Nauczyciel a uczeń z ADHD

Nauczyciel a uczeń z ADHD

Baranowska_Nauczyciel a uczen.in1 1Baranowska_Nauczyciel a uczen.in1 1 2010-07-14 12:52:242010-07-14 12:52:24


Nauczyciel a uczeń z ADHD

Wanda Baranowska

Kraków


© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków

Redakcja wydawnicza:Danuta Porębska

Projekt okładki:Ewa Beniak-Haremska

ISBN ----

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”- Kraków, ul. Turniejowa /

tel. () --, fax () --www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków


Spis treci

Wstęp ....................................................................................................................................

Rozdział Pojęcie i istota ADHD .....................................................................................................

.. Defi nicja i istota ADHD ................................................................................... .. Etiologia nadpobudliwości psychoruchowej ............................................... .. Objawy nadpobudliwości psychoruchowej z defi cytem uwagi .............. .. Powikłania nadpobudliwości psychoruchowej ...........................................

Rozdział Diagnozowanie i terapia dzieci z ADHD ....................................................................

.. Proces rozpoznawania ADHD a diagnoza funkcjonalna dotkniętych ADHD ...........................................................................................

.. Metody rozpoznawania ADHD ..................................................................... .. Różnicowanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej ...................... .. Przegląd metod terapii ADHD .......................................................................

... Leczenie farmakologiczne .................................................................... ... Terapia psychopedagogiczna ............................................................... ... Inne metody wspierające rozwój dziecka z ADHD ........................

Rozdział Szkolne funkcjonowanie ucznia z ADHD ..................................................................

.. Uczniowie o szczególnych („specjalnych”) potrzebach edukacyjnych w kontekście prawa oświatowego ..................................................................

.. Uczeń z ADHD w kontekście szkolnych wymagań społeczno-wychowawczych ............................................................................

.. Uczeń z ADHD wobec szkolnych wymagań dydaktycznych ..................


Spis treci

Rozdział Percepcja uczniów przez nauczycieli – prawidłowości i konsekwencje ............

.. Źródła informacji, mechanizmy oraz reguły nauczycielskiego uogólniania sądu o uczniu .............................................

.. Nauczycielskie wnioskowanie o cechach ucznia w świetle teorii atrybucji i asocjacji .............................................................

.. Typy stosunku nauczyciela do ucznia a oczekiwania wobec niego ..... .. Zachowania i postawy dzieci z ADHD w percepcji

i wobec oczekiwań nauczycieli .....................................................................

Rozdział Metodologiczne podstawy badań własnych ............................................................

.. Cel badań ........................................................................................................... .. Metody i narzędzia badawcze ....................................................................... .. Charakterystyka grup badanych ..................................................................

Rozdział Analiza i interpretacja wyników badań własnych ..................................................

.. Opis i interpretacja stanu badanych zmiennychNauczycielska percepcja ucznia z ADHD ..................................................

.. Wewnętrzna struktura zmiennych identyfi kujących nauczycielską percepcję uczniów z ADHD oraz ich szkolne funkcjonowanie .................................................................

Zakończenie .....................................................................................................................

Bibliografi a .......................................................................................................................

Aneks ..................................................................................................................................


Wstęp

Zjawisko nadpobudliwości psychoruchowej z defi cytem uwagi opisywane jest na świecie od blisko lat, jednak trudno stwierdzić, że jest powszechnie znane. Od lat . ubiegłego stulecia było szczegółowo analizowane w naukach medycz-nych (głównie psychiatrii dziecięcej), w następnej kolejności psychologicznych (na polskim gruncie: Stomma, ; Sulestrowska, ; Nartowska, ; Spionek, ). Próbę interdyscyplinarnego podejścia zainicjował dopiero, zorganizowany w czerwcu roku w Würzburgu (Niemcy), I Światowy Kongres ADHD, w cza-sie którego upowszechniono wstępne wyniki dwuletnich prospektywnych badań, przeprowadzonych w krajach europejskich („ADORE” – Attention Defi cit/Hyperactivity Disorder Observational Research in Europe) wśród pacjen-tów w wieku – lat. Choć wspomniany Kongres wykazał wzrost aktywności badawczej w ostatnim czasie, to nadal trudno odnaleźć ślady analiz ADHD do-konywanych w obszarze pedagogiki, co w kontekście szkolnego funkcjonowania dzieci i młodzieży z tym problemem wydaje się niepokojące. Warto nadmienić, że Polska nie została włączona do programu ADORE, aczkolwiek pod względem szacowanego rozpowszechnienia ADHD jest porównywalna z innymi krajami Europy.

Szkoła jest środowiskiem dziecka i adolescenta, w którym podmiot spędza znaczącą dla rozwoju ilość czasu. Jest ona tym samym ważnym czynnikiem roz-woju. Istotna staje się struktura szkoły, warunki techniczne, przede wszystkim jednak osoba nauczyciela. Priorytetowym celem dotychczasowych badań doty-czących szkoły było opracowanie najlepszych dla rozwoju ucznia wzorów interak-cji nauczyciela z uczniami (Baley, ; Okoń, ; Szuman, ; Bandura, ; Muszyński, ; Więckowski, ; Gurycka , Kofta, ; Janowski, ; Lewowicki, ).

W latach . i . ubiegłego stulecia uczniów nadpobudliwych psychorucho-wo nie traktowano jako wymagających szczególnej pomocy, ale raczej jako po-trzebujących konsekwentnej dyscypliny. Począwszy od lat . doniesienia nauko-we traktują ADHD jako najczęściej występujące zaburzenie rozwojowe u dzieci, wskazując jednocześnie zawarte w istocie syndromu ograniczenia poznawcze


Wstęp

i społeczne uczniów, jednak pogląd o intencjonalności zachowania dzieci nadpo-budliwych nadal jest aktywny i zarazem je krzywdzący.

W świetle literatury psychomedycznej uczeń z ADHD jest podmiotem o specjalnych potrzebach edukacyjnych, choć głębszej analizie należałoby poddać pytanie, czy w sprzyjających warunkach zewnętrznych owe „specjalne” potrzeby nie stałyby się potrzebami „znormalizowanymi”. Podejście psychomedyczne do potrzeb dziecka z ADHD niestety nie znajduje odzwierciedlenia w regulacjach prawnych dotyczących polskiej oświaty. Mimo że są klasy integracyjne i tera-peutyczne, to w rzeczywistości miejscem edukacji i wychowania dzieci z ADHD stają się najczęściej klasy masowe lub nauczanie indywidualne. Szacując z dużą ostrożnością populację uczniów z ADHD w Polsce na od do , stwierdza się, że w klasach masowych uczy się około / uczniów z rozpoznanym ADHD. Do klas integracyjnych oraz do nauczania indywidualnego kierowani są uczniowie z wy-stępującymi, jako powikłania ADHD, zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi lub zaburzeniami zachowania, defi niowanymi w prawie oświatowym jako niedo-stosowanie społeczne. Brakuje podstaw prawnych pozwalających uczniowi z ADHD bez powikłań uczestniczyć w edukacji organizowanej w ramach klas integracyjnych, klasy terapeutyczne są natomiast mało rozpowszechnione. Po zetknięciu hiperaktywnego, nieuważnego i impulsywnego ucznia z klasą masową występuje zwykle cała seria faktów edukacyjnych, które stanowią duże wyzwanie dla codziennej pracy nauczyciela w przepełnionej, zwykle trzydziestoosobowej klasie. W takiej sytuacji sukces szkolny ucznia z ADHD mogą zagwarantować jedynie wysokie kompetencje zawodowe nauczyciela.

Współcześnie inicjowane w Polsce badania koncentrują się na psychologicz-nych uwarunkowaniach funkcjonowania dzieci z ADHD (Pisula, ; Borkowska, , ; Białek, ; Święcicka, , ), w nieznacznym stopniu odnosząc się do edukacji uczniów (Lipowska, ; Woźniak, ; Baranowska, ). Wy-niki dotychczasowych badań wskazują na zakłócenia w funkcjonowaniu szkoły zarówno w zakresie działań nauczyciela wspierających rozwój nadpobudliwego dziecka, jak i rezultatów ucznia z ADHD.

Celem badań nad szkolnym funkcjonowaniem nadpobudliwego dziecka, w kontekście nauczycielskiej percepcji, jest zwrócenie uwagi na czynniki wpływa-jące na psychospołeczny rozwój dziecka z ADHD. Wykrycie istotnych czynników wpływających na interakcję nauczyciel – uczeń z ADHD i powiązanie ich z obser-wowanym stanem społecznego i dydaktycznego funkcjonowania dziecka może stanowić podstawę do zmian zarówno w budowaniu powszechnego wizerunku dziecka z ADHD (wolnego od stereotypów), jak i w działaniach wspierających jego rozwój ze strony nauczycieli.

Niniejsza książka powstała na podstawie dysertacji doktorskiej, przygotowa-nej pod kierunkiem Pani Profesor Marioli Chomczyńskiej-Rubachy, której gorąco dziękuję za profesjonalne i przyjazne przewodnictwo po meandrach naukowego


Wstęp

rozpoznawania i opisywania faktów. Ostateczny kształt publikacji powstał dzięki istotnym uwagom recenzentów – Pani Profesor Małgorzaty Sekułowicz oraz Pana Profesora Jacka Błeszyńskiego, do których kieruję serdeczne podziękowania.



Rozdział

Pojęcie i istota ADHD

.. Defi nicja i istota ADHD

Pierwszy opis istoty i objawów nadpobudliwości psychoruchowej został sporządzony w Niemczech w roku przez psychiatrę Heinricha Hoff mana (Stomma, : ). W wydanej dla dzieci książce Der Struwelpeter (Pawełek Wiercipięta) autor w wierszowanych formach opisał dzieci z objawami nadpo-budliwości psychoruchowej. Pierwszy artykuł w literaturze fachowej, autorstwa brytyjskiego pediatry George’a Frederica Stilla ukazał się natomiast w roku w czasopiśmie medycznym „Th e Lancet”. W roku z kolei powstał pierwszy raport medyczny opisujący dzieci sprawiające poważne problemy wychowawcze i wykazujące objawy obecnie przypisywane ADHD (Harland, : ). Od tego momentu do czasów współczesnych zaburzenie to przyjmowało różne określenia (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ):– zespół nadpobudliwości psychoruchowej z defi cytem uwagi;– zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego, zespół nadruchliwości;– zespół minimalnego uszkodzenia mózgu lub minimalnej dysfunkcji mózgu;– zespół zaburzeń hiperkinetyczno-odruchowych;– zaburzenie z defi cytem uwagi i hiperaktywnością;– lekka encefalopatia czy wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny;– ZDUN – zespół defi cytu uwagi i nadruchliwości.

Obecna wiedza o istocie i pochodzeniu tego zaburzenia dyskwalifi kuje nie-które z nadanych mu mian, na przykład lekka encefalopatia, wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny czy zespół minimalnego uszkodzenia mózgu lub mi-nimalnej dysfunkcji mózgu. Różnorodność nazw uwidaczniała także odmienne ujęcia istoty tego zaburzenia. Znaczne różnice wystąpiły także w poglądach doty-czących pochodzenia nadpobudliwości. Każdy z uwzględnionych wyżej aspektów wpływał na charakter i treściowy zakres defi nicyjnego ujęcia zespołu nadpo-budliwoci psychoruchowej z deficytem uwagi. Dokonajmy syntezy tej defi nicyjnej ewolucji.


Rozdział . Pojęcie i istota ADHD

Lata . ubiegłego wieku przynoszą spis najbardziej charakterystycznych objawów „zespołu nadpobudliwości psychoruchowej” dokonany przez Samuela Clementsa (: ) na podstawie przeglądu ponad stu publikacji:– nadmierna aktywność i zaburzenia uwagi;– labilność emocjonalna;– impulsywność i mała tolerancja na frustrację;– zaburzenia percepcyjno-ruchowe oraz w sferze ogólnej koordynacji;– zakłócenia pamięci i myślenia;– specyfi czne zaburzenia w uczeniu się, nieprawidłowości w zakresie mowy

i słuchu;– objawy neurologiczne (głównie tzw. małe i nieswoiste zaburzenia w zapisie EEG).

W latach . Hanna Nartowska w pierwszym wydaniu książki Wychowanie dziecka nadpobudliwego posługuje się terminem „nadpobudliwość psychorucho-wa”, szczególną uwagę kierując na zawieranie się w tej nazwie dwóch sfer, których problem dotyczy – psychicznej i ruchowej. Pisze:

Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzania ruchowe-go, nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyfi cznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi (Nartowska, : ),

dodając na stępnie:

Nadpobudliwo psychoruchowa [wyróż. – W.B.] jest zespołem (syn-dromem) powiązanych ze sobą objawów, przy czym zdarza się, że jedna grupa objawów staje się dominująca przy innych mniej nasilonych. Rodzaj objawów dominujących jest w pewnym stopniu uwarunkowany okresem rozwojowym, w którym znajduje się dziecko, oraz sytuacją zewnętrzną (Nartowska, : ).

Literatura końca lat . XX wieku przynosi terminy „zespół hiperkinetyczny” oraz „zespół nadpobudliwości psychoruchowej”. Danuta Stomma (: –), posługując się nimi w zakresie opracowań psychiatrycznych, poszerza zakres klu-czowych objawów składających się na ten zespół, wymieniając:– zaburzenia uwagi, polegające przede wszystkim na słabej koncentracji i rozpra-

szalności;– nadpobudliwość emocjonalna, wyrażająca się znaczną impulsywnością, labil-

nością i drażliwością. Objawom tym autorka przyporządkowuje następujące stany i zachowania,

oddające istotę zaburzenia:– nadmierna aktywność ruchowa;– impulsywność;– zaburzenia uwagi, niepokój;– źle zorganizowana aktywność;– zmienność zachowania;



– przeszkadzanie innym, niemożność usiedzenia na miejscu;– niewypełnianie poleceń rodziców;– zaburzenia kontaktu – negatywizm i upór;– niski próg frustracji, wybuchy złości;– niska samoocena;– zachowania antyspołeczne.

Terminem „zespół hiperkinetyczny” posługuje się także Halina Sulestrowska (: –), która uznaje to zaburzenie za spowodowane organicznym uszkodzeniem mózgu. Autorka pisze:

Niewątpliwie najczęstszą postać lekkiej encefalopatii stanowi tzw. ze-spół hiperkinetyczny [wyróż. – W.B.], w którym dominującym objawem jest wzmożenie napędu psychoruchowego [...] Szczególną formą tego zaburzenia jest zaburzenie związane z defi cytem uwagi, z nadruchliwością (attention defi cit dis-order with hiperactivity), kiedy to występuje jeszcze trzeci składnik – impulsyw-ność; odpowiada to ściśle szeroko stosowanemu dotychczas rozpoznaniu: zespół hiperkinetyczny [wyróż. – W.B.].

H. Sulestrowska odwołuje się do pochodzącej z roku Klasyfi kacji Ame-rykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-III), wymieniając za nią triadę składowych objawów:) zaburzenia uwagi,) impulsywność,) nadruchliwość.

Na podstawie tej samej klasyfi kacji w końcu lat . XX wieku Jirina Prekop i Christel Schweizer sformułowali następującą defi nicję:

Hiperkinetyczny syndrom wieku dziecicego – zaburzenia, których najistotniejsze cechy to nieumiejętność dłuższego skupienia uwagi i rozpraszanie się. We wczesnym dzieciństwie widocznym objawem jest niepohamowana, mało zorganizowana i źle ukierunkowana ekstremalna nadaktywność, w miejsce której w okresie adolescencji pojawić się może obniżona aktywność. Często występują-cymi symptomami są również impulsywność, wahania nastroju, agresywność. Pojawiają się też opóźnienia w rozwoju poszczególnych sprawności oraz zakłóce-nia i ograniczenia w kontaktach międzyludzkich (Prekop, Schweizer, : ).

Współcześnie w literaturze tematu autorzy posługują się poniższymi naz-wami:) „zespół nadpobudliwoci psychoruchowej z zaburzeniami koncen-

tracji uwagi (deficytem uwagi)” – termin oparty na czwartej, pochodzą-cej z roku, wersji Klasyfi kacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychia-trycznego (DSM-IV oraz pochodzącej z roku poprawki – DSM-IV TR), jako tłumaczenie pojęcia Attention Defi cit Hyperactivity Disorder, stosowany też w przyjętym powszechnie skrócie ADHD;



) „zespół hiperkinetyczny” (zaburzenia hiperkinetyczne) – nazwa jednostki nozologicznej zaproponowana przez Światową Organizację Zdrowia w roku w międzynarodowej klasyfi kacji chorób (ICD-), jako tłumaczenie terminu Hy-perkinetic Disorder (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ).

W obu uznanych i stosowanych terminach sprecyzowania wymagają, na użytek jednoznaczności rozumienia istoty problemu, pojęcia „defi cyt uwagi”, „hi-peraktywność” oraz „impulsywność”.

Według Juliana Elliota i Maurice’a Place’a (: –), zajmujących się problematyką ADHD, za:– deficyt (zaburzenie) uwagi uznawać będziemy taki wzorzec zachowania,

w którym u dziecka obserwuje się jedynie krótkie okresy koncentracji na zada-niach narzuconych przez dorosłych, a w czasie zabawy – częste i nagłe zmiany formy aktywności. (Tę cechę zachowania coraz częściej uznaje się za istotę problemu nadpobudliwości psychoruchowej);

– hiperaktywno (nadaktywność, nadruchliwość) przyjmiemy wykonywanie czynności w przyspieszonym tempie, co traktowane jest jako wzrost aktywno-ści fi zycznej;

– impulsywno uznamy działanie pod wpływem chwilowego pragnienia lub zachcianki bez zwracania uwagi na konsekwencje. Zachowanie takie może być w niektórych przypadkach niebezpieczne, zazwyczaj jednak oznacza łamanie zasad bez myślenia o tym, co się w rezultacie wydarzy.

Polscy badacze ADHD, reprezentowani przez Tomasza Wolańczyka, Artura Kołakowskiego i Magdalenę Skotnicką (: –), proponują dość skompliko-wane rozwiązanie defi nicyjne:

Nadpobudliwość psychoruchowa, rozumiana medycznie, oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespół hiperkinetyczny, będący schorze-niem mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego lecze-nia (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ).

Powyższe ujęcie zostaje poszerzone o wyjaśnienie:

Zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem, które ma do-kładnie określone kryteria konieczne do jego rozpoznania. Nie zawsze pokrywają się one z potocznym rozumieniem tego terminu. Dziecko nadpobudliwe jest nie-uważne, impulsywne i nadpobudliwe zawsze lub prawie zawsze. W zależności od wymagań i tolerancji otoczenia objawy mogą być mniej lub bardziej przeszka-dzające i utrudniające życie dziecka i jego otoczenia (Wolańczyk, Kołakowski, Skotnicka, : ).

W psychologicznym modelu ADHD opracowanym przez R. Barkleya, jako skutek utraty zdolności hamowania zachowania i samokontroli, odnajdujemy



zakłócenia w pracy mózgu powodujące pewne rodzaje dysfunkcji oraz przypo-rządkowane im konsekwencje (za: Wolańczyk i in., : ).

Tabela 1. ADHD: model psychologiczny według Barkleya

Rodzaj dysfunkcji KonsekwencjePamięć operacyjna niewerbalna Gorsze poczucie upływu czasu

Niepamięć wydarzeńNiezdolność do refl eksji nad zdarzeniamiNiezdolność do wybiegania myślami naprzód (przewidywania)

Internalizacja monologów (mowa wewnętrzna)

Autoregulacja emocji, motywacji i poziomu pobudzenia

Niezdolność do przestrzegania ustalonychzasadUpośledzenie zdolności do instruowania samego siebie i zadawania sobie pytań Okazywanie emocji: brak zdolności ich ukrywaniaUpośledzenie autoregulacji pobudzeniai motywacji

Rekonstrukcja (umiejętność rozkładania zaobserwowanych zachowań na czynniki i tworzenie z nich nowych kombinacji składających się na nowe zachowania, które skuteczniej przyczyniają się do osiągnięcia obranego celu)

Upośledzenie zdolności analizowania zachowań i tworzenia nowychNiezdolność do rozwiązywania problemów

Źródło: Wolańczyk i in., 2005: 16.

Najbardziej obszerną, choć odmienną od wymienionych, formę przedsta-wienia defi nicji ADHD proponuje Martin Kutscher (). Autor, uznając nadru-chliwość, impulsywność i zaburzenia uwagi za „szczyt góry lodowej”, sugeruje konieczność poszerzenia defi nicji syndromu ADHD o wyszczególnienie dys-funkcji wykonawczych, wiążących się z całokształtem problemu. Tradycyjną defi nicję opisową autor zastępuje grafem, wskazującym zsumowaną z mnogości problemów istotę ADHD.



Rysunek 1. Spektrum problemów objawianych przez ludzi z ADHD według Kutschera

nieuważnyimpulsywnynadruchliwy

1. Dysfunkcje wykonawcze

niska samokontrola nadwrażliwy łatwo frustrujący się ubogi monolog wewnętrzny kłopoty ze zmianą tempa

działania słaba pamięć wsteczna niska zdolność

planowania przyszłości

2. Współistniejce zaburzenia o charakterze chorobowym

zaburzenia procesu przyswajania wiedzy i umiejętności

zaburzenia zachowania/opozycyjno-buntownicze depresja depresja dwubiegunowa zaburzenia lękowe obsesje (odczucie przymusu) tiki motoryczne i wokalne syndrom Aspergera (objawowo podobny,

mylony z ADHD) zaburzenia integracji sensorycznej

3. Dysfunkcje w rodzinie podobny zakres zaburzeń i niezdolności u rodziców stres rodziny spowodowany zachowaniami jednostki wymienionymi

w sferze 1. i 2. niniejszego grafu powraca do dotkniętych ADHD, rozjątrzając ich pierwotne problemy

Klasyczne symptomy ADHD

Źródło: Kutscher, 2002 (e-book: strona nieoznaczona).


Documents

Nauczyciel a uczeń z ADHD