NasljeĐe razli»itih kultura

Divlja ljepota

NasljeĐe razli»itih kultura

www.montenegro.travel

Crna GoraNa vjeæitoj razmeøi izmeøu istoka i zapada, Crna Gora baçtini tragove paganskih, ilirskih, helenistiækih, romanskih, katoliækih, pravoslavnih i islamskih uticaja. Njen prostor bio je naseljen prije viçe od 180.000 godina. Tragovi poæinju od nalaza iz peœine Crvena stijena, koja je bila prvo poznato staniçte praistorijskog æovjeka na prostoru Crne Gore, a nastavljaju se bogatim kulturnim nasljeøem drÿava i naroda koji su ovdje ÿivjeli i stvarali.

Krajem II vijeka p. n. e. Crna Gora je postala dio Rimskog carstva, a kada je ono podijeljeno na Zapadno i Istoæno, ona se naçla u Istoænom, koje je kasnije dobilo ime Vizantija. Krajem VI i poæetkom VII vijeka na teritoriju danaçnje Crne Gore poæinju da se doseljavaju slovenska plemena, preci njenih danaçnjih stanovnika. U IX vijeku slovenska plemena stvaraju svoju drÿavu, nezavisnu od Vizantije. Njeni vladari imali su kraljevsku titulu.

Tokom srednjeg vijeka na prostoru Crne Gore nije stvorena samo nezavisna drÿava veœ raznovrsno i znaæajno civilizacijsko i kulturno nasljeøe: arhitektonski spomenici velikih stilskih epoha (preromanike, romanike, gotike, renesanse...), kao i stilski osobeno graditelj-stvo, knjiÿevno-istorijska i religijska djela koja su slijedila moderni duh toga doba, ali i naæin urbanog ÿivota koji odgovara evropskoj tradiciji. Krajem XV vijeka u Crnoj Gori je otpoæela s radom i çtamparija, prije nego i u jednoj drugoj juÿnoslovenskoj zemlji. Na prostoru Crne Gore formirane su u srednjem vijeku i vjerske institucije obje hriçœanske crkve – katoliæke i pravoslavne, koje djeluju do naçih dana. O vjekovnoj harmoniji razliæitosti u Crnoj Gori naj-bolje svjedoæi fenomen kakav su crkve sa dva oltara – jedan za pravoslavce, drugi za katolike. Takvih crkava ima u mnogim mjestima gdje zajedno ÿive pripadnici razliæitih konfesija.

Kao i veœina balkanskih drÿava, i Crna Gora je srednji vijek okonæala tragiæno – gubitkom drÿavne nezavisnosti i padom pod osmansku vlast. Osmanska vladavina, koja je trajala dugo, uæinila je Crnu Goru baçtinikom joç jedne tradicije – islamske, tako da ovdje postoje mnogi spomenici islamske arhitekture i tragovi raznovrsnog kulturnog stvaralaçtva. Od perioda osmanske vladavine Crna Gora postaje jedan od najzanimljivijih balkanskih prostora, jer je na njenoj nevelikoj teritoriji, koju je bilo moguœe prepjeçaæiti za dva dana, naçlo svoje mjesto civilizacijsko nasljeøe istoænog i zapadnog hriçœanstva i nasljeøe islamskog svijeta. Svi ovi

razliæiti svjetovi koji su u Crnoj Gori ipak naçli svoj sklad, prepoznaju se takvima i danas. Æak ni u vrijeme velikih sukoba na Balkanu tokom XX vijeka, ovaj crnogorski sklad razliæitih svjetova nije poremeœen.

Crna Gora nije samo neobiæna po svojim civilizacijskim osobenostima, veœ je neobiæna i kao politiæka pojava u novijoj evropskoj istoriji. Iako najmanja balkanska zemlja, ona se prva na Balkanu oslobodila vlasti moœnog Osmanskog carstva i prva izgradila nezavisnu drÿavu. Do osloboøenja Crne Gore od osmanske vlasti doçlo je poæetkom XVIII vijeka. Tada je jedna od uglednih crnogorskih porodica postala i njena dinastija. Bila je to porodica Petroviœ Njegoç, koja œe vladati Crnom Gorom viçe od dva vijeka. Vlast nijedne druge balkanske dinastije nije trajala toliko dugo. Vladari iz porodice Petroviœ Njegoç uspostaviœe politiæke odnose sa svim velikim silama – najprije s Rusijom (1711), zatim Austrijom (1715) i krajem XVIII vijeka s Francuskom.

Nezavisna drÿava Crna Gora proglaçena je knjaÿevinom sredinom XIX vijeka. Crnogorsku knjaÿevinu priznale su tadaçnje velike sile – Rusija, Austrija i Francuska, a crnogorski knjaz primljen je s najviçim poæastima kod ruskog cara Nikolaja I, austrijskog cara Franja Josifa i francuskog imperatora Napoleona III. Crnogorska knjaÿevina zvaniæno je meøunarodno priznata od strane svih velikih sila na Berlinskom kongresu 1878. godine. Nakon stica-nja meøunarodnog priznanja ona je uspostavila zvaniæne diplomatske odnose sa mnogim evropskim zemljama i SAD. Tada je na njenom æelu bio knjaz Nikola Petroviœ Njegoç, koji je Crnom Gorom vladao od 1860. godine. On se 1910. proglasio za kralja, a Crna Gora postala je kraljevinom. Kralj Nikola bio je vladar evropskih nazora: osnovnu çkolu zavrçio je u Trstu, a zatim je u Parizu pohaøao Licej Luja Velikog. Nazivali su ga “tastom Evrope”, jer je udajom svojih kœeri bio povezan sa dinastijama Savoja, Romanov i Batemberg.

Kraljevina Crna Gora uæestvovala je u Prvom svjetskom ratu na strani sila Antante, pod-nijevçi ogromne ÿrtve i pretrpjevçi velika razaranja. Nakon zavrçetka Prvog svjetskog rata Crna Gora je prestala da postoji kao nezavisna drÿava, postavçi dio Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavije), koja je stvorena 1918. godine. Svoju drÿavnu nezavisnost Crna Gora œe obnoviti tek 2006. godine, odlukom veœine njenih graøana koji su svoju volju iskazali na referendumu.

VIII vijek p.n.e. IV vijek p.n.e. nulta godina I vijek X vijek XI vijek XII vijek XIII vijek XIV vijek XV vijek XVI vijek XVII vijek

ISTORIJSKA TRAKA

Prvi trag u umjetnosti - Lipci

Vrçnjakinja hriçœanstva Stari Bar - maslina stara

preko 2000 godina

990.Knez Vladimir na æelu dukljanske drÿave

Ostaci rimske kulture - Duklja

1089. Papa Kliment III izdao bulu kojom

uzdiÿe Dukljansku (Barsku) biskupiju na rang nadbiskupije

1166.Umjetnost romanika

Katedrala Sv. Tripuna

1252.Podignut manastir Uspenija Bogorodice u Moraæi (Manastir Moraæa)

1482.Cetinje postalo

prijestonica Crne Gore

1493. Otpoæela s

radom Crnojeviœa çtamparija

1494.Renesansna baçtinaPojavila se prva çtampana knjiga u Crnoj Gori - “Oktoih prvoglasnik”

Sakralna hriçœanska tradicija -

Manastir Piva

Nasljeøe orijenta Husein Paçina dÿamija

Kult Sv.Vasilija Ostroçkog

Manastir Ostrog

Od antike do danas - grad Budva

1484.Podignut Cetinjski manastir

Srednjovjekovna prijestonica grad Ulcinj

1183-1186.Raçki ÿupan Stefan Nemanja pokorio dukljansku drÿavu

Kulturni uticaj Vizantije -freska Sv.Ilije iz Manastira

Moraæa

Arhitektura i slikarstvo baroka - Perast, Gospa od Çkrpjela

Herceg Novi – raskrsnica civilizacija

Umjetnost ljudskog osvita iz perioda Nar-onskog konventa, Prevalisa i prvih vjekova Duklje ostavila je tragove na lokalitetima Crvena stijena iz okoline Petroviœa, Odmut u kanjonu Komarnice, Çpilja iznad Perasta, Beran krç kod Bera na, okapine Bioæe u kanj onu rijeke Moraæe, Maliçina peœina i Medena stijena u kanjonu Œehotine.

Kontaktom Ilira, koji su od V vijeka p.n.e. gospodarili prostorom jadranske ljepote, i Grka poæinje pisana istorija Crne Gore. Preko Hekateja iz Mileta (oko 500. godine p.n.e.), a neçto kasnije Pseudo Skilaksa,

imamo saznanja o prostoru ilirskih pleme-na, koji u treœem vijeku æine moœnu Teutinu drÿavu. O njenoj moœi svjedoæi novac sa imenima kraljeva Apolonija, Dirahija i Balajosa. Njenu moœ uguçili su Rimljani uspostavljanjem Ilirika, koju kasnije dijele na dvije provincije: Panoniju i Dalmaciju.

Veliki dio eksponata iz praistorijskih nala-ziçta i veœ urbanih helenistiækih naseobina moÿe se najbolje upoznati preko muze-jskih riznica svih gradova Crnogorskog primorja, ali i Cetinja, Podgorice, Berana, Pljevalja itd.

U raĐanjU civilizacije

Crteÿi na stijeni iz okapine Lipci kod Risna prikazuju ÿivotinje -jelene, vjerovatno pse i

lovce. Po stilu i geometrijskim ukrasima, vjero-vatno potiæu iz VIII vijeka prije n.e. Pretpostav-

lja se da je okapina predstavljala neko kultno mjesto - svetiliçte pod vedrim nebom.

Zlatni nakit - nauçnice i prstenje sa umetnutim gemama od staklene paste. Nakit je

vjerovatno proizvod tarantinskih radionica, helenistiæki period, I-II vijek p.n.e (Muzej Budva)

XVII vijek XVIII vijek XIX vijek XX vijek XXI vijek

Tumul u mjestu Vukovci, Zeta, Podgorica

Eksponat sa praistorijskog nalaziçta / Gruda Boljeviœa, Toloçi (Muzej Podgorica)

Srebrni nakit iz nalaziçta Gostilj,III-II vijek prije nove ere (Muzej Podgorica )


1860.Knjaz Nikola

stupio na vlast

1697.Mitropolit Danilo,

rodonaæelnik dinastije Petroviœa

1834.Otvorena prva osnovna çkola i moderna çtamparija na Cetinju

1845. Mauzolej na Lovœenu

1852. Crna Gora proglaçena za knjaÿevinu

1867.Sagraøen Dvor kralja Nikole, danas muzej

1878.Crna Gora dobila zvaniæno meøunarodno

priznanje na Berlinskom kongresu

Sagraøen Zetski dom – knjaÿevsko i kraljevsko pozoriçte

1711.Uspostavljene

crnogorsko-ruske politiæke veze

1838. Sagraøena Biljarda

– prva vladarska rezidencija

1847.U Beæu çtampan “Gorski

vijenac” Petra II Petroviœa Njegoça

1905.Donesen prvi

crnogorski Ustav

1910.Crna Gora proglaçena za kraljevinu

1914.Crna Gora uçla u Prvi svjetski rat

2006.Na referendumu 21. maja Crna Gora obnovila drÿavnost, a 28. juna njen meøunarodno pravni subjektivitet potvrøen prijemom u Ujedinjene nacije

1910.Sagraøen Vladin dom –danas umjetniæki i istorijski muzej

Pero Poæek

1886.Crna Gora

potpisala Konkordat s

Vatikanom

1918.Crna Gora ulazi u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (Jugoslavija)

Dado Øuriœ

1784. Mitropolit Petar I Petroviœ Njegoç doçao na vlast

1851.- Umro Petar II Petroviœ Njegoç

- Knjaz Danilo stupio na vlast

Plava kapela posljednja zemaljska stanica Filermose Bogorodice

Kominska (pljevaljska) dijatreta je pehar od prozraænog bezbojnog stakla i kobaltno plave mreÿe. Iste boje je i natpis: VIVAS PANELLENI BONA.

Datira od IV i poæetka V vijeka n.e., a potiæe iz jedne æuvene Kelnske radionice.Jedna od pet saæuvanih dijatreta u svijetu.

Lijep primjerak rimske skulpture I vijeka je realistiæka glava cara Domicijana pronaøena u Kumboru. U odreøenim elementima posjeduje i karakteristike klasicistiækih skulptura flavijevske umjetnosti.

Najznaæajniji nalazi rimskog stvaralaçtva su na Duklji (Doc-lea), urbanom kompleksu iz vremena rimske dominacije, tj. I vijeka nove ere. Smjeçtena je na uçœu rijeke Zete u Moraæu a nazvana po ilirskom plemenu Docleati. Sredinom I vijeka postala je municipijum koji podjelom Rimskog carstva postaje glavni grad novoosno-vane provincije Prevalis. U IV i V vijeku nalazi se na udaru varvara. Poæetkom V vijeka razaraju ga Goti, a poæetkom VI strada u zemljotresu. Konaæno ga razaraju Sloveni poæetkom VII vijeka.

Grad je posjedovao repre-zentativne graøevine javnog karaktera: slavoluk, tri hrama (jedan boginje Rome a drugi Dijane), gradsko kupatilo - terme, stambenu palatu, dvije ranohriçœanske bazi-like i manju, krstoobraznu preromaniæku crkvu.

U nekropolama su pronaøeni dragocjeni primjerci posuda od keramike i stakla, nakit, oruÿje i novac. Pretpostavlja se da je na Duklji pronaøena i æuvena Podgoriæka æaça.

Tragovi rimske civilizacije nalaze se u Risnu, najstarijem naselju u Boki Kotorskoj. Dobar uvid u bogatstvo po-kretnog spomeniækog fonda iz perioda rimske dominacije moÿe se steœi u Narodnom muzeju Crne Gore sa Cetinja, Muzeju grada Podgorice, lapidariju kotorskog muzeja, Muzeju Budve, Pljevaljskom muzeju itd.

zlatni tragovi rimske kUltUre

Bronzana krstasta fibula, srebrni srcoliki privezak, srebrnasta koljenasta fibula (I-II v), srebrni prsten sa crvenim kamenom (II - IV), Komini

Zlatni privezak, Komini, nekropola I, I-IIv.

Tragovi rimske civilizacije u Risnu, najstarijem naselju u Boki Kotorskoj. Podni mozaici, pored jedinstvenog boga Hipnosa, predstavljaju geometrijske sheme i stilizovanu floralnu dekoraciju.

Amforiskos, Duklja, sredina II vijeka p.n.e.

Steœci Ostaci specifiæne kulture sa oæiglednom ljepotom poruka koje su cijelog ÿivota bogumili urezi-vali u kamene blokove. Njihove poruke su saÿete istine osobenih pogleda na ÿivot koji su uÿivali. U Crnoj Gori su najæeçœi u zapad-nom, planinskom dijelu, padinama Durmitora, Pive i Golije, gdje su se bogumili sklanjali od svojih progonitelja. Steœci su nastajali u periodu od XII do XIV vijeka.


Duklja (Doclea), najznaæajniji je i najveœi urbani centar formiran u vrijeme rimske dominacije u Crnoj Gori. Grad je osnovan u prvoj deceniji I vijeka nove ere na samom uçœu rijeke Zete u Moraæu u neposrednoj blizini Podgorice. Od polovine XIX vijeka dio je Svjetske arheologije.

Miroslavljevo jevanøeljeRukopis iz posljednje æetvrtine XII vijeka, nastao, najvjerovatnije, u crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju, za humskog kneza Miroslava. Kolorit, naroæito upotreba zlata, veliæina inicijala i likovna obrada ljudske, zoomorfne i floralne dekoracije, imaju odlike romaniækih i benediktinskih minijatura juÿne Italije, a u ikonografskoj obradi svetitelja osjeœaju se primjese vizantijske umjetnosti. No, i pored te jake romanizacije, koju nalazimo i u plitkoreljefnoj arhitektonskoj dekoraciji, minijaturama i fresko - slikarstvu, bitna karakteristika je jak peæat autohtonosti, koja œe kulminirati u nevelikom øakonikonu posveœenom sv. Iliji u Manastiru Moraæa.

Sagraøen je 1252. godine u tipiæno vizantijskoj graditeljskoj tradiciji. U isto vrijeme je bio ÿivopisan, od æega je, u izvornoj vrijednosti, saæuvan ciklus sv. Ilije u øakonikonu. Najpoznatija iz tog ciklusa je freska Gavran hrani proroka Iliju. I u ostalim scenama u øakonikonu, moraæki majstor ispoljava izuzetnost, smisao za prefinjena koloristiæka definisanja, lako na-glaçen pokret, samostalnost figure i njenu plastiænu obradu, pa se s pravom ukazuje na njegovu vezu sa izvorom preteæa renesanse.Moraæki ikonostas je meøu najljepçim na prostoru jugoistoæne Evrope.

Manastir Moraæa

Crkva Svetog Petra u Bijelom Polju, iz XII vijeka, od 1254. godine sjediçte je episkopske stolice. Za njenog ktitora, humskog kneza Miroslava, pi-sano je jevanøelje Miroslavovo

jevanøelje, koje predstavlja jedan od najljepçih rukopisa na œirilici. Raøen je na pergamen-tu sa inicijalima i minijatura-ma slikanim æistim bojama i pozlatom.

U prvim vjekovima osmanlijske najezde na podruæju Crne Gore uporedo se ostvaruju dva shvatanja umjetnosti - uticaj zapada i barokni stilski krug u primorju, a po pravoslavnim crkvama i manastirima, uglavnom u zaleøu, vizantijska ikonografija i zoografsko izobraÿavanje.Freske, ikone i drvorezbarstvo ostaju osnovna umjetniæka ori-jentacija tih zoografa i umjetniækih zanatlija. Ÿivopisi po starim zdanjima, stradali od vremena i vandala, obnavljaju se, a u bogato rezbarenim oltarskim pregradama ikonopisci postavljaju djela sa ustaljenom vizantijskom ikonografijom. Sve æeçœe, kao i u primorju, ostavljaju zapisana svoja imena.

bogatstvo vizantijske mistike

Najljepça i najstarija ljubavna priæa u istorijskom sjeœanju crnogorskog naroda vezana je za dukljanskog kneza Vladimira koji je u ratu protiv bugarskog cara Samuila, 998. godine, po-stao ratni zarobljenik na dvoru u Prespi. Milosrdna careva kœer Kosara obilazila je svakog dana suÿnje u podrumu dvora i zaljubila se u lijepog Dukljanina i njegove otmjene ruke koje su stalno od nje primale hljeb i vodu. Careva œerka je od oca izmolila pristanak na udaju za æuvenog zatvorenika. Poçto je knez Vladimir, kojemu je vraœena Duklja na upravu, uÿivao veliki ugled u svom narodu, Samuilov nasljednik

na bugarskom prijestolu car Vladislav odluæi da ga uniçti. Prevarom, çaljuœi mu kao jemstvo drveni krst, dovodi du-kljanskog kneza u Prespu i ubija ga. Zbog çirenja Vladimirovog svetaækog kulta i dogaøanja æuda na njegovom grobu, bugar-ski car dozvoljava svojoj sestri Kosari da ga prenese u Duklju. U manastiru Preæista krajinska na Skadarskom jezeru, gdje je Vladimir sahranjen sa drvenim krstom, i Kosara je provela svoje posljednje dane kao monahinja Teodora i sahranjena pored svoga muÿa. Kult prvog dukljanskog svetitelja brzo se çirio i izvan Duklje - u Albaniji, Makedoniji, Bugarskoj i çire.

Crkva Svetog Petra u Bijelom Polju

Æuva se vjekovima u brat-stvu Androviœa kao najveœa relikvija. Iznosi se svake godine, na dan Sv. Trojice, na vrh Rumije gdje se, po pre-danju, nalazila Bogorodiæina crkva, nakon æijeg je ruçenja pronaøen krst. Procesija iznoçenja Krsta na vrh Ru-mije poçtuje obiæaj da svaki uæesnik ponese po jedan kamen, jer, po predanju, cr-kva œe se sama obnoviti kada bude dovoljno kamenja.Uæesnici procesije su pripad-nici sve tri vjeroispovijesti.

Krst sv. Vladimira DukljanskogLegenda o Vladimiru i Kosari

Fototipsko izdanje “Miroslavljevog jevanøelja”

“Gavran hrani proroka Iliju” – freska iz XIII vijeka, Manastir Moraæa


Manastir Crnojeviœa koji je podignut 1482. godine na Œipuru (prostor izmeøu Biljarde i Dvora) nad voda-ma rijeke Cetinje, nestale u cetinjskim ponorima, Turci su poruçili 1692. godine. Imao je elemente renesansnog graditeljstva, a o njegovom izgledu ostao je trag na jednoj graviri Oktoiha petoglasnika.

Bio je sjediçte Zetske mi-tropolije. Mnoçtvo kamenog nakita sa Ivanbegovog hrama ugraøeno je, u sekundarnoj upotrebi, u zidove i odaje Cetinjskog manastira koji je 1701-1704. izgradio vladika Danilo. Od tada postaje rizni-ca crnogorske duhovnosti, bo-goljubnih djela i umjetniækih eksponata.

Sveti Petar CetinjskiSveti Petar Cetinjski, koji je krajem 18. vijeka postao mitropolit i gospodar Crne Gore, svoj oreol nije dobio za muæeniçtvo ili vjerski fanatizam, za æudotvorstvo ili nadljudska pregnuœa. On je, u stvari, bio najpoçtovaniji voøa svog naroda i tvorac moderne crnogorske drÿave. Pod svetaækim oreolom predvodio je razvijene ratne zastave i onaj çto svojim primjerom pokazivao neustraçi-vost i smisao sopstvene ÿrtve. Dakle, njegova svetost je ljudskog porijekla, neçto mimo suçte kontemplacije, i zato je najznaæajnija liænost crnogorske istorije i naroda, kojemu je posvetio ÿivot. Mi-rio je zavaøena plemena, a pobjeda nad Napoleonovom vojskom u Boki Kotorskoj donijela mu je slavu jednog od najznamenitijih evropskih vladalaca svoga doba. Ÿivio je kao monah u Cetinjskom manastiru, gdje se danas nalaze njegove æudotvorne moçti. Ma-sovno poklonjenje njegovim moçtima odvija se 12. jula.Donio je prvi zakonski akt Stega u çest ælanova, kojim su glavari poloÿili zakletvu na meøusobni mir i odbranu zemlje.Najznaæajniji je predstavnik crnogorske epistolarne knjiÿevnosti.Italijanska kraljica Jelena Savojska, kœerka kralja Nikole, omi-ljena u italijanskom narodu, vjerovatno œe biti beatizovana. Tako œe, najvjerovatnije, svetorodna dinastija Petroviœa, dobiti uz pravoslavnog svetog Petra Cetinjskog, blaÿenu Jelenu Petroviœ Savojsku. Ovo je jedinstven primjer u evropskoj istoriji svetaçtva i evropskih vladarskih dinastija.

Cetinjski manastir

Krst Øura Æajniæanina, raøen za mitropolita Rufima Boljeviœa - riznica Cetinjskog manastira

Rukopisna knjiga nastala oko 1350. godine po narudÿbini bosanskog plemiœa Divoça Tihoradiœa, u skriptorijumu Manojla Grka. Pronaøena je 1960. godine u crkvi Svetog Nikole u Podvrhu kod Bijelog Polja. Jevanøelje je ukraçeno minijaturama, inicijalima i zastavicama koje su simbioza imaginarnih floralnih i zoo-morfnih elemenata i ljudskih likova. Ova izuzetno znaæajna zbirka motiva srednjovjekovne iluminatorske umjetnosti je spoj vizantijske ornamentike i romaniækih fantastiænih biœa. Æuva se u riznici Cetinjskog manastira sa viçe znaæajnih rukopisa.

Oktoih prvoglasnikPrva çtampana knjiga u çtampariji Øurøa Crnojeviœa, iza-çla januara 1494. godine, jeste djelo sa najviçim dometima çtamparstva XV vijeka. Ukraçen renesansnim inicijalima i zastavicama. Od relativno velikog broja primjeraka “Oktoiha” saæuvano je 105 primjeraka, çto ukazuje na potrebu umnoÿavanja bogoljubnih knjiga i njihovo çirenje u okupirane prostore, kojima je bila ugroÿena nacionalna i vjerska svijest.

Spomenik svetog Petra Cetinjskog u Podgorici

Divoçevo jevanøelje


Manastir PivaPrvobitna lokacija manastira bila je na izvoriçtu Pive. Na sadaçnju lokaciju prenijet je opseÿnim graøevinskim i konzervatorskim radovima (1970-1982), pri æemu je paÿljivo razgraøen i zajedno sa ÿivopisom postavljen (u prvobitnom stanju) na novoj lokaciji.Crkva je sagraøena krajem XVI vijeka kao trobrodna graøevina. Ÿivopisana je poæetkom XVII vijeka umijeœem najznaæajnijih majstora vizantijske umjetnosti sa ovih prostora (pop Strahinja iz Budimlja i slikar Kozma, koji je i autor izvanrednih ikona na bogato rezbarenoj oltarskoj pregradi).Manastir posjeduje riznicu sa mnoçtvom crkvenih stvari i bogosluÿbenih knjiga.

Crkva Svetog Nikole u NikoljcuCrkva Svetog Nikole u Nikoljcu sa ÿivopisom oæuvanim u izvornoj vrijednosti i ikonama, kao i ikonostasom (takoøe iz XIII vijeka). Dveri su nastale u radionici poznate slikarske porodice Lazoviœ iz Bijelog Polja. Crkva ima bogatu riznicu sa mnogim relikvijama i bibliotekom rukopi-snih i çtampanih knjiga. Crkva Svetog Nikole u Podvrhu bila je skriptorij u kojem je, najvjerovatnije, nastao rukopis Di-voçevo jevanøelje. U crkvi je ikonostas koji je svojevremeno predstavljen na izloÿbi Umjetnost na tlu Jugoslavije od praistorije do danas u Sarajevu i Parizu.

Manastir Sv. Trojice u PljevljimaUz brojna arheoloçka nalaziçta Pljevalja i okoline (Gotovuça, Kozina, Komine), poseb-ni znaæaj ima manastir Sv. Trojice, smjeçten iznad izvora rijeke Breznice. Prvi pisani pomen Sv. Trojice je iz 1537. godine. Od sredine XIX vijeka u njemu je radila çkola. Naos i pripratu Sv. Trojice ÿivopisao je pop Strahinja iz Budimlja izmeøu 1592. i 1595. U boga-toj riznici manastira æuva se vrijedna zbirka starih rukopisa i çtampanih knjiga.

Naos manastira u kom su prikazani ciklusi Velikih praznika, Hristovih stradanja i Hristovih æuda. Takoøe su naslikani dogaøaji iz ÿivota Jovana Preteæe i drugih svetitelja. Freske naosa su djelo grækih i domaœih majstora 1605/6.

Enterijer manastira Svete Trojice

Ikonostas u manastiru sv. Nikole, Nikoljac, Bijelo Polje


Manastir SavinaIstoæno od Herceg Novog, u egzotiænoj dubravi, nalazi se ma-nastirski kompleks Savina, sastavljen od dvije crkve i manastir-skog konaka. Mala crkva Uspenja Bogorodice podignuta 1030. godine, a obnovljena u XV vijeku, znaæajna je, izmeøu ostalog, po freskama koje prikazuju Velike praznike i Hristov ÿivot poznatog kotorskog slikara Lovra Dobriæeviœa. Karakteriçe ih simbioza vizantijskog i gotiækog stilskog iskaza. I velika crkva posveœena je Uspenju Bogorodice, a graøena je u periodu od 1777. do 1799. godine. Radio je koræulanski majstor Nikola Foretiœ. Na crkvi se istiæe barokni zvonik, sa vijencima, otvorima, rozetama i balustradom. U bogatoj manastirskoj riznici nalaze se ruske, italo-kritske ikone, povelje, okovana jevanøelja, kristalni krst optoæen srebrom, kao i portret mladog Petra Velikog, donesen iz Rusije 1831. godine.

Manastir Praskvica sagraøen je u planinskom dijelu iznad Sv. Ste-fana i Miloæera. Ime je dobio po izvoru æija voda je imala aromu breskve (praskve). Po predanju, manastir je osnovan u XI vijeku.Ÿivopis u crkvici Sv. Trojice potiæe iz 1680/81. godine a djelo je zoografa Radula i njegovog uæenika Dimitrija. Crkvu Sv. Nikole je 1413/14. godine sagradio Balça III, ali je kasnijim dogradnjama potpuno izmijenjena.

Manastir Praskvica

Manastir DobrilovinaManastir Dobrilovina prvi put se pominje 1592. godine. Smjeçten je nedaleko od Moj-kovca, na jednom od posljed-njih proçirenja rijeke Tare. Kao simbol pismenosti i otpora, bio je stalno na udaru turske vlasti. Æesto je stradao, ali je i obnavljan. Do danas je djelimiæno saæuvan ÿivopis sa jevanøelistima u pandatifima i pantokratorom u kaloti kubeta. Saæuvani su i plastiæni ornamenti, lozice i rozete u plitkom reljefu. Hram je obnovljen 1989. godine kada je podignut i novi konak.

Freska iz manastira Praskvica


Enterijer manastira Savina

Tri velike hriçœanske svetinjeTri velike relikvije Bogorodica Filermosa, ruka sv. Jovana Kr-stitelja i æestica Æasnog krsta nalaze se na Cetinju.Relikvije su u Crnu Goru dospjele poslije viçevjekovnog puteçestvija od Jerusalima gdje je, po predanju, Bogoro-dicu slikao jevanøelista Luka. Preko Rodosa i Malte, gdje je pripadala malteçkim vitezovi-ma, koji su je dobili od turskog sultana kao zahvalnost za jednu istorijsku epizodu, ikona je dospjela do carske Rusije kao poklon ruskom caru od Velikog majstora Malteçkog reda, kra-jem XVIII vijeka. U oktobar-skoj revoluciji Ruska crkva je prenosi na zapad u Kopenhagen i Berlin, i na kraju zavrçava kao poklon Karaøorøeviœima gdje je ikona, uz ruku Jovana Kr-stitelja i æesticu Æasnog krsta, æuvana u dvoru kralja Aleksan-dra Karaøorøeviœa. Godine 1941. prilikom bjekstva iz Jugoslavije, kralj Petar II s patrijarhom Gavrilom Doÿiœem ostavio ih je upravi manastira Ostrog na æuvanje. Bogorodica Filermosa je prezentirana u, za nju posebno uraøenom, trezorskom prostoru u Nacionalnoj galeriji. Ruka sv. Jovana Krstitelja i æestica Æasnog krsta nalaze se u pro-storu manastirske riznice.Tako su, voljom Gospodnjom, tri relikvije u Crnoj Gori.

Sveti Vasilije Æudotvorac - manastir OstrogNajznaæajniji centar vjerskog hodoæaçœa kod nas - sveti-liçte sv. Vasilija Ostroçkog Æudotvorca. Manastir je saborno mjesto pripadnika pra-voslavne, islamske i katoliæke vjeroispovijesti. Podigao ga je sv. Vasilije Ostroçki 1666. godine ispod Ostroçkih greda. Prema narodnom predanju, sedam godina poslije smrti nje-govo tijelo naøeno je cjelovito. Sarkofag sa sveæevim moçtima od tada se nalazi u crkvi Vave-denja Bogorodice u Gornjem manastiru, koji je uvuæen u prirodno peœinsko udubljenje. Impresivna slika manastira u strmoglednim liticama ostaje nezaboravna vizura. Donji manastir sa crkvom Sv. Trojice iz 1824, kona-kom i bogoslovijom iz 1742. godine, posebno je svetiliçte hodoæasniækog mjesta.

relikvije i kUltovi

Manastir Ostrog iz XVII vijeka, sagraøen u litici iznad rijeke Zete

Bogorodica Filermosawww.montenegro.travel

Plava kapela –trezorski prostor u kome se æuva ikona Bogorodice Filermose

Æestica Æasnog krsta

Husein-paçina dÿamijaPodigao je Husein-paça Boljaniœ izmeøu 1573. i 1594. godine. Najljepçi sakralni spomenik islamske arhitekture u Crnoj Gori sa jednim od najviçih minareta na Balkanu. Unutraçnjost dÿamije i trijem su raskoçno islikani ornamenti-kom, floralnim motivima i citatima iz Kurana.U dÿamiji je prezentirano viçe starih rukopisnih i çtampanih knjiga na arapskom i turskom jeziku. Najznaæajniji je rukopisni Kuran (XVI vijek), æije je arapsko pismo ukraçeno minijaturama sa pozlatom.

nasljeĐe orijentaNakon turskih osvajanja pojaæavaju se orijentalni uticaji, naroæito na pokorenom podruæju (posebno u gradovima koji su tada osniv-ani ili oblikovani). U njima, pored univerzalnog simbola - dÿamija, gradi se i niz manjih sakralnih objekata, ali i specifiænih objekata svjetovne arhitekture, kao çto su: sahat-kule, javna kupatila, mostovi, utvrøenja itd.Meøu bogatim pokretnim spomeniækim predmetima, ovi uticaji su najoæigledniji na rukopisnim knjigama, noçnji i pokuœstvu.

Redÿepagiœa kula u Plavu Kula je nesumnjivo jedan od najinteresantnijih spomenika stam-beno-odbrambene arhitekture u Crnoj Gori.Podignuta je, najvjerovatnije, 1671. godine. Prema preda-nju, potiæe iz XV vijeka, a sagradio je potomak Ali-bega Reÿepagiœa radi odbrane Plava od upada albanskih plemena. Prvobitno je bila podignuta na dva sprata od debelih zidova sa osmatraænicama i puçkarnicama. Treœi sprat – æardak od æamove graøe, dodat je naknadno.

Kupola Husein - paçine dÿamije u Pljevljima, islikana po ugledu na persijske i arapske freske


Sahat - kula u PodgoriciSahat - kula iz XVIII vije-ka poput svetionika proçlih vremena, ukazuje na sliku Podgorice iz perioda turske vladavine.

Kuran XVI vijek

primorski gradovi, riznica civilizacijeKotor

Katedrala Sv. TripunaKatedrala Sv. Tripuna je podignuta 1166. godine, prvo kao trobrodna romaniæka bazilika sa tri polukruÿne apside, kupolom na sredini i dva zvonika uz zapadnu fasadu. Izgled katedrale izmijenjen je obnovom od razornih zemljotresa u XVI vijeku kada unutraçnjost dobija renesansno-barokne forme i ostaje bez kupole. Poslije zemljotresa (1667) ostaje bez romaniækih zvonika, a obnovom katedrala dobija barokne kampanile. U dugom slijedu oçteœenja i obnova, danas joj je vraœen prvobitni izgled.Od prvobitnog ÿivopisa (XIV vijek), saæuvali su se fragmenti u apsidi i na tjemenima lukova izmeøu brodova. U bogatoj riznici æuva vrijedne primjerke mobilijara i umjetniækih djela (çtafe-lajnog slikarstva, relikvije i votivne predmete i djela kotorskih zlatara).

Pominje se u pisanim izvorima joç u treœem vijeku prije naçe ere kao græka kolonija. Kod Livija, Plinija Starijeg i Ptolomeja naziva se Acruvium. Od kasnijih imena: Decadaron, Decatera, Catarum, Catera, Cathara izvedeno je ime Kotor.Danas je to jedinstvena urbana cjelina, grad opasan bedemima, sa specifiænim primjercima arhitekture i plastiæne dekoracije svih velikih stilskih epoha sa podruæja Mediterana.Pored brojnih sakralnih spomenika i plastiæne dekoracije (æak i na porodiænim kuœama), u gradu se nalaze mnogobrojne palate, takoøe sa karakteristiænim elementima velikih stilskih epoha. Nema ulice u ovom mediteranskom gradu u kojoj se ne moÿe naiœi na neki od stotinu kotorskih bisera. Srednjovjekovna arhitektura i mnogobrojni spomenici kulturnog nasljeøa uvrstili su Kotor u UNESCO spisak Svjetske prirodne i kulturne baçtine.

Crkva Svetog Luke, XII vijek

Srednjovjekovni bedemi Kotora

Enterijer katedrale Svetog Tripuna

Detalj ciborijuma iz katedrale Svetog Tripuna

Ostaci freski iz katedrale Svetog Tripuna

Prozor u Kotoru - detalj gotiæke fasade palate Drago, XV vijek

Perast Crkva Gospe od ÇkrpjelaZaçtitnica pomoraca i ribara, podi-gnuta je 1630. godine na vjeçtaækom ostrvcetu nastalom nanoçenjem kame-nja oko morske hridi na kojoj su, po legendi, peraçki ribari pronaçli ikonu Bogorodice sa Hristom. Mermerni oltar je 1796. godine izradio Antonio Kapelano, kipar iz Øenove. Na njemu je ikona Gospe od Çkrpjela, djelo Lovra Dobriæeviœa, iz XV vijeka.Zidove i tavanicu prekrivaju platna Tripa Kokolje, velikog baroknog slikara.Crkva posjeduje i bogatu zbirku votiv-nih ploæica, sa reljefnim predstavama brodova koje Gospa od Çkrpjela çtiti. U crkvenoj riznici su prezentirani ek-sponati prikupljeni sa podruæja Perasta i okoline.Na drugom ostrvcetu koje je nastalo prirodnim putem nalazi se benedik-tinski manastir iz 12. vijeka i peraçko groblje.

Gradiœ naspram morskog tjesnaca u podnoÿju brda Sv. Ilije. Predstavlja najstarije prebivaliçte æovjeka u Boki Kotorskoj, çto potvrøuju brojni arheoloçki nalazi joç iz neolita ali i ilirskog, rimskog i ranohriçœanskog vremena.Po legendi, 22. jula 1452. godine dva brata ribara su na hridi (çkrpjelu) ispred Perasta pronaçli Gospinu sliku. Od tada su Peraçtani nasipanjem kame-nja i bacanjem starih jedrenjaka poveœali povrçinu hridi i na njoj 1630. godine podigli crkvu Gospa od Çkrpjela koju je kra-jem 17. vijeka oslikao veliki barokni slikar Tripo Kokolja. U njoj se æuva zbirka srebrnih votivnih ploæica i zavjetni vez koji je radila Peraçtanka Jacin-ta Mijoviœ Kuniœ viçe od dva-deset godina æekajuœi dragog da se vrati s mora. Na kraju

je oslijepila. Pored svilenih, srebrnih i zlatnih niti u njega je utkivala i vlasi svoje kose. U XVII i XVIII vijeku uz djelovanje Tripa Kokolje, u Perastu moreplovac Marko Martinoviœ poduæava pomor-skim vjeçtinama ruske bojare koje mu je na preporuku Ve-necije poslao car Petar Veliki. To je zlatno doba peraçtanskog graditeljstva, kada nastaju palate Zmajeviœa, poznata i kao Biskupija iz 1670. godine, Baloviœa i Smekija.Palata Bujoviœa, u kojoj je danas Muzej grada Perasta, sagraøena je po projektu vene-cijanskog arhitekte Øovanija Batista Fonte. Legenda kaÿe da je svoj uspjeçno obavljeni zadatak platio glavom, jer je na Bujoviœevo pitanje moÿe li sagraditi ljepçu graøevinu od ove, odgovorio da moÿe. Zato

je baæen s balkona, da bi ova ostala neprevaziøena. Perast ima sve odlike karakteristiæne gradske cjeline Mediterana: graøevine jav-nog karaktera (crkve, kapele, palate, nadbiskupiju, opçtinu, sud...) i specifiæan, nerazluæni kompleks primorske urbane cjeline.

Crnogorska pastirica koja prelazi u Kotor i potpuno se posveœuje molitvi, pokori i dobrim djelima. U istoj sobi-ci provela je 44 godine. U narodu je joç za ÿivota poçtovana kao svetica, a bea-tizovana je 1927. godine.Bila je vjeçta vezilja. Sve çto

je zaraøivala sluÿeœi kotorsku vlastelu XVII vijeka dijelila je siromasima. Æesto se sma-tra apostolom hriçœanskog jedinstva i zaçtitnicom eku-menskoga pokreta.Njene moçti danas se æuvaju u crkvi Blaÿene Ozane (Sv. Marije Koleøate) u Kotoru.

Palata Bujoviœa u kojoj se nalazi Muzej grada Perasta

Detalji iz crkvenog muzeja u Perastu

Srebrna votivna ploæica iz zbirke u crkvi Gospe od Çkrpjela

Enterijer crkve

Blaÿena Ozana Kotorska

Herceg NoviGrad sa bogatim egzotiænim zelenilom - botaniæka baçta sa palmama i eukaliptusima, kipa-risima, agavama, magnolijama i mimozama, çto su novljanski kapetani donosili sa svojih dugih putovanja. Danas je grad pisaca i likovnih stvaralaca... Istorijski izvori svjedoæe da je star oko çest vjekova.Stari grad je srediçte sa graøevinama iz raznih epoha: Sahat - kula (1667), Kanli - kula (1483), Çpanjola (1538) i tvrøava Forte - mare (1687). To su sada ljetnje pozornice za tradicionalne filmske, muziæke i pozoriçne festivale.Obiljeÿje Starog grada su i skaline, koje su æesto i veoma dugaæke, naporne za penjanje ili çetanje, ali i dragocjene kao

poseban vid rekreacije. Veœina crkava u starom grad-skom jezgru pripada kulturnoj baçtini drugog milenijuma i posjeduje bogate riznice.Zaviæajni muzej je jedna od najbogatijih institucija ove vr-ste u Crnoj Gori. U botaniækoj zbirci ima preko 100 vrsta mediteranskog i suptropskog cvijeœa, kao i razne vrste agava, kaktusa, aloja itd.Posjeduje i bogatu arheoloçku zbirku sa predmetima praisto-rije s podruæja grada i okoline. U etnoloçkoj zbirci prezenti-rane su amfore, stari brodovi i predmeti narodne umjetnosti,

kao i oruøa koja su koriçœena u poljoprivredi, stoæarstvu, ma-slinarstvu, a izloÿena je i zbirka ikona, uglavnom radova starih kotorskih ikonopisaca. Crkva Sv. Petke u selu Mrkovi je svojevremeno imala i pravo-slavni i katoliæki oltar. Crkvu je 1704. godine ÿivopisao bokokotorski slikar Dimitrije Daskal. Parohijska crkva u selu Podi, s kraja XIV vijeka, jedan je od najljepçih spomenika vjerske arhitekture u primorju.Nedaleko od Herceg Novog je ostrvo Mamula sa tvrøavom iz vremena austrougarske vladavine.

TivatIako se smatra najmlaøim gradom u Boki, Tivat ima bogato nasljeøe sa arheoloçkih lokaliteta, prije svega Prevlake, gdje se i danas nalaze temelji benediktinskog samostana Sv. Mihaila. Tokom srednjeg vijeka u Tivtu su bokeçki plemiœi imali svoje ljet-njikovce. Jedna od najljepçih graøevina je kula Buœa Lukoviœa, gdje su danas smjeçtene kulturne institucije grada.Tivat je danas mjesto za nautiæare koji postepeno postaju njegovi uobiæajeni gosti.

Sat-kula u Herceg Novom, XVII vijek

Crkva Svetog Arhanøela Mihaila, XIX vijek

Kanli kula, XV vijek

Enterijer crkve Svetog Ante, XIX vijek

Kula Buœa Lukoviœa - danas Centar za kulturu TivatCrkva roøenja Bogorodice – Gornja Lastva, Tivat, XVIII vijek

Crkva Svetog Roka –Donja Lastva,Tivat, XIX vijek

Crkva Svetog Vida – Gornja Lastva, Tivat, XVIII vijek


Budva

Jedan od najstarijih gradova Crnogorskog primorja. Po legendi, osnovao ga je Kadmo, sin feniæanskog kralja Ageno-na. Kao tebanski prognanik na volovskoj zaprezi stigao je do mjesta gdje je osnovao Budvu. Po arheoloçkim ostacima grad potiæe iz VI vijeka p.n.e., sa zi-dinama iz XV vijeka. U centru Budve otkrivene su, sukcesiv-no, rimska i ispod nje græka ne-kropola sa bogatim artefaktima - zlatni i srebrni nakit, staklene posude i keramiæke vaze. Po-sebno su interesantni budvanski lakrimariji, staklene posude za æuvanje suza, koje potiæu iz rimske nekropole s poæetka III pa do kraja V vijeka.Arhitektura i duh karakteristiænog mediteranskog grada - uske ulice, manji trgovi i sakralni spomenici: crkva Svetog Ivana iz VII vijeka, crkva benediktinskog mana-stira Santa Maria in Punta iz 840. i crkva Svetog Trojstva æine jedinstvenu urbanistiæku riznicu i kulise za tradicionalne kulturno-umjetniæke svetkovine Budva – grad teatar.

UlcinjNastao je u V i IV vijeku p. n. e. Sem kiklopskih bedema i kamenog ÿrtvenika posveœenog boginji Artemidi, i drugi arhe-oloçki nalazi potvrøuju ostatke grækog graditeljstva.Najstarija citadela u Tit Livi-jevim zapisima imenovana je Colchinium, a kod Konstantina Porfirogenita pominje se pod imenom Helcynio. Naziv Ulcinj nalazi se u papskim spisima iz XI vijeka. U drugoj polovini XIV vijeka ulazi u sastav Zete i od 1396. postaje stalna prijestonica Balçiœa, æiji dvorac i danas dominira starim gradom Ulcinja i dio je repre-zentativnog srednjovjekovnog graditeljstva kod nas. U njemu je, nakon prelaska u islam, krajem XVII vijeka ÿivio i umro reformator Talmuda Sabataj Cevi, ali kao Mehmed, efendija. U Cita di Dolcino je od 1571. do 1576. godine tamniæio

slavni çpanski pisac Miguel de Servantes Savedra, autor ro-mana Don Kihot, koji je svojoj junakinji Dulsineji dao ime po Ulcinju. I danas se mjesto na kome su se robovi prodavali u Starom gradu zove Trg robova ili Servantesov trg. Gusari su za Servantesov otkup traÿili najveœu otkupninu misleœi da pripada plemiœkom staleÿu. Poçto je porodica teçko priku-pila otkup, ostao je u Ulcinju punih pet godina.U doba turske dominacije Ulcinj postaje utoæiçte gusara sve do njegovog osloboøenja i pripajanja Crnoj Gori 1880. Arheoloçki i etnoloçki ekspo-nati bogate kulturne baçtine grada i kraja prezentirani su u gradskom muzeju, koji se nalazi u Starom gradu.U svijesti savremenih po-sjetilaca Ulcinj se pamti kao najistoæniji zapad i najzapad-niji istok.

Crkva Svetog Ivana (VII vijek) i crkva Santa Marije (IX vijek)

Srednjovjekovni bedemi Budve

Kula Balçiœa, Stari grad - Ulcinj, XIV vijek Pogled na Ulcinj sa Starog grada

Bedemi Starog gradawww.montenegro.travel

BarNajstariji pisani zapis vezuje Bar, pod nazivom Anibaris, za Grke; kao Antibarum pominje se u vrijeme Rimljana. Ime Bar neki istraÿivaæi povezuju sa Avarima, a neki sa Barijem u Italiji. Krajem IX vijeka prvi ga pominju slovenski spisi kao Bar. Od 1042, dukljanske pobjede nad vizantijskom voj-skom kod Bara, postaje jedan od najznaæajnijih centara du-kljanske, pa zetske drÿave. U doba vladavine kralja Bodina Barska biskupija je 1089. godi-ne dobila rang arhiepiskopije. Stari Bar je kao otisak burne istorije u okviru zidina imao 240 graøevina, ulice, trgove, skaline, bunare... Danas je skup ostataka arhitektonskih spomenika i kamene plastike

razliæitih stilskih karakteristi-ka. Znatan dio grada je danas obnovljen i skoro spojen sa novim Barom. Bar je tradicionalno vaÿni kul-turni centar. Tu je u XII vijeku nastalo naçe prvo knjiÿevno i vaÿno istorijsko djelo - Hroni-ka popa Dukljanina. Ljetopis je po sadrÿaju podijeljen u ne-koliko djelova, od kojih su od posebnog znaæaja dva posljed-nja - Legenda o Sv. Vladimiru i Dukljanska hronika XI i XII vijeka. Danas se Bar, uz bogatstvo kulturnog i etnografskog nasljeøa, sa kompleksnim proÿimanjem raznih kulturnih i vjerskih karakteristika, razvija i kao centar savremene umjet-nosti i kulturnih zbivanja.

Barski trikonhosCrkva (VI vijek), koja se nalazi u centru Bara u naselju Topoli-ca, sa fragmentima preromaniæke dekorativne kamene plastike i nekropolom.


Vrçnjakinja hriçœanstva - Stara maslina predstavlja spomenik prirode koji je zakonom zaçtiœen 1963. godine. Stara je preko 2.000 godina i smatra se najstarijim stablom u Evropi. Obim stabla je 10 m. Legenda govori

da su se oko masline odrÿavali skupovi zavaøenih porodica i na tom mjestu dolazilo je do pomirenja.

Srednjevjekovni bedemi Starog Bara

Ulazna kapija Starog Bara

Dinastija Balçiœa ostavila je sakralne spomenike na ostrvima Staræevu, Beçki i Moraæniku na Skadarskom jezeru, u kojima se odvijala znaæajna skriptorijumska djelatnost.Najstariji manastir sa crkvom posveœenoj Uspenju Bo-gorodice podignut je na Staræevu izmeøu 1376. i 1378. godine. Vjeruje se da je njegovo podizanje bilo vezano sa podviÿniækim ÿivotom starca Makarija po kome je ostrvo nazvano Staræeva gorica, kasnije Staræevo.Manastirska crkva je manja jednobrodna graøevina, a pored crkve, manastirski kompleks æine konaci i po-moœni objekti. Opasan je vi-sokim zidom. Ispred crkve je grob poznatog crnogorskog çtampara Boÿidara Vukoviœa – Podgoriæanina.

Manastir na ostrvu Beçka sastoji se od starije crkve

posveœene Sv. Øorøu i mlaøe Bogoridiæine. Pretpostavlja se da je starija - trikonhos sa centralnom kupolom i veli-kim zvonikom na preslicu - nastala krajem XIV vijeka. Manju crkvu podigla je za svoj mauzolej Jelena Balçiœ 1440. I manastir Beçka je imao znaæajnu prepisivaæku djelatnost; u njegovom skrip-torijumu nastao je 1439/40. godine æuveni Çestodnev starca Nikona Jerusalimca i 1441/42. godine Goriæki zbornik.

Manastir na Moraæniku sa nevelikom trikonhosnom crkvom Sv. Bogorodice prvi put se pominje 1417. Crkva ima centralnu kupolu, dozidanu pripratu i otvoreni trijem. Pored crkve je konak, trpezarija i æetvorospratna kula. Manastir je opasan kamenom ogradom. Sve crkve su bile ÿivopisane a nakon obnove konaka ma-nastir Staræevo je oÿivio.

Ÿabljak CrnojeviœaSpecifiæni srednjovjekovni grad-utvrøenje.Pominje se u X vijeku (vrije-me dinastije Vojislavljeviœa). Bio prijestoni grad dinastije Crnojeviœa. Godine 1478. zauzimaju ga Turci i drÿe sve do Berlinskog kongresa i meøunarodnog priznanja Crne Gore.Najznaæajniji spomenici arhitekture su Dvorac Ivana Crnojeviœa i crkva Svetog Øorøa. Grad je danas pust, a u ostacima arhitekture, pored venecijanskih uticaja iz doba Crnojeviœa, ima i orijentalnih elemenata. Ÿabljak Crnojeviœa je danas turistiæka atrakcija.

Lesendro Tvrøava na malom ostrvu u Skadarskom jezeru. Svojevremeno je bila strateçka taæka i razlog za sukobe crnogorske i turske vojske. Danas je ostrvo spojeno sa kopnom.

Ÿabljak Crnojeviœa, utvrøeni grad iz XV vijeka

Pogled sa tvrøave Lesendro

Manastiri Balçiœa na Skadarskom jezeru

Manastir Beçka, XV vijek

Manastir Moraænik, XV vijek

Tvrøava Grmoÿur, XIX vijek

Crnogorska prijestoni-ca utemeljena izgradnjom Manastira i Dvora Ivana Crnojeviœa 1482. godine. U okrilju cetinjskih brda æuvao je svetiliçta i svetinje crnogorske drÿavotvornosti i duhovnosti. U Bogorodiæinoj crkvi Cetinj-skog manastira nalaze se moçti sv. Petra Cetinjskog, a u boga-toj manastirskoj riznici, pored hriçœanskih relikvija najviçeg reda – Desne ruke svetog Jova-na Krstitelja i æestice Æasnog krsta, rukopisne knjige, inkunabule, krstovi, panagije i odeÿde crnogorskih crkvenih velikodostojnika i vladika-gos-podara.U vladarskim rezidencijama i nekadaçnjim poslanstvima vodeœih svjetskih sila s kraja XIX i poæetka XX vijeka, danas su smjeçtene institucije kulture, prosvjete i cetinjski muzeji, sa najznaæajnijim crnogorskim pokretnim spo-menicima. Zbog mnogobrojnih muzeja i koncentracije crno-gorskog kulturnog blaga, Cetinje je jedini grad u Evropi smjeçten u dva nacionalna parka - Lovœen i Skadarsko jezero.

Spomeniæko blago prezen-tirano je ili pohranjeno u trezorima nacionalnih muzeja: Drÿavnom (Dvor kralja Nikole), Njegoçevom (Biljar-da), Etnografskom (Srpsko po-slanstvo), Istorijskom muzeju Crne Gore (Vladin dom), Um-jetniækom muzeju Crne Gore (Vladin dom), Plavom dvorcu, Dvorskom arhivu, biblioteci itd. U njihovom kompleksu je i Reljef Crne Gore, Atelje Dado, Njegoçeva rodna kuœa na Njeguçima itd. Od bogatog arhitektonskog nasljeøa, najstarije graøevine Cetinja su Vlaçka crkva, Ma-nastir Crnojeviœa i Cetinjski manastir.Ostaci Manastira Crnojeviœa nalaze se na tzv. Œipuru,

izmeøu Cetinjskog manastira, Biljarde i Dvora kralja Nikole. Podigao ga je Ivan Crnojeviœ 1484. godine za sjediçte Zetske mitropolije.Na dijelu njegovih ostataka danas je Dvorska crkva, koju je podigao kralj Nikola. U njoj su posmrtni ostaci kralja Nikole i kraljice Milene pohranjeni poslije njihovog prenosa iz San Rema na Cetinje 1989. godine. Na Orlovom krçu, vrhu iznad Cetinjskog manastira, gdje je bila jedna od utvrda Ivana Crnojeviœa, podignut je 1897. godine spomenik vladici Danilu Petroviœu, po projektu italijanske kraljice Jelene, kœerke kralja Nikole.

Cetinje - grad muzej

cetinje - stara i nova prijestonica crne gore

Mauzolej Petra II Petroviœa Njegoça na Lovœenu izgraøen je po projektu vajara Ivana Meçtroviœa 1974. godine na Jezerskom vrhu (1657 m). Dug je 37 m, çirok 15,5 m, a visok 11 m. Zdanje je od granita, sa dvije karijatide (Crnogorke u narodnoj noçnji) na ulazu i monumentalnom Njegoçevom figurom (visine 3,74 m) u

unutraçnjem dijelu. Posmrtni ostaci velikog crnogorskog pjesnika i vladara smjeçteni su u posebno ureøenoj kripti. Kompleks Mauzoleja zavrçava se gumnom, odakle se vidi primorje, Skadarsko jezero i unutraçnjost Crne Gore.

Lovœen

Cetinje – Njegoçeva ulica

Francusko poslanstvo, XIX vijek

Dvorska crkva na Œipuru u kojoj su grobovi Ivana Crnojeviœa i posljednjeg vladara Crne Gore kralja Nikole i njegove ÿene Milene

Drÿavni muzej –diplomatski salon

Etnografski muzej –stara narodna noçnja

Njegoçev Mauzolej na Lovœenu


Kralj Nikola je bio jedan od najplodnijih crnogorskih pisaca, ali je posebno cijenio likovno stvaralaçtvo. Za njegove vladavine crnogorski dvor postaje omiljeno mjesto velikog broja izvanjaca koji tu ostvaruju znaæajan dio svog opusa (Jaroslav Æermak, Teodor Vale-rio, Eÿen Ronÿa, Vlaho Bukovac, Celestin Medoviœ, Paja Jovanoviœ, Ivan Rendiœ i dr.). Sam kralj je stipendirao crnogorske mladiœe koji su se çkolovali na evropskim likovnim akademijama. Meøu njima najznaæajniji su impresionisti Pero Poæek i Øoko Popoviœ koji su crno-gorsko slikarstvo ukljuæili u aktuelne tokove evropske umjetnosti.Tradicija çkolovanja naçih talenata na stranim akademijama nastavlja se i nakon gaçenja crnogorske drÿave. Odlaze, uglavnom, u Pariz odakle se vraœaju sa znaæajnom reputacijom (Petar Lubarda, Milo Milunoviœ, Risto Stijoviœ i dr.). Sliæno je bilo i nakon Drugog svjetskog rata kada crnogorska likovna umjetnost postaje naça vodeœa kulturna djelatnost (Dado, Vojo Staniœ, Filo, Dimitrije Popoviœ itd.).Najbolji prikaz crnogorskog

likovnog stvaralaçtva danas pruÿa Umjetniæki muzej Crne Gore sa Ce-tinja, Centar savremene umjetnosti u Podgorici, Moderna galerija u Budvi, Galerija “Josip Bepo Benkoviœ” u Herceg Novom itd.Od institucija posebnog znaæaja za danaçnji razvoj crnogorske kulture treba istaœi Kraljevsko pozoriçte Zet-ski dom i Centralnu narodnu bibliote-ku Crne Gore na Cetinju, smjeçtenu u nekadaçnjoj legaciji Kraljevine Italije i zgradi Francuskog poslanstva.Danas je Podgorica najznaæajniji drÿavni centar kulturnog razvoja. Dinamiæni likovni ÿivot se odvija kroz Centar savremene umjetnosti (nekadaçnja rezidencija crnogorskog princa Mirka), u izloÿbenom pavi-ljonu Udruÿenja likovnih umjetnika Crne Gore. Pored toga, u Dvorcu su smjeçtene zbirke umjetnosti nesvr-stanih zemalja i zbirka stvaralaçtva crnogorskih umjetnika XX vijeka. Odraz savremene Podgorice pred-stavlja Crnogorsko narodno pozo-riçte (CNP) osnovano 1953. godine. Danas u novoizgraøenom modernom zdanju. Pored stalnog pozoriçtnog repertoara, CNP ima i bogat muziæki repertoar.

Crnogorski knjaz-kralj Nikola na prijesto je stu-pio kao dvadesetogodiçnjak. Sa kneginjom-kra-ljicom Milenom imao je devet kœeri i tri sina. Za kœerke (princeze od Crne Gore) jedno vrije-me knjaz je namjeravao podiœi manastir na ostr-vu Grmoÿur na Skadarskom jezeru. Meøutim, njihova ljepota, çarm i obrazovanje, brzo ih je dovelo u ÿiÿu interesovanja vladarskih kuœa, pa su redom, udajom postajale gospodarice ili znaæajne liænosti evropskih dvorova, a kralj Nikola tast Evrope. Prvo se princeza Ljubica (znana kao Zorka) udala za Petra Prvog Karaøorøeviœa, kasnije kralja Srbije (Kraljevine SHS). Poslije nje, na ruski dvor odlaze dvije princeze: Milica, udaje se za velikog princa od Rusije Petra Nikolajeviœa Romanova, a Anastasija-Sta-

na za vojvodu od Leuchtenberga Dÿordÿa Maksimilianoviœa Romanovskog, a poslije razvoda za velikog vojvodu od Rusije Niko-lu Nikolajeviœa Romanova. Jelena (Helena), udajom za muÿa - Viktora Emanuela III, postaje kraljica Italije. Ana je bila udata za Franca Josefa, princa od Battenberga. Princeze Ksenija i Vjera se nijesu udavale, Marija (Marica) je umrla kao çesnaestogodiçnja uæenica u Rusiji, a princeza Sofija kao tromjeseæna beba.Sin kralja Nikole Danilo II bio je oÿenjen voj-votkinjom od Mecklenburg-Strelitza Auguste Jutta (nakon prelaska u pravoslavnu vjeru nazvana Milica Jutta), Petar sa Violet Wegner (nakon prelaska u pravoslavnu vjeru nazvana - Ljubica Wegner), a Mirko srpskom plemkinjom Natalijom Konstantinoviœ.

Crnogorska kraljevska porodica

Savremena umjetnost

Kralj Nikola sa familijom

Italijanska kraljica JelenaSavojska –œerka kralja Nikole

Pero Poæek -“Vrçidba”

Dado Øuriœ –“Zloæeste djevojæice”www.montenegro.travel www.montenegro.travel

Detalj iz predstave “San o Svetom Petru

Cetinjskom”

proæimaNje razli»itih kultura i auteNti»Ne NarodNe tradicije

Arhitektura, kultura stanovanja, pokuœstvo, narodna noçnja, nakit, oruÿje, ukrasni predme-ti... æine dragocjeno etnograf-sko nasljeøe koje svjedoæi o vjekovnom suÿivotu razliæitih kultura na prostoru Crne Gore.

Folklorna arhitektura se, uglavnom, moÿe podijeliti u tri zone, zavisno od materijala koji je uslovljavao odreøeni tip graøevine. U primorskom pojasu i neposrednom zaleøu graøene su kamene zgrade takozvanog primorskog tipa. U kontinentalnom dijelu, na lijevoj obali Lima, dominirao je tip kuœe brvnare, a desno u upotrebi su bili razliæiti tipovi (brvnare, bonduæare, kamene graøevine itd.).Najbolji pojam o narodnoj umjetnosti Crne Gore danas moÿe pruÿiti Etnografski muzej Crne Gore i Drÿavni muzej na Cetinju, kao i Pomorski muzej u Kotoru. Osim toga, i zaviæajni muzeji æuvaju bogate etnografske zbirke sa tragovima materijalne i duhovne kulture ovog podruæja.

Guvno ili gumnoGuvno je poploæana kruÿna povrçina oiviæena niskim zidom, koja je imala prak-tiænu ulogu u sezoni poljoprivrednih radova, konkretnije vrçidbe, a van sezone - socijal-nu. Taj sekundarni, socijalni smisao gumna u jednom dijelu Crne Gore ogledao se u funkciji agore, odnosno mjesta za susrete ili æak kljuæna dogaøanja (zakletva vojske pred bitku, posijela, posmrtni obredi itd.). Ponekad se izlazilo na guvno radi pjesme i igre (u primorskom pojasu, posebno zimi, u mjeseænu noœ).

Enterijer stare crnogorske kuœe

Preslica i drveno posuøe

Mlin za masline

Katun

Selo Godinje, Crmnica, Bar


Posebno bogatstvo crno-gorskog narodnog izraza predstavlja sveæana muçka i ÿenska narodna noçnja. Raøena u domaœim radionicama od tekstila i ukrasa, uglavnom uvoznog karaktera, uvijek je bila ÿivotna dragocjenost, isto kao i oruÿje, koje je bilo njen sastavni dio. Oruÿje je u zemlji stijeçnjenoj, vjekovnom bunkeru, simbol ÿivota i pojam slobode, a ljepota mu je neri-jetko uzimana kao neizbjeÿno obiljeÿje dostojanstva.

Dÿupeleta, malisorska ÿenska narodna noçnja

Dolama, dio muslimanske ÿenske narodne noçnje

Na drugoj strani, neizostavni detalj ÿenske narodne noçnje su bili tkani pojasevi, jakiæari i œemeri, kovani ili raøeni u tehnici filigrana. Izraøivani su u zlatarama kotorskih i skadar-skih majstora.Na crnogorskim prostorima prisutno je joç nekoliko kara-kteristiænih tipova narodne noçnje: stara noçnja, bokeçka (sliæna crnogorskoj), çestanska (okolina Skadarskog jezera), muslimanska i malisorska.

U muzejskim zbirkama Crne Gore nalaze se bogate kolekcije trofejnog oruÿja iz raznih bitaka s Turcima. Posebno omiljeno crnogorsko oruÿje su bile duge puçke - dÿeferdari, piçtolji - kubure i dugaæki noÿevi - jatagani. Osim onog sa podruæja Otomanske imperije, oruÿje se iz-raøivalo i u radionicama na Primorju i Hercegovini.Posebno su bili dekorisani piçtolji ili male puçke, kako su negdje nazivani, i to, uglavnom, srebrom u tehnici fili-grana. Meøu piçtoljima najdragocjen-ije su tzv. ledenice izraøivane u radionicama Primorja.Noçeni su i dugi noÿevi - jatagani i sablje, posebno su ih nosili konjanici.

Crnogorska narodna noçnja je raskoçna, elegantna sa bogato izvezenim zlatnim nitima. Izraøivana je od uvoznih materijala i æinila je porodiænu dragocjenost.Muçka noçnja se sastoji od bijele koçulje, plavih çirokih gaœa, bijelih dokoljenica, nazu-

vaka, opanaka ispreplijetanih oputom, crvenog dÿamadana sa ili bez rukava, svjetlozelenog gunja ili tamnozelene dolame, crvene duçanke bogato ukraçe-ne. Preko gunja ili dolame oblaæio se i jelek sam ili sa tokama. Oko struka se nosio koÿni silav za smjeçtanje oruÿja

i dugi svileni pojas - trombolos. Kapa sa crnim rubom (deravi-ja) i crvenim poljem (tepelak) ukraçavana je zlatovezom izraøenim crnogorskim grbom, inicijalima vlasnika ili drugim simbolima.Ÿenska noçnja se sastoji od svi-lene koçulje ukraçene vezom,

duge svilene suknje, svjetlo-zelenog koreta, dokoljenica i opanaka. Øevojke su na glavi nosile zlatovezom ukraçenu kapu, a ÿene raznobojnu ili crnu maramu. Oko struka se nosio srebrni ili pozlaœeni pojas - œemer, najæeçœe raøen u tehni-ci filigrana.

Staro crnogorsko oruÿje

Crnogorska narodna noçnjaDio muçke i ÿenske sveæane noçnje

Srebrne toke –dio noçnje

Dio crnogorskog liænog oruÿja

Ÿenska muslimanska kapa

Skrinja

Ÿenski pojas -œemer


Façinada je tradicionalna svetkovina u Perastu koja se svake godine odrÿava 22. jula kao podsjeœanje na 1452. go-dinu i dan kad je naøena ikona Gospe na morskoj hridi. Vjernici, iskljuæivo stariji muçkarci, donose kamenje u svojim æamcima i bacaju ga u more da se ojaæa ostrvo koje danas ima oko tri hiljade kvadratnih metara na kome

je crkva Gospe od Çkrpjela. Prema obiæaju, barke ukra-çene zelenilom i napunjene kamenjem kreœu sa istoæne strane Perasta, uz strogo poç-tovanje vjekovnog protokola: u prvoj barci su sveçtenik, gradonaæelnik i poæasni graøani. Vjernici pjevaju stare peraçke pjesme - bugarçtice. Façinada se zavrçava bacan-jem kamenja u more.

Bokeçka mornarica, staleçka bratovçtina pomoraca, prvi put se pominje u dokumen-tima iz XIV, a prvi saæuvani Statut joj je iz XV vijeka. Preko ovakvih bratovçtina mediteranski gradovi su çtitili interese svojih ÿitelja i uzajamno se pomagali u srednjovjekovnim plemiœkim komunama. Kolo Bokeçke mornarice koje se igra i danas, u tradicio-

nalnoj noçnji, sa starinskim oruÿjem, ima sve elemente srednjovjekovne simbolike. Njegovo tradicionalno iz-voøenje je prilikom proslave zaçtitnika grada Sv. Tripuna 3. februara, a danas, prema novome Statutu Bokeçke mor-narice, i na dan proglaçenja prvog saæuvanog Statuta 26. juna 1463. godine. Sastoji se od niza figura koje su tragovi drevne simbolike i istorije.

Prvi, stariji i osnovni sloj kola, obredni je i sakralni, a drugi, noviji, svjetovni, nastao je pod uticajem ÿivota pomoraca. Igraju ga samo muçkarci. Figure se vezuju za svatovske igre i obrede plod-nosti. Njegova drevna sim-bolika je obnavljanje ÿivota, silaÿenje u tamu i izlaÿenje na svjetlost. Kolo se igra na trgu, pred katedralom Svetog Tripuna.

Bokeljska noœ se odrÿava svakog avgusta na kotor-skoj rivi. Uæesnici povorke, ljepotom i originalnoçœu svojih barki i brodica, takmiæe se za nagradu Bokeçke noœi. Defile kreœe od mjesta Muo a zavr-çava se proglaçenjem najboljeg i vatrometom iznad zidina Staroga grada. Ljetnje slavlje traje do zore. Karnevalske sveæanosti zbivaju se tokom februara, a poæinju maskenbalima u svim veœim mjestima Boke Kotor-ske. Centralnu ulogu u povorci ima Karneval, figura kojoj se presuøuje spaljivanjem za sva zla iz prethodne godine. Tripundanske sveæanosti su, takoøe, religijskog karak-

tera, posveœene Sv. Tripunu, zaçtitniku Kotora, æije se moçti æuvaju u katedrali. Sveæanosti æine smotre crkvenih horova, gradske muzike, Bokeljske mornarice i folklornih druçtava. Dani kamelije se odrÿavaju tokom marta u Stolivu kod Kotora, u æast cvijeta kamelije. Pored Stoliva i druga mjesta Bokokotorskog zaliva organi-zuju izloÿbe cvijeœa, likovne izloÿbe, pozoriçne predstave itd. Gaøanje kokota vezuje se za odbijanje turskog napada na Perast 1654. godine. Nad-metanje u vjeçtini gaøanja kokota na usidrenoj dasci, udaljenoj od obale oko 300 metara, odvija se svakog 13. maja.

Kolo Bokeçke mornarice

tradicioNalNe fešte, karNevali, teatar pod otvoreNim Nebom...

Façinada


Koncert “Rollingstounsa” 2007 na plaÿi Jaz - Budva

JU NARODNI MUZEJ CRNE GOREAdresa: Novice Ceroviœa 781250 CetinjeTel: +382(0)41 23 03 10Otvoren za posjetu svakog dana od 9h do 17h Cijena karte: 3€ za svaki muzej, 1,5€ za øake i studente; vezana karta je 5€

IstORIJskI MUZEJ CRNE GOREAdresa: Novice Ceroviœa 7, Vladin dom81250 CetinjeTel: +382(0)41 23 03 10Otvoren za posjetu svakog dana od 9h do 17h Cijena karte: 3€; 1,5€ za øake i studente

UMJEtNIækI MUZEJ CRNE GOREAdresa: Novice Ceroviœa 7, Vladin dom81250 CetinjeTel/fax: +382(0)41 23 03 10Otvoren za posjetu svakog dana od 9h do 17h Cijena karte: 3€; 1,5€ za øake i studente

EtNOGRAfskI MUZEJ CRNE GOREAdresa: Trg kralja Nikole, zgrada bivçeg Srpskog poslanstva81250 CetinjeTel/fax: +382(0)41 23 03 10Otvoren za posjetu svakog dana od 9h do 17hCijena karte: 3€; 1,5€ za øake i studente

RElJEfNA kARtA CRNE GOREAdresa: Trg kralja Nikole81250 CetinjeTel/fax: +382(0)41 23 03 10Otvoren za posjetu svakog dana od 9h do17hCijena karte: 3€; 1,5€ za øake i studente

NJEGOçEv MUZEJAdresa:Trg kralja Nikole, Biljarda81250 CetinjeTel: +382(0)41 23 03 10Otvoren za posjetu svakog dana od 9h do 17hCijena karte: 3€; 1,5€ za øake i studente

NJEGOçEvA RODNA kUœA NA NJEGUçIMAAdresa: NjeguçiOtvorena za posjetu svakog dana do 9h do 17h

MUZEJ kRAlJA NIkOlEAdresa: Trg kralja Nikole, Dvor kralja Nikole I81250 CetinjeTel: +382(0)41 23 05 55Otvoren za posjetu svakog dana do 9h do 17hCijena karte: 3€; 1,5€ za øake i studente

CEtINJskI MANAstIRAdresa: Riznica Cetinjskog manastira81250 CetinjeTel: +382(0)41 23 10 21Otvoren za posjetu svakog dana od 8h do 18hCijena ulaznice: 2€

PRIRODNJAækI MUZEJ Adresa: Trg vojvode Beœir bega Osmanagiœa 1681000 PodgoricaTel: +382(0)20 63 31 84Nema stalnu postavkuRadno vrijeme od 9 do 12h; subotom i nedjeljom ne radiUlaz slobodan

CENtAR sAvREMENE UMJEtNOstIAdresa: Dvor Petroviœa, Kruçevac bb81000 PodgoricaTel: +382(0)20 22 50 43 Otvoren za posjetu od 9h do 14h i 16h do 21h; subotom od 15h do 21h, nedjeljom ne radi

GAlERIJA CENtAR Adresa: Njegoçeva 281000 PodgoricaTel: +382(0)20 66 54 09Otvorena za posjetu od 9h do 14h i 17h do 21h, subotom od 15h do 21h; nedjeljom ne radiUlaz slobodan

MUZEJ MARkA MIlJANOvA NA MEDUNUAdresa: MedunTel: +382(0)20 24 25 43Otvara se samo za najavljene posjeteCijena ulaznice: 1€, a za djecu 0,5€, i za grupu djece (viçe od 20) 0,2€

MUZEJI I GAlERIJE PODGORICE, PODGORICAAdresa: Marka Miljanova br. 481000 PodgoricaTel: +382(0)20 24 25 43 Otvoren za posjetu od 12h do 20h, subotom i nedjeljom od 9h do 14h; ponedjeljkom ne radiCijena ulaznice: 1€, a za djecu 0,5€ i za grupu djece (viçe od 20) 0,2€

CENtAR ZA kUltURU NIkçIœZaviæajni muzejAdresa: Trg Çaka Petroviœa bb81400 NikçiœTel: +382(0)40 21 29 68 Otvoren za posjetu: Cijena ulaznice:

CENtAR ZA kUltURU DANIlOvGRAD Zaviæajni muzejAdresa: Vaka Øuroviœa b.b.81 410 DanilovgradTel. +382(0)20 81 26 29Otvoren za posjetu svakog dana od 8h do 15h Ulaz slobodan

POMORskI MUZEJAdresa: Trg Bokeljske mornarice br. 39185330 KotorTel: +382(0)32 30 47 20Otvoren za posjetu od 15. oktobra do 15. maja od 9h do 17h(subotom, nedjeljom i praznicima od 9h do 12h);od 15.maja do 1.jula i od 1. septembra do 15. oktobra od 8h do 18h(subotom, nedjeljom i praznicima od 9h do 12h); od 1. jula do 31. avgusta svakog dana od 8h do 13h i 18h do 23hCijena karte: 2€, za grupe (15 osoba) i djecu 1€

MUZEJI kOtORMUZEJ GRADA PERAstAAdresa: Obala Marka Martinoviœa bb85336 PerastTel: +382(0)32 37 35 19Otvoren za posjetu zimi od 8h do 17h, od aprila do kraja oktobra od 9h do 19hCijena ulaznice: 2€; za grupe 1,5€; za djecu 1€

lAPIDARIJUMAdresa: Stari grad 31385330 KotorOtvoren za posjetu Cijena ulaznice: 1,5€; za djecu 0,5€; za grupe 1€

kAtEDRAlA sv. tRIPUNAAdresa: Stari grad 33685330 KotorTel: +382(0)32 32 23 15Otvorena za posjetu: od 1.4. od 9h do 17h; od 1.6. od 9h do 18hCijena ulaznice: 1€; za djecu besplatan

GOsPA OD çkRPJElAAdresa: Ostrvo Gospa od Çkrpjela85336 Perast Tel: +382(0) 69 01 36 78Otvorena za posjetu svakog dana od 7 do 19hCijena ulaznice: 1€ (bez prevoza)

CRkvA sv. NIkOlE U PERAstUAdresa: Trg Svetog Nikole85336 Perast Tel: +382(0)32 32 23 15Otvoren za posjetu svakog dana od 8h do 18hCijena ulaznice: 0,5€

MANAstIR sAvINAAdresa: Manastirska 2185340 Herceg NoviTel: +382(0)31 34 53 00Otvoren za posjetu svakog dana od 6h do 20h Ulaz slobodan

ZAvIæAJNI MUZEJ I UMJEtNIækA GAlERIJA Josip Bepo BenkoviœHERCEG NOvIAdresa: Muzej – Mirka Komne-noviœa br. 9 85340 Herceg NoviTel: +382(0)31 32 24 85Otvoren za posjetu zimi od 9h do 18h; nedjeljom ne radi; ljeti od 9h do 20hGalerija – Marka Vojnoviœa br.4Tel: 088 32 40 51Otvorena za posjetu zimi od 9h do 18h; nedjeljom ne radi; ljeti od 9h do 20hCijena ulaznice: 1,5€, za djecu besplatan, kao i za øake lokalnih çkola

CENtAR ZA kUltURU tIvAt Muzejska zbirka i galerijaAdresa: Nikole Øurkoviœa br. 10TivatTel: +382(0)32 67 45 91Otvorena za posjetu od 8h do 13h i od 16h do 21h; subotom od 9 do 12h; nedjeljom ne radi; ljeti od 8h do 13 i od 19h do 24h svakog dana.Ulaz slobodan

MUZEJI, GAlERIJA I BIBlIOtEkA BUDvEAdresa: Petra I Petroviœa 11Stari grad 85310 BudvaTel. +382(0)33 45 33 08Otvorena za posjetu zimi od 10h do 20h; subotom i nedjeljom od 10h do 17h; tokom sezone od 8h do 22h; ponedjeljkom ne radiCijena ulaznice: 1,5€, za grupu 1€, a za djecu 0,5€

MODERNA GAlERIJAAdresa: Cara Duçana 15,Stari grad 85310 BudvaTel. 086 45 13 43Otvorena za posjetu zimi od 8h do 14h i 16h do 19h; subotom od 16h do 19h; nedjeljom ne radi; ljeti od 8h do 14h i 16h do 24h Ulaz slobodan

kUltURNI CENtAR BARZaviæajni muzej Adresa: Çetaliçte kralja Nikole85000 BarTel: +382(0)30 31 40 79Otvoren za posjetu svakog dana od 9h do 14h i 18h do 20h Cijena ulaznice: 1€, a za djecu 0,5€

CENtAR ZA kUltURU UlCINJZaviæajni muzejAdresa: Stari grad85360 Ulcinj Tel: +382(0)30 42 14 19Otvoren za posjetu ljeti od 7h do 12h i 15h do 20h; zimi od 7h do 14hCijena ulaznice: 1€

MANAstIR PIvAAdresa: Pluÿine81435 PluÿineTel/fax: +382(0)40 27 19 16Otvoren za posjetu: stalno Ulaz slobodan

ZAvIæAJNI MUZEJ, PlJEvlJAAdresa: Trg 13. jul bb84210 PljevljaTel: +382(0)52 32 20 02Nema stalnu postavku, prilikom tematskih izloÿbiOtvoren za posjetu od 11h do 14h i od 18h do 20hUlaz slobodan

MANAstIR sv. tROJICE kOD PlJEvAlJAAdresa: Riznica Manastira Sv. Trojice84210 PljevljaTel: +382(0)52 32 50 25 Posjeta se organizuje po potrebi, uz najavu telefonom Cijena ulaznice: 0,5€

HUsEIN – PAçINA DŸAMIJAAdresa: Ulica Vuka Kneÿeviœa 484 210 PljevljaTel. +382(0)52 32 35 09, 069 08 64 49Posjeta se organizuje po potrebi, uz najavu telefonomUlaz slobodan

CENtAR ZA DJElAtNOstI kUltURE Vojislav Bulatoviœ Strunjo, BIJElO POlJEZaviæajni muzejAdresa: Radniæka bb84000 Bijelo PoljeTel/fax: +382(0)50 43 17 22Otvoren za posjetu od 8h do 16h; subotom i nedjeljom ne radiCijena ulaznice: 1€, a za djecu 0,5€U postavci Muzeja izloÿeni su i odabrani radovi bjelo-poljskih slikara, kao i kopije radova poznate slikarske porodice Lazoviœ.

POlIMskI MUZEJ, BERANEAdresa: Miloça Maliçiœa 384300 BeraneTel: +382(0)51 23 42 76Otvoren za posjetu: Cijena ulaznice:

ZAvIæAJNI MUZEJ GANIœA kUlA, ROŸAJEAdresa: Trg IX crnogorske bri-gade bb84310 RoÿajeTel: +382(0) 67 50 39 15Nema stalnu postavku

VODIČ KROZ MUZEJE www.montenegro.travel

KALENDAR KULTURNIH, GASTRO I TRADICIONALNIH MANIFESTACIJA

JAN

UA

R Zabavne, sportske i kulturne manifestacije u zimskim centrima Ÿabljak, Kolaçin, Nikçiœ-Vuæje, Bijelo Polje, Cetinje

fE

BR

UA

R PRAZNIk MIMOZE Manifestacija u æast prvog proljeœnog cvijeta mimoze koja se odrÿava u Herceg Novom, Igalu, Baoçiœima, Øenoviœima, Kumboru. Ribarske sveæanosti, maskenbali, karnevalske feçte, knjiÿevne veæeri, likovne izloÿbe, izloÿbe cvijeœa, pozoriçne predstave, berba mimoze, sportski turniri, gostovanja u druge gradove

MAskENBAlI I kARNEvAlI Februarske karnevalske feçte u Kotoru, Tivtu, Herceg Novom - za djecu i odrasle. Tradiciona-lne feçte bokeçke kuhinje, muziæki koncerti, pozoriçne predstave, zavrçne karnevalske povorke sa spaljivanjem „karnevala“

„BOkElJskA NOœ“ tradicionalna godiçnja proslava „Bokeljske mornarice“. Zabavno veæe uz ples, igru i kul-turno zabavni program..

MA

Rt DANI kAMElIJE u Boki

U æast cvijeta kamelije odrÿavaju se izloÿbe cvijeœa, bal kamelija sa izborom dame kamelije u Stolivu. .

AP

RIl HAPs

Hercegnovske aprilske pozoriçne sveæanosti, festival koji je prije 11 godina zapoæeo kao Festival amaterskih pozoriçta, a danas u svom programu ima kao uæesnike i profesionalna pozoriçta sa podruæja zemalja regiona.

MA

J PROlJEœNA NOœ POD MAskAMA – Karnevalska sveæanost NA BUDVANSKOJ RIVI-JERIDrÿavno prvenstvo maÿoretki i veliki Karneval koji poæinje Abrumom - pozivom na maçkaranje i karnevalske sveæanosti. Feçta se zavrçava vatrometom, muziækim koncertom i feçtanjem po uli-cama Starog grada Budve. Posljednjeg dana Karnevala je meøunarodni djeæiji karneval.

GAØANJE kOkOtA - Tradicionalna feçta kojom se na sveæan i simboliæan naæin slavi os-loboøenje Perasta od Turaka 1654. godine. Po obiæaju, na odreøenoj udaljenosti od obale, na plutajuœoj povrçini, postavljen je kokot, kao simbol borbe protiv neprijatelja- Turske koja je napala grad pomenute godine. Na kokota, po tradiciji, prvi pucaju mornari Bokeljske mornarice. Onaj ko pogodi kokota, dobija lentu pobjednika i baævicu crnog vina da poæasti sve prisutne.

ŸUœENICA fEst u Tivtu - Tivatski gastro festival bokeljske kuhinje sa spremanjem specijaliteta od biljke ÿuœenice (divlje rukole).Centralna manifestacija se zove „Pjat od ÿuœenice“ koja se odrÿava u maju, kada tivatske domaœice spremaju stare i smiçljaju nove recepte jela u kojima se koristi ÿuœenica. Naveæe se odrÿava zabava i degustacija jela od ÿuœenice.

JUN PJEsMA MEDItERANA

Meøunarodni glamurozni festival pop i zabavne muzike, koji se odrÿava u Budvi. Promoviçe tren-dove pop muzike, nove zvijezde zabavne muzike, veæeri „zvijezda“ i hitove ljeta i sezone.

DAN BOkElJskE MORNARICE u Kotoru Kao veœina srednjovjekovnih organizacija, i Bokeljska mornarica je saæuvala tradiciju, legende i sjeœanje na dane slave i strukovo druÿenje. Tradicija kaÿe da su mornari iz Kotora bili prisutni 13. januara 809. godine kada je doplovio u Kotor brod koji je prenosio ostatke Svetog Tripuna, patrona grada, i da su tada prvi put veselo i spontano zaigrali svoju karakteristiænu igru (kolo Svetog Tri-puna)

v MEDJUNARODNI fEstIvAl fOlkOlORA u Budvi Festival broji oko 400 uæesnika. Poæinje defileom folklornih ansambala iz desetak evropskih zemal-ja. Tokom festivalske veæeri svi ansambli predstavljaju svoje umjeœe, bogatstvo noçnji i narodnih igara svoje zemlje.

GRADskA kUltURNA lJEtA u tIvtU, BARU, UlCINJU, CEtINJU, PODGORICI, DANIlOvGRADU, BERANAMA, NIkçIœU U okviru ovih ljetnjih manifestacija odrÿavaju se brojne izloÿbe, promocije knjiga, pozoriçne pred-stave, koncerti zabavne i pop muzike, festivali folklora.

sAvREMENA CRNOGORskA skUlPtURA u DanilovgraduUmjetniæka kolonija u Danilovgradu, naselju u pitomoj Bjelopavliœkoj ravnici, veœ duÿi niz godina je centralna taæka okupljanja crnogorskih skulptora i mjesto na kojem se prate tendencije i rad savremene umjetniæke scene.

JUl sUNæANE skAlE u Herceg Novom

Internacionalni festival zabavne i pop muzike, koji se veœ dvanaest godina odrÿava na Ljetnjoj pozornici Kanli Kula. Traje tri veæeri: prvo veæe- „PRINÆEVE NAGRADE“ (uruæivanje nagrada najboljima u protekloj godini), druga veæe- „NOVE ZVIJEZDE“ (takmiæenje novih, mladih, joç uvijek u potpunosti neafirmisanih pjevaæa) i treœe veæe- „PJESMA LJETA“ (takmiæarsko veæe poznatih domaœih i stranih pjevaæa i autora).

INtERNACIONAlNI fEstIvAl MODE u Kotoru Trodnevni fashion week, sa revijama svjetski poznatih modnih kreatora

BUDvA GRAD tEAtAR Najznaæajniji ljetnji festival umjetniækih formi. Pozoriçne predstave, koncerti klasiæne muzike, balet, horske veæeri, knjiÿevne i pjesniæke veæeri, likovne izloÿbe - meøunarodne manifestacije koje se odrÿavaju u julu i avgustu.

DANI MUZIkE u Herceg Novom Meøunarodni festival umjetniæke muzike, jedan od najstarijih festivala u Crnoj Gori, od 1983. se odrÿava u Herceg Novom. U poæetku festival klasiæne muzike na kojem su se afirmisali mladi muziæari iz cijele ex-Jugoslavije. Svoj procvat Festival doÿivljava posljednje 4 godine. Direktor festivala je BORIS KRALJEVIŒ, poznati crnogorski pijanista i muziæki pedagog.

DJEæIJI POZORIçNI fEstIvAl u Kotoru Festival domaœih i meøunarodnih djeæijih lutkarskih i pozoriçnih predstava, koji se odrÿava veœ 15 godina.

v INtERNACIONAlNI fEstIvAl stARE MUZIkE I UMJEtNOstI – ARs Et MUsICA ANtIQUA u Kotoru i ParastuFestival ozbiljne muzike koji se odrÿava u organizaciji NVO Kotor art.Poæinje sredinom jula i traje do polovine avgusta.


JUl fAçINADA u Perastu

Ritualna procesija æamaca oko ostrva Gospa od Çkrpjela kod Perasta, koja simbolizuje nastanak ostrva. Mjeçtani u barkama nose kamenje i bacaju ga oko ostrva. U ovoj povorci, koja se odrÿava za vrijeme zalaska sunca, uæestvuju samo muçkarci.

fEstIvAl MEDItERANskOG tEAtRA “PURGAtORIJE” u Tivtu Festival koji promoviçe i unapreøuje mediteranski izraz, naæin ÿivota i raznolikost u teatru, pred-stavljajuœi teatarsku tradiciju „mediteranskog“ kulturnog nasljeøa.

BARskI lJEtOPIs Festival pozoriçta, poezije i likovnog stvaralaçtva. Od 1988. godine tokom jula i avgusta predstav-lja se multimedijalni festival raznovrsnog sadrÿaja: pozoriçne predstave, likovne izloÿbe, knjiÿevne veæeri, koncerti.

Guitar ART Summer festival u Nikçiœu Meøunarodna manifestacija ozbiljne muzike. Festival je osmiçljen kao takmiæenje u tri kategorije, potom kao serijal koncerata i treœi dio festivala saæinjavaju seminari na kojima poznati gitaristi poduæavaju mlade talente..

Av

GU

st

INtERNACIONAlNI lJEtNJI kARNEvAl u Kotoru Tradicionalna kotorska manifestacija, odrÿava se poslednjeg vikenda u julu ili poæetkom avgusta. Ljetnji karneval je meøunarodnog karaktera i pojeti ga preko 30000 ljudi. Nakon karnevalske povo-rke feçta se seli u Stari Grad i traje do ranih jutarnjih æasova.

lAstOvskE fEçtE – PRAZNIk sv. ROkO u TivtuReligijske i narodne tradicionalne manifestacije katoliæke zajednice; noçenje kipa Sv. Roka kroz Donju Lastvu. Puæka misa za Lastovljane i cijelu Boku.

BOkElJskA NOœ u Kotoru Bokeljska noœ predstavlja manifestaciju u kojoj uæestvuje povorka dekorisanih barki, kreœuœi uz obalu Kotorske luke, praœena svjetloçœu reflektora, iluminacijom i vatrometom. Ÿiri manifestacije ocjenjuje maçtovitost, umjetniæku vrijednost i poruku dekorisanog æamca. Nakon proglaçenja pobjednika sveæanost se nastavlja na gradskim trgovima. Manifestacija vodi porijeklo iz starih Mletaækih obiæaja.

HERCEGNOvskI fIlMskI fEstIvAl Medjunarodni festival igranog filma koji se veœ 21 godinu odrÿava na Ljetnjoj pozornici „Kanli kula“. Osnovan 1987. godine kao JUGOSLOVENSKI FESTIVAL FILMSKE REŸIJE, poæetkom devedesetih godina proçlog vijeka doÿivio viçe transformacija, uglavnom kada je u pitanju nje-govo ime, a poslednjih nekoliko godina odrÿava se pod jednostavnim imenom HERCEGNOVSKI FILMSKI FESTIVAL.

GUItAR sUMMER fEstIvAl u Herceg Novom Ljetnji festival gitare koji se u Herceg Novom odrÿava tek tri godine a veœ vaÿi kao vrlo dobro organizovan i posjeœen festival. Moÿe se smatrati da je ovaj Festival meøunarodna manifestacija ozbiljne muzike koju izvode poznati i priznati gitaristi, mada veœ treœe godine odrÿavanja u svoj program uvrçœuje i neke nove forme sviranja osim klasiæne, uvrçtenjem Ramba amadeusa i Vlatka Stefanovskog u istaknutije izvoøaæe.

kOtOR ARt - Don Brankovi dani muzike u KotorU Ovaj festival ozbiljne muzike koji poæinje sredinom jula i traje do polovine avgusta okuplja emi-nentne muziæare iz cijelog svijeta i pored serije koncerata koji se odrÿavaju na razliæitim lokacijama u Starom gradu, odrÿava i niz edukativnih programa.

MEØUNARODNI fEstIvAl klAPA u Perastu Festival tradicionalne, narodne muzike klapa odrÿava se veœ dugi niz godina. Program festivala se odvija dvije veæeri.

fEstIvAl fOlklORA na Cetinju Meøunarodna smotra kulturno-umjetniækih druçtava sa bogatim koncertnim programom.

MEØUNARODNI fEstIvAl tAMBURAçkIH ORkEstARA u Bijelom Polju

sEP

tE

MB

AR fIAt – fEstIvAl INtERNACIONAlNOG AltERNAtIvNOG tEAtRA u Podgorici

INtERNACIONAlNI vAJARskI sIPOZIJUM u Danilovgradu U toku viçe od trideset godina postojanja Umjetniæke kolonije u Danilovgradu, gostovali su autori razliæitih poetika i generacija, kako iz zemlje tako i iz inostranstva. Internacionalni karakter ove institucije uvrçtava je u porodicu evropskih i svjetskih kolonija.

Ok

tO

BA

R DAN çIRUNA u Budvi Tradicionalna puæka feçta od ribe i vina u prvoj suboti mjeseca oktobra, na platou i po pijacetama u Starom gradu, uz zvuke Gradske muzike Budve, klapa iz Crne Gore i okruÿenja

kOçtANJADA u Stolivu Tradicionalna gastro manifestacija u kojoj mjeçtanke Kotora i Stoliva pokazuju svoje umijeœe u spravljanju kulinarskih specijaliteta od kostanja (kestena).

NO

vE

MA

R RIJECkI PAZAR Manifestacija koja vraœa sjeœanje na najveœi Pazar u srednjem vijeku u regionu – Izlaÿu se tradicio-nalni specijaliteti.

DE

CE

MB

AR

MAslINIJADA u Baru Festival posveœen maslini – susreti proizvoøaæa maslina, maslinovog ulja i agruma upotpunjenu izloÿbom narodnih noçnji i kulturno zabavnim programom.

fEstIvAl vINA I UklJEvE u Virpazaru Zabavne, tradicionalne manife sta cije u æast Skadarskog jezera, njegove ribe i dozrijevanja æuvenog crmniækog vina. DOæEk NOvE GODINE NA GRADskIM tRGOvIMA Tradicionalni doæek Nove Godine uz koncerte zvijezda estrade i vatromet na gradskim trgovima Mjesto odrÿavanja: Herceg Novi, Kotor, Budva, Podgorica, Bar, Nikçiœ, Kolaçin


[email protected]

DIRECTORY

IMPRESSUM

Montenegro - Nasljeøe razliæitih kultura

Izdavaæ:Nacionalna turistiæka organizacija Crne Gore

Direktor :Saça Radoviœ

Struæni saradnici:Ÿivko AndrijaçeviœMladen Lompar

Design and prepress:Agencija MAPA, Podgorica+382(0) 20 664-282+382(0) 20 [email protected]

Fotografije:Lazar PejoviœStevan KordiœVladimr PopoviœDuçko Miljaniœ(Vojo Radonjiœ)Nenad Vitomiroviœ

Çtampa:Rotografika - Subotica

BudvaTel: +382 (0) 33 402 814Fax: +382 (0) 33 402 550E-mail: [email protected]: www.budva.travel

BarTel: +382 (0) 30 311 633Fax: +382 (0) 30 311 969E-mail: [email protected]: www.bar.travel

BeraneTel: +382 (0) 51 236 664

E-mail: [email protected]: www.berane.travel

CetinjeTel: +382 (0) 41 230 250Fax: +382 (0) 41 230 253

E-mail: [email protected]: www.cetinje .travel

DanilovgradTel:+382 (0) 20 816 015Fax: +382 (0) 20 816 016

E-mail: [email protected]: www.danilovgrad.travel

Herceg NoviTel: +382 (0) 31 350 820Fax: +382 (0) 31 350 840

E-mail: [email protected]: www.hercegnovi.travel

KolašinTel/fax: +382 (0) 20 864 254E-mail: [email protected]: www.kolasin.travel

KotorTel/Fax: +382 (0) 32 322 886

E-mail: [email protected]: www.kotor.travel

MojkovacTel/fax: +382 (0) 50 472 428E-mail:[email protected]

Website: www.mojkovac.travel

NikšićTel: +382 (0) 40 213 262Fax: +382 (0) 40 212 511E-mail: [email protected]: www.niksic.travel

PlužineFax: +382 (0) 40 270 069Tel: +382 (0) 40 270 068

E-mail: [email protected]: www.pluzine.travel

PodgoricaTel: +382 (0) 20 667 536Fax: +382 (0) 20 667 535

E-mail: [email protected]: www.podgorica.travel

Bijelo PoljeTel: +382 (0) 50 431 109

www.bijelopoljemontenegro.travel

PljevljaTel: +382 (0) 52 300 192,300 194

E-mail: [email protected]: www.pljevlja.travel

RožajeTel: +382 (0) 51 270 158

E-mail: [email protected]: www.rozaje.travel

ŠavnikTel: +382 (0) 40 266 127, 266 066

Fax: +382 (0) 40 266 231E-mail: [email protected]: www.savnik.travel

TivatTel: +382 (0) 32 671 324Fax.: +382 (0) 32 671 323E-mail: [email protected]: www.tivat.travel

UlcinjTel/Fax: +382 (0) 30 412 333

E-mail: [email protected]: www.ulcinj.travel

ŽabljakTel:+382 (0) 52 361 802

E-mail:[email protected]: www.zabljak.travel

Regional tourism organisation ofBjelasica & Komovi

Tel: +382 (0) 20 865 110www.bjelasica-komovi.co.me

Turistiæko informativni telefon 24h servis: 1300

Ministarstvo turizma i zaçtite ÿivotne sredine

CTU – Crnogorsko turistiæko udruÿenje

LOKALNE TURISTIÆKE ORGANIZACIJE

Divlja ljepota

MONTENEGRO NATIONAL TOURIST OFFICES

Friedensstr. 7, D-60311 Frankfurt am Main Tel. + 49 (0)69 2424 6212; + 49 (0)69 2424 6228Fax + 49(0)69 2424 6225 E-mail: [email protected]@montenegro.travel www.montenegro.travel

Kralja Petra 3211000 Beograd,SrbijaTel. +381( 0) 113 283 627Fax. +381 (0) 113 283 932E-mail: [email protected]

Resljeva cesta 40 SI-1000 Ljubljana,SlovenijaTel. +386 59 090 451Fax. +386 59 090 454E-mail: [email protected]

STRATEŠKI PARTNERI:

NACIONALNA TURISTIÆKA ORGANIZACIJA CRNE GORE

81000 Podgorica, Bul. Svetog Petra Cetinjskog 130 Tel: +382 (0) 77 100 001

Fax: +382 (0) 77 100 009E-mail: [email protected]


Kranjčevićeva 13,Sarajevo, BIH Tel: +387 (33) 259 785Fax: +387 (33) 259 786E-mail: [email protected]

Tel: +382(0)20 446 341, E-mail: [email protected]; www.mrt.gov.me

Tel: +382(0) 33 774 054; E- mail: [email protected];www.ctu-montenegro.org

Divlja ljepota

NasljeĐe razli»itih kultura


Documents

NasljeĐe razli»itih kultura