nhân-Nghĩa mà Nguyễn-Trãi

từng ấp ủ .

Dạy Thái-tử cái học nối ngôi cho Lê-Lợi,

thực là một vấn-đề khó-khăn vô cùng, vì


373

Nguyễn-Trãi thừa biết rằng con người kế vị

hưởng-thụ, thiếu hẳn cái kinh-nghiệm bản thân

gian-nan của người khai sơn phá thạch như Lê-

Thái-Tổ. Bởi thế nên tác-giả bắt đầu nhấn

mạnh vào cái điểm " Sở ngộ chi thời hoặc dị

nhi sở vi chi sự tắc đồng " để rồi tác-giả nhắc

lại nỗi gian-lao, hàn vi, trải sương nằm gió, của

bước khởi-nghiã Lam-Sơn. Và tác-giả sau cùng

lại nhắc lại cái hoàn-cảnh của Thái-tử là " Xuất

ư hoạn dưỡng, nịch ư yến an, thường vô lập

chí ". Do đấy mới có lời huấn cáo để dạy bảo

của Vua cha .

Một điều mà Nguyễn-Trãi lấy làm

trọng-tâm của vương-chính là " tâm pháp " đi

liền mật-thiết với " trị pháp ". Đấy là cái triết-

lý chính-trị " nội thánh ngoại vương " cổ-điển

mà Ông gọi là cái phép " Tồn tâm xuất trị "

nghĩa là (để giữ bên trong lòng ra trị ), cái phép

ấy Ông gọi là " Nhân chính " cốt ở một lời nói,

một cử-động phát ra, đều do lòng trung-chính,

có thể nêu lên làm mẫu-mực điển-hình như

luật-pháp, vì nhà Vua là trung-gian giữa Người

NGUYỄN-TRÃI

374

và Trời cho nên " Thượng hữu dĩ đáp thiên

tâm, hà hữu dĩ phù nhân vọng ". Tuy vậy mà

người lãnh-đạo nhân-dân không ỷ lại vào Trời,

không hùa theo nịnh dân, chỉ chuyên tu sửa

đức-nhân thôi. Một chính-sách, một mệnh-

lệnh, một lời nói, một cử-động đều phải trùng-

hợp với đức-nhân, vì " Hoài vu hữu nhân giả

dân dã " ( Trông mong vào người có đức-nhân

ấy là dân vậy ). Nhưng nhân-dân tuy ngu-muội,

không biết gì, chính người lãnh-đạo phải

thông-cảm với ý-nguyện tiềm-tàng, âm-thầm

của dân-chúng, đừng để cho nhân-dân thất

vọng mà phẫn-nộ, thì sức mạnh sẽ như Thần-

lực, như Tục-ngữ : " Dân ngu nhi Thần ", cho

nên Nguyễn-Trãi mới ví sức mạnh của nhân-

dân như nước, có thể " Tái chu phúc chu giả

diệc dân dã " . Bởi thế mà làm Vua, tuy đứng

đầu dân mà luôn luôn phải biết sợ ý dân. Vì "

Dân ý tức Thiên ý " ( Ý dân như ý Trời ).

Thiên đây với Nguyễn-Trãi không phải là

thiên-nhiên vật-lý, mà là " thiên tâm ", một ý-

thức vũ-trụ đại-đồng, một Thượng-đế hữu ngã,


375

tuy nhiên chỉ tựa người có đức-nhân thôi,

không phải chỉ ỷ lại vào Trời giúp mà không

biết tự-lực tiến thủ, tự tu để phát-triển đức tin ở

nội-tâm, không nghĩ riêng-tư, không giận

riêng-tư. Bởi vì ( phù-hộ người có đức là Trời,

khó tin, mệnh không còn thường mãi cũng là

Trời ) " Hựu vu hữu đức giả thiên dã, nan

kham, mỹ thường giả diệc thiên dã ".

Đấy là cả một quan-niệm chính-trị

vương-đạo Nhân-Nghĩa cao-siêu được làm

sống lại bằng văn-chương hàm-súc nơi bản

thân sống thực đã kết-tinh nên vậy .

Cầu Hiền Tài Chiếu._

( Năm hiệu Thuận-Thiên thứ II Ất-Dậu 1429 )

" Trẫm duy : Trí lý tất tại ư cử hiền,

đắc hiền tất do ư tiến cử. Thị dĩ hữu thiên

hạ giả tất dĩ thị vi tiên vụ dã. Cổ giả thịnh

thời, quần hiền tại triều, tế tế tương

nhượng. Cố hạ vô di tài, thượng vô phế

NGUYỄN-TRÃI

376

sự nhi hành ung hi chi trị. Chí như Hán,

Đường chi thần, mạc bất suy hiền nhưỡng

năng, cánh tương cấp dẫn. Tiêu-Hà chi

tiến Tào-Tham, Ngụy-Vô-Trí chi tiến

Trần-Bình, Địch-Nhân-Kiệt chi tiến

Trương-Cửu-Linh. Tiêu-Trung chi tiến

Hàn-Hưu, tùy kỳ tài phẩm hữu cao hạ chi

bất đồng, nhiên mạc bất các đắc kỳ nhân ,

dĩ đương kỳ nhiệm dã .

" Kim Trẫm ưng trọng trách, túc dã

chi cự, nhược lâm thâm uyên, chính dĩ

sưu hiền bật trị chi vị đắc kỳ nhân dã. Kỳ

linh văn vũ đại thần, công hầu đại phu, tự

tam phẩm dĩ thượng, các cử nhất nhân,

hoặc tại triều, hoặc tại dã, bất câu vị sĩ,

dĩ sĩ. Cẩu hữu văn vũ chi tài, khan lâm

dân, ngự chúng giả, Trẫm tương tùy nhi

thụ nhiệm yêu. Thả tiến hiền thụ thượng

thưởng, cổ đạo nhiên dã. Nhược cử đắc

chúng tài, tắc thăng tước chi đẳng.

Nhược cử đắc tài đức câu ưu siêu tuyệt

luân đẳng, tất mông trọng thưởng. Tuy

nhiên tài chi ư thế, cố vị bất thiểu nhi cầu


377

tài chi đạo diệc phi nhất phương. Kỳ hoặc

uẩn kinh luân chi tài nhi khuất cư hạ liêu,

vô nhân tiến cử, dữ phù hào kiệt chi sĩ,

phục ư thảo mãng, hỗ ư tốt ngũ. Nhược

bất tự đạt, Trẫm hà do thức chi ?

" Kim hậu quân tử hữu dục tòng ngã

du giả, các thính tự tiến. Tích Mao-Toại

thoát đĩnh nhi tòng Bình-Nguyên-Quân,

Ninh-Thích khấu giốc nhi cảm ngộ Hoàn-

Công. Hà tằng dĩ tiểu tiết tự câu tai ?

" Chiếu xuất chi nhật phàm tại cụ

liêu, các tận nãi chức, đôn thỉnh tiến bạt.

Chí vu lư diễm trắc lậu chi sĩ, vật dĩ

huyền ngọc cầu thụ vi sỉ, nhi sử Trẫm hữu

pháp tài chi thán yêu ! "

Dịch nghĩa :

Chiếu Cầu Hiền-Tài Của Nhà Vua

( Trẫm xét trọn vẹn nghĩa-lý ắt ở tại

chỗ cất lên người hiền-tài, có được người

hiền tất do ở sự tiến-cử. Thế nên kẻ có

NGUYỄN-TRÃI

378

được nước tất phải lấy việc ấy làm nhiệm-

vụ trước tiên vậy. Xưa kia, thời thịnh-

vượng, ở triều-đình đầy đủ bầy tôi hiền-

tài, cùng nhau giúp đỡ nhún-nhường, cho

nên không bỏ sót người tài-năng ở dưới, ở

trên công vụ không bỏ hỏng, mà nên

được cảnh thịnh-trị hòa-bình .

( Đến như bầy tôi thời Hán, thời

Đường, hết thảy đều đẩy người hiền lên,

nhường chỗ cho người có tài-năng, đua

nhau lôi kéo đun đẩy. Đấy là Tiêu-Hà

tiến-cử Tào-Tham, Ngụy-Vô-Trí tiến-cử

Trần-Bình, Địch-Nhân-Kiệt tiến-cử

Trương-Cửu-Linh, Tiêu-Trung tiến-cử

Hàn-Hưu. Tuy tài-năng và phẩm-giá có

cao thấp không giống nhau, nhưng ai nấy

đều cử được người xứng-đáng để đảm-

đang nhiệm-vụ mình .

( Nay Trẫm ôm trách-nhiệm nặng-

nề, ngày đêm kinh sợ, như đi xuống vực

sâu. Chính vì cầu tìm người hiền để giúp

đỡ mà chưa được vậy .


379

( Nay các hàng văn vũ Đại-thần,

Công, Hầu, Đại- phu, từ Tam-phẩm trở

lên, ai nấy cử lên một người. Hoặc người

ấy hiện ở tại triều-đình hay ở tại ngoài

thôn dã, không cứ đã làm quan hay chưa,

nếu có tài văn, võ, có thể trị dân, cầm

quân, Trẫm sẽ tùy tài mà giao-phó nhiệm-

vụ .

( Vả lại việc tiến-cử người hiền

được Bề trên thưởng, ấy là đường lối xưa

vốn thế. Ai cử được người tài-năng trung-

bình thì được thăng lên chức hạng hai, ai

cử được người tài đức hơn người, tốt với

quần-chúng, ắt được trọng thưởng .

( Tuy nhiên, người tài trên đời, vốn

không phải ít có, nhưng cái đạo cầu tìm

bậc hiền tài cũng không phải chỉ có một

lối. Hoặc có người ôm cái tài kinh-luân

mà bị ở địa-vị dưới, không ai tiến-cử.

Cũng có người hào-kiệt còn chìm nơi cỏ

rác, lẫn lộn trong hàng ngũ tốt, quân-lính,

nếu không tự mình đạt-cử lên thì Trẫm

NGUYỄN-TRÃI

380

làm sao biết được ? Từ nay trở đi, các vị

quân-tử, ai muốn cùng Trẫm chung việc

nước, xin hãy tự tiến lên. Xưa kia Mao-

Toại lộ tài sắc bén mà theo Bình-Nguyên-

Quân, Ninh-Thích gõ sừng trâu mà cảm-

động Vua Hàn-Công được biết tài. Họ

chưa từng tự nệ vào chi-tiết nhỏ vậy .

( Ngày ban chiếu này ra, trong hàng

quan-liêu ai nấy trọn vẹn chức-vụ mình

mà chăm lo tiến-cử. Đến như kẻ-sĩ nơi

xóm làng không ai biết đến, cũng chớ lấy

sự " rao ngạo đem bàn " làm xấu-hổ,

khiến cho Trẫm phải than rằng nước

thiếu hiền-tài vậy . )

Qua văn Chiếu cầu hiền trên đây, chúng

ta thấy được trong tư-tưởng chính-trị vương-

đạo của Nguyễn-Trãi, ngoài vấn-đề nhà Vua

lấy mình làm con người kiểu-mẫu theo nguyên-

lý " dĩ nhân trị nhân " với tinh-thần vô-tư cởi-

mở, luôn luôn lấy tâm nhân-dân làm tâm, lấy ý

muốn của nhân-dân làm ý muốn, " dĩ thiên hạ


381

tâm vi tâm, dĩ thiên hạ dục vi dục " như Trần-

thái-Tông đã nói, ngõ hầu đi trước thiên-hạ mà

lãnh-đạo. Nhưng Vua không phải một mình trị

bình được một nước, phải có quần-thần cùng

hợp-tác xây-dựng. Cho nên trong vương-đạo

chính-trị, cái nguyên-lý " tri nhân thiện

nhiệm" ( biết người mà khéo giao-phó nhiệm-

vụ ) cũng chẳng kém phần quan-trọng. Sách

Nho tuy có nói " Nhất nhân định quốc " ( Một

người quyết-định được một nước) ấy là biết

người và khéo sử-dụng, ví như Lê-Lợi biết

dùng Nguyễn-Trãi nên mới thành-công lớn

vậy. Một khi đã thành-công khôi-phục được

nước rồi, vừa lên ngôi được hai năm, đã vội sai

Nguyễn-Trãi viết Chiếu cầu hiền, lời văn nhún-

nhường, kín-đáo, tha-thiết với quyền-lợi,

chứng-tỏ ra bậc vương-giả chính-nhân quân-tử

vậy .

*

NGUYỄN-TRÃI

382

Cấm Đại-Thần, Tổng-Quản, Cập Chi Viện,

Tỉnh, Cục, Đẳng, Quan Tham Đãi Chiếu ._

( Canh-Tuất tam niên thất nguyệt )

" Thất nguyệt Chiếu viết : “ Dữ trị đồng

đạo võng bất hưng ! Dữ loạn đồng sự võng bất

vong ! Thị dĩ thiện vi trị giả, trạch kỳ thiện nhi

tòng chi ”. Truyện viết : “ Thiện nhân bất thiện

nhân chi sư, bất thiện nhân thiện nhân chi tư ”.

Thi vân : “ Quyết giám bất viện, tại Hạ Hậu

chi thế ”, Ngã chi chư thần, bất khả dĩ thủ

pháp ư thử hỹ .

" Tại tích Trần-Thị, thị kỳ phú cường, bất

tuất, dân khốn, duy ngoạn hiếu thị đam, tửu sắc

thị lạc. Vô ích chi sự, nhật giao ư tiền, đồ bác,

đấu kỳ, đấu kê, phóng cáp, bồn súc hoa kim chi

ngư, hạm dưỡng sơn lâm chi điểu. Khoa trân

tiểu tiểu chi khí năng, dĩ giác thắng hạ, vong

khước đường đường chi thiên hạ, tằng bất cố

hoài. Oan uổng câu ư tổn hại chi thủ, hoặc

nhất tam niên nhi bất đối. Thân sơ khuất ư nội


383

thụ chi thủ, hoặc nhị tam nguyệt nhi bất hành.

Tướng tướng thực bằng đảng chi tư, triều đình

phạm gián tránh chi sĩ. Dĩ chí thân tử thân tôn,

hãm hại ư gian thần chi xảo kế. Đại quyền, đại

kế chuyển di ư thân thích chi nịnh nhân. Dân

tâm oán báng nhi bất tri, thiên tâm khiển trách

nhi bất cụ. Chính giáo dĩ chi nhi lăng di, cương

kỷ nhĩ chi nhi vẫn loạn. Tuy vân Hồ thị chi chi

bất trung, diệc do Thiên yếm kỳ đức nhi giả chi

tha nhân dã .

" Hồ thị ký dĩ gian trí nhi đoạt nhân quốc,

hựu dĩ gian trí nhi hiếp nhân tình. Bảo sao chi

lệnh nhất hành nhi nhân hân oán ư thương

sinh, thiên dân chi pháp nhất thi nhi nhân nhân

oán kỳ nhất sở. Gia dĩ phú phiền dịch trọng,

pháp tuấn hình nghiêm. Duy vụ ích kỷ dĩ phì

gia, bất niệm phường dân nhi hại quốc. Ái nạp

thiên tư tông tộc, ti giả tôn hiển chi, hiểm tiểu,

siểm du giả sủng dụng chi. Nhân hỷ nhi

thưởng, nhân nộ nhi hình. Trung trực kiêm

khẩu, lương thiện hàm oan, nhi do kiêu ngạo dĩ

tự tôn, bất uý thiên mệnh nhi duy độc đồ. Tuy

NGUYỄN-TRÃI

384

vân Ngô tặc tham tàn, diệc do Thiên yếm kỳ

nghịch nhi giả chi tha nhân dã .

" Cập Ngô chi đắc quốc, bất năng đại

ngược dĩ khoan, ích gia tàn bạo. Chuyên sát

lục dĩ vi uy, thị nhân mệnh như thảo giới. Phu

hệ ngã dân chi thê tử, phát quật ngã quốc chi

viên lăng. Cấm hàm ngự dĩ khốn dân chi thực,

sách cẩm bạch dĩ tranh dân chi y. Kim ngọc

tận ư sưu cầu, tê tượng lao ư cung cống. Chính

hà hình thảm, dân bất liệu sinh. Vô cô man

thiên, trung nghĩa thiết xỉ. Hàm nguyện hiệu tử,

dĩ diệt tặc thù. Thị dĩ nghĩa kỳ nhất huy, tứ

phương phong khởi, nhi Ngô chúng toại dĩ bại

diệt. Cái đồ tri thủ chi dĩ bạo nhi bất tri phủ

chi dĩ ân dã. Tuy ngã dĩ đại nghĩa nhi đắc nhân

tâm, diệc do thiên yếm kỳ nại nhi thác chi ư

ngã dã .

" Lương do cư quan nhậm chức giả,

thượng bất năng thố nhân chủ chi tâm, hạ bất

năng thi cần tuất chi chín. Nội tắc tế ác ư quân,

ngoại tắc bằng đảng ư chúng. Tằng vô tuấn

quốc chi trung, duy vụ ích thân chi kế. Chí sử


385

quốc bại gia vong, quân thần câu nhục, khả bất

giám tai ?

" Trẫm túc hưng dạ mỵ, vị thường khoảnh

khắc nhi vong vụ hoài giả. Thâm khủng tiền xa

ký phúc nhi hậu xa diệc đạo chi dã. Cố cửu

giới khanh đẳng giai trân truân phản đẳng

phúc, bất khẳng thiên ngôn vạn ngôn, cửu dụ,

thập dụ, nhi khanh đẳng thị vi hư văn, bất đẳng

cải tiền nhật chi quá, bất tằng tôn khuyển trừng

chi ngôn. Vãng vãng lũ vi bất pháp, mạn

thượng, nghịch hạ. Phù cựu hữu huân lao, thị

công kiêu tứ nhi sở phạm sự hoặc quá ngộ, do

tùy kỳ sự chi khinh trọng nhi châm chước chi.

Hoặc khả thứ, hoặc bất khả thứ. Hoặc tân tiến

chi nhân, kiến kỳ quân thế dĩ thịnh, quốc sự dĩ

thành nhi di duyên hạnh ngộ, đồ thủ công

danh. Nãi thị nhân nhân thành sự chi nhân nhi

sở phạm sự phi quá ngộ, kỳ khả khúc pháp nhi

xá chi hồ ?

" Kim dĩ cấm ước giới trừng như thử nhi

do bất thính bất thuận, thị nãi tự diệt vong, phi

Trẫm chi quá dã. Kim nhật Đại-thần, Tổng

NGUYỄN-TRÃI

386

quản, hạ chí Đội trưởng, cập chư Viện Tỉnh

đẳng quan, phàm hữu quản quân, trị dân chi

chức, giai nhi công bình dụng pháp, cần mẫn vi

chính. Sự quân tắc tận kỳ trung, dữ chúng tắc

tận kỳ hòa. Cách tham ô chi phong, trừ đãi

mạn chi tệ, tuyệt kỳ bằng đảng chi tư, trừng kỳ

cố phạm chi thái. Dĩ quốc gia chi nhiệm vị kỷ

nhiệm, dĩ sinh nhân chi ưu vị kỷ ưu. Kiệt lực

tận trung, phù trì vương thất. Sử xã tắc an như

Thái-sơn, cơ đồ cố như bàn thạch. Dĩ dữ Trẫm

cộng hưởng lộc vị ư lương kim, cộng truyền

thanh danh ư hậu thế. Quân-thần Đại-nghĩa,

thủy chung bảo toàn. Thị khởi bất thậm mỹ

tai?

" Ô hy ! Cẩm sắt bất điều, tắc đương

dịch huyền cải điệu dĩ cầu chính thanh. Tiền xa

ký phúc, tắc đương cải triết dịch hành dĩ tôn

chính đạo. Hàm ngã hữu quan, quân tử,

thượng giám vu ti, bố cáo trung ngoại thần

liễu, kim hàm tri tất."


387

Dịch nghĩa :

Chiếu Cấm Các Đại-Thần, Tổng-Quan

Và Các Quan-Chức Ở Viện, Tỉnh Và Cục

Không Được Tham-Lam Lười-Biếng ._

( Năm Canh-Tuất thứ ba tháng bẩy (1330)

( Tháng bẩy chiếu :

( Theo đạo chính-trị thì hết thảy đều

hưng-thịnh, theo đạo làm loạn ắt là suy-vong.

Bởi thế nên người biết khoa chính-trị đều chọn

lấy con đường hay để theo. Sách Truyện có

nói : " Người thiện là thày người không thiện,

người bất-thiện giúp cho người thiện ". Kinh

Thi cũng nói : " Không phải xem đâu xa, xem ở

đời Vua Hạ ". Bầy-tôi của Ta có thể lấy đấy

làm khuôn phép vậy .

( Xưa kia nhà Trần cậy giầu mạnh không

thương dân khốn khổ chỉ đam mê chơi ngắm,

rượu, gái, vui vầy. Những việc vô ích hàng

ngày bầy trước mắt, nào cờ-bạc, chọi gà, thả

chim. Trong bồn cảnh nuôi cá vàng, trong lồng

nuôi chim hót. Khoe-khoang tài-năng nhỏ-mọn

NGUYỄN-TRÃI

388

để tranh được thua hơn kém, quên lãng việc lớn

quốc-gia chẳng buồn đoái-hoài. Kẻ oan-uổng

để tổn-hại, một hai năm không được xét hỏi,

việc thân sơ trong tay kẻ dưới, hai ba tháng

không thi-hành. Tướng văn, tướng võ kết bè-

đảng riêng-tư, trong triều-đình thiếu kẻ-sĩ dám

nói thẳng, can ngăn. Thậm chí con cháu thân

tình để mắc vào mưu-mô của gian-thần. Các

quyền thế lớn chuyển vào tay kẻ thân-thích

gian-nịnh. Nhân-dân chê oán mà không bớt,

lòng Trời giận trách mà không sợ. Chính-trị

giáo-hóa vì thế mà đổ nát, trật-tự kỷ-cương vì

thế mà rối-ren. Tuy đổ cho họ Hồ không trung-

thành, nhưng cũng bởi Trời ghét kẻ không có

đức để mượn tay người khác.

( Họ Hồ đã dùng mưu trí gian-tà để cướp

nước của người, lại cũng dùng mưu-trí gian-

trá đề đè nén dân-tình. Sắc lệnh làm bạc giấy

một khi thi-hành, mà ai nấy đều oán vì hại sự

sống. Chính-sách di dân một khi thực-hiện, ai

nấy đều oán vì mất nơi mất chốn. Thêm nữa,

thuế phu nhiều nặng, hình phạt khắt khe, chỉ


389

nghĩ ích-kỷ béo nhà, chẳng nghĩ đến sự làm hại

dân mà nước mất. Yêu thích người nào thì kẻ

thân-thuộc thấp hèn cũng đề cao cho vinh-hiển,

thiên dùng kẻ nịnh-hót nhỏ-nhen. Vì vui mừng

mà khen-thưởng, vì giận-dữ mà trừng-phạt.

Người trung-trực ngậm miệng, người lương-

thiện hàm oan, mà còn kiêu-ngạo để tự cao,

chẳng sợ mệnh Trời mà làm hại sinh linh. Tuy

bảo là giặc Ngô tham tàn, nhưng cũng là vì

Trời ghét kẻ nghịch đạo mà mượn tay người

khác trừng-trị vậy .

( Đến khi quân Ngô ( Minh ) cướp được

nước, không hay lấy đức khoan nhân để thay

cho bạo ngược, lại còn tỏ ra tàn-bạo hơn. Chỉ

biết giết chém làm oai, coi tính-mệnh con

người như cỏ rác. Chúng cùm trói vợ con ta,

đào sới lăng vườn của nước ta. Cấm muối cá để

làm cho dân không có ăn, vét gấm lục để cướp

áo của dân. Thu lượm hết vàng, ngọc, ngà voi,

sừng tê, nhọc bề cung-cấp. Chính-sách nặng-

nề, hình phạt thảm-khốc, dân hết đất sống. Vô

tội kêu Trời, người trung-nghĩa nghiến răng,

NGUYỄN-TRÃI

390

thảy đều thề hết sức sống chết để diệt giặc thù.

Bởi thế nên cờ nghĩa một khi phất, bốn phương

hùa theo như ong mà giặc Ngô mới thua chết.

Ấy là vì chúng chỉ biết lấy bạo-tàn để cố giữ

mà không biết lấy ơn đức mà vỗ về. Tuy rằng

ta có lấy nghĩa cả để thu được lòng người,

nhưng cũng do Trời ghét kẻ làm hại mà giao

cho tay ta vậy .

( Xét kỹ cũng do người ở địa-vị quan-

chức, trên không hay thể theo lòng Vua, dưới

không hay làm chính-sách chăm lo cho dân. Ở

trong thì che dấu điều ác với chúa, ở ngoài thì

kết bè đảng với dân-chúng. Không từng hết

lòng vì nước, chỉ tính ích-lợi riêng mình, đến

nỗi tan nhà mất nước, Vua tôi đều bị nhục, há

chẳng lấy đấy mà soi ?

( Trẫm đêm ngày lo nghĩ, chưa một phút

nào quên được trong lòng. Những sợ xe đi

trước đổ mà xe sau còn nối theo. Cho nên răn

giới các khanh, dặn đi dặn lại, ngàn lời vạn lời

không hết, chín dụ, mười dụ chưa xong, mà các

khanh coi như lời văn xuông, không ai chịu đổi


391

lỗi trước, để tuân theo lời khuyên răn. Việc

phạm-pháp xẩy ra luôn, lờn với người trên,

ngược đãi người dưới. Kià như kẻ có công-lao

trước, cậy công kiêu-căng lộng quyền, mà điều

lỗi phạm hoặc vì lầm lỡ, thì còn có thể tùy theo

nặng nhẹ để châm-chước đi được, có khi có thể

dung tha hay không có thể tha-thứ được. Đến

như những người mới tiến lên, trông thấy quân

thế đã mạnh, vận nước đã thành, bấy giờ mới

luồn lọt cầu may, mưu-đồ công-danh. Đấy là

hạng người nhân việc của người đã thành, mà

phạm lỗi không phải vì lầm-lỡ sơ-xuất, thì làm

sao có thể dung tha được ?

( Nay đã giới cấm như thế rồi, mà còn có

kẻ không nghe, không chừa, ấy là tự mình nhận

lấy sự diệt vong, không phải lỗi tại Trẫm vậy.

Phàm các quan Đại-thần, từ chức Tổng-quan

xuống đến Đội-trưởng cho chí các Viện, Tỉnh,

Cục, ai có chức-vụ cầm quân, trị dân đều nên

dùng phép công-bình, chính-sách chăm-chỉ

chuyên-cần. Làm việc Vua thì hết lòng trung,

đối với dân-chúng phải ôn-hòa. Bỏ thói tham-

NGUYỄN-TRÃI

392

nhũng, trừ cái tệ lười-biếng, không được bè-

đảng riêng-tư, hết điều phạm cũ. Lấy Quốc-gia

làm nhiệm-vụ của mình, lấy cái lo-lắng của

nhân-dân làm sự lo-lắng của mình. Hết sức

trung-thành, chống giữ nhà Vua, khiến cho xã-

tắc yên-ổn như núi Thái, cơ-đồ vững bền như

bàn đá. Để cùng với Trẫm chung hưởng tước

lộc lúc này, cùng truyền lại tiếng thơm cho đời

sau. Nghĩa lớn Vua Tôi, trước sau toàn-vẹn,

như vậy chẳng cũng rất đẹp, rất tốt hay sao ?

( Ôi ! Điệu đàn cầm sắt không hòa thì

nên đổi giây, đổi điệu để tìm lấy chính thanh.

Xe trước đổ nên đổi bánh, đổi đường để theo

chính-đạo. Phàm các quan, quân-tử, ta có, hãy

coi đây. Bố-cáo trong giới thần-liêu, quan-chức

thẩy hãy biết nghe ! )

Sau bài Hậu Tự Huấn đến bài Chiếu Cầu

Hiền, lại đến bài Chiếu trên đây giới-dụ quan-

liêu, chúng ta thấy cả hệ-thống chính-trị lý-

tưởng của Nguyễn-Trãi thời phong-kiến. Trên


393

hết quốc-gia xã-hội là ngôi Thiên-tử, nhà Vua

lãnh-tụ nhân-dân, đứng làm môi-giới

trung-gian giữa ý-thức vũ-trụ với ý-thức xã-

hội, ý Trời với ý dân, vì dân-ý tức là Thiên-ý,

theo truyền-thống tín-ngưỡng Nho-giáo Á-

Đông. Bởi thế mà Vua luôn luôn phải " Lấy

lòng dân làm lòng mình ", như Vua Trần-Thái-

Tông đã viết trong " Thiền tông chỉ nam tự ",

Nguyễn-Trãi vẫn trung-thành với tinh-thần

vương-đạo ấy, để đem ra huấn-luyện Thái-tử

và hiếu-dụ giới quan-chức .

Trong chế-độ phong-kiến, quan-liêu

thuộc về giới trung-gian giữa hai thế-lực thống-

trị cầm quyền và thế-lực nhân-dân bị-trị. Xã-

hội có được quân-bình là ở tại giới trung-gian

thứ ba ấy làm tròn nhiệm-vụ của mình vậy. Mở

đầu tác-giả nhân-danh nhà Vua mà tuyên-

bố ngay về đạo chính-trị với con đường loạn-

trị, theo nghĩa điển-hình của hai chữ chính-trị

là làm cho chính, ngay thẳng, tức là không

được bè đảng. Nếu Vua phải đi trước cái lo của

NGUYỄN-TRÃI

394

dân, thì các quan có bổn-phận làm cho Vua biết

được những mối lo ấy, vì các quan-chức sống

gần dân hơn triều-đình. Ở đây Nguyễn-Trãi đã

khéo đem bài-học kinh-nghiệm lịch-sử nhà

Trần, nhà Hồ, nhà Minh ra để cảnh-tỉnh giới

công-chức đầu nhà Lê, sau khi vừa khôi-

phục được nước một cách gian-nan khó-nhọc,

đến lúc xây-dựng lại cả một quốc-gia mới. Tất

cả những kinh-nghiệm trên Nguyễn-Trãi đều

qui-mô về một điểm, theo Ông là trọng-đại

nhất để tránh vết xe trước đổ, ấy là làm mất

lòng dân. Trước sau Nguyễn-Trãi chỉ nghĩ đến

dân, đồng-nhất dân với nước. Lời văn Chiếu

giản-dị và thống-thiết. Nhưng trong mấy lời

Chiếu ấy, chúng ta cũng nhận thấy Nguyễn-

Trãi quá lý-tưởng, quá thuần-túy quân-tử Nho

đến nỗi bị họa với bọn tiều-nhân dốt nát muốn

hưởng-thụ nên đã coi Ông như gai trước mắt.

Thực vậy, cái lý-tưởng vương-đạo thuần-túy đã

vấp phải hoàn-cảnh thực-tế làm cho thất-vọng,

như còn thấy phản-chiếu trong bài Biểu tạ ân


395

( 1434 ) sau đây, lời văn tha-thiết, chua-chát và

cảm-động :

" Giám nghị đại-phu kiêm Tri-tam-quán-

sự tạ biểu :

" Vĩnh-lộc, Đại-phu Nhập-nội Hành-

khiển môn hạ, tỉnh tả-tư hữu-gián-nghị Đại-

phu kiêm Hàn-lâm-viện Thừa-chỉ Học-sĩ Tri-

tam Quán-sự, đề cử Côn Sơn Tư-Phúc Tự, A-

đại Trí-tự, tứ Quốc-tính Lê-Trãi .

" Thành hoàng thành khủng, khổ thủ đốn

thủ thượng ngôn :

" Bản niêm nhị thập nhật, khâm mông

Thánh ân trừ thần tiền chức. Thần dĩ chi thụ

bái cật, cẩn phụng biểu xưng tạ giả. Phục dĩ,

lục thập tàn khu, thủ chức dĩ an ư bản phận.

Cửu trùng sủng ác, tự Thiên phục hạ ư tân

mông.

" Phủ kỷ tri vinh.

" Môn tam ích quí .

NGUYỄN-TRÃI

396

" Thần : _ Tấn thân mạt duệ

_ Chương cú tiểu Nho

" Phần điển lưu tâm, mỗi dục chi cổ nhân

chi chí, sinh linh vi niệm, thường tiên ưu thiên

hạ chi ưu. Phương quốc gia thảo muội chi sơ,

tế chân chủ phong vân chi hội. Viên môn

trượng sách, lâm đại tiết nhi bán sinh trung

nghĩa tự tri.

" Hổ khẩu điền thân, quyết hòa nghị nhi

lưỡng quốc can qua dĩ tức.

" Toại mông thù tưởng, tỉ nhập chính đồ,

ngôn tất thính nhi kế tất tòng, công dĩ thành

nhi danh dĩ toại.

" Phận phù tích nhưỡng, hành đồng bạch

mã chi minh.

" Tụ báng chiêu sàm, ngẫu ô thanh đăng

chi điếm

" Tín tri lạc lạc nan hợp, chung linh hạo

hạo giả dị ô. Phi tiên đế chi minh kiến dĩ chúc

vị, tắc tiểu thần cơ hàm tiếu nhi nhập địa.

" Tiền sự ký dĩ vãng hỷ, thốn tâm hựu hà


397

quý yên. Kim mã ngọc đường cánh phục thu ư

cựu vật. Thanh thiên bạch nhật, đắc thiểu lộ kỳ

trung can.

" Nãi vãn cảnh dĩ bách ư tang du, nhi

thanh mộng do triều ư thần cực.

" Tài sơ lực bạc, phát bạch tâm đan, khởi

kỳ khất hài cốt chi niên khước hữu bái vân tiêu

chi mệnh.

" Phục dĩ : minh minh tại thượng, đẳng

đẳng nan danh. Đế Nghiêu nãi Thánh, nãi

Thần, tri nhân tắc triết. Đại Thuấn hiểu vấn

hiếu sát, ngự chúng dĩ khoan. Lập hiền vô

phương, dụng nhân duy kỷ. Trạch quần tài tắc

phong phỉ giai thái. Đào chúng khí tắc khổ dũ

bất di.

" Linh thần vị lộ chi bì noa, thường kham

khu sách.

" Vị thần kính thu chi tùng bách, khả nại

tuyết sương.

" Thần bài bất hoặc ư quần ngôn, tín

nhiệm mộc kiên ư Thánh đoạn.

NGUYỄN-TRÃI

398

" Chi lịnh suy hủ, cánh chuyển quang

hoa.

" Đông đài chi ti, thực nãi triều đinh chi

trọng tuyển.

" Tam quán chi chức, tự vi Nho giả chi

chỉ vinh. Huống tứ quốc-tính dĩ hoa tông, đắc

dữ công thần nhi tịnh liệt.

" Cảm tùy thê xuất, hỷ dữ cụ tinh.

" Tự cố vu ngu, hề dĩ xưng tắc.

" Thần : Cảm bất ích kiên tố tiết, ngưỡng

sí tiền tu.

" Hải nhạc cao thâm, mạc hiệu quyên

trần chi báo.

" Kiền khôn khoan đại, ninh vọng phúc

trù chi ân ."

Dịch nghĩa :

( Đại-phu Vĩnh-lộc, Hành-khiển trong

cung Vua, Tả-ty tỉnh Môn-hạ, Đại-phu hữu

gián nghị kiêm chức Học-sĩ Thừa-chỉ Hàn-lâm-

viện Tri-tam-quán-sự, Đề-cử Côn-Sơn Tư-Phúc

Tự, Tự A-Đại-Trí được ban Quốc-tính Lê-Trãi.


399

( Thật sợ, thật hãi rập đầu cúi tâu lên:

( Năm nay, ngày hai mươi, kính đội ơn

Thánh phong cho Thần chức trên. Thần xin vái

lĩnh và kính dâng biểu tạ .

( Thần nghĩ : thân già sáu mươi, giữ chức

đã yên với bản phận. Bề trên yêu thương như

tự Trời lại giáng xuống ơn mới, tự xét lấy làm

vinh-hạnh, riêng nghĩ càng thấy hổ-thẹn.

( Thần, kẻ-sĩ cuối dòng Nho hèn, câu văn

sách vở làm lòng, những muốn noi cái chí của

người xưa, sinh dân để bụng, thường lo trước

cái lo của thiên-hạ.

( Đương lúc nước nhà giữa cơn mờ tối.

( Gặp được chân chúa là lúc rồng mây.

( Dâng kế cửa quân, lòng trung nghĩa nửa

đời riêng tự biết.

( Dấn thân miệng cọp, quyết nghị-hòa hai

nước dẹp binh-đao.

( Bèn được khen thưởng, vào đường

chính-trị.

( Nói hẳn được nghe, mưu hẳn được theo.

NGUYỄN-TRÃI

400

( Công đã thành mà danh đã toại. San sẻ

tước lộc may được cùng thề " ngựa trắng " lâu

dài .

( Kẻ chê, người gièm, từng đàn nhặng

xanh nhem-nhuốc.

( Vẫn biết không a-dua thì khó hợp, rút

cục khiến trong-trắng dễ bị nhơ.

( Nếu Tiên-đế không sáng-suốt, soi thấu

tế vi, thì bầy tôi này đã cam ngậm cười chín

suối.

( Việc trước đã qua rồi, tấc lòng không

còn hổ-thẹn.

( Từ mệnh hậu Vua lại phục-hồi như chức

cũ.

( Công nhiên như ban ngày, nay được bày

tỏ lòng trung.

( Hiềm vì tuổi đã xế chiều, mà tâm-hồn

còn quanh-quẩn nơi vương chính.

( Tài hèn, sức yếu, tóc bạc lòng son,

không ngờ đến tuổi về hưu, lại được bái lĩnh

mệnh Vua ban tước cao-quí.


401

( Cúi biết : Bề trên sáng lạn, mông-lung

khó gọi được tên. Đế Nghiêu là bậc Thánh-

thần, biết người thì thấu suốt. Vua Đại Thuấn

thích hỏi, thích xét, trị-vì dân-chúng khoan-

dung. Lập người hiền không sai, dùng người

duy nơi mình. Lựa đám người tài thi cỏ dại đều

được chọn lựa, nặn đồ dùng thì đồ xấu cũng

không bỏ đi. Thương bầy tôi này tài hèn chưa

có địa-vị, có thể được sai-khiến, cho bấy-tôi

này như cây tùng, cây bách chịu được tuyết

sương. Không vì dư-luận mà ngờ-vực đuổi đi,

tin-nhiệm một mình bền vững ở sự phán-đoán

của Thánh-trí. Đến nỗi khiến cho kẻ này lại

như cây mục nở hoa rực-rỡ, đài mặt đông, nhà

Vua vốn thực là chức được chọn-lựa quan-

trọng, chức Tam-quán là vinh-dự cao nhất của

nhà Nho. Huống chi lại ban cho Quốc-tính làm

vẻ-vang cả họ, được đứng vào hàng công-thần.

Thần lấy làm cảm-động mà sa lệ, nửa mừng,

nửa sợ, tự nghĩ quá ngu lấy gì xứng-đáng ?

( Thần dám không càng bền giữ tiết trắng

ngưỡng lên noi sửa trước đây. Biển sâu, núi

NGUYỄN-TRÃI

402

cao, cố sức báo đền muôn một. Trời đất mênh

mông, quên sao được ơn che chở . )

Lời văn của bài Biểu tạ ơn trên đây, tuy

có theo khuôn sáo, nhưng chúng ta thấy ở

Nguyễn-Trãi là cả một lý-tưởng sống chân-

thành, trung-thực, không quên thổ-lộ nỗi lòng

u-uất khi ở triều-đình bị bè cánh chèn ép, gièm

pha như câu : " Tụ đảng chiêu sàm, ngẫu ô

thanh đăng chi điếm. Tín tri lạc lạc giả nan

hợp, chung linh hạo hạo giả dị ô ". Những lời

ấy là những lời thành-thật từ đáy lòng u-uất

thốt ra, chúng phản-chiếu thực-trạng triều-đình

phong- kiến bấy giờ, chia bè đảng chung quanh

nhà Vua, để tranh-dành hưởng-thụ thời bình.

Cho nên với cái lý-tưởng Vua Nghiêu Thuấn,

dân Nghiêu Thuấn của Nguyễn-Trãi phải là

trường-hợp hiếm có : " Minh quân lương tể "

thì mới thực-hiện được phần nào. Một khi

" Vua sáng " mất rồi thì hiền-thần cũng đành

ôm lý-tưởng rút lui. Nhưng Nguyễn-Trãi vì yêu

nước, thương dân, nên tuy có về hưu mà lòng


403

vẫn đau-đáu về triều-chính " Nại vãn cảnh dĩ

bách ư tang du, nhi thanh mộng do triều ư thần

cực " .

Với tấm lòng thành-khẩn với chúa, với

dân, công-lao Nguyễn-Trãi quá sáng-lạn

nên nỗi oan-uổng đã được chính minh tấc lòng,

được ở trên soi tỏ. Cho nên Tướng công, sinh

thời một phen, đã được thăng thưởng phong

tước .

" Kim mã ngọc đường cánh phục thu ư

cựu vật.

Thanh thiên bạch nhật đắc thiểu lộ kỳ

trung can ".

Như thế kể cũng đã được gọi là có phúc

lắm đối với chế-độ phong-kiến vậy .

***

*


405

VĂN-HÓA CHÍNH-TRỊ

TỪ HƯNG-ĐẠO

ĐẾN NGUYỄN-TRÃI VÀ LÊ-LỢI

Lịch-sử Việt-Nam đầu thế-kỷ XII và

đầu thế-kỷ XV đã ghi dấu son rực-rỡ hai sự-

kiện trọng-đại quyết-định vận-mệnh không

những của dân-tộc Việt-Nam mà còn của các

dân-tộc trên bán-đảo Đông-Dương cho chí

Đông-Nam-Á nữa. Sự-kiện ấy đã được hai

Nhân-Vật, hai Tinh-Thần làm tiêu-biểu hiển-

hách mà danh-tiếng còn in sâu vào Núi Sông

Nam-Quốc, vào tâm-khảm Dân-Việt, tức là vào

Dân-Tộc-Tính Việt-Nam vậy. Hai Tinh-Thần

Nhân-Vật ấy là Đức Thánh Trần-Hưng-Đạo

Đại-Vương với Đức Vua Lê-Thái-Tổ. Cả hai

NGUYỄN-TRÃI

406

đã chặn đứng đà bành-trướng của quân Mông-

Cổ và quân Minh, đòi thôn-tính tất cả khu-vực

Đông-Nam-Á-Châu vào trong thế-lực chính-trị

của mình .

Sử-gia về Á-Đông viết :

" Đông-Dương bấy giờ chia làm bốn

nước : Việt-Nam, Chiêm-Thành, Cao-

Miên và Miến-Điện. Năm 1280 Chiêm-

Thành bị Sứ-thần của Hốt-Tất-Liệt

( Kubilai ) đe dọa đã chịu quyền bảo-hộ

của Mông-Cổ. Các Đại-biểu Mông-Cổ

đến nhậm-chức, nhưng gặp sự nội-loạn

của dân-chúng phải bỏ đi năm 1281 -

1282. Tướng Mông-Cổ là Toa-Đô

( Sogatu ) đem hạm-đội nhỏ từ Quảng-

Đông đổ-bộ lên Chiêm-Thành, chiếm

đóng kinh-đô Trà-Bàn, gần Bình-Định

năm 1283, nhưng rồi không giữ được vì

sự chống-cự của dân-chúng và bệnh dịch

làm hao mòn quân-sĩ nên phải rút lui .


407

" Sự thất-bại ấy một phần vì sự từ-

chối của dân Việt không cho quân Mông-

Cổ mượn đường giao-thông. Một lần nữa,

năm 1285 Hốt-Tất-Liệt lại phái một đội

quân do Thoát-Hoan chỉ-huy đi đường bộ

từ Vân-Nam xuống Bắc-Việt, chiếm đóng

Hà-Nội, còn Toa-Đô đổ-bộ lên bờ biển

Chiêm-Thành với một hạm-đội hùng

mạnh, đánh ngược lên Nghệ-An và

Thanh-Hóa vào sau lưng quân Việt-Nam.

Nhưng Thoát-Hoan không tiếp tay được

với Toa-Đô. Toa-Đô cô-lập bị đánh ở trận

Tây-Kết và bị giết với tất cả quân-sĩ. Năm

1287 Hốt-Tất-Liệt lại sai Thoát-Hoan

đánh xuống Bắc-Việt với một đội-quân

hùng mạnh hơn. Thoát-Hoan lại chiếm

đóng Hà-Nội nhưng cũng lại bị quân Việt

đánh bại phải bỏ chạy về Tầu .

" Ở Miến-Điện, quân Mông-Cổ,

năm 1277 chiếm Bhamo, thẳng đường đổ

xuống lưu-vực Jrawaddy. Năm 1287

chúng suôi theo giòng sông ấy đến Kinh-

NGUYỄN-TRÃI

408

đô Miến-Điện là Bồ-Cam ( Pagan ) phá

hủy. Năm 1297 Vua Pagan xin làm Chư-

hầu Hốt-Tất-Liệt. Năm 1300 Mông-Cổ

lại vào Miến-Điện đặt Chư-hầu Thái-

Shan thay triều-đại Pagan. Đế-quốc

Mông-Cổ bành-trướng đến Cao-Miên.

Năm 1294 hai nước Siêm-Thái là Xiêng-

Mai và Sukhotai đều chịu nhận làm Chư-

hầu của Mông-Cổ. Năm 1292 - 93 Vua

Mông-Cổ Hốt-Tất-Liệt phái một đạo tử-

quân từ Quảng-Đông thẳng xuống Qua-

Oa ( Java ), Vua Java bấy giờ là Kederi.

Quân Mông-Cổ đánh bại Java ở

Majapahit và chiếm đóng Kinh-đô của

Kederi. Nhưng rồi quân Mông-Cổ không

được tiếp-viện, bị đánh đuổi ra ngoài

biển" .

_ ( Theo René Grousset trong " Histoire

de L'Extrême Orient " - Paris 1929

tr. 453 - 455 do nhà sách Paul Geuthner

xuất-bản )


409

Từ đấy trên bán-đảo Ấn-Độ Chi-na này

chỉ còn hai thế-lực chính-trị với hai khuynh-

hướng văn-hóa đang thi đua trên đường Nam

tiến. Ấy là Việt-tộc theo dọc phiá Đông dẫy núi

Trường-Sơn và Thái-tộc phiá Tây dẫy núi

Trường-Sơn, cả hai dân-tộc sau thế-kỷ XIII đều

di-chuyển xuống phương Nam tìm đất sống :

Thái-tộc lập ra nước Miến-Điện, Thái-Lan và

Lào. Việt-tộc thay-thế Chiêm-Thành, Chân-

Lạp đến tận vịnh Xiêm-La. Việt-tộc chịu ảnh-

hưởng văn-hóa Trung-Hoa, Thái-tộc tiếp-thụ

văn-hóa Ấn-Độ :

" Vào thế-kỷ XIV văn-hóa tiếng

Phạn ( Sanscrit ) thấy suy-vi : Bia khắc

Phạn-ngữ cuối cùng vào năm 1253 ở

Chiêm-Thành, 1330 ở Cao-Miên, 1378 ở

Sumatra. Trong lưu-vực sông Mekong và

Menam, di-tích Ấn-độ-giáo và Phật-giáo

Đại-thừa còn lại vào thế-kỷ thứ XIII -

XIV, nhường chỗ cho Phật-giáo Tích-Lan

cải-cách do người Môn Miến-Điện đem

NGUYỄN-TRÃI

410

vào từ thế-kỷ XII, và đã được người Thái

về sau truyền-bá. Ở hải-đảo Sumatra,

Hồi-giáo bắt đầu xuất-hiện từ năm 1281

mà Marco-Polo đã được chứng-kiến sự

hiện-diện của nó. Ở Java chỉ từ thế-kỷ

XV về sau Hồi-giáo mới đủ sức-mạnh để

dồn Ấn-Độ-giáo lên Cao-nguyên, trước

khi đi xuống đảo Bali lần chót ".

_ ( theo G. Coedes " Une Période

Critique dans l'Asie du Sud-Est " Bul.

Etudes Endochinoises, t. XXXIII n° 4 --

Saigon 1958 )

Đấy là đại-quan cục-diện Đông-Nam-Á

về văn-hóa chính-trị, trước cuộc Nam tiến của

Việt-tộc vào thế-kỷ XV ( 1471 ) đến thế-kỷ

XVIII ( 1756 ), sau khi chiến-thắng quân

Mông-Cổ, đánh đuổi quân Minh về phương

Bắc .

Cuộc chiến-thắng Mông-Cổ của dân Việt

thời Trần trên đất Bắc-Việt quả-nhiên đã ảnh-


411

hưởng quyết-định vào chiều-hướng tiến-hóa,

văn-hóa chính-trị của Đông-Nam-Á như các

học-giả Pháp trên đây đã nhận-thức. Nhưng

theo sử-gia Việt-Nam thì việc chặn đứng

mãnh-lực xâm-lăng của quân Mông-Cổ tại cửa

ngõ Đông-Nam-Á này là cả một công-trình

gian-nan sinh-tử của toàn dân :

" Cảnh thanh u vật diệc thanh u,

Thập nhị thần chu thử nhất chu.

Bách bộ sinh ca cầm bách thiệt,

Thiên hàng nô bộc quất thiên đầu.

Nguyệt vô sự chiếu tâm vô sự,

Thủy hữu thu hàm thiên hữu thu.

Tứ hải dĩ thanh, trần dĩ tĩnh,

Kim niên du thắng tích niên du ".

_ ( Trần-Thánh-Tông )

Ngô-Thời-Sĩ thẩm mỹ bài thơ " Hạnh

Thiên Trường Hành Cung " này của Vua Trần-

Thánh-Tông, có viết :

NGUYỄN-TRÃI

412

" Từ năm Thiệu-Bảo ( 1279 ) nổi

việc binh-đao hai lần đánh quân Nguyên,

may mà xã-tắc lại yên giang-sơn như cũ,

tuy rằng lòng Trời giúp cho, nhưng nhân-

sự cũng rất gian-nan. Họp Vương-hầu ở

Bình-Than, đãi phụ-lão ở Diên-Hồng,

không một hạng người nào là không hỏi

đến. Khi vào Thanh-Hóa, khi ra Hải-

Đông, lúc đi Đại-Bàng, lúc về Thiên-

Trường, không đâu không bước chân tới.

Nhất đán rửa sạch bụi Hồ, lại yên thế

nước, về thăm cố-hương mắt trông thấy

cảnh đẹp, tai nghe tiếng chim ca, chén

rượu dưới trăng, lúc đàn trên suối, nghĩ

lại khi đi Chí-Linh, Vạn-Kiếp, trận đánh

Đại-Than, Bạch-Đằng, những lúc con

thuyền lênh-đênh dùng bát cơm hẩm với

nông-dân, Vua-tôi, Cha-con vẫn nhất

tâm lo sao qua cơn sóng gió. Sở dĩ vì có

hoài cảnh ấy mà làm ra bài thơ trên vậy ".

_ ( Việt Sử Tiêu Án )


413

Lại như Vua Trần-Nhân-Tông cùng với

Thánh-Tông, hai cha-con điêu-linh trong chiến-

cuộc, đồng tâm hiệp lực bôn-ba trong dân-

chúng bảo-vệ giang-sơn. Càng được trường đời

mài rũa, tinh-thần quốc-gia càng cao, có khi

ngắm cảnh non nước tan-tành, bị quân giặc dầy

xéo mà lòng thương xót, nhưng sức tin-tưởng

vào dân-tộc sống còn càng mạnh-mẽ vững-

vàng không chút nao-núng :

" Xã tắc lưỡng hồi lao thạch mã

Sơn hà thiên cổ điện kim âu " .

( Tổ quốc đòi phen sờn ngựa đá

Non sông muôn thủa vững ngôi vàng ! "

_ ( Trần-Nhân-Tông )

Đủ thấy đem vận-mệnh một dân-tộc

thiểu-số với một nước nhỏ bé để làm bức tường

ngăn chặn sức mạnh xâm-lăng vĩ-đại như Đế-

quốc Mông-Cổ, ba phen tràn xuống Đông-

Nam-Á-Châu, thì tất nhiên phải là một kỳ-tích

lịch-sử thế-giới. Cái kỳ-tích Việt-Nam ấy xác-

NGUYỄN-TRÃI

414

chứng hiển-nhiên cái thực-tại huyền-nhiệm của

dân-tộc-tính trải qua hàng ngàn năm lịch-sử đã

biểu-hiện ra những vị anh-hùng dân-tộc xuất-

chúng, phi-thường để lãnh-đạo quốc-dân, như

Trưng-Nữ-Vương, Lý-Thường-Kiệt, Trần-

Hưng-Đạo, Lê-Thái-Tổ, Nguyễn-Quang-Trung.

Nay hãy xin ôn lại bài học văn-hóa chính-

trị thời Trần, đã kết-tinh ra Đức Thánh Trần và

Vua Lê-Lợi, cách xa nhau khoảng hai trăm

năm, từ thế-kỷ XIII đến thế-kỷ XV, dân-tộc

Việt-Nam phải đương đầu với Bắc địch hùng-

cường gấp muôn lần để bảo-vệ chủ-quyền ở

miền Đông-Nam-Á .

Bài - Học Trí - Dũng Của Thánh Trần ._

Năm 1283, đại quân Mông-Cổ do Thoát-

Hoan, con Vua Nguyên, thống-lĩnh, cùng với

các đại-tướng như Toa-Đô, Ô-Mã-Nhi đem 50

vạn quân đòi mượn đường đi qua Việt-Nam để


415

chinh-phục Chiêm-Thành và Chà-Và ( Java ),

đồng thời để trừng-trị Việt-Nam đặng rửa cái

nhục thất-bại lần trước, năm 1257 .

Sử chép :

" Nguyên-Đế sai Thái-tử Vân-Nam-

Vương là Thoát-Hoan, cùng Bình-chướng

A-Thích và A-Lý Hải-Nha thống-lãnh

quân, nói là mượn đường đi đánh Chiêm-

Thành, chia quân ra ba đường xâm-nhập

nước ta. Thượng-hoàng Trần-Thánh-Tông

hiệu-triệu phụ-lão trong nước, họp hội-

nghị tại Diên-Hồng (tháng 12 năm 1284).

Vua Thết tiệc khoản đãi phụ-lão xong,

hỏi kế đối với giặc Nguyên nên hàng hay

chiến ? Toàn-thể đồng thanh : Chiến !

muôn người cùng một lời như ở một

miệng thốt ra vậy ".

_ ( Quốc-Sử Toàn-Thư , tờ 44 )

Trong hàng các danh-tướng Văn, Võ

kiêm-toàn thời ấy, thì tiêu-biểu nhất là Trần-

NGUYỄN-TRÃI

416

Hưng-Đạo, người kết-tinh được tất cả đức-tính

của một vị anh-hùng dân-tộc : lòng tự-tín, tài

thao-lược, tinh-thần vì nước quên nhà, chí công

vô-tư, đức-độ đối với quân-sĩ, tình hữu-ái đối

với anh em, tình cha-con trong quân-đội. Thực

là một bậc Thiên-tài " Kinh bang tế thế ". Ngài

là họ tôn-thất, thân-thích của nhà Trần, được

phong làm Quốc-công, đến khi có giặc Mông-

Cổ đến xâm-lược. Vua Thánh-Tông thấy thế

giặc đang mạnh như nước lũ đổ xuống lãnh-thổ

Việt-Nam biển thiểu, bèn hỏi Quốc-Công

Hưng-Đạo rằng : " Thế giặc như thế này, hay là

ta hãy hàng ? " Hưng-Đạo nhắc lại lời nói với

Thái-Tông trước kia của Trần-Thủ-Độ : " Xin

chặt đầu thần trước rồi hãy nói đầu hàng ! "

Sử chép :

" Quốc-Tuấn ( Trần-Hưng-Đạo ) là

con An-Sinh-Vương ( anh ruột Trần-

Thái-Tông. ) Khi mới sinh, thầy tướng

đoán ngày sau có tài kinh bang tế thế.

Đến khi lớn, dung mạo khôi-ngô, thông-


417

minh hơn người, học rộng các sách, tài

kiêm Văn, Võ. An-Sinh-Vương vẫn ấp-ủ

mối hiềm-khích đối với Trần-Thái-Tông,

cầu tìm võ-sư giỏi để dạy cho Quốc-

Tuấn. Khi An-Sinh sắp chết, cầm tay

Quốc-Tuấn di-chúc rằng : " Con không vì

ta lấy được thiên-hạ, thì ta chết đi mà

không nhắm được mắt ở dưới âm-phủ.

Quốc-tuấn để bụng câu dặn-dò ấy, nhưng

không cho là phải. Đến khi nước bị giặc

xâm-lược, trong tay có cả binh-quyền

thống-chế, mới đem lời di-chúc kia ra hỏi

gia-nô tâm-phúc là Dã-Tượng và Yết-

Kiều. Cả hai đều nói : " Đại-Vương đã

giầu-sang rồi, còn chúng tôi đến già thề

vẫn làm nghĩa-bộc, không muốn làm một

người quan-chức không trung hiếu. Đại-

Vương mà làm theo lời di-chúc thì chỉ

được phú-quý một thời mà tên tuổi xấu-

xa để lại đến muôn đời ! " Quốc-Tuấn

nghe mà cảm-động đến ứa nước mắt. Một

hôm cũng đem di-chúc đến hỏi con mình

NGUYỄN-TRÃI

418

là Hưng-Võ-Vương rằng : " Người xưa

giầu-có cả thiên-hạ dễ để lại cho con

cháu, con nghĩ sao ? " Võ-Vương liền

thưa : " Nếu như thiên-hạ ở tay họ khác

cũng còn không nên, huống chi là cùng

một họ, lại làm thế ư ? " Quốc-Tuấn bụng

lấy làm phải lắm. Lại bữa khác cũng đem

lời di-chúc ra hỏi thử con thứ là Hưng-

Nhượng-Vương Quốc-Tảng. Quốc-Tảng

vội thưa : Vua Tống-Thái-Tổ là một

người làm ruộng mà thừa cơ-hội lấy được

thiên-hạ ! " Quốc-Tuấn liền rút kiếm ra

hỏi tội : " Kẻ loạn thần là do đứa con bất-

hiếu này ra " toan giết đi, Hưng-Võ vội

sấn lên can khóc chịu tội thay, Quốc-

Tuấn mới nguôi. Đến lúc sắp chết, gọi

Hưng- Võ đến dặn : " Sau khi ta chết, đậy

nắp áo quan xong rồi mới cho Quốc-Tảng

vào lễ ! ".

Mùa thu tháng tám năm Canh-Tý ( 1300 )

Hưng-Đạo-Vương Trần-Quốc-Tuấn mất ở


419

Vạn-Kiếp, đề tặng chức Thái-sư Thượng-phụ

Thượng Quốc-công Nhân-Võ Hưng-Đạo Đại-

Vương. Vua Thánh-Tông tự tay làm văn bia

thờ sống Ngài, coi Ngài như Thượng-phụ, lại

thêm chức Thượng Quốc-công, vì công-huân

lớn lao, được tự ý muốn cho ai chức tước gì

cũng được, trước khi tâu lên Vua. Nhưng trước

sau Ngài giữ phận bầy-tôi, không từng cho một

ai chức tước. Khi giặc Nguyên xâm-lăng,

Quốc-Tuấn bảo nhà giầu ban thóc cho quân-sĩ

mà chỉ ban cho tước Lang-tướng tạm chứ

không dám cho tước Lang-tướng chính-thức,

còn để đợi tâu lên Vua. Đủ tỏ Ngài thận-trọng

giữ tiết bầy-tôi như thế đấy. Ngài có viết Hịch

để khuyến-khích bộ-hạ, lấy gương Kỷ-Tín thay

chết cho Hán-Cao-Tổ, Do-Vu lấy lưng đỡ dáo

cho Vua Sở, mục-đích để dạy đạo trung-tín

vậy. Khi Ngài sắp mất, dặn lại con hỏa-táng rồi

đem tro chôn ở trong vườn An-Lạc, lấp đất

bằng, trồng cây lên trên như cũ để không ai biết

ở đâu, chỉ mong sớm tiêu-hủy hài-cốt. Bởi vì

hai phen quân Nguyên bị Ngài đánh bại, nên lo

NGUYỄN-TRÃI

420

về sau có cái họa phát quật. Đấy là sự lo xa đến

thế. Ngài còn có công vì nước tiến cử những

bậc hiền-năng như Dã-Tượng, Yết-Kiêu đều là

gia-thần tâm-phúc của mình từng bắt được

Toa-Đô, Ô-Mã-Nhi. Những danh-tướng, danh-

thần như Phạm-Ngũ-Lão, Trần-Thời-Kiên,

Trương-Hán-Siêu, Phạm-Lãm, Trịnh-Dũ, Ngô-

Sĩ-Thường, Nguyễn-Thế-Trực, hết thảy đều là

môn khách của Ngài, nổi tiếng về văn-hóa

chính-trị đương thời. Bởi vì Ngài tu-bẩm về

thao-lược, vũ-dũng mà một lòng trung-nghĩa

vậy. Xem như khi Thánh-Tông hỏi Quốc-Tuấn:

" Thế giặc mạnh thế này, ta hãy nên hàng

vậy !", Ngài liền thưa : _" Trước hãy chém đầu

thần đã rồi sau hãy hàng ! " Thế nên khoảng

những năm Trùng-Hưng ( 1285 - 1293 ) mới có

chiến-công lừng-lẫy, tiếng vang sang nước

giặc, mỗi lần nói đến Ngài, chúng không dám

gọi tên, chỉ xưng là An-Nam Hưng-Đạo-Vương

mà thôi. Sau Ngài mất rồi dân châu, huyện

Lạng-Giang ( tại biên-giới Hoa-Việt ) còn cầu

đảo Ngài để chữa bệnh, cho tới nay mỗi khi


421

trong nước có giặc, người ta đến tế-lễ ở đền thờ

Ngài, nghe trong từ-đường " có tiếng kiếm kêu

thì sẽ đại-thắng " .

Và uy-linh Trần-Hưng-Đạo đã sớm hiển-

thánh để đáp-ứng lòng sùng-bái của dân-chúng,

tín-ngưỡng vào một vị Thần-linh tối cao của

trường Đạo-Nội hay là Quốc-giáo .

Khi Ngài phụng chức Thống-lĩnh Tiết-

chế toàn-quân chống giặc, Ngài liền truyền

Hịch cho các Vương-hầu hội hết quân-sĩ tại

bến Đông-Bộ-Đầu, quân thủy, quân bộ cả thảy

20 vạn, lời Hịch nghiêm-trang với tinh-thần

binh-pháp vương-đạo :

" Bản chức phụng mệnh Thống-đốc

quân-sĩ ra phá giặc. Các vương-hầu và

tướng-sĩ, ai nấy phải cần giữ phép-tắc, đi

đâu không được nhiễu dân và phải đồng

lòng hết sức. Đánh giặc chớ thấy thua mà

ngã lòng, chớ thấy được mà tự kiêu, việc

NGUYỄN-TRÃI

422

quân có luật, phép nước không thân, các

người phải giữ " .

Với lời Hịch nghiêm-nghị như thế, nhưng

quân-sĩ dưới sự lãnh-đạo của Hưng-Đạo-

Vương rất thân yêu cấp lãnh-đạo chỉ-huy, bởi

vì người lãnh-đạo chỉ-huy tôn-trọng quyền-lợi

chung, đặt việc công lên trên việc tư, như chính

Ngài đã đặt việc nước lên trên việc nhà, tình

dân-tộc lên trên tình cha-con, và thương yêu

quân-sĩ như cha-con ruột-thịt, như mối tình của

Ngài với hai gia-tướng Dã-Tượng và Yết-Kiêu

sau đây đã chứng-minh .

Sử chép :

" Quốc-Tuấn có gia-nô là Dã-Tượng

và Yết-Kiêu. Kiêu giữ thuyền cho Ngài ở

bến đò Bãi, chỉ một mình Tướng theo bên

Ngài. Vào lúc quân ta đang bị thất-bại

thủy-chiến, Quốc-Tuấn muốn men theo

núi để tiến quân. Dã-Tượng nói : " Yết-

Kiêu chưa gặp Vương tất không nhổ


423

thuyền đi nơi khác ". Ngài bèn đến bến

đò Bãi, thì quả nhiên còn độc một thuyền

của Yết-Kiêu vẫn còn đó. Quốc-Tuấn

mừng lắm nói : " Chim Hồng và chim

Hộc bay được cao ắt phải nhờ có lông

cánh mạnh, nếu không thì chẳng khác chi

chim thường " .

_ ( Việt-Sử Tiêu-Án )

Đấy là tinh-thần chí-công vô-tư của Trần-

Hưng-Đạo-Vương, thành-công mà không cậy

mình, biết công cho người xây-dựng, thần

thiêng là nhờ có bộ-hạ vậy. Với cái tinh-thần

ấy, Hưng-Đạo-Vương còn cả bài Hịch dài để

huấn-luyện quân-sĩ thấm-nhuần tư-tưởng quốc-

gia, nhân-cách của một người dân tự-do độc-

lập, ý-nghĩa cao-cả của sự sống, thà thác vinh

còn hơn sống nhục, như Trần-Bình-Trọng đã

quát vào mặt tướng giặc :

" Thà làm quỷ nước Nam còn hơn làm

Vương đất Bắc !"

NGUYỄN-TRÃI

424

Mở đầu bài Hịch này, Hưng-Đạo nêu lên

ý-nghĩa tối cao của sự sống cho đoàn-thể tha-

nhân, lấy tiêu-chuẩn giá-trị của đời người mà

phối-hợp với nguồn sống vô-biên của Trời Đất.

Và để chứng-minh lời nói ấy, Ngài nêu lên tên

tuổi lịch-sử của các danh-nhân đã hy-sinh tính-

mệnh cho lý-tưởng của mình :

" Ta thường nghe nói : _ Kỷ-Tín

đem mình chết thay mà cứu thoát cho

Vua Cao-Đế, Do-Vu lấy lưng đỡ dáo cho

Vua Chiêu-Vương, Dự-Nhượng nuốt than

hồng để trả-thù cho Chúa, Thân-Khoái

chặt tay để gánh nạn cho nước, Uất-Trì-

Cung, một viên tướng nhỏ đã phò Đường-

Thái-Tông thoát khỏi vòng vây của Thế-

Sung. Nhân-Cao-Khanh, một bầy-tôi xa,

miệng mắng An-Lộc-Sơn mà từ-chối mưu

kế của kẻ phản-nghịch. Từ xưa nghĩa-sĩ

trung-thần đem tính-mệnh hy-sinh cho

nước, đời nào chẳng có ? Ví phỏng

những vị ấy bo bo giữ thói sống đàn-bà,


425

lo chết dưới cửa-sổ thì đâu có tên tuổi ghi

vào sử-xanh lụa-trắng, thẻ-xanh cùng với

Trời Đất vĩnh-cửu trường-tồn ?

" Các người đời dòng võ-tướng,

không hiểu nghĩa lý văn-chương, nghe ta

nói thế thì nửa tin nửa nghi. Việc đời xưa

hãy tạm gác không bàn. Nay ta lại lấy

việc nhà Tống, nhà Nguyên mà nói,

Vương-Công-Kiên là ai, Tể-tưóng

Nguyễn-Văn-Lập lại nữa là ai ? Chỉ còn

vòng thành Điếu-Ngư nhỏ bằng cái đấu

mà chống nổi toán quân trăm vạn của

Mông-Kha khiến cho nhân-dân nước

Tống đến nay còn ghi nhớ. Cốt Ngải Ngột

Lang là người nào ? Xông pha lam

chướng muôn dặm đường trường, đánh

quân Nam-Chiếu trong khoảng vài tuần,

đem cho Vua dòng Thát đến nay còn

danh tiếng ? "

Rồi Hưng-Đạo thống-thiết nói đến Quốc-

sỉ trước mắt, gọi đến tinh-thần liêm-sỉ của con

NGUYỄN-TRÃI

426

người khác loài cầm-thú, biết lo xa đến cái họa

sắp tới mà bỏ thói sống cầu an hiện tại. Nước

đã mất thì nhà cũng tan, cái thân chó, ngựa còn

sung-sướng nỗi gì, còn gì mà danh với giá. Thà

chết trong còn hơn chết đục, theo gương cái

" Cò " :

" Có xáo thì xáo nước trong

Đừng xáo nước đục đau lòng Cò con ! "

Và Hưng-Đạo nói tiếp đến cái nhục mất

Quốc-thể đối với ngoại-bang mà chính bản-

thân Ngài đã chứng-kiến và chịu-đụng các Sứ-

giả của giặc

" Huống chi ta với các người sinh

vào buổi loạn-ly, trưởng-thành trong cảnh

gian-nan, chính mắt nhìn thấy Sứ-thần

của giặc đi lại nghênh-ngang trên đất

nước, múa lưỡi diều-hâu làm nhục triều-

đình, đem cái thân chó, dê mà kiêu ngạo

với quan Tể-tướng. Chúng mượn lệnh

Vua Mông-Cổ Hốt-Tất-Liệt để hạch-sách

lụa, ngọc của ta, ta cung-cấp mãi không


427

cùng. Chúng nhân-danh Vân-Nam Vương

Thoát-Hoan, Thái-Tử của chúng, để đòi-

hỏi vàng bạc làm cạn kho-tàng có hạn của

ta. Thực là lấy thịt ném cho hổ đói, làm

sao có thể tránh được nỗi lo về sau ?

" Ta đến bữa quên ăn, đêm khuya vỗ

gối, nước mắt tràn đầy, lòng đau như

đâm, như cắt, ôm cái hận ăn gan uống

máu quân thù, nhai thịt băm da kẻ địch,

thì có trăm chiếc thân này đem đốt nơi

đồng cỏ, ngàn cái thân này đem bó vào da

ngựa, ta cũng vui lòng " .

Rồi Hưng-Đạo kêu gọi đến cái tình trong

quân-đội như một gia-đình, tình cha con giữa

tướng sĩ, tình thày trò anh em ruột-thịt, tình

đồng-chí sinh tử cộng-tồn. Lời nói hết sức

thống-thiết :

" Các người lâu nay ở dưới trướng

ta, cầm giữ binh quyền, kẻ thiếu áo có áo

mặc, kẻ thiếu ăn ta sẻ cơm ăn, chức nhỏ

ta cất lên, lương ít ta tăng thêm, đường

NGUYỄN-TRÃI

428

thủy có thuyền, đường bộ ta cấp ngựa.

Trong trận mạc sống chết thày trò có

nhau, khi thắng lợi mừng khao cùng nhau

vui cười, so với Công-Kiên đãi Tì-Tướng,

Ngột-Lang ở với người cộng-sự cũng

chẳng khác chi. Các người, nay ngồi nhìn

Chúa bị nhục mà không lo, thân chịu

Quốc-sỉ mà không hổ-thẹn, làm tướng

trong nước văn-hiến mà đứng hầu kẻ

man-di không thấy tức-giận. Tai nghe

Quốc-nhạc Thái-thường đãi tên Sứ-thần

của giặc mà lòng chẳng tức-tối ! Kẻ vui

chọi gà, kẻ thú đánh bạc, kẻ chăm ruộng

vườn để nuôi nhà, kẻ luyến vợ con riêng

lấy mình. Hết thảy chỉ lo việc sinh-nhai

mà quên nghĩa-vụ quân-quốc. Ham rong

ruổi săn bắn mà nhãng tập-luyện đánh

giữ. Hoặc mê rượu ngon, hoặc ham hát

ngọt. Một khi giặc Mông-Thát đến thì cựa

gà nòi không thể đâm thủng áo giáp của

giặc, thuật đánh bạc không thể dùng vào

mưu-lược trong quân. Vườn ruộng phì-


429

nhiêu mà tấm thân ngàn vàng khôn

chuộc. Vợ con đông đủ không dùng được

vào việc Quốc-quân. Tài-sản có thừa

nhưng không mua được đầu giặc. Chó săn

có sức không thể đuổi được kẻ thù đông.

Rượu ngon không đủ làm cho giặc say

mê. Hát ngọt không đủ làm cho tai giặc

điếc .

" Đến khi ấy, thày trò ta sẽ bị bắt

trói, Vua tôi bị gông cùm, đau thương lắm

thay ! Chẳng những thái-ấp của ta không

còn, mà bổng lộc của các người cũng bị

kẻ khác chiếm mất. Chẳng những gia-

quyến của ta bị đuổi, mà vợ con các

người cũng bị giặc bắt đi. Chẳng những

xã-tắc Tổ-Tiên ta bị người ngoài dầy xéo,

mà mồ mả cha mẹ các người cũng bị kẻ

khác sới đào. Chẳng những thân ta bị

nhục đời này, tiếng xấu trăm năm đời sau

còn khó rửa, đến gia-thanh các người

cũng chẳng tránh khỏi tiếng con nhà bại-

NGUYỄN-TRÃI

430

tướng. Đến lúc ấy các người muốn chơi

bời cho thích-thú liệu có được không ? "

Đấy là Hưng-Đạo bày tỏ không những

cho ba-quân mà là cho cả quốc-dân sự lợi hại

thực-tế về thảm-trạng nước mất nhà tan, như

cảnh-ngộ của Tiên-Tổ xa xưa, Vua Việt-Câu-

Tiễn đã phải nếm phân kẻ thù nuôi hận :

" Cối Kê cựu sự quân tu ký ! "

Ngày nay thì sự đe-dọa ấy bày trước mắt,

cái họa Bắc-địch truyền-thống của dân-tộc

không thời nào dứt, nhất là đối với Đế-quốc

Mông-Cổ. Cho nên Hưng-Đạo đã luôn luôn

cảnh-tỉnh quốc-dân và quân-sĩ về cái ý-thức

làm người dân một nước độc-lập tự-do, về tinh-

thần dân-tộc tự-cường, tự-lập, cần phải liệu

trước lo xa .

" Nay ta bảo rõ các người, nếu biết

nằm trên đống củi dâm lửa là nguy-hiểm,


431

theo gương người sợ bỏng mà thổi rau

canh. Vậy phải huấn-luyện sĩ-tốt, rèn tập

cung tên, khiến cho ai nấy đều bắn giỏi

như Bàng-Mông, nhà nào cũng có tài như

Hậu-Nghệ. Làm sao có thể bêu được đầu

Hốt-Tất-Liệt trước cửa khuyết, ướp được

thịt Thoát-Hoan trong trại rơm ? Có như

thế, thì chẳng những thái-ấp của ta mãi

mãi vững bền, mà bổng lộc của các người

cũng suốt đời được hưởng-thụ. Chẳng

những gia-quyến của ta được luôn luôn

êm-ấm, mà vợ con các người cũng được

xum-họp đến già. Chẳng những tông

miếu của ta được muôn đời tế-lễ, mà Tổ-

tiên các người cũng được hương khói

quanh năm, chẳng những thân ta kiếp này

đắc-chí, mà các người trăm đời tiếng

thơm không mờ phai. Chẳng những tên

tuổi ta không mai một, mà tên tuổi các

người cũng ghi lại sử-xanh. Bấy giờ thì

các người muốn không vui sướng cũng

không được ! "

NGUYỄN-TRÃI

432

Sau khi đã so-sánh hai cảnh xã-hội sinh-

hoạt của nhân-dân một nước mất chủ-quyền bị

đô-hộ với một nước độc-lập tự-chủ rồi, Hưng-

Đạo mới kết-thúc vào lời kêu gọi quân-sĩ gắng

sức học-tập vũ-công, trau-giồi binh-pháp, nêu

cao tinh-thần, tu-sửa nhân-cách, để sống hiên-

ngang làm người chiến-sĩ .

Một bài Hịch trên đây đủ tỏ tài văn-

chương hùng-biện của một vị cái-thế anh-hùng,

mà mỗi lời là một sức-mạnh xuất tự trong tín-

ngưỡng tâm-linh, lòng ái-quốc nhiệt-thành,

thực là những tiếng sấm rung-động khắp ba-

quân trên bầu trời Bắc-Việt thời bấy giờ vậy .

Ngoài bài-học về tinh-thần dân-tộc của

bài đại văn-chương Hịch trên đây, Hưng-Đạo-

Vương còn làm sách Binh-gia Yếu-lược mà

yếu-lý binh-pháp đã phản-chiếu qua lời di-chúc

cho Vua Trần-Anh-Tông đến viếng hỏi tại

Vạn-Kiếp, khi Ngài hấp-hối :


433

_ " Nếu quân Tầu lại sang xâm-lấn

thì dùng kế sách gì ?

_ " Xưa kia Triệu-Vũ-Đế dựng nước

Nam-Việt, Vua Hán cho quân sang đánh.

Triệu-Vũ bảo dân đốt sạch quang đồng

nội, không để cho quân-địch cướp được

lương thảo, rồi đem đại quân Châu-Liêm,

Châu-Khâm đánh vào Trường-Sa, dùng

đoản binh đánh úp sau lưng, đấy là một

thời .

_ " Thời Đinh, thời Lê lựa dùng

được người hiền-lương. Bấy giờ phương

Bắc đang suy yếu, còn phương Nam đang

mới mẻ hăng-hái, trên dưới một lòng một

ý, lòng dân không chia-lìa, đắp thành

Bình-Lỗ mà phá tan quân Tống, đấy lại

là một thời .

_ " Nhà Lý mở nghiệp, quân Tống sang

xâm-lăng bờ-cõi, Vua Lý dùng Lý-

Thường-Kiệt đánh vào Châu-Khâm,

Châu-Liêm, tiến quân đến tận núi Ngũ-

NGUYỄN-TRÃI

434

Lĩnh, đấy là có thể làm được .

_ " Trước đây Ô-Mã-Nhi bốn mặt

bao-vây. Phiá ta Vua tôi đồng tâm, anh

em hòa-thuận, cả nước cùng hiệp-lực,

chúng mới bị bắt. Đó là lòng Trời sui nên

_ " Đại khái kẻ kia cậy trường trận,

ta dùng đoản binh, lấy đoản chiến trường.

Đó là lối thông-thường của binh-pháp. Hễ

thấy quân kia tràn đến, ầm ầm như lửa

như gió thì như thế dễ trị. Nếu nó dùng

tước tầm ăn dâu, ung-dung thủng-thẳng,

không cướp của dân, không cần mau

thắng, thì ta phải dùng lương tướng xem

tình-hình mà quyền biến như thế cờ vậy.

Nhưng phải tùy từng lúc mà hành-động,

cốt sao cho quân-sĩ thân-tín như cha con

thì mới được. Vả phải rộng nuôi sức dân,

áp-dụng cái phép " Thâm căn cố đế ",

" Rễ sâu gốc vững ". Đó là phương-sách

giữ nước " hay hơn cả " .

_ ( theo Toàn-Thư , q. 6, tờ 80 )


435

Đại khái Hưng-Đạo-Vương đã đại thắng

quân Mông-Cổ là nhờ Ngài không bao giờ

quên tinh-thần quân dân nhất-trí, đồng lòng

hiệp sức, trên dưới như một " phụ tử chi binh ".

Tuy thế mà kỷ-luật rất nghiêm, trong tình vẫn

có lý. Đấy là tinh-thần đại-biểu cho tướng-sĩ

thời Trần, văn, võ đủ cả, nhà võ có khí-phách,

nhà văn có đạo-đức, đối với triều-đình thì

trung-quân ái-quốc, đối với quân-nhân thì tình

cha con, đối với nhân-dân thì lấy " dân vi quý".

Đấy là bài-học trí dũng của giới lãnh-đạo

thời Trần, bài-học văn-hóa chính-trị của

chương-trình Quốc-học Tam-giáo, quân-bình

Nho-giáo, Phật-giáo và Đạo-giáo vậy .

*****

*


437

BÀI-HỌC VĂN-HÓA CHÍNH-TRỊ

NHÂN-NGHĨA CỦA

VUA LÊ-THÁI-TỔ VÀ NGUYỄN-TRÃI

Từ bài-học Trí Dũng của Hưng-

Đạo-Vương trong cuộc bảo-vệ nước nhà chống

đế-quốc xâm-lăng Mông-Cổ đến bài-học Nhân-

Nghĩa của Vua Lê-Thái-Tổ và Nguyễn-Trãi,

dân-tộc Việt-Nam trải qua hai trăm năm thịnh-

vượng trong một xã-hội khai-phóng với một ý-

thức-hệ văn-hóa chính-trị nhân-bản đầy đủ của

Tam-giáo, tức là tinh-thần thông-cảm giữa các

khuynh-hướng tín-ngưỡng khác nhau, vốn là

tinh-thần truyền-thống của Đông-Nam-Á

( L'Unité dans la Diversité ) " Đồng qui nhi thù

đồ " .

NGUYỄN-TRÃI

438

Cái tinh-thần văn-hóa chính-trị khai-

phóng ấy bị nhà Hồ thay-thế bằng khuynh-

hướng thực-dụng, chiếm ngôi nhà Trần năm

1400, gây nên chia rẽ trong nước để cho quân

Minh có cớ xâm-chiếm nước ta, biến thành

quận, huyện của Trung-Quốc, từ Nam-Quan

cho tới Hóa-Châu ( Huế ngày nay ) .

Nhưng nhân-dân Việt-Nam bấy giờ chưa

hẳn mất gốc, hình-ảnh tiền-nhân anh-dũng bất-

khuất chưa phút phai mờ trong tâm trí,

" truyền-thống của người chết còn đè nặng trên

đầu kẻ sống ". Bởi thế cho nên sau những cuộc

kháng-chiến thất-bại của nhà Hồ và Hậu-Trần

vì nội-bộ chia-rẽ trong cấp lãnh-đạo, quân nhà

Minh đặt nền đô-hộ được 6 năm thì người anh-

hùng áo vải đất Lam-Sơn nổi dậy, thu-phục

được nhân-tâm trong nước, đánh đuổi quân

Minh, khôi-phục đất đai tổ-quốc. Đấy là sự-

nghiệp vĩ-đại của " Lê-Lợi vi quân, Nguyễn-

Trãi vi thần " vì sự-nghiệp của Lê-Lợi là sự-

nghiệp của Nguyễn-Trãi, hai người như một

vậy .


439

Ngày nay đọc lại lời di-huấn của một vị

anh-hùng xuất thân nơi nông-dân đồng ruộng

núi Lam, cùng với kẻ-sĩ hàn nho Nguyễn-Trãi

san-sẻ gánh giang-sơn khi nước mất nhà tan,

chúng ta nhận thấy một lòng yêu nước, thương

nòi với một bụng chân-thành thì chẳng còn

phân-biệt thời-gian với không-gian, Đông-Tây-

Nam-Bắc, giai-cấp kẻ quý, kẻ hèn, thảy đều

quay về dĩ-vãng mong tìm thấy chút linh-đan

cho cơn đau đớn hiểm-nghèo hiện-tại. Bởi thế

mở đầu Lam-Sơn Thực-Lục :

" Trẫm nghĩ : _ Vật gốc tự Trời,

người gốc ở Tổ-tiên ! Kià như cây cỏ,

như giòng nước đều phải có gốc có

nguồn. Gốc sâu dầy thì cây xanh tốt,

nguồn càng thâm thì giòng dài xa. Nếu

chẳng phải nhờ có ân-nhân bồi đắp đã dầy

công, phúc-đức chung đúc được vĩ-đại từ

đời trước thì đâu có được như ngày nay ".

Đấy là tư-tưởng quốc-gia dân-tộc thực-tế

thân-tình của Vua Lê-Thái-Tổ, người lãnh-tụ

NGUYỄN-TRÃI

440

nông-dân đã thông-cảm nguyện-vọng âm-thầm

của đại-chúng, viết ra những lời mạnh-mẽ, tuy

giản-dị mà thiết-thực làm rung-động đến khí

thiêng sông núi. Ngài nhớ công-ơn Tiên-Tổ

tiền-nhân, không quên thực-tại của cái ý-chí

sống chết cùng còn cùng mất của toàn dân

muốn nối-tiếp nghiệp xưa. Ngài cảm-thông và

tôn kính ý-dân như ý-Trời, nên mới hòa-đồng

với tâm-hồn đại-chúng mà tạo nên tinh-thần đại

đoàn-kết toàn-dân, như Nguyễn-Trãi đã thay

lời :

" Hoài vu hựu nhân giả dân dã

Tái chu phúc chu giả diệc dân dã ! "

( Nhớ về người có đức nhân là dân

Chở thuyền, lật thuyền cũng là dân!)

Vì sức mạnh của nhân-dân như nước,

" tuy ngu nhi thần" ( tuy ngu muội mà sức

tiềm-năng như thần-lực ).

" Trẫm gặp buổi gian-nan, mở mang

khốn khó. May Trời với Người đồng


441

lòng giúp sức mới dựng lại nổi cơ-đồ,

thực nhờ Tổ-tiên đã tích đức, lũy nhân

mới có thể đạt được, Trẫm niệm nhớ mãi

mãi không quên " .


Đấy là những lời tâm huyết, chất-phác,

trung thực của bậc chính nhân quân-tử, của bậc

Vương-giả từng nằm gai nếm mật, gối đất phơi

sương để sáng-lập sơn-hà xã-tắc, dành lại một

quốc-gia đã mất vào tay thống-trị của cường-

quốc láng-giềng. Cái lý-tưởng quốc-gia dân-tộc

ấy, nguồn gốc ở tình yêu thâm sâu của nông-

dân Việt, đã hun-đúc nên cái ý-chí quật-cường

của một dân-tộc nghèo-nàn nhưng dẻo dai

nhẫn-nại chịu-đựng. Gặp lúc cùng-quẫn như

khi trong núi Chí-Linh, " quân lính thiếu lương

ăn đến hơn hai tháng, chỉ đào củ, đẵn măng để

lót lòng cầm cự. " Nhưng dân-tộc ấy không bao

giờ mất tình đoàn-kết, nghĩa bao dung khi bỉ

cũng như thái, tinh-thần nghĩa-hiệp vẫn cao.

Cho nên Vua dụ quân-sĩ :

NGUYỄN-TRÃI

442

" Dân ta khổ với giặc đã lâu, phàm

đến đâu tơ hào không được xâm-phạm ....

" Một lòng báo oán là thường tình

của con người nhưng không nên giết

người lại là bản tâm của bậc nhân-đức.

Vả chăng người ta đã hàng mà ta lại giết

thì không còn gì là bất thiện hơn nữa.

Muốn hả giận trong một sớm mà chịu

mang tiếng giết kẻ đầu hàng đến muôn

đời, sao bằng để sống hàng muôn ngàn

mạng người mà dứt mối chiến-tranh về

sau cho hai nước, sử-xanh ghi lại, nghìn

thủa còn thơm, như thế chẳng tốt đẹp lắm

sao ? "

Ở đây biểu-lộ chính-sách Nhân-Nghĩa là

cả một ý-thức-hệ mà Nguyễn-Trãi đã dâng lên

cho Lê-Thái-Tổ, vừa là chiến-lược để đánh

đuổi quân Minh, vừa là chủ-nghĩa dân-tộc

khai-phóng để đoàn-kết nhân-dân bất phân

giai-cấp, lấy dân làm gốc. Mở đầu bài Anh-

hùng Ca " Bình Ngô Đại Cáo " Nguyễn-Trãi


443

đã vạch ra cả một sứ-mệnh lịch-sử thiêng-liêng

của dân-tộc, căn-cứ vào Nhân Nghĩa, cá-nhân

với đoàn-thể quân-bình .

" Làm việc Nhân, việc Nghĩa, mục-đích

là để an dân .

Xuất quân cứu đời, phạt tội, trước hết là

trừ kẻ tàn-bạo .

" Như nước Đại-Việt ,

Là nước văn minh.

Núi sông địa-lý đã riêng biệt,

Phong-tục Nam Bắc lại khác nhau .

" Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần tạo nên một

nước, cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên,

mỗi chúa một phương.

Dù có lúc mạnh yếu không đều, nhưng

hào-kiệt, anh-hùng nào có thiếu ! "

Nhưng đến bài Phú Núi Chí-Linh sau đây

thì chủ-trương chiến-tranh Nhân-Nghĩa của Lê-

NGUYỄN-TRÃI

444

Thái-Tổ, qua ngọn bút của Nguyễn-Trãi, mới

thực sáng-sủa và linh-động :

" Rồng thiêng nổi lên đất Lam-Sơn,

Giáo Trời chỏ Ải-Bắc sạch trơn.

Nghiệp mở thành-công từ ẩn-náu,

Linh-thiêng thay ! Miền Tây núi sông.

Ấy võ-công thần-thánh của Vua ta,

Kinh-doanh khi bốn phương còn là.

" Gian-nan vận nước,

Lo lắng bôn ba.

Cậy vào Trời mà tự-tín,

Có chí mới nổi cơ-đồ.

Do đấy mà nay Hồ Việt một nhà,

Danh núi muôn thủa khôn mờ.

" Đương lúc nghĩa binh mới khởi,

Thế giặc cường cường.

Anh hùng trong nước,

Lác đác như lá thu gặp sương.


445

Chí muốn nuốt Ngô, ai Văn-Chủng, ai

Phạm-Lãi ?

Mưu tính nghiệp Hán, ai Trần-Bình, ai

Trương-Lương ?

Đương lúc ấy, Vua ta còn ẩn tiếng núi

này, cắt cỏ để náu nương .

" Vợ con lưu ly,

Quân-sĩ bốn phương.

Tuy cùng khốn mà càng vững,

Biết đứng lên mà cát tường.

Mang khí-giới thay làm áo,

Lấy rau củ để làm lương.

Chí miệt mài việc khôi phục,

Lòng đau đáu những lo lường.

Tưởng lúc ấy, nước non này có khác chi

Mang-Dương đối với Hán-hoàng ?

Bởi vì Vua,

Biết mình, biết người.

Năng nhược, năng cường,

Đợi thời, chờ thời.

Che dấu dáo gươm,

NGUYỄN-TRÃI

446

Treo mật để nếm.

Gối đất nằm sương,

Nuôi hận rửa nhục.

Phục-hồi Quốc-cương.

........................................... "

*****

*


447

KẾT - LUẬN

Cái đại án tru di tam tộc của

Nguyễn-Trãi đã không phải là cái chết oan-

uổng của một dòng họ mà thôi. Nó là cả một

khúc quanh của lịch-sử dân-tộc, một sự đứt

đoạn trong truyền-thống tinh-thần dân-tộc mà

những lời xưng-tụng đặc-biệt của Vua Lê-

Thánh-Tông có thể tẩy oan tuyết-hận cho một

linh-hồn, nhưng không thể vãn-hồi được vận-

hội .

" Ức-Trai tâm thượng quang Khuê tảo !"

( Tâm-hồn của Ức-Trai sáng như sao

Khuê ! )

_ ( " Quỳnh Uyển Cửu ca "_ Lê-Thánh-

Tông )

NGUYỄN-TRÃI

448

Thực vậy, với cái chết của Nguyễn-Trãi,

cái truyền-thống tư-tưởng tâm-linh thực-

nghiệm khai-phóng của Thiền-tông Đồng-

nguyên Tam-giáo mà Ông là người đại-biểu

cuối cùng của nhà Trần cũng tắt theo, bị đoạn-

tuyệt bởi cuộc tiêu-hủy sách sử Việt-Nam của

quân Minh với chính-sách đồng-hóa triệt-để.

Không những chúng tiêu-hủy hoặc lấy điển-

tích của tác-giả thời Lý, Trần, chúng còn bắt

nhân-tài Việt-Nam sang làm tù-binh, hoặc giết

đi, hoặc cho làm quan bên triều nhà Minh, như

trường-hợp Hồ-Nguyên-Trừng, người đã phát-

minh ra súng thần-công, bị nhà Minh bắt với

cha đưa về Trung-Quốc để lợi-dụng khai-thác

những phát-minh của ông. Hay là như Nguyễn-

An làm quan triều Minh đến chức Thái-giám.

Theo sách " Hoàng Minh Thông Kỷ " của Tầu

chép về sự-tích của ông, " Rất sở-trường về

kiến-trúc. Phàm những việc xây-dựng hay sửa

chữa thành-trì ở Bắc-Kinh, 9 cửa, 2 cung và 3

điện, các công-thự ở 5 phủ, 6 bộ, cùng những

đồn trại ở biên-ải, nhà trạm ở thôn quê đều


449

chính mình ông trông coi chỉ bảo, công-lao rất

to, ai cũng biết các Tòa, Sở coi về việc thợ-

thuyền chỉ việc theo mực-thước sẵn của ông

mà thôi . "

Sau khi Nguyễn-Trãi bị tru-di rồi, thì nhà

Lê đoạn-tuyệt với truyền-thống khai-phóng của

Tam-giáo Thiền thời Trần để độc-tôn Nho-giáo

Lý-học của nhà Tống, với khuynh-hướng bế-

quan và từ-chương, bỏ cái tinh-thần Nhân-

Nghĩa tâm-linh quân-bình cá-nhân và xã-hội

lấy làm lòng đi :

" Thân đà hết lụy thân nên nhẹ,

Bụt ấy là lòng Bụt khá cầu " .

_ ( Quốc-âm Thi-tập -- Mạn-Thuật )

Lấy Thiền-định để thực-hiện Đồng-

nguyên Tam-giáo :

" Chiếm tự nhiên một thảo am,

Dầu lòng đi Bắc mấy về Nam.

NGUYỄN-TRÃI

450

Trường Thiền-định, hùm nằm chực,

Trái thời trai, vượn nhọc đem.

Núi láng giềng, chim bầu bạn,

Mây khách khứa, nguyệt anh tam ( em ).

Tào-Khê rửa ngàn tầm suối,

Sạch chẳng còn một chút phàm ".

_ ( Quốc-âm Thi-tập _ Thuật Hứng )

Đấy là cái tinh-thần Nho-học khai-phóng

" Cùng lý chính tâm " từ Chu-văn-An, theo

tôn-chỉ " Tri Hành hợp nhất " trên cơ-bản

tâm-linh thực-nghiệm của Thiền-tông, đã bị

nhà Lê đoạn-tuyệt với cái án của Nguyễn-Trãi

vậy .

Xét tư-tưởng Việt-Nam trong vòng một

ngàn năm gần đây, bắt đầu dân-tộc thực sự

giải-thoát ách đô-hộ của nước Tầu để ý-thức

" Nam quốc sơn hà Nam Đế cư " mà xây đời

sống chung của một quốc-gia độc-lập, nghĩa là

trải qua các triều-đại Đinh, Lê, Lý, Trần, Lê,

Nguyễn cho tới ngày nay, chúng ta nhận thấy


451

rõ rệt có hai ý-thức-hệ kế-tiếp chi-phối xã-hội

Việt-Nam, một ý-thức-hệ xã-hội khai-phóng,

và một ý-thức-hệ xã-hội bế-quan, theo như

giới-thuyết trên đây .

Sự thực, nói một cách tổng-quát thì lịch-

sử tư-tưởng Việt-Nam có thể chia làm 3 thời-

kỳ : Bắt đầu từ thời nhà Đinh và Tiền-Lê, Lý,

chúng ta thấy Phật-giáo Đại-thừa lãnh-đạo ý-

thức-hệ quốc-gia dân-tộc. Ở thời nhà Đinh

( 968 - 980 ) và Tiền-Lê ( 980 - 1009 ) các

Thiền-Sư có tinh-thần thực-tiễn và quốc-gia

dân-tộc đã sốt-sắng ra tay phò Vua giúp nước,

khuôn phò xã-tắc sơn-hà như Khuông-Việt

Thái-Sư hay Thiền-Sư Đỗ-Thận từng giúp nhà

Vua về đường ngoại-giao để đối ngoại, về

đường nội-trị thì bàn mưu quốc-kế dân-sinh.

Như thế đủ chứng-tỏ tiền-đồ Phật-giáo, tuy có

khuynh-hướng lạnh-nhạt với thế-gian, mà riêng

các nhà Thiền-Sư Việt-Nam lại có chí-nguyện

nhiệt-thành với quốc-gia dân-tộc. Các Ngài

ngay từ buổi đầu đã đem cái triết-lý cao-siêu

NGUYỄN-TRÃI

452

xuất-thế, bác-ái, từ-bi để nhập-thế cộng-tác với

các nhà chính-trị, võ-bị, khai-quốc, công-thần.

Đấy là chủ-trương hợp-sáng Đạo và Đời. Kịp

đến triều Lý ( 1010 - 1225 ) với Thiền-Sư

Vạn-Hạnh và đệ-tử là Lý-Công-Uẩn, chủ-

trương dung-hòa hợp-sáng Tam-giáo trên cơ-

bản Thiền, hành-động suốt hơn hai trăm năm,

ảnh-hưởng Phật-giáo vẫn ưu-tiên và sâu rộng,

nhưng là một triều-đại oai-dũng nhất, một mình

dám đường đường chính chính đem quân vào

nước ngoài, khi đánh không ai địch nổi, khi

kéo quân về không ai dám đuổi theo, như trận

đánh Ung-Liêm thật là đệ nhất võ-công, từ đấy

nước Tầu không dám coi thường chúng ta .

Ca-dao hát :

" Nực cười châu chấu đá xe

Tưởng rằng chấu ngã ai dè xe nghiêng ".

Là ám chỉ vào việc võ-công triều Lý trên

đây chăng ? Ngoài ra lại còn phải đối-địch với

cường-quốc Đại-Lịch ở phiá Tây-Bắc, tranh-


453

hùng với lực-lượng Chiêm-Thành ở phiá

Nam... Ở đâu Việt-Nam đã có được cái nhuệ-

khí tích-cực để sống-còn bền-bỉ ấy ? Phải

chăng triều-đình đã bắt đầu xây nền Quốc-học

trên ý-thức-hệ Tam-giáo Phật-Nho-Đạo cho

nên trong nước mới kết-tinh được cái tinh-thần

nhân-bản toàn-diện Nhân - Trí - Dũng như Lý-

Thường-Kiệt với Tô-Hiến-Thành .

Đến triều Trần ( 1225 - 1400 ) thì cái

tinh-thần Tam-giáo truyền-thống ấy phát-triển

đến điểm tuyệt-đỉnh vào tổng-hợp tâm-linh

thực-hiện của Trúc-Lâm Tam-Tổ là Điều-Ngự

Giác-Hoàng, Pháp-Hoa và Huyền-Quang. Và

nếu không có sức mạnh kỳ lạ của tín-ngưỡng

Tam-giáo ấy để đoàn-kết quốc-dân, trên dưới

như một, thì liệu cái nhóm Việt-Nam nhỏ bé ở

cửa ngõ Đông-Nam-Á-Châu này có sức gì mà

chặn đứng đường Nam-tiến của quân Mông-

Cổ ?

NGUYỄN-TRÃI

454

Cho tới đây, trải qua bốn triều-đại Đinh,

Lê, Lý, Trần, gồm trên bốn trăm năm ( 432

năm ), cái tín-ngưỡng vào ý-thức-hệ Tam-giáo

ấy đã làm nguồn sinh-lực phong-phú hùng-hậu

cho toàn dân, trên từ Vua, quan triều-đình,

dưới đến nông-dân, sĩ-thứ, bất phân nam nữ

hay tuổi-tác, giai-cấp quý tiện, hết thảy đều

nhất-trí một lòng cảm-thông cởi-mở, nhờ có sự

thống-nhất tinh-thần của toàn dân vào một ý-

thức-hệ phong-phú, vừa thực-tiễn, vừa lý-

tưởng, hết sức khai-phóng cởi-mở như quan-

điểm Tam-giáo mà triều-đại Lý, Trần là triều-

đại oanh-liệt nhất của ngàn năm lịch-sử dân-

tộc. Cho hay, muốn quốc-gia thịnh-cường, dân-

tộc hùng-mạnh thì điều-kiện tối căn-bản, tối

tiên-quyết và tối trọng-yếu ấy là điều-kiện

thống-nhất nhân-tâm, thống-nhất ý-chí .

Kịp đến triều-đại nhà Lê ( 1428 - 1788 ),

tín-ngưỡng Tam-giáo bắt đầu suy-nhược, triều-

đình và sĩ-phu nâng Nho-giáo lên địa-vị chính-

thống độc-tôn, bỏ thi Tam-giáo ở các triều-đại


455

trước. Còn nhân-dân ở dưới, tuy vẫn trung-

thành với tín-ngưỡng truyền-thống của dân-tộc,

nhưng bắt đầu xung-đột với giới trí-thức thống-

trị. Bước đầu nhà Lê, nhờ dư-hưởng của nền

tâm-linh Tam-giáo thời Lý, Trần nên quốc-gia

còn sức đoàn-kết mới đủ hùng-mạnh để đánh

đuổi quân Minh ra khỏi bờ-cõi mà xây-dựng lại

cơ-đồ với lương-thần danh-tướng như Nguyễn-

Trãi. Nhưng bước xuống Trung và Hậu Lê thì

quả thực tinh-thần đoàn-kết đã mất, trí-thức với

nông-dân, thống-trị với bị-trị xung-đột, sĩ-phu

lãnh-đạo bất-lực và yếu hèn, dân-chúng lầm

than, quốc-gia phân-ly, biến thành cục-diện

Nam Bắc phân-tranh, Nguyễn, Trịnh tranh bá,

ở giữa Vua chỉ còn lại là một tượng-trưng lu-

mờ cho cái ý-thức dân-tộc thống-nhất. Lê-Quý-

Đôn là một học-giả uyên-thâm lỗi-lạc đời Hậu-

Lê, am-tường thời-cuộc cả Nam lẫn Bắc, nhận-

thức thời-bệnh hiểm-nghèo, dân-tộc thiếu ý-

thức thống-nhất, nên đã từng lên tiếng kêu gọi

sĩ-phu trở về phục-hưng lại cái triết-lý Tam

NGUYỄN-TRÃI

456

giáo truyền-thống mà cơ-bản là tinh-thần

" Đồng qui nhi thù đồ " ( ).

Lê-Quý-Đôn viết ở "Kiến Văn Tiểu Lục"

( q. V - mục " Tài Phẩm " ):

" Tôi đã từng Tổng-luận cả một đời

Tiền-Lê, đại để sĩ-phong ba lần biến-đổi,

lúc ban đầu, sau giai-đoạn nhiễu nhương,

trong nước thì dòng Nho-sĩ còn thưa-thớt,

kẻ đem thân ra theo đuổi việc nước như

Nguyễn - Thiên - Tích, Bùi - Cẩm - Hổ,

Nguyễn-Thời-Trung có khí-phách anh-

hùng dám nói. Người ưu du trong chốn

lâm-tuyền như Lý-Tử-Cấu, Nguyễn-Thời-

Trung, ấp-ủ tinh-thần trong trắng, không

có lòng nghĩ đến giầu sang, đấy là một

thời vậy. Về thời Hồng-Đức ( 1470 -

1497 ) trong nước mở rộng khoa-mục,

kén nhiều văn-tài, sĩ-tập chỉ theo về văn-

từ, thêu vẽ từ-chương để mong chức cao

quyền trọng, cái khí-tiết khẳng-khái đã


457

thấy có phần suy-kém. Nhưng mà đường

sủng lộc đã rộng mở, cách thức dạy dỗ

cũng cần mật, người điềm-tĩnh thì được

thăng dùng, kẻ kiêu-hãnh thì bị ruồng bỏ,

cho nên người tại vị còn ít cầu-cạnh mà

thiên-hạ còn biết quý đường danh-nghĩa,

đấy lại là một thời. Từ năm Đoan-Khánh

( 1505 - 1509 ) trở về sau, thanh-nghị quá

đồi-bại, những người làm quan ít biết giữ

thói khiêm-nhường, trong triều-đình

không nghe thấy câu can-gián, gặp việc gì

thời mềm nhũn để tránh khỏi tai-vạ, thấy

nguy thì bán nước cầu lấy toàn thân,

những người gọi là danh Nho đều là hạng

ngồi yên mà nhận lấy cái vinh-sủng bất-

nghĩa, thơ ca đi lại tâng-bốc lẫn nhau, sĩ

tập bại-hoại không lúc nào quá tệ hơn lúc

này. Cái tệ lần biến đổi này không thể nói

hết được. Xét quốc-sử trên dưới hơn một

trăm năm mà tìm thấy người đáng gọi

được là cao-sĩ chỉ được có Lý-Tử-Cấu với

NGUYỄN-TRÃI

458

vài người nữa, thật đáng thương cho khí-

tiết hiếm thấy vậy . "

Nhận thấy cái hại của triều Lê tôn-sùng

riêng Nho-giáo, có khuynh-hướng đóng cửa

bế-quan, cho nên Lê-Quý-Đôn, mở đầu chương

Thiền-Dật trong " Kiến Văn Tiểu Lục "

( )trên đây mới lên tiếng phản-đối

Nho-sĩ cố-chấp hay biện-bác đạo khác mà độc-

tôn đạo mình. Ông viết :

" Lời dạy của Thánh-hiền gốc ở

nghĩa Trung-dung, giềng mối trật-tự

cường-thường, chế-độ Lễ Nhạc, hình-

pháp chính-trị là Trời Đất thiết-lập ra,

Vua chúa làm sáng-tỏ. Noi theo tính Trời

để tu-sửa đạo-lý thì cổ kim đều nhất-trí.

Thánh-nhân giảng-học để làm sáng-tỏ

nguyên-lý Trời Đất, để làm ngay-thẳng

lòng người. Còn như tìm-tòi điều lạ mà

thuyết-lý điều quái thì chẳng phải công

việc thường-xuyên vậy. Cho nên chỉ bàn-


459

luận đến đạo-lý phổ-thông, không làm

cho kẻ đi học thêm ngờ-vực. Giáo-lý của

đạo Phật, đạo Lão thanh-tĩnh, hư-vô, siêu-

nhiên, lặng-lẽ, không lệ-thuộc vào sự-vật

biểu-hiện cũng là giáo-lý cao-minh, mà

bàn đến đạo-đức cao-siêu, luận về tinh

thần thì chỗ nào cũng có nghĩa thâm-trầm

huyền-diệu. Các nhà Nho ta cứ chấp vào

ý-kiến bỉ-thử thiên-lệch mà điều gì cũng

đem ra biện-bác thì có nên không ?......

" Trang-Chu bảo rằng trong phạm-

vi thế-gian thì có bàn-luận mà không

quyết nghị, ngoài giới-hạn thế-gian thì

giữ lấy mà không bàn-luận, lời nói ấy thật

chính-xác vậy ."

Bởi thế mà Lê-Quý-Đôn ở sách " Vân

Đài Loại Ngữ " ( ) mới thẳng-thắn

trở về tín-ngưỡng Tam-giáo Đồng-nguyên của

triết-lý truyền-thống Á-Châu " Đồng qui nhi

thù đồ " từng thống-nhất tinh-thần dân-tộc

Việt-Nam thời-kỳ Lý, Trần vậy.

NGUYỄN-TRÃI

460

Họ Lê đã toát-yếu triết-lý " Đồng qui nhi

thù đồ " vào bài đại-luận mở đầu cho bộ sách

" Vân Đài Loại Ngữ " như sau :

" Người xưa xưng-tụng cái học

" Cách vật trí tri " suy hiệu-quả đến " Tu,

Tề, Trị, Bình " thì có thể gọi được là sâu

rộng vậy .

" Đạo-lý ở tại sự-vật, sự-vật tất có

đạo-lý. Xa như cùng Trời khắp Đất, gần

như luân-lý nhân-sinh hàng ngày, chẳng

chi không có cái lý dĩ-nhiên, cái nghĩa

đương-nhiên. Làm người quân-tử không

thể không biết mà được .

" Học để thâu góp kiến-thức, hỏi để

phân-biệt manh-mối, nhớ lại kinh-nghiệm

đã qua để tìm-hiểu những điều sắp tới.

Thành-thật tin sùng đạo-lý, ngày tháng

tích-chứa tự-nhiên thông suốt. Tìm

nguyên-lý đến cùng mà toàn-vẹn lấy bản-

tính cho đến mệnh Trời. Tinh vi ý-nghĩa

đến Thần-hóa để có ích-dụng cho đời, hết

thảy đều do đấy mà xuất ra cả .


461

" Kinh Dịch nói : “ Người quân-tử

nhớ nhiều những điều về trước với việc

đã qua là để nuôi đức hạnh của mình”

( )

" Kinh Thư nói : “ Người ta cầu tìm

biết nhiều là chỉ để xây dựng công nghiệp

với đời ”

( )

" Khổng-Tử nói : “ Đệ-tử sao chẳng

đọc Kinh Thi, gần thì để phụng-sự cha

mẹ, xa để phụng-sự Nước, Vua, lại biết

nhiều về chim muông cây cỏ .”

( )

" Hết thảy đều là công-phu Cách vật

vậy. Tuy nhiên nếu có thể giữ lại điểm

thiết-yếu, chọn lấy điểm tinh-vi thì dù sự-

sự vật-vật có rối bời trước mắt mà tự

mình châm-chước điều gốc, điều ngọn,

dung hợp điều thủy, điều chung thì càng

thấy rõ-ràng dù đường lối có khác nhau

vô kể mà tựu-trung cùng đi đến một đích

NGUYỄN-TRÃI

462

chung, suy tưởng có trăm lối mà chân-lý

chỉ có một. Đâu đến nỗi học rộng mà

không thấy được chỗ cốt-yếu, mệt sức,

mất công mà chẳng có hiệu-quả gì ?

" Thử bàn-luận những điều thường-

thức. Mặt-Trời, Mặt-Trăng, Tinh-tú ấy là

văn-vẻ của Trời. Khí-hậu, Vị-trí thuận

nghịch, mau chậm, phải chăng không có

định-luật vĩnh-cửu ?

" Núi sông, cỏ cây ấy là văn vẻ của

Trời Đất. Hình-thể chủng-loại tuy khác

nhau, nhưng mạch-lạc, nguyên-ủy, cao

thấp, béo gầy, phải chăng không có định-

luật phổ-biến ?

" Lễ Nhạc, pháp-luật là văn vẻ của

loài người. Đời xưa, đời nay. Khi theo khi

đổi, chỗ này chỗ kia không thích đều khác

nhau lắm. Nhưng tùy thời-thế mà thiết-

lập giáo-lý, thuận lòng dân mà cải-cách

biến-đổi, thì chung-quy cũng có cái

nguyên-lý chung vậy. Trong nhân-sự nhỏ

như ăn mặc, đồ dùng, cư xử, thù-tạc, tính-


463

tình, tập-tục, cái gì cũng khác nhau.

Nhưng mục-đích để cùng nhau tìm sự

yên-ổn, bảo-vệ lấy nhau, nuôi-dưỡng cho

nhau, cùng nhau làm khuôn phép chung,

điều ấy thì có sự giống nhau cả .

" Nhân đấy mà xét Thánh-nhân sở

dĩ có phép-tắc nhiệm-mầu, bao-quát

thông-quan và tinh-vi khúc-triết, nghĩa là

vừa nhìn sâu và rộng thì đại-khái đều

thuận với cái nguyên-lý tự-nhiên mà có

tu-sửa ít nhiều để thích-ứng. Người xưa

sáng-tạo ra, người sau noi theo, như thế

gọi là Cách vật, gọi là Trí tri. Bảo rằng

đầy đủ đầu mối của muôn lý mà thích-

ứng ra muôn sự việc là như thế. Chẳng

phải cái học cầu tìm phiếm tán ở những

kinh-nghiệm ngoại-giới mà không nghĩ

trở vào cầu tìm ở nơi tâm-hồn vậy. Bằng

như không thế mà lại phân-biệt vật nọ,

vật kia mà tìm xét từng vật một chi-li thì

chẳng hóa ra chịu sự thất-bại vì đường lối

NGUYỄN-TRÃI

464

ngoắt-ngoéo dễ lạc mất dê, một cây che

lấp mất cả rừng hay sao ? "

_ ( Lê-Quý-ôn " Vân Đài Loại Ngữ " tựa)

Trên đây, Lê-Quý-Đôn mà danh Nho

Trung-Hoa Chu-Bội-Liên xưng tụng

là " không thẹn với ông tổ hiền-triết miền

Nam " ( ) " Thánh mô

hiền phạm tự " ( ) đã cho

chúng ta thấy cái tinh-thần " Đồng qui nhi thù

đồ " của triết-lý truyền-thống :

" Tam giáo đông nguyên vạn pháp nhất lý "

( )

Cái triết-lý truyền-thống ấy có thể hiểu

một cách phổ-thông khái-yếu như sau :

Điều trọng-đại nhất của nhân-loại là điều

tiên-quyết sống còn. Vì sống còn nên mới có

những nhu-cầu thúc-đẩy tự trong tâm người ta,

trả lời cho những tác-dụng căn-bản của tâm-lý.

Như nhà Phật nói : " Tâm người ta có ba tác-


465

dụng là Trí-thức, Tình-cảm và Ý-chí "

( ). Tác-dụng nào

cũng đòi hỏi thỏa-mãn nhu-cầu của mình, Trí-

thức thì cầu biết đến cùng, đấy là cầu chân-lý,

Tình-cảm thì cầu yêu cái đẹp đến tuyệt đẹp,

đấy là cầu Mỹ, Ý-chí thì cầu hành-vi lương-

thiện, đấy là cầu Thiện. Chân, Mỹ, Thiện là ba

đối-tượng của ba tác-dụng căn-bản bản-nhiên

của một sinh-tồn. Nhưng trước khi phân-hóa ra

ba tác-dụng, mỗi tác-dụng đi về một hướng tìm

cầu thỏa-mãn, thì Tâm vốn chỉ là một Tâm

thuần-nhất, một bản-thể chưa phân-biệt, hồn-

nhiên cùng với Trời Đất là một thể cho nên gọi

là cái Tâm Thiên Địa, hay là Tâm Chi Thể, như

Vương-Dương-Minh viết :

" Không thiện không ác là bản-thể của tâm

Có thiện có ác là hoạt-động của ý-chí

Biết thiện biết ác là cái biết có lương-tri

Làm thiện trừ ác là Cách vật " .

NGUYỄN-TRÃI

466

Chính cái Tâm Thể ấy là thực-tại tâm-linh

tuyệt-đối làm bản-thể chung cho thế-giới sự-

vật, cho đời sống hiện-sinh và cho tinh-thần

nhân-loại mà Siêu-hình-học truyền-thống lấy

làm thực-tại tối cao để thực-hiện, Luân-lý-học

và Mỹ-học truyền-thống lấy làm giá-trị tối cao.

Cái Tâm Thể ấy là bản-thể đại-đồng vừa tiềm-

tại trong không-gian và thời-gian, vừa siêu-việt

quá thời-gian, không-gian, cho nên Lê-Quý-

Đôn bảo là " Đồng qui nhi thù đồ " bao-quát

thống-quan và tinh-vi khúc-triết, tức là cái

" Đại phân số chung " ( Plus Grand Commun

Diviseur ) theo Aldous Huxley, của tất cả các

nền Thần-học :

" Người ta thấy manh-nha triết-lý

truyền-thống ấy ở trong sự hiểu-biết cổ-

truyền của các dân-tộc sơ-khai, và trình-

độ hoàn-bị trưởng-thành của nó ở tại các

tôn-giáo cao-đẳng. Một bản diễn-dịch cái

" Đại phân số chung " của tất cả các nền

Thần-học trước kia và về sau, thì lần đầu


467

tiên được thấy ghi chú cách nay hai mươi

lăm thế-kỷ ( 2.500 ). Và từ đấy về sau đề-

tài vô cùng phong-phú đã được nhắc đi

nhắc lại theo quan-điểm của mỗi truyền-

thống tín-ngưỡng và của tất cả nền ngôn-

ngữ chính-yếu của Châu-Á và Châu-Âu ".

_ ( La Philosophie Eternelle - ed. Plon

Paris 1949 )

Cái " Đại phân số chung " ấy chính là

nguồn chung hay đồng-nguyên của tất cả các

con đường cầu tìm chân-lý hay đạo-lý, cũng ví

như trăm ngàn giòng sông tự một nguồn chảy

ra, giòng thì chảy thẳng, giòng chảy quanh-co,

kết-cục đều chảy vào biển cả mà còn hòa-đồng

nước của nhau vào nước mặn của biển. Chân-lý

hay đạo-lý thật chỉ có một như nước biển, mà

các tôn-giáo, các tín-ngưỡng cũng ví như các

giòng nước từ nguồn chảy ra biển rồi lại từ

biển chảy về nguồn, như Thi-sĩ Tản-Đà đã hát :

" Nước đi ra biển lại mưa về nguồn " .

NGUYỄN-TRÃI

468

Hay là như vị Thánh sống Ấn-Độ-Giáo

Ramakrishna cuối thế-kỷ XIX đã truyền dạy

cho đệ-tử danh tiếng thế-giới Vivekananda cái

chân-lý huyền-diệu này là :

" Giữa các tôn-giáo của thế-giới

không có sự mâu-thuẫn hay chống-đối,

chúng chỉ là các phương-tiện khác nhau

của một tôn-giáo duy-nhất vĩnh-cửu. Cái

tôn-giáo duy-nhất vĩnh-cửu ấy ứng-dụng

vào các bình-diện hiện-sinh, nó ứng-dụng

vào ý-kiến của những tính-tình khác nhau

và chủng-tộc khác nhau. Không bao giờ

đã có " Tôn-giáo của tôi ", " Tôn-giáo của

anh ", " Quốc-giáo của tôi " hay " Quốc-

giáo của anh ", không bao giờ có nhiều

tôn-giáo, chỉ có một duy-nhất mà thôi.

Tôn-giáo vô-biên từ cổ lai đã có và sẽ còn

có mãi mãi, và cái tôn-giáo ấy biểu-diễn ở

các địa-phương khác nhau với cách-thức

khác nhau. Vậy nên chúng ta phải tôn-

trọng tất cả tôn-giáo và chúng ta phải cố-


469

gắng công-nhận lấy tất cả, được bao

nhiêu hay bấy nhiêu. Các tôn-giáo biểu-

diễn khác nhau không những tùy theo

chủng-tộc và vị-trí địa-lý, mà còn tùy

theo năng-khiếu của cá-nhân nữa. Ở

người này tôn-giáo biểu-diễn bằng hoạt-

động nồng-nhiệt, bằng việc làm. Ở người

khác, tôn-giáo biểu-diễn bằng một sự

sùng-tín nồng-nhiệt, ở một người khác

nữa bằng tinh-thần thần bí, ở chỗ khác

bằng triết-học v.v......"

_ ( Swami Vivekananda " Mon Maître "

Sư-phụ tôi )

_ ( Bản dịch ra tiếng Pháp của Jean

Herbert - 1942 )

Nhưng xét kỹ cái tín-ngưỡng nguyên-lai

ấy là một sự dung-thông hai dòng tín-ngưỡng

tối cổ của nhân-loại là khuynh-hướng sùng-bái

Tổ-tiên với khuynh-hướng sùng-bái Thiên-

nhiên. Hai khuynh-hướng ấy sở dĩ dung thông

được là vì cả hai đều có ý-nghĩa đáp-ứng nhu-

NGUYỄN-TRÃI

470

cầu của nhân-loại, muốn vượt quá giới-hạn của

thể-xác, đàng sau Thiên-nhiên còn Thần-linh

siêu-nhiên. Cái tin-ngưỡng siêu-nhiên ấy bắt

nguồn từ tục thờ Thần Đồng Cổ ở di-tích văn-

minh Đông-Sơn với tục sùng-bái Thiên-động ở

di-tích Cổ Mộ trên đất Thanh-Hóa và Bắc-

Ninh, trước thời-kỳ có Phật-giáo, Bà-La-Môn-

giáo, Khổng-giáo, Lão-giáo du-nhập vào đất

Giao-Châu, nơi chôn nhau cắt rốn của nòi Lạc

Việt. Các nhà Bác-học Âu-Tây có óc cảm-

thông với dân Việt-Nam như Linh-mục

Léopold Cadière hay như Alfred Meynard,

trường Viễn-Đông Bác Cổ, từng viết ở

" Đông-Dương Tạp-chí " ( Revue Indochinoise

- Mai 1928 ) :

" Ở dân-tộc Việt-Nam, mà tục-lệ

tôn-giáo đã pha-trộn và thâu-hóa Thần-bí

tâm-linh của Phật-giáo với chủ-nghĩa

Vật-linh ( magique ) của Lão-giáo vào

trình-độ chất-phác cố-hữu, thì một phần

hoạt-động và tư-tưởng đáng kể đã dành


471

cho phương-tiện vô-hình của Thiên-

nhiên. Đời sống hàng ngày của họ đã thêu

dệt bằng những đề-tài bí nhiệm là những

đề-tài chính-yếu. Vào dịp mùa xuân có rất

nhiều Hội-hè tượng-trưng cho những

quyền-năng Thần-linh hành-động trong

thế-giới ".

Và Linh-mục Léopold Cadière kết-luận

về tín-ngưỡng Việt-Nam :

" Có thể nói rằng người Việt-Nam

sống trong siêu-nhiên ..........

" Không có gì trong đời sống của

dân Việt-Nam thoát được ảnh-hưởng tôn-

giáo, tôn-giáo gặp người Việt-Nam ngay

từ lúc lọt lòng, dẫn đưa nó đến tận nhà

mồ và cả sau khi nó đã chết đi rồi vẫn còn

giữ nó trong vòng ảnh-hưởng. Khi người

ta nhìn thấy gốc rễ thâm sâu của Thần-

linh trong cõi siêu-nhiên ăn sâu vào tâm-

NGUYỄN-TRÃI

472

hồn người dân Việt như thế thì người ta

không thể không công-nhận dân-tộc này

có tín-ngưỡng thâm-trầm " .

_ ( Croyance et Pratique Religieuse des

Vietnamiens )

Cái tín-ngưỡng ấy là tín-ngưỡng siêu-

nhiên. Và trên nền-tảng siêu-nhiên cố-hữu ấy

đã kết-hợp ba đường-lối cầu tìm giải-đáp nhu-

cầu bản-nhiên của nhân-tính, ba tác-dụng

nguyên-thủy của cái tâm đồng-nguyên, do ba

giáo-lý chính của Á-Đông đại-diện. Ba giáo-lý

ấy đều là những đường cận-đạo, mỗi giáo-lý

cận-đạo một cách tùy theo ý-hướng sở-trường.

Đạo Phật sở-trường về tâm-lý tri-thức cho nên

hướng đến Chân như tuyệt-đối. Đạo Lão sở-

trường về tâm-lý nghệ-thuật cho nên hướng lên

Mỹ-cảm siêu-nhiên. Đạo Khổng Nho sở-trường

về hành-vi nhân-sinh cho nên hướng lên Chí-

thiện. Chân, Thiện, Mỹ nhìn ở quan-điểm

danh-lý cố-định thì khác biệt nhưng nhìn ở

quan-điểm tâm-lý thực-nghiệm thì bổ-túc cho


473

nhau vì chúng là ba quá-trình biện-chứng của

một Tâm Thể phát-hiện ra. Một nhân-bản toàn-

diện phải có cái tâm quân-bình, như Nguyễn-

Cư-Trinh đã cực tả bằng hai câu thơ trong vở

tuồng Sãi Vãi :

" Thành ư trung vị đắc hòa bình

Hình tại ngoại bất năng trung tiết " .

( Lòng thành-thực ở bên trong chưa đạt

được quân-bình .

Hình tướng ở bên ngoài không có thể

trúng tiết điệu ).

Cái Tâm quân-bình chỉ viên-mãn chừng

nào nó hợp được cả Thể ( Essence ) lẫn Dụng

( Existence ), hơp cả " trong " lẫn " ngoài ".

" Ngoài là lý song trong là tình "

_ ( Nguyễn-Du - Kiều )

NGUYỄN-TRÃI

474

Tức là đạo Trung Dung của Nguyễn-Trãi

thường nhắc nhở trong văn thơ :

" Làm người thì giữ đạo trung dung " .

Hay là :

" Bền đạo trung-dung chẳng thửa tàng

Màng chi phú quý nhọc khoe khoang ".

_ ( Quốc-Âm Thi-tập - Tự-Giới )

Vì Trung Dung nên hai chữ Nhân Nghĩa

ở Nguyễn-Trãi không rời nhau, mật-thiết với

nhau như đoàn-thể với cá-nhân, có đoàn-thể

chỉ-huy ắt phải có cá-nhân tự-do, bổn-phận xã-

hội với ý-chí tự-do như bóng với hình trong

quan-niệm Nhân Nghĩa của Nguyễn-Trãi, vì

chúng cũng như Tri và Hành biểu-hiện cho cái

Tâm Vô-tâm của nhà Thiền :

" Thơ đái tục hiềm câu đái tục,

Chủ vô tâm ỷ khách vô tâm .

Trúc thông hiên vắng trong khi ấy,

Năng mõ sơn tăng làm bạn ngâm " .

_ ( Quốc-Âm Thi-tập - Ngôn Chí )


475

Đấy là tinh-thần Tam-giáo của Nguyễn-

Trãi, lấy tâm Thiền là cái tâm Vô-tâm để cảm-

thông, để thương yêu cởi mở như Ông đã dạy

con :

Ở cho có đức có nhân,

Mới mong đời trị được ăn lộc Trời .

Thương người tất tả ngược xuôi,

Thương người lỡ bước, thương người bơ vơ .

Thương người ôm dắt trẻ thơ;

Thương người tuổi tác già nua bần hàn .

Thương người quan quả cô đơn,

Thương người lỡ bước lầm than kêu đường .

Thấy ai đói rách thì thương,

Rách thường cho mặc, đói thường cho ăn .

Thương người như thể thương thân,

Người ta phải bước khó khăn đến nhà .

Đồng tiền bát gạo mang ra,

Rằng đây cần kiệm gọi là làm duyên .

May ta ở chốn bình yên,

Còn người tàn phế chẳng nên cầm lòng .

Tiếng rằng ngày đói tháng đông,

NGUYỄN-TRÃI

476

Thương người bớt miệng, bớt lòng mà cho .

Miếng khi đói, gói khi no,

Của tuy tơ tóc, nghĩa so nghìn trùng .

Của là muôn sự của chung,

Sống không thác lại tay không có gì .

Ở sao cho có nhân nghì ."

_ ( Gia Huấn Ca )

Đấy là Nhân Nghĩa tâm-linh khai-phóng

của xã-hội mở cửa mà cận-đại ở miền cực Nam

Việt-Nam, một lớp người Sĩ từ Võ-Trường-

Toản, Võ-Tánh, Ngô-Tùng-Châu, Phan-Thanh-

Giản đến ông thày học điển-hình Đồ-Chiểu đã

tiếp-nối sợi dây truyền-thống của dân-tộc,

phối-hợp Đời với Đạo, Nhân-tước với Thiên-

tước, giá-trị thiên-nhiên với siêu-nhiên :

" Đạo Tiên cũng ở trong hàng đạo Nho,

Đạo Tiên theo việc nhàn du .

Dạo chơi non nước chẳng cần công danh,

Đạo Nho lo việc kinh dinh .

Giúp trong nhà nước được minh cương thường,


477

Tiên xưa ở chốn thi đường .

Một câu Nho-giáo lòng càng chẳng quên,

Muốn theo Tiên đạo cho bền .

Phải tùng Nho đạo mới nên phận mình,

Hai người đều khá hồi trình .

Đạo nào làm phải mặc tình rắp theo ."

_ ( Nguyễn-Đình-Chiểu - Dương Từ Hà Mậu )

Dân-tộc Việt-Nam ngày nay ở giữa

Đông-Nam-Á là khu-vực văn-hóa giao-lưu sẵn

có trong truyền-thống cái tư-tưởng Nhân Nghĩa

khai-phóng của Nguyễn-Trãi tưởng rất bổ-ích

cho giới trí-thức lãnh-đạo phản tỉnh vậy .

%%%%%%%%%%%%%

Documents

NGUYỄN - TRÃI - freephung.free.frfreephung.free.fr/cactacphamchuain/NGUYENTRAI.pdf · đại tư-tưởng truyền-thống Việt-Nam, ... tôi hiền cùng sự-nghiệp thịnh-vượng