Narcyz Łubnicki - Nauka Poprawnego Myślenia

Seria: Biblioteka Problemów, 1963

Przedstawiamy długo oczekiwaną, pierwszą część cyklu, poświęconego zderzeniu nauki i

religii. Książka Narcyza Łubnickiego jest jednak tak ważna, nie tylko dla rzeczonego cyklu,

że postanowiliśmy ją tu wyróżnić osobnym artykułem, bezpośrednio nie związanym - w

tytule - z cyklem naukowo religijnym.

Książka ważka, podstawowa dla umiejętności logicznego myślenia, dla rozumienia błędów i

pułapek niepoprawnego wnioskowania, niepoprawnego dyskutowania, i błędnego

rozumowania w ogóle. Książka tyleż dogłębna, co napisana świetnym, wciągającym i żywym

językiem. Wciągająca, wręcz pochłaniająca swoją opowieścią, po drodze jakby, przemycająca

ważne treści. Fantastyczny przykład popularyzacji nauki najwyższej klasy. Nie wolno wręcz

jej nie znać.

Przyda się każdemu, kto chciałby podejmować dyskusje oparte w większej mierze na

rozsądku i rozumie niż na uprzedzeniach i uporze.

Gorąco polecam!

Citronian-Man

PS. Książka jest z 1963 roku. Od dawna niedostępna w sprzedaży. Przypominamy, że na

Nauce NDO udostępniamy materiały, niedostępne, wielokrotnie upublicznianie i takie, które

już dawno zarobiły na swoich autorów. Staramy się jednocześnie, w zamian za uprzejmość

upublicznienia, zrobić wszystko by to autorom przypadała główna materialna czy

niematerialna gratyfikacja za ich pracę.

Klikajcie zatem linki w sekcji „Ważne linki dotyczące autora” i w miarę możliwości kupujcie

pełne wersje udostępnianych materiałów.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

W średniowieczu wielkie powodzenie miało tłumaczenie procesów przyrody na podstawie

różnych nieuchwytnych dla człowieka „archeusów”, tajemniczych ciał astralnych i

mistycznych sił poza fizykalnych, noszących miano qualitates occultae. — W jednej ze swych

komedii Moliere ostro wydrwił takie wyjaśnienie czysto słowne, pozbawione treści,

odwołujące się do zjawisk nadprzyrodzonych celem uczynienia bardziej zrozumiałymi

zjawisk przyrody. — „Jak to się dzieje, że po zażyciu tego lekarstwa chory zapada w sen?" —

pytają pseudolekarza. A on, napuszony, nadęty, podnosząc znacząco palec wskazujący mówi:

— „Zaraz wam to wszystko wytłumaczę tak, że będziecie to mieli jak na dłoni. — Słuchajcie,

słuchajcie! Otóż lekarstwo to usypia, ponieważ posiada facultatem dormitivam (zdolność

usypiania)... Rozumiecie?" — I wszyscy z szacunkiem kiwają głowami...

(...)

Sofistami, „nauczycielami mądrości", nazywano w Grecji starożytnej uczonych zawodowo

trudniących się udzielaniem różnorodnych nauk i sztuk: gramatyki, retoryki, matematyki,

fizyki itp. Wielcy sofiści — P i t a g o r a s, G o r g i a s z, H i p p i a s z, P r o d i k o s — są

wnikliwymi i oryginalnymi myślicielami, których badania krytyczne dają pożyteczny impuls

stawiającej niepewne jeszcze kroki greckiej myśli filozoficznej.(...)

Wówczas gdy wielcy sofiści wskazywali poważnie na trudności (tzw. aporie), tkwiące w

pewnych zjawiskach myślowych i językowych, ich płytcy epigoni świadomie fałszowali

myśli i zwroty ku uciesze publiczności i ku korzyści własnej. Im to „zawdzięcza" wyraz

„sofista" swe ujemne znaczenie dzisiejsze.(...)

str. 2

Żeby nie mnożyć przykładów sofizmatów w nieskończoność, przypomnę jeszcze tylko

niezmiernie charakterystyczną opowieść o sławnym sporze dwóch sofistów: wielkiego

Protagorasa z jego sprytnym uczniem Euatlosem.

Euatlos, pragnący wybić się w sądownictwie, pobierał lekcje wymowy u Protagorasa,

umówiwszy się z nim, że opłatę za naukę uiści po pierwszym swym udanie

przeprowadzonym procesie sądowym. Ale po ukończeniu studiów zmienił, jak widać, swe

zamiary, bo nie występował w żadnym procesie i uważał, że jest to wystarczającą podstawą,

by nie płacić ani obola dawnemu nauczycielowi.

Protagoras, zniecierpliwiony, zagroził Euatlosowi procesem, w ten sposób malując

beznadziejną rzekomo sytuację, w jakiej postawił swego ucznia: — „Jeżeli proces przegrasz,

będziesz musiał mi zapłacić na mocy wyroku sędziego; ale nawet gdybyś proces wygrał,

będziesz musiał mi zapłacić na mocy naszej umowy, według której zapłata ma być uiszczona

po pierwszym wygranym przez ciebie procesie. Więc tak czy owak będziesz musiał zapłacić;

czyż nie lepiej bez kosztów sądowych?"

Na to sprytny uczeń, pokazujący, że opanował wyśmienicie arkana techniki swego mistrza:

— „Mylisz się, Protagorasie. To twoja sprawa jest bezpowrotnie przegrana. Bo jeżeli proces

wygram, to nie zapłacę ci na mocy orzeczenia sędziego. A gdybym nawet proces przegrał, to

nie musiałbym ci płacić w myśl naszej umowy, która każe mi płacić tylko po pierwszym

wygranym procesie! — Więc lepiej nie wszczynaj niepotrzebnie hałasu. Szkoda twych

kosztów sądowych..."

Kto z nich ma rację? .

CZĘŚĆ I

WIWISEKCJA DZIAŁANIA

(…)

VII. BRZYTWA OGKHAMA Co powiedzieliby Czytelnicy, gdybym dał do rozwiązania takie zadanie arytmetyczne. Dziadek miał 80 lat,

babka — 70, ojciec — 50, matka — 40, syn jej 20, a córka 10. O ile lat był dziadek starszy od babki? Na

pewno wzruszyliby ramionami mówiąc: na co przytaczać tyle liczb, kiedy po to, żeby rozwiązać to

zadanie, wystarczy podać wiek dziadka i babki? To jest przecież nieekonomiczne. Nie trzeba używać

zbytecznie środków, bez których można z równą łatwością osiągnąć zamierzony cel. Nie trzeba ustalać

wieku składającej się z kilku pokoleń rodziny, by znaleźć różnicę lat między dziadkiem i babką.

Została tu sformułowana negatywna zasada ekonomii nosząca efektowną nazwę „brzytwy Ockhama".

Ockham — przypominam — był wyjątkowo głębokim myślicielem żyjącym u schyłku średniowiecza.

Opowiem o nim nieco później.

A teraz zbadajmy, czy negatywna zasada ekonomii, nakazująca nieużywanie zbytecznych czynników w

drodze do celu, stosowana jest w życiu codziennym i w dziedzinie kultury.

Nieraz mówimy: „potrzebny jak piąte koło u wozu". Wyrażenie to będące, jak każde przysłowie,

rezerwuarem mądrości ludowej, wyraża w skoncentrowanej i obrazowej formie tę samą myśl. Tam, gdzie

wystarczą cztery koła nie trzeba dorabiać piątego. To w negatywnej formie wyrażone żądanie ekonomii

ważne jest dla każdej dziedziny kultury.

Myślącego człowieka rażą wykroczenia przeciw tej zasadzie, spotykane na każdym kroku. Nieraz się

słyszy na przykład taką rozmowę: „Już wróciłeś z powrotem? Dlaczego?" — „Bo dlatego, że się spóźniłem

na pociąg". — Zadowolony jesteś, Czytelniku, z tych sposobów wyrażania się rozmówców, czy też

zauważyłeś rażące, nieekonomiczne tautologie w wyrażeniach „wróciłeś z powrotem", „bo dlatego że"?

Przecież „wrócić" to znaczy „przybyć z powrotem", a „bo" znaczy „dlatego że"! Po cóż więc powtarzać w

drugim słowie to, co jest już powiedziane w pierwszym? To tak, jak gdyby ktoś mówił: „już wróciłeś —

wróciłeś?" albo „dlatego, że — dlatego, że..."

Proszę nie sądzić pochopnie, że takie rażące tautologie językowe są rzadkie. Przeciwnie. Gdy prelegent

woła z katedry: — „Powtarzam jeszcze raz: nie wolno cofać się wstecz!" — Gdy dzieli odcinek „na dwie

równe połowy" — Gdy opowiada, jak Herkules „podniósł Anteusza w górę", a potem „opuścił w dół" —

popełnia jeden za drugim grzechy przeciwko ekonomii. Bo „powtórzyć" znaczy już „uczynić cos jeszcze

raz". „Cofnąć się" znaczy już „uczynić ruch wstecz". „Cofnąć się naprzód" nie można, jak i nie można

str. 3

..podnieść coś w dół" lub „opuścić w górę" na cóż te zbyteczne dodatki? — „Połowy", na które się dzieli

odcinek, muszą być „dwie" i sobie „równe", w przeciwnym razie nie byłyby połowami danej całości! O

tym wszystkim każdy oczywiście wie: zarówno mówca, jak i słuchacz. Mimo to jeden popełnia tautologię,

a drugi ją cierpliwie znosi — jeżeli nie umieją krytycznie ustosunkowywać się do formy językowej, w

jakiej wyrażają swe myśli.

Skoro już mowa o mówcy, wskażę na tę, niestety nierzadką wadę jego wyczynów, która nazywa się po

prostu ..wodą" w przemówieniu. Ileż to razy, słuchając na „pilnej" konferencji godzinnych wywodów

jakiegoś „krasomówcy", zżymamy się wewnętrznie, myślimy o huku pożytecznej pracy, jaką moglibyśmy

wykonać, zamiast słuchać nic nie mówiących frazesów, i oczekujemy z tęsknotą i rozpaczą wyczerpania

się nieskończonego potoku beztreściowych słów. A mówca, rad. że się dorwał nareszcie do głosu, że może

sobie pofolgować i zwrócić na siebie w tak tani sposób uwagę obecnych (ba! nawet uznanie za „energiczną

współpracę"), kołuje i kołuje dokoła tematu, „kojarzy" w sposób nieoczekiwany i zaiste mistrzowski z nic

nie mającymi wspólnego sprawami, wspomnieniami, impresjami — aż do zupełnego wyczerpania: nie

tematu, niestety, lecz samego siebie. Ale najpierw wyczerpuje cierpliwość słuchaczy.

Czyż mało takich frazesowiczów wygłaszających tasiemcowe, szumne zdania bez treści, pełne komunałów

i banałów, a przede wszystkim — banialuk? W imię czego trzeba ich rozsądnie zwalczać jako klęskę

społeczną odciągającą od celowej. systematycznej pracy, od rzeczowego, pozytywnego myślenia? — W

imię omawianej negatywnej formy postulatu ekonomia. Nie wolno tracić zbytecznych słów tam, gdzie

potrzebne jest rzeczowe, gruntowne omówienie zagadnienia.

Mówcy, rzucającemu frazesy, wydaje się, że nimi zdobi swoją mowę. Nic błędniejszego niż to mniemanie.

Wszelkie zakrętasy, zawijasy, esy-floresy w mowie, w piśmie, w jakiejkolwiek dziedzinie sztuki, są

uważane za objaw braku smaku. Chyba minęły już czasy, gdy w sztuce panował pretensjonalny, napuszony

barok, gdy eleganccy panowie nosili pudrowane peruki lub — później — paradowali w pstrych

kamizelkach, z kilkoma zegarkami o łańcuszkach oplatających piersi, jak nogi pająka; gdy panie stroiły się

dosłownie ,,w cudze piórka" (i to (nawet w olbrzymie pióra strusie), nosiły wielowarstwowe, ciężkie,

furkoczące spódnice, turniury, całe gniazda ptasie lub ogrody warzywne na kapeluszach — i Bóg wie, co

tam jeszcze...

Estetyka współczesna ceni umiar. Nic zbytecznego w stroju, w meblu, w utworze artystycznym. Celowość

każdego momentu całości artystycznej, nierozprzęganie jedności kompozycji obcymi pierwiastkami, umiar

w dobieraniu środków i umiejętne wyłączanie wszystkiego, co zbyteczne dla zrealizowania celu

artystycznego — oto ekonomiczne zalety, jakie powinny cechować dzieło sztuki i jego twórcę.

Uświadamiamy to sobie, jak sądzę, porównując przeładowany ornamentami pałac wersalski z niezmiernie

szlachetną i czystą w linii świątynią Partenonu, lub gadatliwe, napuszone wiersze okresu barokowego z

naładowanymi uczuciem, lecz skondensowanymi w wyrazie sonetami Mickiewicza.

Oczywiście, największe zastosowanie ma postulat nieużywania czynników zbytecznych w nauce.

Zapytajcie matematyka, kiedy nazwie on dowód jakiegoś twierdzenia „eleganckim" (Francuzi bardzo lubią

stosować ten epitet do teorii). Matematyk odpowie, że dowód jest elegancki, gdy jest najprostszy i

najprzejrzystszy, nie posługujący się ani jednym argumentem zbędnym. Podobnie ma się rzecz z

wyjaśnianiem. Nauka postawiła sobie za zadanie używać do wyjaśniania tylko istotnie niezbędnych

czynników i nie włączać do teorii wyjaśniającej takich elementów, bez których da się w równej mierze

wyjaśnić badane zjawisko.

Weźmy na przykład zatrzymanie się na pewnej wysokości słupa rtęci w rurce zamkniętej z jednego końca,

a drugim końcem zanurzonej w naczyniu z rtęcią. Jeszcze Torricelli, wynalazca barometru, wyjaśniał to

zjawisko nieopadania rtęci w rurce do poziomu w naczyniu tym, że przyroda jakoby „nie znosi próżni" i

stara się ją wszelkimi sposobami wypełnić.

Czy potrzeba było aż takiego wyjaśnienia antropomorficznego, to jest przypisującego przyrodzie ludzkie

uczucia i dążenia? Przy bliższym badaniu okazało się, że wcale nie trzeba było przyjmować w fizyce

hipotez uduchowiających przyrodę. Wystarczyło w omawianym przypadku uwzględnić ciśnienie

otaczającego powietrza równoważącego ciśnienie słupa rtęci w rurce!

Postęp nauk odbywa się w miarę coraz skuteczniejszego wyłączania hipotez zbędnych, wyjaśnień opartych

na działaniu tajemniczych sił i niewidzialnych duchów.

W starożytności jeszcze wielki Arystoteles wyjaśnił spadanie i wznoszenie się ciał, nauczając, że każde

ciało „dąży" do wyznaczonego sobie miejsca we wszechświecie. My, odrzucając zbędną hipotezę

animistyczną, tłumaczymy te zjawiska od czasów Newtona za pomocą fizykalnych praw ciążenia i

wypierania, a nawet — od czasów Einsteina — za pomocą geometrycznych własności przestrzeni.

W średniowieczu wielkie powodzenie miało tłumaczenie procesów przyrody na podstawie różnych

nieuchwytnych dla człowieka „archeusów”, tajemniczych ciał astralnych i mistycznych sił poza

str. 4

fizykalnych, noszących miano qualitates occultae. — W jednej ze swych komedii Moliere ostro wydrwił

takie wyjaśnienie czysto słowne, pozbawione treści, odwołujące się do zjawisk nadprzyrodzonych celem

uczynienia bardziej zrozumiałymi zjawisk przyrody. — „Jak to się dzieje, że po zażyciu tego lekarstwa

chory zapada w sen?" — pytają pseudolekarza. A on, napuszony, nadęty, podnosząc znacząco palec

wskazujący mówi: — „Zaraz wam to wszystko wytłumaczę tak, że będziecie to mieli jak na dłoni. —

Słuchajcie, słuchajcie! Otóż lekarstwo to usypia, ponieważ posiada facultatem dormitivam (zdolność

usypiania)... Rozumiecie?" — I wszyscy z szacunkiem kiwają głowami...

Otóż wyjaśnienie za pomocą rzeczy nic nie mówiących, za pomocą pustego układu słów bez pokrycia w

doświadczeniu, jest jedną z największych klęsk myśli ludzkiej i z nią zacięcie walczy nauka jak z każdym

objawem ciemnoty. A w walce tej pierwszorzędną rolę odgrywa postulat ekonomii wyrażony negatywnie:

nie wciągać do wyjaśniania czynników zbędnych, bez których zjawisko da się wytłumaczyć prościej i

naturalniej.

Takie naturalistyczne stanowisko nauki każe jej walczyć ze wszystkimi współczesnymi pseudonaukami

okultystycznymi, ze spirytyzmem na czele. Nauka nie neguje stanowczo samych zjawisk zachodzących na

seansach spirytystycznych, kiedy ponoć bez świadomego udziału obecnych wirują stoliki i wystukują

automatycznie sensowne zdania, rozlegają się dźwięki, a nawet ukazują się jakieś błyski. Ani tych, ani

innych sugerowanych zjawisk okultystycznych: telepatii, lewitacji, hipnozy — nauka nie odrzuca bez

dostatecznego zbadania. Wiele wymienionych zjawisk zawiera pewien materiał faktyczny, stwierdzony

doświadczalnie ponad wszelką wątpliwość. Dotyczy to zwłaszcza zjawisk sugestii i hipnozy. Ale właśnie

doświadczalne stwierdzenie tych faktów, choć nie wyjaśnionych na razie bliżej na podstawie wiedzy

współczesnej, każe nam szukać wytłumaczenia dla nich w doświadczeniu: w dających się wykryć i ustalić

procesach przyrody.

W każdym razie musimy dążyć do tego, by wyjaśniać nawet tajemnicze na razie zjawiska przyrody na

mocy stwierdzalnych i sprawdzalnych w doświadczeniu praw przyrody, a nie przez przyjęcie

nieuchwytnych, nadprzyrodzonych sił i duchów. Przyjęcie ich w nauce nic nie wyjaśnia, a tylko

komplikuje i gmatwa naukowy pogląd na świat, jest więc zbyteczne i szkodliwe. W myśl znanej „brzytwy

Ockhama" powinniśmy „nie mnożyć bez potrzeby bytów", tj. nie przypisywać urojeniom naszego umysłu

realnego istnienia, skoro i bez nich możemy stworzyć sobie zadowalający obraz świata.

Nie mając przyjemności znać osobiście Ockhama z powodów technicznych, na 1800 lat przed nim

Arystoteles potrafił już golić jego brzytwą metafizyczny system Platona. Gzy rozsądnie czyni Platon —

pyta Arystoteles — przyjmując dla wyjaśnienia zjawisk tego bezpośrednio znanego nam świata istnienie

gdzieś w strefach nadniebiańskich, poza czasem i przestrzenią — nieuchwytnego świata idei? T powiada:

— Takie podwojenie bytu nic absolutnie nie tłumaczy i dlatego powinno być odrzucone.

Sam Ockham walczył swoją brzytwą przeciwko wielu fantazjom współczesnych mu scholastyków, przeciw

różnym tajemniczym „istotom" i powszechnikom, za co uznany został za heretyka i uciec musiał do króla

Ludwika Bawarskiego. Przybywszy do niego, powiedział mu podobno: — Tu me de- fendes gladio, ego te

defendam calamo („Będziesz mnie bronił mieczem, a ja ciebie — piórem"; powinien był powiedzieć:

„brzytwą"). — Ten, jak go nazywali, doctor invincibilis zginął w czasie epidemii dżumy około 1350 roku,

lecz brzytwę swą przekazał wszystkim krytycznym myślicielom i — nauce.

Proszę pomyśleć, ile wysiłków zaoszczędza w każdej dziedzinie kultury zasada każąca odrzucać wszelkie

czynniki zbędne w pracy realizującej jakiś zamierzony cel!

Dotyczy to zwłaszcza tzw. zagadnień pozornych.

Ryc1

William Kocham

Istnieją w dziejach myśli ludzkiej zagadnienia spędzające sen z powiek dziesiątkom pokoleń; przy bliższej

analizie jednak okazuje się, że są oparte na nieporozumieniu, na fałszywym założeniu.

Do takich zagadnień należy w matematyce słynny problem kwadratury koła. Chodzi o zbudowanie za

pomocą cyrkla i linii takiego kwadratu, którego pole byłoby równe polu danego koła.

Zagadnienie to dręczyło ludzi wiele tysięcy lat. Już w papirusach egipskich znajdujemy o nim wzmianki.

Męczyli się nad nim Babilończycy, Hindusi, Arabowie. Wreszcie zagadnienie to przekazane zostało wraz

ze wszystkimi związanymi z nim utrapieniami Europie okresu Odrodzenia, a po nim otrzymali je w spadku

matematycy nowożytni.

Tym razem pierwszorzędna armia uczonych wszystkich krajów postanowiła działać rozsądnie. Nie głowić

się nad rozwiązaniem samego zagadnienia, lecz zbadać krytycznie jego założenia, to jest ustalić, czy ono w

ogóle jest rozwiązalne. Widzimy, że uczeni kierowali się znaną nam zasadą ekonomii, wyrażoną w formie

negatywnej: nie należy rozważać zagadnień, które mogą być tylko urojeniami. — I cóż się okazało? W

str. 5

końcu wieku XVIII Legendre, a w niespełna 100 lat po nim Lindemann udowodnili ostatecznie, że

zagadnienie jest nierozwiązalne i zaoszczędzili tym samym nieskończonej plejadzie przyszłych

matematyków bezużytecznych i daremnych poszukiwań.

Analogicznie sprawa się miała z zagadnieniem perpetuum mobile. Chodziło o zbudowanie maszyny

nieustannie czynnej bez dopływu jakiejkolwiek energii od zewnątrz. Ustalenie naczelnych praw

termodynamiki odesłało i ten problem do lamusa, kładąc kres daremnym wysiłkom fantastów,

zasypujących wszystkie urzędy patentowe świata swymi „genialnymi" wynalazkami.

Szczególnie ważne jest kasowanie zagadnień pozornych w dziedzinie filozofii.

Już Kant pisał w Krytyce czystego rozumu: „Jest dowodem wielkiej roztropności, gdy się wie, o co należy

rozumnie pytać. Bo jeżeli pytanie jest niedorzeczne i wymaga niepotrzebnych odpowiedzi, to oprócz

zawstydzenia pytającego pobudza jeszcze słuchacza do niedorzecznych odpowiedzi — przedstawia

śmieszne widowisko: „jeden (jak mówili starożytni) kozła doi, a drugi rzeszoto podstawia".

Prześledziliśmy w różnorodnych dziedzinach kultury i życia codziennego niezwykle ważną rolę zasady

ekonomii w rozmaitych jej postaciach: oszczędności, wydajności i krytycznej negacji.

W następnym rozdziale zwrócimy się do innych momentów wartościowego działania.

VIII. CZY WYKSZTAŁCENIE MOŻE ZASTĄPIĆ INTELIGENCJĘ? Omówiliśmy warunki działania skutecznego i ekonomicznego, to jest nie tylko osiągającego zamierzony

cel, lecz czyniącego to z najmniejszym nakładem sił i z najbardziej owocnym wynikiem.

Obecnie zwrócimy uwagę na sprawcę działania i zapytamy, jakie cechy powinien reprezentować, by czyny

jego były wartościowe.

Od działającego żądamy przede wszystkim posiadania wiedzy w zakresie jego działania i umiejętności

wcielenia w czyn jego zamierzeń w formie jak najdoskonalszej. Bez wiedzy czynności są ślepe,

przypadkowe, a przez to rzadko skuteczne.

Zaobserwujmy, jak zabiera się do naprawy zepsutego zegarka jego właściciel, a jak zegarmistrz. Pierwszy,

stwierdziwszy, że zegarek stanął, potrząsa nim kilkakrotnie, potem gdy to nie skutkuje, otwiera jego

metalowe wieczko i dmucha co sił w kółko. Za pomocą tych zabiegów — na ślepo, nie będąc w stanie

zorientować się w przyczynie stanięcia zegarka — pragnie uzdrowić jego mechanizm. I cóż? Jeśli

przyczyną zahamowania jest zaprószenie mechanizmu może się zdarzyć, że ziarnko kurzu, na skutek

potrząśnięcia lub dmuchnięcia, przesunie się i zegarek zacznie znów chodzić. Ale — pomijając już to, że

kurz pozostał w mechanizmie i może spowodować na nowo stanięcie zegarka — jakaż to drobna szansa, by

zaszedł właśnie ten wypadek, w którym ślepa czynność bez wiedzy może okazać się skuteczna! Przecież

mechanizm zegarowy jest bardzo złożony. Uszkodzenie niektórych jego części może spowodować jego

unieruchomienie. Chcąc więc naprawić zegarek, nie wystarczy na ogół potrząsać nim lub weń dmuchać. Co

gorsza, czynności te mogą być wręcz szkodliwe dla zegarka. Przez gwałtowne potrząsanie może jego

mechanizm zupełnie się rozprzęgnąć, mogą nawet zostać uszkodzone dotychczas zdrowe jego części. A

dmuchanie, przenoszące I prądem powietrza parę wodną z ust, może spowodować zardzewienie

mechanizmu. Widzimy zatem, że działanie bez wiedzy może spowodować skutek wręcz przeciwny do

zamierzonego.

Inaczej zabiera się do naprawy zegarka fachowiec. Nie potrząsa on nim na ślepo, lecz otwiera kopertę i

uważnie bada pod lupą jedną za drugą wszystkie podejrzane o uszkodzenie części jego mechanizmu, a jeśli

nie może zorientować się z wyglądu zewnętrznego, rozbiera tzw. ,,werk" i poddaje kontroli część po części

z osobna. Wie on, jakie jest przeznaczenie każdej części mechanizmu, jak owe części ze sobą się łączą i jak

funkcjonuje całość — i dlatego potrafi wskazać przyczynę uszkodzenia. Ale nie wystarczy znać

mechanizm zegara. Trzeba jeszcze umieć wykonać tę skomplikowaną, a mimo to doskonale

uporządkowaną serię precyzyjnych ruchów, która prowadzi sprawnie i skutecznie od rozebrania zegarka

poprzez naprawę uszkodzonych jego części — do zmontowania ich na nowo w dobrze funkcjonującą

całość.

Poza wiedzą potrzebna jest umiejętność.

Można wiedzieć, z jakich części się składa maszyna i jak funkcjonuje, a nie umieć jej ani rozebrać, ani

zmontować, ani naprawić. Wiedzą o tym dobrze początkujący inżynierowie-teoretycy, którzy niejednego

muszą się uczyć u praktyków- majstrów lub instruktorów fabrycznych.

Z drugiej strony można umieć wykonać wiele pożytecznych czynności, niewiele wiedząc o metodzie

własnej pracy i o zasadach ogólnych, jakim podlega praca narzędzi Tak się dzieje na ogół z robotnikami

obsługującymi maszyny fabryczne. Ale ten brak wiedzy teoretycznej mści się w sytuacjach nowych,

nieszablonowych, na przykład przy potrzebie udoskonalenia maszyny, dostosowania jej do odmiennych

warunków produkcji. Teraz już nie wystarczy wprawa w obsługiwaniu maszyny, którą zna się od lat.

str. 6

Potrzebna jest znajomość metod obliczania wielkości i wytrzymałości projektowanych części, znajomość

podstawowych praw fizykalnych, na mocy których można byłoby przebudować maszynę w pożądanym

kierunku itd. — słowem, potrzebna jest teoria, tam gdzie wystarczała dotychczas sama praktyka.

Podobnie rzecz się ma na przykład w dziedzinie sztuki.

Można wykładać z wielkim znawstwem tzw. prozodię wiersza lub harmonię muzyczną, a nie umieć

skomponować ani pięknej poezji, ani pięknego utworu muzycznego.

Na podstawie wnikliwej analizy twórczości ukazał Wissa- rion Bieliński Rosji Puszkina, a Georg Brandes

Europie — Ibsena. Ale żaden z tych teoretyków sztuki pisarskiej sam nie był utalentowanym artystą-

pisarzem.

Wiedzieć, jak się daną rzecz robi, nie jest tym samym, co umieć ją wykonać. Ale wykonanie jakiejś

czynności bez wiedzy o prawach regulujących jej powstawanie może sprowadzić na manowce największy

talent samorodny. Świadczą o tym zdradzające nieraz niepospolity talent płótna malarskie z rażącymi

błędami perspektywy i proporcji, lub żywo i sugestywnie pisane powieści z nie mniej rażącymi błędami

słownika, składni i stylu.

Widzimy zatem, że w dziedzinie kultury duchowej, jak w dziedzinie kultury materialnej, dopiero

sprzęgnięcie wiedzy z umiejętnością daje czynność pełnowartościową.

Ale ani wiedza, ani umiejętność nie powinny zatrzymać się w stadium wiernego naśladownictwa, bez

udziału inteligencji twórczej — teoretycznej lub praktycznej. Iluż to jest ludzi wykształconych

wielostronnie, będących uosobieniem encyklopedii uniwersalnej, nie umiejących jednak spożytkować tej

swojej martwej wiedzy w życiu codziennym i stojących bezradnie wobec każdego zadania praktycznego

wymagającego trochę inwencji.

Weźmy fakty najprostsze.

Podróżny, męczony pragnieniem, postanawia na kilka minut przed odejściem pociągu napić się herbaty na

dworcu. Ale podają mu wrzątek. Żąda więc zimnego mleka, lecz dostaje zaledwie dwie łyżeczki, bo mleka

zabrakło. Cóż ma począć? Czas nagli. Wlewa więc bez namysłu posiadaną drobną ilość mleka do wrzątku i

czeka cierpliwie, aż ostygnie tak, że będzie mógł pić.

Czy dobrze uczynił?

Ów podróżnik ma wiele wiadomości i można byłoby oczekiwać od niego bardziej rozsądnego

postępowania. Przecież powszechnie wiadomo, że wskutek większej różnicy temperatur przedmiot bardziej

gorący stygnie w tym samym otoczeniu szybciej niż przedmiot mniej gorący. — Owszem, wiadomo. Ale

wiedzieć — nie znaczy umieć .posłużyć się wiadomością w stosownej chwili. Co bowiem należało zrobić?

Mając niewiele czasu do dyspozycji i chcąc przyspieszyć oziębienie się napoju, trzeba było najpierw

zaczekać, aż wrząca herbata nieco ostygnie, a potem dolać mleka celem ostatecznego jej ochłodzenia. Nasz

podróżny doskonale znał fizykę i wiele innych nauk, ale nie umiał zastosować tych wiadomości i przez to,

jak głosi fama, spóźnił się na pociąg.

Skoro zająłem się już losami uczonego, lecz mało wynalazczego podróżnika, muszę opowiedzieć, jak

niesławnie zginął.

W czasie podróży swej po Afryce wpadł podobno w ręce wojowniczego i figlarnego króla jednego z

nielicznych już plemion ludożerczych. Król ten zaproponował naszemu podróżnemu wybór: albo wykonać

w ciągu 5 minut małe praktyczne zlecenie, albo przygotować się do zaszczytu posłużenia za smakołyk

wodzowi i jego radzie przybocznej.

Żądanie było następujące. W worku leżącym na brzegu strumienia znajdowały się wióry drzewne. Do nich

wsypano ołowiany śrut i przemieszano go gruntownie. Trzeba było w ciągu pięciu minut wydobyć cały śrut

z wiórów nie pozostawiając w nich ani jednego. Nasz podróżny — opowiada jedyny z ocalałych jego

towarzyszy — przywołał w myśli wszystkie znane mu wzory matematyczne i prawa fizyczne zarówno z

fizyki klasycznej jak i z teorii względności, mechaniki kwantowej itp. Niestety, żadne z nich nie

podyktowały naszemu encyklopedyście rozsądnego rozwiązania tego drobnego, praktycznego zagadnienia,

jakie miał przed sobą, toteż z rumieńcami wstydu na twarzy rzucił się dobrowolnie do kotła w którym miał

dojrzeć do postaci godnej podniebienia członków rady naczelnej plemienia murzyńskiego. — Ze

wszystkich towarzyszy naszego podróżnika ocalał tylko jeden młodziutki marynarz, który bez trudu

wykonał zlecenie króla murzyńskiego i natychmiast uzyskał wolność. — Jak on to zadanie wykonał, sądzę,

że wszyscy Czytelnicy się domyślają. Jeżeli nie, opowiem w następnym rozdziale.

Umiejętność trafnego wyzyskania posiadanych wiadomości w nieszablonowej sytuacji nazywamy –

i n t e 1 i g e n c j ą.

Wiemy z dziejów nauki, a częściowo z podań, że wielcy wynalazcy potrafili wyzyskiwać swe codzienne

obserwacje w sposób zadziwiająco twórczy i owocny. Codzienne zjawisko, obok którego niezliczone

str. 7

szeregi pokoleń przechodziły obojętnie, wywołuje w umyśle wnikliwego obserwatora nagłe, genialne

spięcia myślowe, przełomowe idee, dalekosiężne teorie.

Zdaje się — cóż ciekawego w chwianiu się żyrandola kościelnego, w spadaniu jabłka, unoszeniu wieka

czajnika przez parę, w tłustej plamie na papierze lub w braku bakterii w sąsiedztwie jakiegoś niepozornego

grzybka? Ale na podstawie tych nieefektownych faktów umieli Galileusz, Newton, Watt, Bunsen i Fleming

stworzyć teorię wahadła i ciążenia powszechnego, zbudować maszynę parową i przyrząd do badania widm

optycznych, wreszcie — wypreparować cudotwórczą penicylinę.

Gdy Conan Doyle tworzył postać swego genialnego detektywa Sherlocka Holmesa, wyposażył go przede

wszystkim w niepospolity zmysł spostrzegawczy i wybitną zdolność do poprawnego rozumowania,

odrzucającego z miejsca okoliczności dla badanej zbrodni nieistotne, a montującego z żelazną

konsekwencją godne uwagi obserwacje w jedną przejrzyście i przekonująco skonstruowaną całość

dowodową. Sherlock Holmes — w myśl założeń autora — zna doskonale matematykę, fizykę i chemię,

biologię, psychologię i socjologię. Ale wiadomości te w biernej swej formie absolutnie nie wystarczają do

wykrycia zbrodniarza. Detektywowi na terenie zbrodni przeciwstawia się zbyt wiele często umyślnie

sugestywnych faktów, będących wynikiem chęci przestępcy zatarcia śladów swego dzieła i zmylenia

wywiadowcy.

Trzeba więc umieć patrzeć samodzielnie i krytycznie i wysnuwać z ledwie dostrzegalnych nieraz śladów

ostrożne, nieomylne wnioski, mobilizując umiejętnie aparat posiadanych wiadomości, uaktywniając

właśnie te, które są w stanie najlepiej wyświetlić badaną sytuację. Zupełnie inaczej „widzą" miejsce

zbrodni przygodny obserwator i utalentowany detektyw. Gabinet zamordowanego bankiera, który dla laika

jest tylko dużym pokojem z trupem na podłodze — dla Sherlocka Holmesa lub księdza Browna (z powieści

Chestertona) jest areną wyraźnie widocznej niedawno stoczonej walki, usilnych poszukiwań, zacierania

śladów i pośpiesznej ucieczki.

Podobnie — niewyraźne punkciki lub plamki, widziane pod mikroskopem przez laika, są dla

doświadczonego mikrobiologa dokładnie określonymi gatunkami bakterii o swoistych,

charakterystycznych i wyraźnych kształtach i funkcjach.

Obserwacje nasze przekształcają się korzystnie pod wpływem naszej wiedzy: stają się jasne i wyraźne i z

kolei powodują postęp wiedzy, o ile tylko należycie i krytycznie zostały wyzyskane.

Widzimy, że na każdym polu badań wyłania się potrzeba samodzielnego, krytycznego myślenia i

umiejętności wyzyskania posiadanych wiadomości w sposób celowy, dostosowany do okoliczności i

prowadzący do opanowania zawikłanej sytuacji.

Poznaliśmy dwie główne zalety cechujące sprawcę czynu wartościowego: wiedzę o własnościach materiału

i prawach panujących w dziedzinie projektowanego czynu oraz umiejętność zastosowania wiedzy

teoretycznej w dziedzinie kultury lub w praktyce życia codziennego.

Do tych intelektualnych walorów sprawcy dochodzą jeszcze inne — moralne i fizyczne, które wkrótce

poznamy.

(…)

X. O FANTAZJACH I ZABOBONACH Planując działanie, trzeba wziąć pod uwagę możliwość realizacji planu.

Nie każde projektowane działanie jest wykonalne. Gdyby ktoś na przykład postanowił odbyć podróż w

przeszłość na Wellsowskiej „maszynie czasu" i sporządził w tym celu pełny wykaz przedmiotów, które

zamierza ze sobą zabrać, opracował dokładną marszrutę poprzez ubiegłe wieki, zaznaczając czasy i miejsca

postojów, a także ułożył szczegółowe instrukcje zachowania się w poszczególnych okresach dziejów

ludzkości — musiałby być uznany za nie całkiem zdrowego na umyśle, bo brak mu elementarnego liczenia

się z rzeczywistością nie dopuszczającą traktowania czasu na wzór przestrzeni, to jest jako wymiaru, po

którym można do woli posuwać się naprzód i wstecz.

Decydując się na jakiś czyn musimy zatem zadać sobie przede wszystkim pytanie, czy wykonanie jego w

danych warunkach jest możliwe.

Przy tym mogą zajść trzy przypadki:

1) czyn może okazać się niewykonalny — na razie lub zasadniczo;

2) czyn może natrafić na przeszkody, których pokonanie jest możliwe przy umiejętnym użyciu środków;

3) czyn może zostać zrealizowany bez przeszkód.

Trzeci przypadek interesuje nas najmniej. Jeśli zamierzone działanie odbywa się bez przeszkód i osiąga

upragniony cel, nie ma potrzeby poświęcać mu uwagi.

Przykład działania niewykonalnego (przynajmniej w rozumieniu współczesnej nauki) stanowi wspomniana

już przeze mnie podróż w przeszłość.

str. 8

A jeżeli kogoś interesuje, jak wyglądają działania niewykonalne zasadniczo, podam mu ogólny ich rysopis:

są to działania wyrażane w sądach wewnętrznie sprzecznych, na przykład: „zszedłszy ze schodów, uczynić

tak, że się z nich nie zeszło", albo: „uczynić tak, by być w miejscu, w którym się jest nieobecnym".

Trzeba odróżnić działanie niemożliwe f i z y c z n i e i — l o g i c z n i e.

Za fizycznie niemożliwe uważa się na ogół odwrócenie biegu czasu. Istnieje prawo fizyczne, tak zwane

prawo wzrostu entropii (wyznaczające kierunek przemian energetycznych), które każe odrzucić

niemożliwość cofania się przyrody w przeszłość. Ale nic nie stoi na przeszkodzie temu, żeby dopuścić —

jeśli nie fizyczną, to przynajmniej logiczną — niemożliwość wędrówki w czasie naprzód i wstecz, jak po

czwartym wymiarze, co — jak wspominałem — tak sugestywnie przedstawił znakomity pisarz Wells w

swej fantastycznej, na motywach naukowych opartej powieści Wehikuł czasu.

Trzeba przyznać, że niemożliwość fizyczna jest pojęciem względnym. To, co wydawało się niemożliwe

fizycznie przed kilkoma wiekami (na przykład lot człowieka w ciężkim wozie wysoko ponad ziemią, lub

prowadzenie z Europy rozmowy z Ameryką) jest dziś codziennością. Go więcej — to, co wydawało się

przed kilkunastu laty najczystszą fantazją: możność stworzenia sztucznej planety krążącej dokoła Słońca,

rzucenie ciała z Ziemi na Księżyc, wreszcie — podróż człowieka w Kosmos, stało się w dużym stopniu

realnością.

Inaczej przedstawia się sprawa, gdy chodzi o niemożliwość logiczną. Ponieważ niemożliwość logiczna

dotyczy stanów rzeczy wewnętrznie sprzecznych, zaprzeczenie ich niemożliwości pogwałciłoby

podstawową zasadę poprawnego myślenia, zasadę n i e s p r z e c z n o ś c i. Dlatego czynność

niewykonalną z punktu widzenia logicznego musimy uważać za niemożliwą zasadniczo. A czynność, nie

dającą się przeprowadzić ze względu na znane prawa fizyki lub biologii, możemy uważać za niewykonalną

na razie — bez konieczności przekreślenia nadziei, że kiedykolwiek stanie się ona możliwa przez poznanie

nowych praw i opanowanie nowych sfer rzeczywistości.

Główną uwagę zwrócimy jednak na czynności wykonalne, natrafiające na przeszkody będące do pokonania

przy umiejętnym użyciu środków.

Będzie nam tu chodziło o przeszkody tkwiące w samym sprawcy działania, w charakterze wadliwych

dyspozycji jego psychiki i narzędzi, jakimi się posługuje.

Jednym z najpotężniejszych czynników, wpływających na działanie zarówno w sensie dodatnim, jak i

ujemnym, jest silne uczucie, które nazywamy wzruszeniem. O wartościowym działaniu wzruszenia

wspomniałem już w związku z poruszonymi zagadnieniami wychowania i nauczania. Zapał do wiedzy

może skłonić ucznia do pokonania poważnych nieraz trudności, a uczonego może pobudzić do

niewiarygodnych nieraz wysiłków i ofiar. Wzruszenie artystyczne stworzyło arcydzieła.

Pomimo ogromnej wartości wzruszeń dla życia ludzkiego, nie wolno zamykać oczu również na ich wpływy

ujemne, niszczycielskie wobec kultury. Poznanie i opanowanie zgubnych wzruszeń lub, co jeszcze lepsze,

ich uwznioślenie — jest miarą postępu intelektualnego i moralnego ludzkości.

Największą szkodę wyrządziły ludzkości p r z e s ą d y i z a b o b o n y.

Zabobon — to ślepa wiara w magiczny związek między zjawiskami, którego nie potwierdza żadne

doświadczenie, żadne badanie naukowe.

Początki kultury ludzkiej obfitują w zabobony.

W starożytnym Egipcie i w Chaldei należy do nich wiara w proroczą rolę snów, która po dziś dzień nie

wygasła i u nas, w Europie środkowej.

W Babilonii i Asyrii terenem zabobonu jest astrologia, pseudonauka, o rzekomo obliczalnym wpływie

gwiazd na losy jednostki ludzkiej.

Babilończycy wierzyli w tak zwane „dnie ponure". Należał do nich siódmy, czternasty, dwudziesty

pierwszy i dwudziesty ósmy dzień każdego miesiąca. Królowi nie wolno było wówczas nic przedsięwziąć,

wieszczbiarze odmawiali wróżb, lekarze nie zbliżali się do chorych. Ale wręcz s t r a s z n ą d a t ą był

dzień dziewiętnasty. Pisano ją: „20 - 1”

Czyż nie ma uderzającej analogii między ową zamierzchłą epoką a naszymi „oświeconymi" czasami, w

których przemianowuje się tramwaj „trzynastkę", by nie ulec wypadkowi?

W Grecji starożytnej zabobon wyraża się między innymi w powszechnej wierze w przepowiednie słynnej

wyroczni delfickiej, której kapłanka, Pytia, w stanie zamroczenia wygłaszała urywane zdania o bardzo

ciemnym sensie. Ten brak wyraźnego sensu ratował oczywiście Pytię od kompromitacji, bo pozwalał

dowcipnym interpretatorom zawsze przykrawać jakoś jej przepowiednie do zdarzeń, które następowały.

Oto na przykład, jak opowiada Herodot, staje król Lidii złotodajnej, Krezus, przed wyrocznią delficką i

pyta ufnie: — „Czy mam uderzyć na Cyrusa, króla Persów?"

— „Jeżeli przekroczysz Halys (graniczną rzekę), z b u r z y s z w i e l k i e p a ń s t w o" — zawyrokowała

Pytia.

str. 9

Tym „wielkim państwem" okazało się... państwo samego Krezusa. — Pytia niczym nie ryzykowała

wydając swoją wyrocznię: przecież gdyby zdruzgotany został Cyrus, też byłoby zburzone „wielkie

państwo": tym razem perskie...

W Rzymie starożytnym pielęgnują zabobon ludu tak zwani augurowie, kapłani trudniący się badaniem woli

bogów, wróżąc w sprawach dotyczących ważnych posunięć państwowych z lotu ptaków lub — po ich

zabiciu — z ptasich trzewi.

Bardzo pouczające widowisko rozpętania zabobonów i związanych z tym okrucieństw dają nam wieki

średnie.

W roku 1487 inkwizytor niemiecki Sprenger wydał słynne dzieło pod tytułem Malleus maleficarum (Młot

czarownic), zaciekle zwalczające czarownice i płomiennie nawołujące do masowego palenia ich na stosie.

Trzeba zaznaczyć, że opinia ciemnego i sfanatyzowanego społeczeństwa ówczesnego wcale nie czekała na

tę wysoką zachętę, lecz od wielu wieków paliła już biednych, najczęściej chorych ludzi, posądzonych o

czary: o niszczenie płodu w łonie matek, o wywoływanie pomoru wśród ludzi i bydła, posuchy i

nieurodzaju, pożarów i nagłej śmierci.

Czarownikom przypisywano doprawdy cudowne umiejętności: mieli oni umieć powodować powolne

konanie jakiejś dostojnej osoby, na przykład (króla, przez ulepienie jego figurki z wosku i wolne topienie

jej w ogniu, a w razie potrzeby potrafili, jak wierzono, sprowadzić nagłą śmierć swej ofiary przez

wsadzenie rozżarzonej igły w pierś jej woskowej podobizny.

Wskazywano nawet dokładne cechy wyróżniające pewne typy czarowników. Wilkołaki na przykład — to

jest czarownicy rzekomo błądzący po nocach w postaci wilków, wysysający krew z ludzi żywych i

pożerający trupy — mieli być rozpoznawani w świetle dziennym po wystających zębach i cuchnącym

oddechu. — Łatwo wyobrazić sobie, ilu nieszczęśliwych, chorych ludzi musiało paść ofiarą tego

straszliwego zabobonu!

Jeszcze w okresie Odrodzenia słynny lekarz, alchemik i mag Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus

P a r a c e l s u s von Hohenheim mówił, że epileptyk jest widocznym świadectwem wcielenia się diabła.

Zresztą już w głębokiej starożytności ludzie byli przekonani, że do mózgu epileptyka dostał się zły duch i

wiercili w czaszkach nieszczęśliwców otwory, aby miotający się w nich szatan znalazł nareszcie wyjście.

Czasy nowożytne nie likwidują zabobonów.

W XVII wieku w Anglii wierzono, że jeżeli popiołem spalonego rogu jednorożca zakreślić krąg dokoła pająka, to przez to uniemożliwi mu się ucieczkę. Przekonanie to było tak mocne, że najwięksi ówcześni

przyrodnicy (bodajże w tej liczbie Izaak Newton i Robert Boyle) uważali za stosowne poddawać je

sprawdzaniu eksperymentalnemu*.

*Jako rzekomy „róg jednorożca" badali prawdopodobnie kilkumetrowy siekacz narwala.

Wiara w samorództwo była powszechna. Wierzono na przykład, że rój pszczół wylęga się z rogów

młodego byczka pochowanego w pozycji stojącej; że bastardy powstają z nieczystości,

Wiek XVIII nie jest o wiele rozsądniejszy. Odilon S c h r e g e r (w Studiosus Jovialis, Pedeponti 1755)

pisze: „Dlaczego człowiek jest cięższy (sic!) na czczo niż po jedzeniu?" I odpowiada: „Ponieważ przez

pokarm rozmnażają się duchy, które z powodu swej eterycznej i ognistej natury czynią ciało lekkim..."

A jeszcze w końcu XIX wieku w zapadłych wioskach wschodnio-europejskich wieśniacy starają się

odpędzić szalejące epidemie, zaprzęgając do pługa cztery wdowy, smagając je i orząc nimi bruzdę o

północy.

Niestety, czasy najnowsze nie wykorzeniły doszczętnie okrutnych zabobonów. O samosądzie nad

czarownicami na naszej wsi na przełomie XIX i XX wieku opowiada Eliza Orzeszkowa w powieści

Dziurdziowie, a rosyjski pisarz Aleksander Kuprin w opowieści Olesia, — Ciekawą i zastanawiającą

lekturę na ten temat stanowi praca Juliana Tuwima Czary i czarty polskie.

Istnieją oczywiście mniej szkodliwe, choć również nie przynoszące zaszczytu zabobony, na przykład

wspomniana poprzednio obawa „trzynastki". Nie wszystkim może wiadomo, że w Łodzi przed wojną nie

istniał tramwaj numer 13. Obawiano się, że uruchomienie go spowoduje łańcuch katastrof i opowiadano

sobie, że w Warszawie na linii numer 13 zdarzyło się kilka nieszczęśliwych wypadków, po czym linię

przenumerowano.

Dziś pokrzywdzona „trzynastka" kursuje po Łodzi na równi z innymi tramwajami, stale jest zatłoczona, i

— o, dziwo! — to zerwanie z przesądem wcale nie odbiło się szeregiem katastrof na życiu łodzian.

Zabobony i przesądy nie tylko zanieczyszczają atmosferę życia codziennego, lecz i wkradają się na teren

nauki.

str. 10

H i p p a r c h, Ptolemeusz, nawet Kopernik — nie mogli sobie wyobrazić, że planety, jako ciała niebieskie,

mogą przebywać inne drogi niż doskonale koliste: „nie wypadałoby" im posuwać się na przykład po

elipsie.

Takie sądy, powzięte pod wpływem uczucia, a nie na podstawie doświadczenia i beznamiętnego

rozumowania, nazywamy przesądami. Dopiero potrzeba było Keplera, by zerwał z tym przesądem i podjął

się dokładnego zbadania dróg planet. Ale i on, mimo że ustalił drogi eliptyczne planet, nie wolny był od

innych przesądów, na przykład — że planety poruszane są przez specjalne delegowane do tego duchy.

Ryc. 2 Paracelsus

Niełatwo uwolnić się nauce od przesądów i zabobonów. Do nich należy przekonanie Arystotelesa, że

przedmioty „szukają" wyznaczonego sobie miejsca we Wszechświecie; przekonanie uczonych

starożytnych, a nawet Galileusza jeszcze, że przyroda „boi się" próżni; wiara P a r a c e 1 s u s a w

„archeusy", to jest w duchy zwalczające choroby w organizmie zwierzęcym — itd. ...

Przed Galileuszem wierzono powszechnie, że ciało dziesięć razy cięższe spada dziesięć razy szybciej i nikt

w ciągu dziesiątków wieków nie troszczył się o sprawdzenie tego przesądu. — Gdy Galileusz oświadczył,

że zaobserwował plamy na Słońcu, wyszydzili go współcześni, argumentując, że Słońce, najdoskonalsza

rzecz stworzona przez Boga, nie może oczywiście mieć najmniejszej plamki.

Jezuita Christophorus C l a v i u s i słynny astronom Tycho B r a h e sprzeciwiali się uznaniu poglądu

heliocentrycznego Kopernika z tej racji, że podwójny ruch Ziemi i nieruchomość Słońca są sprzeczne z

nauką Pisma Świętego wyrażoną niedwuznacznie w wielu miejscach. Prace zwolenników Kopernika

określano jako stultae et absurdae in philo- sophia (głupie i niedorzeczne z punktu widzenia filozofii).

Twierdzenie, że „Słońce jest nieruchome" uważano za formaliter haereticum, a to że „Ziemia ma podwójny

ruch" — za fide erroneum (błędne z punktu widzenia wiary).

Jak dalece wszelka nowa myśl napotyka na mur nieufności i przesądu, nawet wśród ludzi myślących

naukowo, świadczy stosunek Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie do licznie

napływających protokołów odkrywcy mikrobów L e e u w e n h o e k a. Przez długi czas znakomici

członkowie tego Towarzystwa wzbraniali się nie tylko przed uznaniem jego epokowych obserwacji, lecz

nawet przed próbą ich sprawdzenia, twierdząc z dumnym przekonaniem, iż im na pewno wiadomo, że

roztocz sera jest najmniejszą na świecie istotą stworzoną przez Boga.

Podobne przesądy, utrzymujące się pod wpływem niekontrolowanych wierzeń, opóźniały o długie wieki

postęp nauki, bądź zwracając badania w fałszywym kierunku, bądź je w ogóle udaremniając.

A jak zakwalifikujemy stanowisko niektórych lekarzy wobec wynalezionej przez Miecznikowa maści

kalomelowej przynoszącej znaczną ulgę syfilitykom? — Nie trzeba leczyć syfilityków, mówili oni, bo

syfilis jest następstwem wyuzdania, więc jest karą zasłużoną. A zresztą ukazanie ludzkości prostego środka

zwalczającego kiłę zachęciłoby ludzi do rozwiązłości...

Rozumowanie to pozostawiam bez komentarzy.

Przesądy w życiu codziennym są nie mniej szkodliwe.

Pomyślmy, czy nie wyrządzamy krzywdy jednostkom, a pośrednio i społeczeństwu, gdy na przykład

poddajemy się przesądowi, że człowiek rudy jest chytry, zezowaty — podstępny, a człowiek garbaty —

złośliwy.

W Ameryce istnieje przesąd, że Murzyn jest człowiekiem niższego rzędu. Przesąd ten szaleje zwłaszcza w

stanach południowych USA, gdzie rozwija najintensywniej swą krwawą działalność zbrodniczy związek

tajemny Ku-Klux-Klan, mający na celu tępienie Murzynów. Zwierzęce uczucie nienawiści rasowej, a na

pewno też i egoistyczne, tchórzliwe względy natury całkiem materialnej (obawa niebezpiecznej

konkurencji z wytrwałymi, mało wymagającymi robotnikami) zaślepiają przeciwników Murzynów tak, że

nie widzą, lub raczej nie chcą widzieć, ilu wybitnych uczonych, pisarzy, malarzy, muzyków i artystów

scenicznych wydali Murzyni, pomimo niesłychanie ciężkich warunków życia i pracy.

Nie tylko ten fakt podważa teorię rasistowską ku-klux-klanistów i każe ją napiętnować, lecz i ten, że

badania psychologiczne wykazały ostatnio w Ameryce, iż Murzyni na północy Stanów Zjednoczonych

wykazują wyższy poziom inteligencji niż biali na południu tego rozległego kraju.

Warto sięgnąć do korzeni błędnych i szkodliwych rozumowań, które prowadzą do przesądów i zabobonów.

Warto zadać sobie pytanie, jak się wytwarzają i umacniają w bezkrytycznym umyśle owe nieuzasadnione,

często okrutne i antyspołeczne postawy i wierzenia. Będzie to zadaniem następnego rozdziału.

Zobaczymy, jak ciężko grzeszymy przeciwko zasadom poprawnego myślenia, hodując troskliwie przesądy

i zabobony, przekazywane nam nieraz przez tradycję i środowisko, i nauczymy się bardziej ostrożnie

przyjmować utarte, nieuzasadnione opinie i bardziej krytycznie spoglądać na procesy przyrody i sprawy

ludzkie.

str. 11

XI. FANATYZM A KRYTYCYZM Analiza ujemnego wpływu uczuć na nasze działanie doprowadziła nas do poświęcenia uwagi przesądom i

zabobonom gnieżdżącym się w życiu codziennym, a nieraz nawet w nauce.

Przyglądaliśmy się tym potwornym chwastom bujnie pieniącym się na ledwie widocznych ścieżkach,

niekiedy nawet na szerokich drogach kultury ludzkiej, ale nie poznaliśmy mechanizmu ich wzrostu, nie

sięgnęliśmy do ich korzeni.

Uczynimy to teraz. Postaramy się wyjaśnić, jak zabobony powstają i odsłonić ich bezpodstawność.

Jeżeli przypadkowo kilkakrotnie nasuną się uwadze jakiegoś niezbyt wyrobionego krytycznie człowieka

dwa współczesne lub następujące po sobie zjawiska, z których jedno jest dla niego silnie zabarwione

uczuciowo, zaczyna on — bez widocznej racjonalnej podstawy, tylko na mocy wspomnianego uczucia —

wierzyć w magiczny związek między tymi dwoma zjawiskami.

Otóż właśnie klucz psychologicznej zagadki zabobonu leży w pewności, że istnieje magiczny związek tam,

gdzie go obiektywne badanie neguje. Chodzi o to, że jesteśmy skłonni spostrzegać związek między

zjawiskami tylko w pewnym, sugerowanym przez uczucie, kierunku; przypadków p r z e c i w n y c h z a

ś „n i e w i d z i m y'', bo są nam one obojętne.

Coleridge, słynny poeta angielski, mawiał, iż nie dziwi się, że we wszystkich językach istnieje przysłowie:

„głupi ma szczęście''. Chodzi o to, że nie zwracamy uwagi na nieszczęście głupca, traktując ten jego los

jako zupełnie naturalny. Natomiast każde jego szczęście wraża nam się w pamięć jako rzecz niezwykła.

Znakomity logik Mill opowiada o sir Digbym, który kazał posypywać kule wyjęte z rannego żołnierza

cudownym „proszkiem sympatycznym", a ranę t y 1 k o przewiązać czystym płótnem. Otóż gdy rany się

goiły, sukces ten przypisywano proszkowi sympatycznemu, a nie opatrzeniu ran, bo na magiczny proszek

zwrócona była uwaga naiwnych, żądnych cudów, wojowników.

Tak często przypadek i tradycja rozstrzygają, w jakim kierunku ma się zwrócić nasza uwaga, a w jakim

obojętność. Tradycja przekazuje zabobon jednostkowy lub zbiorowy łatwowiernym członkom następnego

pokolenia, zabobon wzmacnia się i zyskuje moc zakorzenionego wierzenia magicznego, z którym niełatwo

walczyć.

Interesującą jest rzeczą, że w sukurs zabobonowi przychodzi często jeszcze jeden czynnik psychologiczny,

umiejętnie podkreślony przez Freuda. Chodzi o to, że chociaż zabobon jest fałszywym wierzeniem w nie

istniejące związki między zjawiskami, to jednak — na skutek zabobonu jako dyspozycji psychologicznej

— związek domniemany może zaistnieć.

Ryc. 3 Sigmud Freud

Gdy na przykład — powiada Freud — wychodząc z domu potknę się o próg i, będąc zabobonny, będę

przewidywał bliskie nieszczęście, łatwo może się zdarzyć, że nieszczęście istotnie nastąpi: — nie dlatego,

że istnieje magiczny związek między potknięciem się a tym nieszczęściem, lecz dlatego, że powstał

psychologiczny związek między obawą nieszczęścia a nieszczęściem samym. Zabobonna myśl o

nieszczęściu odebrała mi zimną krew i spokój do tego stopnia, że mogę łatwo ulec wypadkowi, wpadając

na przykład w roztargnieniu pod auto.

W literaturze pięknej mamy wspaniały przykład takiego psychologicznego działania, a wskutek tego

sprawdzania się zabobonu, w znanej noweli Oskara Wilde'a pt. Przestępstwo lorda Savile'a.

Humorystycznie traktuje tenże temat znana u nas piosenka pt. Wróżba. Pewnej dziewczynie (nazwijmy ją

Pelagią) przepowiedziała Cyganka, że będzie ona miała wkrótce konflikt z jakąś rudą koleżanką. Bardzo to

Pelagię zdziwiło, bo jedyna jej ruda koleżanka była zawsze łagodna i cicha. Ale na skutek słów wróżki

Pelagię zaczyna irytować jej spokojna, „udająca niewiniątko" ruda koleżanka — i dochodzi do bójki. — A

potem zabobonna dziewczyna kiwa głową i mówi z pełnym czci zdumieniem: Patrzcie Państwo... jak te

przepowiednie wróżki zawsze się spełniają..."

Z przesądami i zabobonami trzeba walczyć, bo są one jednym ze źródeł zła. Z nich wyrastają fanatyzm i

nietolerancja, ślepa nienawiść lub w najlepszym razie nieprzejednana nieufność do wszystkiego, co nowe,

co cudze — czyli konserwatyzm i zacofanie.

Rozpatrzmy to po kolei.

F a n a t y k nie bada wyznawanej przez się doktryny religijnej czy społecznej. On w nią n a m i ę t n i e w

i e r z y i rozpłomienia siebie tą wiarą do utraty zdolności obiektywnego, logicznego myślenia. Wszystkie

sądy, potrącające o wyznawaną przez niego doktrynę, są u niego przesądami, bo oparte są na z góry

przyjętych, przez namiętność podsuniętych założeniach, a uzasadnienia obiektywnego, racjonalnego są

pozbawione.

str. 12

Fanatyzm jest czymś więcej i czymś mniej niż obłęd maniakalny: czymś mniej, bo fanatyk ma jeszcze

jakieś poczucie rzeczywistości; czymś więcej — bo u fanatyka obsesja idei łączy się z takim ładunkiem

uczuciowym, że pobudza go do czynów nieraz nieprawdopodobnych.

Fanatyzm religijny kazał Hindusom rzucać się pod miażdżące koła gigantycznego powozu Dżaggernata;

skopcom rosyjskim wyrzynać sobie w ekstatycznym tańcu części rodne; Japończykom — rozpruwać sobie

własnoręcznie brzuch w razie zgonu boskiego Mikada.

Gorzej jeżeli fanatyzm odbija się okrutnie już nie na samym wierzącym, będącym ostatecznie panem

swego ciała i życia, lecz na innym człowieku. Przypomnijmy sobie nieludzki zwyczaj plemion pierwotnych

składania żywych ofiar z ludzi w darze bóstwu lub praktyki hinduskiej sekty Tugów-Dusicieli wlokących

zaduszonych umyślnie niewiernych do ołtarzy swego bóstwa.

Ale skutki fanatyzmu mogą przybrać rozmiary klęski światowej. Zaważając już ma losach ludzkości całej,

fanatyzm wzniecony przez Mahomet przeszedł ogniem i mieczem przez Arabię, Syrię, Mezopotamię,

Turcję i Egipt, a fanatyzm rozpętany przez Hitlera przebiegł niszczącym płomieniem po kwitnących

miastach Europy.

W ostatnim wypadku mamy do czynienia z fanatyzmem narodowym — w naszych czasach znacznie

aktualniejszym od fanatyzmu religijnego. Swą ślepą, obłąkaną wiarę w panowanie narodu niemieckiego

nad światem (zupełnie na wzór epileptyka-Mahometa) oparł Hitler na fałszywej, lecz podsycanej przez

manię wielkości teorii wyższości „rasy nordyckiej czyli germańskiej " (!). — Słynne rozróżnienie

hitlerowskie „narodu panów" i „narodów niewolników" (zapożyczone od Nietzschego i zbrutalizowane do

ostatecznych granic) opiera się oczywiście nie na rozsądnym, naukowym badaniu, lecz na nieprzytomnym

szaleństwie, wysuwającym przesądy jako fundament głoszonej „religii nazistowskiej". I najbardziej ponury

jest fakt, że na usługi tego szału stanęła część uczonych, po których z racji ich zawodu można było się

spodziewać więcej krytycyzmu i godności ludzkiej.

Nieodłączną towarzyszką fanatyzmu jest nietolerancja. Ślepa, maniakalna wiara ma to do siebie, że nie

znosi żadnego odmiennego poglądu na przedmiot swych zainteresowań.

Uczeni (mówię o godnych tego imienia), gdy są różnego zdania, obiektywnie przedyskutowują

zagadnienie, to jest starają się przekonać siebie nawzajem logicznymi i doświadczalnymi argumentami,

dającymi się obiektywnie skontrolować. Wierzący różnych wyznań i doktryn, opierający swe przekonania

nie na rozumie i doświadczeniu, lecz na wzruszeniu, nie są w stanie podać wystarczających, obiektywnie

sprawdzalnych dowodów słuszności swej wiary i dlatego uciekają się do argumentum igneum, „a r g u m e

n t u o g n i o w e g o".

Jak przekonywał Kalwin słynnego hiszpańskiego lekarza Serweta (odkrywcę płucnego obiegu krwi), że

wiara Kalwina jest słuszna? — P r z e z s p a l e n i e n a s t o s i e.

Ten sam argument zastosowano wobec czeskiego reformatora Jana Husa i wobec wielu tysięcy ofiar w

okresie szalejącej inkwizycji.

Stosowano też „żelazny argument" miecza, na przykład wobec albigensów, wytępionych w XII w. w

krwawych wyprawach religijnych, lub wobec hugenotów, wyrżniętych w ich własnych domach pewnej

nocy paryskiej, nocy św. Bartłomieja.

Rzecz dziwna i smutna, że nieludzko prześladowane chrześcijaństwo nie wyciągnęło nauki z własnych

cierpień i dochodząc do władzy samo okazywało najokropniejszą nietolerancję wobec własnych sekt lub

obcych wierzeń.

Nietolerancja zwraca się nie tylko przeciw różnej wierze nie dysponującej, jak wiemy, obiektywnymi

dowodami swej prawdziwości. Zwraca się też przeciwko nauce głoszącej poglądy odmienne od tych, które

podsuwa wiara, a mianowicie poglądy obiektywnie sprawdzalne.

Giordano B r u n o został spalony na stosie za to, że rozwijał myśli o nieskończonej liczbie ciał niebieskich

i inne podobne „herezje".

G a l i l e u s z więziony i dręczony był z tego powodu, że nauczał, iż Ziemia się obraca.

Niezbyt dawny słynny „m a ł p i p r o c e s" w Stanach Zjednoczonych wytoczony nauczycielowi za to, że

wykładał o pochodzeniu człowieka w duchu ewolucjonizmu darwinowskiego, świadczy dostatecznie o

tym, że ciemnota i nietolerancja trwają w wielu środowiskach po dziś dzień.

Nietolerancja, jak fanatyzm, może mieć charakter nie tylko religijny, lecz i społeczny. Przykładem

nietolerancji społecznej jest stosunek carskiej Rosji lub cesarskich Niemiec do liberałów i wolnomyślicieli,

zmuszający ich do ukrywania się w kraju lub do ucieczki za granicę. Hercen i Heine choć nie

przygotowywali żadnych przewrotów politycznych, za same swoje (i to szlachetne!) poglądy teoretyczne

musieli tułać się na emigracji, nie mając prawa powrotu do ojczyzny. Podobną nietolerancję okazywał nasz

rząd sanacyjny każdemu, kto głosił, choćby wyłącznie teoretycznie, poglądy komunistyczne. — Drobnym,

choć klasycznym przykładem tolerancji społecznej jest tradycja angielska zezwalająca każdemu chętnemu

str. 13

przemawiać z trybuny do słuchaczy (w londyńskim Hyde-Parku) — z jednym zastrzeżeniem: żeby

przemówienie nie było nawoływaniem do zbrodni.

Fanatyzm i nietolerancja wynikają z braku krytycyzmu, z nieumiejętności spojrzenia na siebie niejako „od

zewnątrz" i zastanowienia się bezstronnie nad tym, jakie dane przemawiają za wyznawanym wierzeniem.

To wielki dar umieć spojrzeć na siebie jakby cudzymi oczyma, porównać beznamiętnie uzasadnienie

własnych sądów z uzasadnieniem sądów przeciwników ideowych i ustalić z najdalej idącym

obiektywizmem nie tylko cudze, lecz i własne błędy.

Oczywiście, nie wszystko w dziedzinie światopoglądu da się niezbicie zakwalifikować jako prawda lub

fałsz; istnieją składniki światopoglądu niesprawdzalne w bezpośrednim doświadczeniu lub na gruncie

logiki. Są to przekonania, jak to się mówi, „intuicyjne", podpowiedziane przez uczucie, a nie rozum i

zmysły.

Krytyczny stosunek do tych przekonań polega na tym, że się uświadamia sobie ich subiektywność, to, że

nie mogą obowiązywać powszechnie, skoro nie ma dla nich sprawdzianu obiektywnego.

Jedno wszakże musi być wymagane, jeżeli chcemy, żeby życie nasze ułożyło się racjonalnie: —

nieszkodzenie innym ludziom. Rozum — w przeciwieństwie do sfanatyzowanego uczucia — nie rozdziela

grup społecznych, lecz je łączy. Ze stanowiska rozumu nie ma różnicy między ludźmi w zależności od

koloru ich skóry czy zajmowanych przez nich pozycji społecznych. Wszyscy ludzie mają w zasadzie równe

prawo do szacunku i szczęścia, i wszelkie ograniczenie wolności i życia jednostki czy grupy społecznej, nie

podyktowane myślą o dobru całej ludzkości, powinno być bezwzględnie potępione.

Fanatyzm głosi obłędny separatyzm garstki „wiernych" i przeciwstawiając się "wszystkim innym grupom

społecznym w końcu sam musi zginąć. Dowód tego mamy np. w dążeniu Hitlera do odgrodzenia narodu

niemieckiego, za pomocą drakońskich praw karzących mieszanie krwi, od wszystkich innych narodów

podbitych.

Rozum głosi solidarność wszystkich ludzi dobrej woli i — rzecz jasna — wcześniej czy później zwycięży.

Świadczą o tym rozwijające się na całym świecie idee socjalizmu — choć różne w formach, jednakże

dążące do jednego wspólnego celu: do stworzenia warunków dobrobytu dla całej ludzkości, a nie dla jednej

tylko jakiejś grupy społecznej.

Rozległa wiedza i bogate doświadczenie rozwijają postawę krytyczną człowieka wobec własnych sądów i

wierzeń. Wiadomo, że wyprawy krzyżowe, stykające społeczeństwo europejskie z arabskim, kulturę

chrześcijańską z mahometańską, otworzyły oczy wielu myślicielom na to, jak wiele jest różnorodnych,

choć równie płomiennych wierzeń, jak wiele jest dziwacznych, choć uchodzących za równie naturalne,

obyczajów. To poznanie względności i różnorodności przekonań stało się ładunkiem dynamitu, który

rozsadził gigantyczny klasztor scholastyki średniowiecznej i wprowadził myślicieli, szukających szerszego

oddechu, ma świeże powietrze Odrodzenia.

Ujemny wpływ uczucia na myśl naszą wyraża się często w dyspozycji intelektualnej, którą można byłoby

nazwać k o n s e r w a t y z m e m, a nawet zacofaniem. Boimy się zetknąć z jakimś nowym prądem

umysłowym, z jakąś nową ideą, która mogłaby zburzyć nasz wygodny spokój intelektualny, bierność i

gnuśność naszej drzemiącej myśli. Mamy w sobie zakorzenione i zakotwiczone wierzenia i

przyzwyczajenia, których nie chcielibyśmy się pozbyć, nawet gdybyśmy uświadomili sobie ich

szkodliwość. Dobrze nam jest z nimi, zżyliśmy się z nimi, a tu przychodzi ktoś lub coś i waży się

zakwestionować nasze prawo do gnuśności, bierności i drzemki umysłowej!

Takie rozumowanie jest bardzo krótkowzroczne. Brak zainteresowań nową ideą, nowym prądem

myślowym, może fatalnie się odbić na losie konserwatywnej jednostki lub grupy społecznej: wcielenie się

tej nowej idei w życie zastanie ją nie przygotowaną i niezdatną do dotrzymania kroku rozwijającej się

rzeczywistości. W konsekwencji dana jednostka czy grupa społeczna nie tylko straci upragniony spokój,

czego najwięcej się obawiała, lecz może zostać starta z oblicza ziemi przez triumfalny pochód nowej idei,

co już znacznie przerasta wszystkie niewygody związane z wysiłkiem poznania na czas nowych idei.

Niebezpieczeństwo zachowania postawy konserwatywnej w skali narodu poznać możemy na przykładzie

zacofanych, zmurszałych Chin cesarskich, nie chcących przyswoić sobie zdobyczy techniki europejskiej, a

przez to powoli dających wyprzedzić się Europie, oraz na przykładzie warstw rządzących carskiej Rosji,

nie chcących uznać słuszności reform socjalnych, od dawna przeprowadzonych za granicą — i na skutek

tego obalonych przez zwycięską Rewolucję Październikową.

Trzeba się zastrzec, że nie wszystko, co nowe, jest wartościowe. Puste nowinkarstwo i snobizm, pyszniące

się wszystkim, co modne, są godne politowania. W tym, co przekazuje nam tradycja, są składniki

wartościowe i użyteczne, ale są też składniki dawno przeżyte, hamujące rozwój życia, wrogie postępowi.

Rozumna postawa wobec własnego światopoglądu i (działania polega na tym, żeby umieć odnieść się

krytycznie tak do tradycji, jak i do napływającego doświadczenia, odrzucając wszystko, co tchnie

str. 14

zabobonem, przesądem, nienawiścią i walką z człowiekiem, a przyjmując to, co jest rozsądnie i

obiektywnie uzasadnione, co zmierza do solidarnego współżycia ze sobą wszystkich ludzi dobrej woli.

(…)

XIV. JĘZYK A MYŚL Słowo stworzone przez człowieka wywiera na niego z kolei sugestywny wpływ podsycany zabobonem,

U wielu ludów pierwotnych i w wielu dawnych i współczesnych religiach Słowo posiada moc Czynu,

Słowo powołuje cło życia i niszczy, Słowo w postaci błogosławieństwa przynosi szczęście, a w postaci

przekleństwa — zgubę. Istnieją słowa — w myśl omawianych wierzeń — których wymówienie oddaje pod

rozkazy wtajemniczonego plejady potężnych duchów. Istnieją inne, których wymawiać nie wolno, które są

„tabu", wymienienie ich grozi zagładą zuchwałej jednostce i jej otoczeniu. Co więcej — słowo zastępuje

rzecz, staje się równoznaczne z rzeczą. W wielu językach Wschodu „słowo" i „rzecz" oznaczone są jedną

nazwą.

Tak oto człowiek wpada w niewolę własnej konstrukcji, absolutyzując ją i wynosząc ponad siebie, czyniąc

z niej tajemniczą potęgę wywierającą magiczny wpływ na procesy przyrody i dzieje ludzkie.

To ubóstwienie słowa wykorzystywali nieraz demagodzy, dowodząc na przykład w Rzymie starożytnym,

że optymaci (szlachta) muszą korzystać z nieporównanie wyższych praw niż plebs, bo przecież sama

nazwa ich wskazuje na to, że są lepsi od motłochu (Optimus znaczy po łacinie najlepszy, a plebs —

motłoch). Jest rzeczą niezmiernie charakterystyczną, że ta argumentacja, oparta na przesłance o

nadludzkim pochodzeniu słów, stosowana była i u nas. W wieku XVIII także u nas głosy zwolenników

równouprawnienia wszystkich warstw społecznych odpierano argumentem, że sama nazwa szlachcica

(„człowieka szlachetnego") dowodzi, iż zasługuje na przywileje wobec „chama".

Słowa: optymaci, szlachta, arystokracja (aristos znaczy po grecku najlepszy) rozważa się tu jako absolutne,

przez siłę wyższą nadane odpowiednim warstwom społecznym, świadczące zatem o wyższości tych warstw

i sankcjonujące ich przywileje. Tymczasem sprawa się ma całkiem odmiennie. Nazwy nie zostały nadane

rzeczom w sposób jedyny i bezwzględny przez Stwórcę Wszechświata, jak pouczają księgi święte licznych

religii ludzkości. Wiele jest nazw na oznaczanie tej samej rzeczy nawet w tym samym języku, a cóż

dopiero w językach różnych! Zresztą co chwila obecnie przeżywamy powstawanie nazwy na oznaczenie

nowo odkrytych rzeczy. Nasza rodaczka Maria Skłodowska-Curie sama przecież, nie oglądając się na

żadne objawienie, nazwała odkryte przez siebie pierwiastki „radem" i „polonem". Podobnie postąpił

Chadwick, który nie czekając na „absolutną nazwę" ochrzcił badane przez siebie cząstki „neutronami". —

A jak powstały nazwy „promieni X" (promieni Roentgena), ziemi podbiegunowej „Franciszka Józefa",

najdalszej znanej planety, Plutona? Czyż nie w zwykły, arcyludzki sposób, uzależniony od zupełnie

przypadkowych względów, nie liczących się z żadną niewzruszoną „istotą" rzeczy?

Otóż zupełnie tak samo, całkiem w „ludzki" sposób powstały nazwy wszystkich innych rzeczy i zdarzeń,

tylko często znacznie dawniej, często w pomroce bardzo odległej przeszłości, i dlatego pochodzenie ich

wymyka się nieraz badaniom historycznym. — W każdym razie jeśli chodzi o warstwy społeczne, które

pysznią się nazwami „szlachta" i „arystokracja", pewną jest rzeczą, że nazwy te nie spadły im z nieba jako

patent ich „szlachetności" i „wyższej jakości", lecz że zostały one samowolnie i butnie przyswojone przez

te warstwy na skutek dogodnych dla nich, historycznie wytworzonych warunków społecznych — i

bynajmniej nie charakteryzują „lepszej" moralności lub umysłowości przedstawicieli tych warstw, a tylko

ich lepszą — przynajmniej do niedawna — pozycję socjalną.

Podobnie jak pewne nazwy wzbudzają nieuzasadnioną cześć dla nazywanych przez nie rzeczy, tak też inne

— w sposób równie bezzasadny — odstraszają bezkrytyczne jednostki od przedmiotów, których dotyczą.

Fatalne skutki sugestii języka dla naszego poznania podkreślił z mocą już wielki twórca metody

doświadczalnej w naukach, znakomity filozof początku XVII wieku Franciszek B a c o n.

Wśród wszystkich złudzeń zniekształcających wiedzę za najniebezpieczniejsze uważa on tak zwane „z ł u d

z e n i e r y n k u" powstałe na skutek niewłaściwego użytku czynionego z języka. Wydaje się nam, że

skoro istnieje jakiś wyraz musi też istnieć rzecz, której jest nazwą. Ale w ten sposób najdziksze fantazje

zyskują pozór rzeczywistości.

Istotnie. Weźmy na przykład wyraz ,,nic'” albo wyraz „próżnia”. Jest, zdawałoby się, rzeczą jasną, że coś,

czego nie ma, istnieć nie może. Wyrazy zatem „nic", „próżnia" —

nie mają swych właściwych przedmiotów. Są one stosowane do przedmiotów tylko w przybliżeniu, w

istocie zaś są z nimi sprzeczne. Gdy mówię na przykład: „w tej szufladzie nic nie ma", nie przeczę

przecież, że w tej szufladzie jest choćby powietrze, tylko mam na myśli, że nie ma pewnych ciał stałych, na

przykład książek, narzędzi stolarskich, przyborów do golenia itp. Tymczasem nawet bardzo uczeni ludzie

ulegają fatalnemu złudzeniu, że wyrazom „nic", „próżnia" musi odpowiadać r z e c z y w i s t y przedmiot.

str. 15

Toteż niektórzy współcześni metafizycy (np. Heidegger) snują fantazje na temat tego, w jakiej formie

istnieje „nic" i jakie funkcje pełni w bycie, a wielu współczesnych fizyków rozprawia o „absolutnej próżni"

z naiwnym przekonaniem, że taka „próżnia", będąca tylko rzeczownikową formą słówka „nic", istnieje

realnie.

Przypomnijmy sobie, jak to było przed L e e u w e n- h o e k i e m, wynalazcą mikroskopu, w połowie

XVII wieku. Mówiono: w kropelce wody deszczowej nie ma nic żywego; okazało się, że są w niej miliony

wymoczków niewidzialnych gołym okiem. — Przed P a s t e u r e m, ojcem bakteriologii, sądzono, że nie

ma nic żywego w czystym powietrzu; okazało się, że w powietrzu, uchodzącym za czyste, unoszą się

miliony mikrobów.

Ludy starożytne lubiły fantazjować, kombinując w wyobraźni postrzegane uprzednio części przedmiotów

rzeczywistych i tworząc z nich nierealne, urojone całości. Tak powstały sfinksy w Egipcie, skrzydlate byki

o ludzkich głowach w Asyrii, uskrzydlone gady (smoki) w Chinach. Niezwykle bujna wyobraźnia grecka

skombinowała ze spostrzeganych konia i człowieka — centaura, z konia i ptaka — pegaza, z kozy, lwa i

węża — chimerę itp. Każdy z tych tworów fantazji otrzymywał odrębną nazwę i sugestia imienia stworzyła

u ludów starożytnych złudzenie, że smoki, sfinksy, centaury istnieją naprawdę. Ludy germańskie,

romańskie i słowiańskie w podobny sposób rozwinęły wierzenia w koboldy (duchy gór) i gnomy (duchy

podziemi), w wiedźmy i rusałki, w duchy leśne i upiory. Wszędzie tu, jeżeli nie jedyną, to w każdym razie

jedną z najważniejszych przyczyn była sugestia słowa, każąca widzieć realność tam, gdzie istniało tylko

brzmienie mowy i złuda wyobraźni.

Ale sugestia języka działała jeszcze radykalniej. Kazała ona przypisywać samodzielną rzeczywistość takim

przedmiotom, których nazwy były tylko abstrakcją, splotem niewielu cech, oderwanych myślowo od

przedmiotów.

Juz Pitagoras w VI wieku przed naszą erą nauczał, biorąc słowa za rzeczy, że liczby — jedynka, siódemka,

dziesiątka itp. — są jedyną rzeczywistością, a reszta — rzeczy spostrzegane — to są nieważne dodatki do

liczb!

Nie mniej fantastyczną teorię pod wpływem sugestii języka rozwinął w półtora wieku później Platon,

głoszący że wszystkie spostrzegane przedmioty są tylko złudnym odbiciem wiecznych, niezmiennych idei,

przebywających gdzieś w niedosiężnych „sferach nadniebiańskich"; do nich to według Platona odnoszą się

nasze nazwy.

Inspirowany przez Platona, rozwinął się w średniowieczu dziwaczny pogląd, że istnieją rzeczywiście

„przedmioty ogólne", na przykład istnieje „człowiek w ogóle”: to jest taki, który nie ma ani określonego

wzrostu, ani określonej barwy włosów i oczu (bo te są różne u różnych ludzi), lecz posiada jedynie cechę

wspólną „człowieczeństwa". — Ta fantastyczna teoria rzeczywistego istnienia „ogólnych przedmiotów"

powstała na skutek sugestii wyrazu (na przykład wyrazu „człowiek"), który przecież odnosi się do wielu

przedmiotów (w tym przypadku do wielu jednostek ludzkich). Tę „ogólność" wyrazu przeniesiono

wadliwie na rzecz.

Sugestia języka działa tak potężnie, że wywołuje w myśli wielu teoretyków złudzenie, jakoby znaczenia

wyrazów i składających się z nich zdań istniały poza wszelkim umysłem ludzkim, gdzieś w jakimś

idealnym świecie. Na przykład znaczenie zdania „dwa razy dwa jest cztery" istnieje według wyznawców

tego poglądu, niezależnie od tego, czy ktoś to zdanie myśli czy nie. Takie złudzenie realnego istnienia

znaczeń poza wszelkim umysłem, który znaczenie tworzy i rozumie, możliwe się stało tylko z powodu

bezkrytycznej, bałwochwalczej czci dla języka, który oddaje co prawda niezmierne usługi naszej myśli, ale

też niejednokrotnie wikła myśl w niebezpieczne pułapki.

Do najzdradliwszych należą a n t y n o m i e; zdania, prowadzące do zaprzeczenia sobie samym. O tym

będzie mowa w jednym z następnych rozdziałów.

Mniej groźne dla logików, lecz równie niebezpieczne dla ogółu są zwroty w i e l o z n a c z n e lub n i e o

z n a c z o n e, wspomniane przeze mnie w poprzednim rozdziale, wyzyskiwane często przez

nieodpowiedzialne a sprytne jednostki celem umyślnego zaplątania myśli słuchacza lub czytelnika i

nierzetelnego doprowadzenia jej do fałszywych wniosków. Takie pozornie przekonujące, w istocie zaś

umyślnie fałszywe dowody nazywają się s o f i z m a t a m i. I o nich będzie jeszcze mowa.

Jak łatwo się zorientować, analiza niewłaściwego użycia przez nas tak niezmiernie cennego narzędzia

naszej myśli, jakim jest język, wyprowadza nas z dotychczas rozpatrywanej teorii działania (prakseologii)

do teorii myślenia — logiki i metodologii w ściślejszym sensie. Będziemy musieli szukać w tych

dziedzinach sposobów na uniknięcie niebezpieczeństw grożących nam ze strony języka zniekształceniem

naszej myśli i wypaczeniem poglądu na świat.

Przedtem jednak wskazane jest rzucenie okiem wstecz na drogę przebytą.

str. 16

Uświadomiliśmy sobie, z jakich czynników składa się nasze działanie, na czym polega jego skuteczność, w

jakie zalety powinien być wyposażony jego sprawca i jakie przeszkody musi pokonać. Widzieliśmy, że

tylko dokładne przemyślenie czynności umożliwia osiągnięcie pożądanych celów.

Wiele setek wieków upłynęło od instynktownych czynności człowieka pierwotnego do racjonalnego,

planowego działania człowieka współczesnego, świadomego swych zadań i środków prowadzących do

celu. I jeżeli możemy się pochlubić tym, że działamy lepiej, mądrzej i skuteczniej niż ludzie pierwotni,

zawdzięczamy to metodycznemu wysiłkowi myślowemu, który potrafił poddać analizie nieraz bardzo

skomplikowane czynności, wykryć ich — nie zawsze świadome dla sprawcy — zasady i zbudować l o g i

k ę d z i a ł a n i a.

Działanie jest wcześniejsze niż myśl, ale dopiero przez myśl staje się czynnością wyższego typu.

Rozpatrzyliśmy różne postacie czynów, różne formy działania, starając się wszędzie wyzyskać wskazówki

płynące ze źródła różnego od praktyki życiowej — z teorii poprawnego myślenia.

Czas już zwrócić się do świata myśli teoretycznej, w tak wartościowy sposób kierującej naszymi czynami, i

zajrzeć do mechanizmu myśli naszej, ujawniającego się nam dotychczas tylko fragmentarycznie, pod

powłoką czynów. Słowem — czas zająć się nauką poprawnego myślenia we właściwym znaczeniu tego

słowa.

CZĘŚĆ II

ZE STRATEGII I TAKTYKI MYŚLENIA

XV. SOFIZMATY I SPOSOBY ICH ZWALCZANIA Niezależność lub wieloznaczność wielu zwrotów języka potocznego potrafili wyzyskać pomniejsi sofiści w

piątym wieku przed naszą erą.

Sofistami, „nauczycielami mądrości", nazywano w Grecji starożytnej uczonych zawodowo trudniących się

udzielaniem różnorodnych nauk i sztuk: gramatyki, retoryki, matematyki, fizyki itp. Wielcy sofiści — P i t

a g o r a s, G o r g i a s z, H i p p i a s z, P r o d i k o s — są wnikliwymi i oryginalnymi myślicielami,

których badania krytyczne dają pożyteczny impuls stawiającej niepewne jeszcze kroki greckiej myśli

filozoficznej. Oni pierwsi wysuwają zagadnienie roli człowieka we wszechświecie i w społeczeństwie oraz

wartości jego poznania. Protagoras słynie ponadto jako „ten, który umie poprawnie używać słów", a

Prodikos zdobywa rozgłos subtelnym badaniem synonimów i homonimów, czyli wyrazów bliskoznacznych

i wieloznacznych.

Jednakże płytsi ich naśladowcy sprzeniewierzają się poważnym, doniosłym celom, przyświecającym

nieustraszonym krytykom poznania i działania ludzkiego. Pomniejsi sofiści obracają cały swój spryt

intelektualny na opanowanie sztuki żonglowania słowami, by za wszelką cenę — choćby kosztem

otumanienia rozmówcy — osiągnąć zamierzony cel, przekonać przeciwnika o słuszności bronionej przez

nich, często świadomie fałszywej, tezy. Ci nierzetelni i chciwi korzyści „handlarze prawd" i „sprzedawcy

argumentów" umyślnie zaciemniają sens słów lub nie domawiają ich w dyskusji, by łatwo było

niepostrzeżenie podsunąć zamiast jednego pojęcia drugie, wydać sąd, nie związany z rozważanym, za

nieuchronnie zeń wynikający — i w końcu przedstawić przerażonym oczom naiwnego rozmówcy wnioski

sprzeczne ze wszystkim, co wydawało mu się tak pewne i jasne.

Wówczas gdy wielcy sofiści wskazywali poważnie na trudności (tzw. aporie), tkwiące w pewnych

zjawiskach myślowych i językowych, ich płytcy epigoni świadomie fałszowali myśli i zwroty ku uciesze

publiczności i ku korzyści własnej. Im to „zawdzięcza" wyraz „sofista" swe ujemne znaczenie dzisiejsze,

bliskie znaczeniu wyrazu „oszust" — i w tym właśnie sensie będę obecnie używał tej nazwy, nie

umniejszając w niczym zasług wielkich krytyków poznania typu Protagorasa lub Gorgiasza.

Ryc. 4 Sofista Protagoras dyskutuje z Sokratesem (Platon, Protagoras)

Dla zilustrowania praktyk sofistycznych podam kilka sofizmatów pochodzących z różnych okresów

rozwoju myśli greckiej i od różnych autorów, nieraz konstruujących owe sofizmaty tylko na marginesie

swej bardzo cennej skądinąd działalności filozoficznej.

Przy sposobności będę wyjaśniał mechanizm pułapek zastawionych na nie przygotowanych słuchaczy.

— „Powiedz mi — zwraca się sofista do jakiegoś młodego amatora dyskusji — czy jakaś rzecz może

jednocześnie posiadać jakąś własność i nie posiadać jej?" — „Oczywiście, że nie" — odpowiada

zagadnięty. — „No, zobaczymy. — A miód jest słodki?" — „Jest". — „A żółty też jest?" — „Tak. Miód

jest słodki i żółty. Więc cóż z tego?"

str. 17

- „Zaraz, zaraz, mój chłopcze, nie niecierpliw się. Więc powiadasz, że miód jest słodki i żółty jednocześnie.

- A «żółty» to «słodki» czy nie?"

- „Jak to! «Żółty» to «żółty», a nie «słodki»!

- „Więc «żółty» powiadasz — «nie słodki»?"

- „Oczywiście!"

- „Posłuchaj. Powiedziałeś o miodzie, że jest słodki i żółty. Ale skoro zgodziłeś się, że «żółty» znaczy

«nie słodki», to tak jakbyś powiedział, że miód jest «słodki i nie słodki». A przecież z całym przekonaniem

twierdziłeś na wstępie naszej rozmowy, że żadna rzecz nie może jednocześnie posiadać i nie posiadać

jakiejś własności!"

Zawstydzony tak rażącą sprzecznością własnych wywodów z własnymi przekonaniami niefortunny amator

gawęd teoretycznych daje nura w tłum ciekawie przysłuchujących się współobywateli, pozostawiając na

polu walki zwycięskiego sofistę w aureoli chwały.

Co spowodowało sromotną klęskę nieszczęsnego dyskutanta? Gzy istotnie trzeba przyjąć istnienie rzeczy o

własnościach sprzecznych?

Nic podobnego. Naiwny młodzieniec zwyczajnie nie zauważył zmiany w dyskusji. Oczywiście „żółty" nie

znaczy „słodki"; mówiąc dokładniej: barwa żółta nie jest smakiem słodkim. Ale barwa i smak są różnymi

w ł a s n f o ś c i a m i tego samego przedmiotu. Tymczasem słuszna teza pokonanego młodzieńca opiewa

(w ścisłej formie), że żadna rzecz nie może jednocześnie posiadać i nie posiadać t e j s a m e j własności!

Widzimy zatem, że fakt, iż miód ma barwę żółtą, a smak słodki, wcale nie jest w sprzeczności z tezą

naczelną, ponieważ wcale jej nie dotyka. Młody amator dyskusji nie miał potrzeby sromotnie uciekać z

pola bitwy. Wystarczyło u ś c i ś l i ć p o j ę c i a, którymi się posługiwał (zamiast „żółty" mówić „barwa

żółta", zamiast „słodki" — słodki",

zamiast „jakaś własność" — „jedna i ta sama własność”) a zwycięstwo jego byłoby niechybne.

Inny przykład.

- „5" jest liczbą sprzeczną w sobie — dowodzi sofista. Bo 2 i 3 są liczbą parzystą i nieparzystą, a ponieważ

2 i 3 to 5, więc 5 jest liczbą parzystą i nieparzystą.

Tu mamy przed sobą przebiegłe nadużycie składni; językowej. W wyrażeniu „dwa i trzy są liczbą parzystą

i nieparzystą" odnosimy w istocie rzeczy parzystość lub nieparzystość do jednej z wymienionych liczb, a

nie do ich sumy; tymczasem we wniosku przypisujemy obie własności łącznie — bezpodstawnie — sumie

liczb.

Oczy nie są niezbędne, by widzieć — przekonują sofiści. — Bo bez prawego oka widzimy. Bez lewego

oka widzielibyśmy też. A ponieważ innych oczu nie mamy, okazuje się, że żadne oko nie jest nam

niezbędne do widzenia.

Błąd tego rozumowania tkwi, jak łatwo się domyślić, w niedomówieniu. Owszem, bez prawego oka

widzimy, ale wówczas, gdy patrzymy lewym. Podobnie widzimy bez lewego oka, gdy spoglądamy

prawym. Przy poprawnym, pełnym sformułowaniu tego faktu znika złudny wniosek. Bo skoro jednym

(mniejsza o to którym) okiem zawsze musimy się posługiwać, gdy drugie jest zamknięte, nie wynika z tego

wcale, że żadne oczy nie są nam potrzebne, by widzieć.

Widzimy, jak ścisłe i pełne wyrażenie myśli likwiduje sofistyczne podstępy.

Nawet wielcy i poważni myśliciele, których badania zaważyły na rozwoju filozofii europejskiej nie oparli

się pokusie skonstruowania mniej lub więcej efektownych sofizmatów.

— Czegoś nie zgubił, to masz — mówi E u b u l i d e s, dialektyk ze szkoły megarejskiej. Otóż rogów nie

zgubiłeś — więc masz rogi.

Przypuszczam, że Czytelnik natychmiast wytknie Eubulidesowi nieścisłe sformułowanie wstępnego zdania.

— „Czegoś nie zgubił, to masz — o ile przedtem posiadałeś" — tak trzeba było sformułować to zdanie, a

wtedy — rzecz jasna — wniosek: „masz rogi" byłby błędny, bo człowiek, o którym mowa, nigdy ich nie

posiadał.

Tenże filozof zwraca się, w wyimaginowanej scenie, do Elektry* pytając podstępnie: — „Czy znasz tego

zasłoniętego?" „Nie" — odpowiada Elektra. „To jest twój , brat Orestes. A więc nie znasz tego, kogo

znasz: własnego brata".

*Elektra – córka Agamemnona, legendarnego wodza wyprawy trojańskiej. Wrz z bratem Orestesem

pomściła ona zabójstwo ojca na własnej matce Klitemestrze, sprawczyni czynu.

Co wymaga uściślenia w tym sofizmacie? Czytelnik bez trudności się domyśli, że odpowiedź Elektry. Na

pytanie: „czy znasz tego zasłoniętego?" — powinna była odpowiedzieć: „nie wiem", bo skoro nie

wiedziała, kto jest zasłonięty, nie mogła wiedzieć, czy go zna. — „Nie" natomiast mogłaby odpowiedzieć

str. 18

tylko na pytanie: „Czy znasz ten płaszcz, którym ów człowiek się zasłonił?" — Przy takim rozgraniczeniu

pojęć dotyczących zasłony i zasłoniętego nie mogłaby powstać oczywiście sprzeczność sofizmatycznego

wniosku.

Żeby nie mnożyć przykładów sofizmatów w nieskończoność, przypomnę jeszcze tylko niezmiernie

charakterystyczną opowieść o sławnym sporze dwóch sofistów: wielkiego Protagorasa z jego sprytnym

uczniem Euatlosem.

Euatlos, pragnący wybić się w sądownictwie, pobierał lekcje wymowy u Protagorasa, umówiwszy się z

nim, że opłatę za naukę uiści po pierwszym swym udanie przeprowadzonym procesie sądowym. Ale po

ukończeniu studiów zmienił, jak widać, swe zamiary, bo nie występował w żadnym procesie i uważał, że

jest to wystarczającą podstawą, by nie płacić ani obola dawnemu nauczycielowi.

Protagoras, zniecierpliwiony, zagroził Euatlosowi procesem, w ten sposób malując beznadziejną rzekomo

sytuację, w jakiej postawił swego ucznia: — „Jeżeli proces przegrasz, będziesz musiał mi zapłacić na mocy

wyroku sędziego; ale nawet gdybyś proces wygrał, będziesz musiał mi zapłacić na mocy naszej umowy,

według której zapłata ma być uiszczona po pierwszym wygranym przez ciebie procesie. Więc tak czy owak

będziesz musiał zapłacić; czyż nie lepiej bez kosztów sądowych?"

Na to sprytny uczeń, pokazujący, że opanował wyśmienicie arkana techniki swego mistrza: — „Mylisz się,

Protagorasie. To twoja sprawa jest bezpowrotnie przegrana. Bo jeżeli proces wygram, to nie zapłacę ci na

mocy orzeczenia sędziego. A gdybym nawet proces przegrał, to nie musiałbym ci płacić w myśl naszej

umowy, która każe mi płacić tylko po pierwszym wygranym procesie! — Więc lepiej nie wszczynaj

niepotrzebnie hałasu. Szkoda twych kosztów sądowych..."

Kto z nich ma rację? Na to pytanie można odpowiedzieć: „obaj i żaden". Obaj — częściowo i żaden — w

całości. Chodzi o to, że zarówno Protagoras, jak i Euatlos uwzględniają w swych wywodach tylko połowę

możliwości — oczywiście korzystną dla siebie. Tymczasem kwestia, którą rozważają, oglądana bez

stronnie, a jednocześnie w s z e c h stronnie (nie ma w tym sprzeczności) okazuje wszystkie cztery

możliwości, w połowie tylko korzystne dla każdej ze stron. Która z tych możliwości zostanie

urzeczywistniona, o tym decyduje nie logika, lecz życie. Jeżeli wyrok sędziowski będzie miał wyższą moc

wykonawczą niż prywatna umowa, Euatlos będzie musiał płacić tylko w razie przegrania procesu. Jeśliby

zaś prywatna umowa miała być bardziej honorowana niż orzeczenie sędziego, Protagoras dostanie zapłatę

tylko w razie wygrania procesu przez Euatlosa.

Ryc 5 Sokrates

Jak widzimy, i tu spór logiczny przybiera przejrzystą postać po uzupełnieniu niedomówień z każdej strony.

Dokładne ustalenie znaczeń tych pojęć, którymi się operuje w dyskusji, oraz dbałość o ujawnienie w słowie

wszelkich niedomówień — oto dwa kardynalne warunki poprawnej dyskusji. Tego nauczył nas S o k r a t e

s, genialny dialektyk-praktyk wałęsający się po ulicach i płacach ateńskich, by kontynuować, jak mawiał,

dzieło matki swej, akuszerki: by wydobywać — na kształt dziecka z łona matki — prawdę z umysłów

dyskutujących. A czynił to w ten sposób, że starał się wraz z rozmówcą znaleźć d e f i n i c j ę mętnego

pojęcia na podstawie troskliwej analizy różnorodnych przypadków, w jakich pojęcie dane jest stosowane.

Ta wspaniała metoda — pierwsza konsekwentnie stosowana metoda logiczna — stała się podwaliną tego

wielkiego systemu poprawnego rozumowania, jaki rozbudował w niespełna wiek po Sokratesie uczeń jego

ucznia — A r y s t o t e l e s, twórca logiki jako nauki.

Sokrates był nie tylko inicjatorem rodzącej się logiki. Był on także wyznawcą absolutystyczno-

idealistycznej nauki, którą chciał zaszczepić wszystkim dyskutującym z nim. Dysponując niewiarogodną

zręcznością argumentacji, przewyższającą często talenty sofistów, potrafił nieraz, operując metodami

sofistycznymi, zapędzić w kozi róg przeciwnika (to jest doprowadzić do sprzeczności jego wywody) nawet

wtedy, gdy przeciwnik głosił zdrowe, krytyczne i pozytywne poglądy na świat. Być może zresztą taki

nieustanny triumf Sokratesa nad wszystkimi przeciwnikami jest tylko stronniczą sugestią przekazaną nam

przez uwielbiającego go ucznia, również absolutysty-idealisty, Platona. Chodzi o to, że poza dialogami

Platona i wspomnieniami innego ucznia sokratesowego Ksenofonta nie mamy poważnych świadectw o

działalności Sokratesa.

Ale i to, co wiemy, wystarczy, by przyznać Sokratesowi wiekopomną zasługę ustalenia podstawowych

zasad prowadzenia dyskusji.

Rolę dyskusji w życiu umysłowym człowieka i zasady, na jakich spoczywa, omówię w następnym

rozdziale.

str. 19

XVI. WZAJEMNE ROZUMIENIE SIĘ — PODSTAWA DYSKUSJI Człowiek nie jest istotą nieomylną. Jego przekonania wymagają ustawicznej kontroli zarówno na

podstawie własnych obserwacji i rozumowań, jak i na podstawie krytycznie ujętych obserwacji i

rozumowań innych osób.

Wielkie usługi przy sprawdzaniu uzasadnienia własnych przekonań może oddać poprawnie prowadzona

dyskusja z mądrym i uczciwym przeciwnikiem. W ogniu krytyki i obrony dojrzewa własna myśl, odpadają

fałszywe lub pozorne uzasadnienia, krystalizują się podstawy przekonań, zlikwidowane zostają złudzenia.

— „Czyż tak jest? — zapyta może sceptycznie Czytelnik. Przecież najczęściej dyskusja nie prowadzi do

żadnych pouczających rozwiązań. Dyskutanci rozchodzą się nie przekonawszy siebie i wygląda tak, jakby

stracili niepotrzebnie czas na próżną gadaninę".

Taki sceptyk tylko częściowo ma rację. Niewątpliwie, często dyskusja nie prowadzi do wartościowych

wyników. Ale na to składa się szereg przyczyn, które można usunąć po zapoznaniu się ze sposobami

poprawnego dyskutowania. Niekiedy zresztą fałszywa ambicja nie pozwala jednemu z dyskutantów

przyznać się, że został „pokonany", to jest przekonany o niesłuszności swego stanowiska. Nieraz bywa i

tak, że argumenty oponenta (przeciwnika w dyskusji) zapładniają nie całkiem świadomie dla dyskutującego

jego umysł i tu — w stanie półutajonym — prowadzą swoją krecią pracę tak długo, aż w końcu, po wielu

nieraz latach, przeobrażają jego stanowisko.

Widzimy zatem, że nawet wtedy, gdy jakaś dyskusja — na razie — pozornie nic nie dała, może jeszcze być

pożyteczna dla rozwoju umysłowego dyskutanta w przyszłości.

Kiedyż może być dyskusja jałowa?

Wtedy, gdy różnica stanowisk obu dyskutantów jest tylko pozorna, gdy spoczywa na nieporozumieniu.

Posłuchajmy na przykład takiego sporu między uczniami:

Janek: — „Po co ty piszesz rzeczy niepotrzebne, Władku? (Zagląda do zeszytu kolegi i czyta): Trójkąty

dzielimy na równoboczne, równoramienne i różnoboczne... — Przecież trójkąty równoboczne mają też

równe ramiona, więc nie trzeba ich wymieniać osobno poza równoramiennymi!"

Władek: — „Jak to! Co innego są trójkąty równoboczne, a co innego równoramienne. Właśnie dobrze

robię, że je wymieniam osobno!"

Janek: — „Ech, nic nie rozumiesz! Zobaczysz, że dostaniesz dwóję".

Władek: — „Nic podobnego. To ty oberwiesz złą notę,

jeżeli napiszesz tak, jak chcesz... Zresztą, oto idzie tatuś, zapytajmy go".

Ojciec Władka szybko pogodził chłopców: — „Przecież się wcale nie różnicie między sobą poglądami.

Tylko każdy z was rozumie inaczej wyrażenie trójkąt równoramienny. Ty, Janku, rozumiesz przez trójkąt

równoramienny taki trójkąt, •który ma co najmniej dwa równe boki, ale może mieć i wszystkie boki równe.

— Czy zgodzisz się, Władku, że przy takim rozumieniu trójkąta równoramiennego nie trzeba byłoby obok

niego wymieniać trójkąta równobocznego, bo on mieściłby się wśród równoramiennych?"

Władek: — „No tak... Oczywiście.. Jeżeli się tak rozumie trójkąt równoramienny..."

Ojciec: — „Ale nie smuć się, Władku. Zaraz Janek i tobie przyzna słuszność. — Powiedz, Janku, jeżeli się

będzie rozumiało trójkąt równoramienny jako taki trójkąt, który ma tylko dwa ramiona równe — czy

trójkąt równoboczny będzie się mieścił wśród takich trójkątów?"

Janek: — „No, wtedy to nie. Wtedy trzeba go wymienić osobno, jak to uczynił Władek..."

Ojciec: — „A więc widzicie, chłopcy, że obaj myślicie tak samo i że nieporozumienie między wami

nastąpiło tylko z powodu nadania dwóch różnych znaczeń temu samemu wyrazowi. Pamiętajcie zatem, że

nim ktoś z was zaczyna się spierać, powinien zadać sobie pytanie, czy całkiem jasne jest dla niego

znaczenie wszystkich używanych przez niego i jego przeciwnika słów. Wyjaśnienie znaczeń może szybko

zlikwidować nieporozumienie spierających się i okazać jałowość i bezprzedmiotowość dyskusji".

Dyskusja może być nawet szkodliwa: wtedy gdy jeden z dyskutujących lub nawet obaj dyskutują

nieumiejętnie lub, co gorsza, posługują się sofizmatami, by wywieść w pole przeciwnika. Wtedy dyskusja

zamienia się bądź w chaotyczne krzyżowanie się nie związanych ze sobą przemówień i replik, bądź w

pustą walkę słowną, w której wszelki chwyt jest dozwolony i z której zwycięsko wychodzi nie ten, kto ma

słuszność, lecz ten, kto ma więcej sprytu.

Pamiętamy, że pierwszym środkiem zapobiegawczym, przekazanym nam przez Sokratesa, a mającym

chronić od nieporozumień w dyskusji i od nadużyć słownych, jest d e f i n i c j a mająca na celu dokładne

ustalenie znaczeń używanych wyrazów. Jeżeli na samym początku sporu istnieje podejrzenie, że słowa,

którymi się operuje, mogą być różnie rozumiane i że pojęcia podstawowe dyskusji są dość mgliste —

należy żądać od oponenta ścisłego określenia używanych przezeń terminów i udzielić mu tejże satysfakcji

w odniesieniu do terminów własnych.

Jakże się przeprowadza definicję (określenie) pojęć?

str. 20

Mogę tu podać tylko tak zwany klasyczny sposób definiowania, dla naszych celów zresztą wystarczający.

Weźmy z początku jakiś konkretny przykład.

Przypuśćmy, że ktoś pyta mnie, co to jest ukośnik". Jeżeli powiem, że to jest „taka figura", to pytający

niewiele się dowie, bo istnieje „figura" w tańcu i „wielka figura" rozumiana jako „wysoko postawiona

osoba" itp. Musiałbym więc raczej powiedzieć: jest to „figura geometryczna", ale i to nie rozproszy wielu

nieporozumień, bo pytający mógłby wziąć za ukośnik na przykład trójkąt, który przecież też jest „figurą

geometryczną". Figur geometrycznych jest bardzo wiele. By mój początkujący geometra nie zabłąkał się

wśród tych figur w poszukiwaniu ukośnika, muszę mu wskazać grupę ciaśniejszą, wśród której mógłby

szukać z większym powodzeniem. Jest to grapa czworoboków (płaskich). Ale i w tej grupie czworoboków

mógłby nasz młody adept geometrii natrafić na figury nie będące ukośnikami, na przykład na prostokąty.

Trzeba więc jeszcze bardziej zwęzić zakres jego poszukiwań. W tym celu dodajemy jeszcze jedną cechę

wyróżniającą. Powiadamy: „czworobok równoboczny". — Ale i tu jeszcze nie osiągnęliśmy dostatecznej

precyzji, bo pytający może kwadrat wziąć za ukośnik. — I oto przedsiębierzemy krok ostateczny.

Mówimy: „ukośnik jest to (płaski) czworobok równoboczny o kątach nieprostych". — Teraz już nie ma

żadnej wątpliwości. Poszukiwacz ukośnika potrafi bezbłędnie wskazać wszystkie figury zasługujące na to

miano i nie pomyli z nimi żadnego innego przedmiotu. Definicja (poprawna) osiągnęła swój cel: wyjaśniła

w sposób jednoznaczny i ścisły znaczenie niezrozumiałego wyrazu.

Korzystając z obranego konkretnego przykładu, postarajmy się teraz zdać sobie sprawę z tego, na czym

polega poprawne określenie terminów. Na pytanie: „co to jest ukośnik? zdobyliśmy takie określenie:

ukośnik jest to czworobok równoboczny nieprostokątny". — Jak można było dojść najkrótszą drogą do

tego określenia?

Rozważmy, jaki jest stosunek pojęcia „czworobok" do pojęcia „ukośnik". Każdy ukośnik jest

czworobokiem, ale nie każdy czworobok jest ukośnikiem. Czyli: wszystkie ukośniki znajdują się wśród

czworoboków, choć nie wyczerpują wszystkich czworoboków. Mówimy: pojęcie „ukośnik" jest podrzędne

wobec pojęcia „czworobok" lub — co na jedno wychodzi — pojęcie „czworobok" jest nadrzędne wobec

pojęcia „ukośnik".

Teraz już łatwo opisać pierwszy krok w d e f i n i o w a n i u (określaniu) pojęcia. Szukamy zwyczajnie

możliwie n a j b l i ż s z e g o p o j ę c i a n a d r z ę d n e g o! Zaczynamy określenie ukośnika tak: „jest

to czworobok"...

Ale wiemy już, że podanie samego pojęcia nadrzędnego nie wystarczy. Czworoboków jest znacznie więcej

niż ukośników. Trzeba więc ponadto podać c e c h y w y r ó ż n i a j ą c e te czworoboki, które miano na

myśli (to jest właśnie „ukośniki"). Tymi cechami, jak już wiemy, są: równoboczność i nie- prostość

(skośność) kątów. — I oto definicja gotowa.

Krótko mówiąc: określamy dane pojęcie, podając pojęcie wobec niego nadrzędne i dodatkowe cechy

specyficzne dla pojęcia określanego.

Uzbrojeni w naszą wiedzę o należytym sposobie określania, łatwo chyba skonstruujemy na przykład

poprawną definicję terminu „teleskop".

Przede wszystkim szukamy pojęcia nadrzędnego. Jest nim „przyrząd optyczny". Następnie ustalamy cechy

takiego przyrządu specyficzne dla teleskopu. Jest to przyrząd służący do oglądania bardzo odległych ciał,

zwłaszcza ciał niebieskich. — I oto mamy poprawną „w zasadzie" definicję badanego pojęcia.

Nie każdy termin da się zdefiniować w sposób zadowalający obie strony dyskutujące. Może się zdarzyć, że

jeden z dyskutantów rozumie przez dany termin co innego niż drugi dyskutant. Mimo to definiowanie

terminów wchodzących w grę nie jest jałowe; przeciwnie, tym bardziej jest konieczne, by wyjaśnić

ewentualne nieporozumienia, jakie mogłyby powstać na skutek różnego rozumienia tego samego terminu.

Przytoczyłem poprzednio przykład wykazujący, jak łatwo może definicja rozwiązać nieporozumienie,

okazując zgodność poglądów dyskutantów, pozornie tylko głoszących poglądy przeciwne.

Ale może dziać się i odwrotnie. Koniunkturalni partnerzy mogą wygłaszać pozornie tylko zgodne sądy,

rozumiejąc całkiem różnie zawarte w nich pojęcia.

Jeżeli na przykład matematyk i fizyk wynoszą w dyskusji „nauki ścisłe", przeciwstawiając je „nieścisłym"

(takim jak nauki biologiczne i humanistyczne), to choć wysuwają pozornie te same hasła, mogą różnić się

między sobą poglądami na wartość zasadniczych typów nauk bardziej niż tenże fizyk i jakiś przedstawiciel

nauk humanistycznych. Przez „nauki ścisłe" bowiem rozumie matematyk nauki budowane na mocy

samego rozumowania, bez odwoływania się do kontroli doświadczenia. Ale przy takim rozumieniu fizyka

musi być zaliczona do nauk „nieścisłych". — Fizyk z kolei, mówiąc o „ścisłości" swej nauki, ma na myśli

co prawda większą niż w biologii i humanistyce pewność ustalanych przez się praw, ale bynajmniej nie

lekceważy sobie, jak matematyk, rozstrzygającej roli doświadczenia, które jest również ostatecznym

miernikiem prawdy dla biologów i humanistów.

str. 21

Pamiętajmy zatem, że nie wyrazy używane w dyskusji świadczą o zgodności lub niezgodności

dyskutantów, lecz znaczenia związane z tymi wyrazami, a wydobycie ich na jaw i dokładne zarysowanie

zawdzięczamy rozważnemu działaniu logicznemu zwanemu definicją.

Mówię o potrzebie dokładnego zarysowania znaczeń wyrazów, ponieważ słowa języka potocznego mają

często znaczenia nieostre, wikłające niejednokrotnie niedoświadczonych dyskutantów w sidła sofizmatów.

Już znany nam starożytny dialektyk megarejski E u b u l i d e s pytał drwiąc, po czym można rozpoznać

łysego, skoro moment jego łysienia nie jest wyraźny. O to samo możemy zapytać w stosunku do wieku.

Czyż nie bywa często tak, że jeden nazywa jakąś uczennicę klasy licealnej podlotkiem jeszcze, a drugi —

już panienką? I kto z nich ma rację?

Te i tym podobne trudności logiczne mogą być zwalczane za pomocą definicji, zgodnie przyjętej przez

badaczy rozważających dany temat. Trzeba jednak pamiętać, że w sposobie ustalania definicji tkwi dość

wiele dowolności i że w życiu codziennym rygorystyczne żądanie definiowania każdego terminu może

okazać się zbyt już sztuczne i uciążliwe, choć nieraz jest wskazane.

W teoretycznym rozważaniu w nauce mamy jednakże prawo stale domagać się definicji rozpatrywanych

pojęć, by w ten sposób łatwo i przejrzyście rozcinać gordyjskie węzły pogmatwanych zagadnień.

Jednak definicje wadliwie zbudowane dają tylko złudzenie rozstrzygnięć rozważonych zagadnień i łatwo

mogą całą dyskusję sprowadzić na manowce.

Musimy zatem zaznajomić się z zasadniczymi błędami popełnianymi przy określaniu pojęć.

[kolejne rozdziały będą pojawiały się sukcesywnie]

Autor: Narcyz Łubnicki