Ukit

aka

kuagiz

anakala

zakijit

abu

hik

i

tem

bel

eato

vuti

yaIV

HH

Nkam

aif

uata

vyo:

ww

w.ivhhn.o

rg

MW

ON

GO

ZO

WA

MA

TA

YA

RIS

HO

YA

KA

BLA

,W

AK

ATI

NA

BA

AD

A

YA

KU

NY

ESH

AM

AJI

VU

YA

VO

LK

AN

O

MW

ON

GO

ZO

WA

MA

TA

YA

RIS

HO

YA

KA

BLA

,W

AK

ATI

NA

BA

AD

A

YA

KU

NY

ESH

AM

AJI

VU

YA

VO

LK

AN

O

Cit

ies

an

dV

olc

an

oes

Co

mm

issio

n

US

Ssc

ience

fora

changin

gw

orl

d

Makala

hii

imeta

yari

shw

ana

Mta

ndao

wa

Kim

ata

ifa

wa

Volk

ano

na

Maja

nga

yaA

fya

(the

Inte

rnati

onal

Volc

anic

Hea

lth

Haza

rdN

etw

ork

(IV

HH

N))

,Tum

eya

Volk

ano

na

Miji

(Cit

ies

and

Volk

anoes

Com

mis

sion

CV

C),

GN

SS

aya

nsi

,

Wakaguzi

wa

Jio

lojia

wa

Mare

kani

(US

GS

)kw

a

ajili

yakusa

idia

kule

tausa

lam

akw

aw

atu

wais

hio

maen

eoya

nayo

kum

bw

ana

majivu

yavo

lkano.

Ma

ka

lain

aele

zea

,k

wa

un

da

ni

tara

tib

u

zinazo

takiw

akufu

atw

akam

aonyo

lakunye

sha

kw

am

ajivu

yavo

lkano

lita

tole

wa,

na

njia

gani

am

bazo

ninzu

rikusa

fish

am

ajivu

yavo

lkano

baada

yatu

kio

.

MW

ON

GO

ZO

WA

MA

TA

YA

RIS

HO

YA

KA

BLA

,W

AK

ATI

NA

BA

AD

A

YA

KU

NY

ESH

AM

AJI

VU

YA

VO

LK

AN

O

1Vit

um

uhim

ukuw

anavyo

vya

akib

akabla

ya

kuanguka

kw

am

ajivu

ya

volk

ano

..........................2

Hatua

za

kuchukua

wakatium

ejitayaris

ha

kupam

bana

na

majivu

..............................................3

Vit

uganivya

kufa

nya

kam

am

ajivu

ya

volk

ano

yanaanguka

.............................................................4

Kw

anin

itusafishe

jivu

lavolk

ano?

............................5

Tahadhariganiza

kuchukua

kabla

ya

kusafisha

majivu?.....................................................6

Kufa

nya

usafi:N

je...................................................7

Kufa

nya

usafi:N

dani

.............................................1

0

Magarina

wanyam

aw

am

izig

o..............................13

Chanzo

na

maele

zo

ya

zia

da....................................14

YA

LIY

OM

O

2Vit

um

uhim

uvya

kuw

anavyo

akib

akabla

ya

kuanguka

kw

am

ajivu

ya

volk

ano

Majivu

yanayo

anguka

kw

am

uda

mre

fu,

yanaw

eza

kufu

ngia

watu

ndani

yanyu

mba

kw

am

asa

ahata

siku

kadhaa.

Jit

ahid

i

uw

ena

vitu

hiv

inyu

mbanikw

ako

kabla

yakunye

sha

majivu

ya

volk

ano:

� �

Kiz

uia

vum

bich

am

dom

o(m

ask

i)na

kilin

da

mach

o(k

iongozi

wa

mta

aangalia

Mapen

dek

ezo

yaM

akala

yaM

ask

iza

kuzu

ia

vum

biya

IVH

HN

kw

enye

mta

ndao

wa

ww

w.ivh

hn.o

rg).

Uw

ena

maji

yakunyw

akw

am

uda

usi

opungua

masa

a72

-m

tu

mm

oja

anakunyw

alita

3-4

kw

asi

ku.

Uw

ena

chakula

kis

ichohari

bik

akw

aajili

yafa

milia

yako

kit

akach

ow

ato

sha

kw

am

asa

aya

siyo

pungua

72.

Uw

ena

kara

tasi

zapla

stik

i(k

wa

ajili

yakufu

nik

avi

tuvy

a

elek

tronik

ikam

avi

lesi

mu,ra

dio

,lu

nin

ga

n.k

.).

Ikiw

ezek

ana,uw

ena

redio

ndogo

yakutu

mia

bet

ri,na

uw

ena

bet

riza

ziada.

Uw

ena

taa

yach

emli

au

toch

ina

bet

riza

ziada.

Kam

anim

aen

eoya

bari

di,

uw

ena

kuniza

kuto

sha.

Kam

ausi

ku

nibari

di,

uw

ena

bla

nket

ina

uva

enguo

nzi

to.

Uw

ena

daw

aza

ziada

kw

aajili

yam

atu

miz

iya

ko,fa

milia

na

wanya

ma.

Uw

ena

kik

ash

ach

ahudum

aya

kw

anza

.

Uw

ena

vifa

avy

akufa

nya

usa

fikam

avi

lem

ifagio

,ch

epeo

.

Uw

ena

kia

sikid

ogo

cha

fedha

zam

atu

miz

iya

dharu

ra.

Jif

ikir

iekw

am

ba

unaw

eza

kunasa

kw

enye

gari

wakati

majivu

yananye

sha.K

wa

hiy

ouw

ena

vifa

am

uhim

uvy

adharu

rakam

a

am

bavy

ovi

meo

rodhes

hw

ahapo

juu.

� � � � � � � � � � �

Shukrani

Makala

hii

imea

ndik

wa

na

Dr

Cla

ire

Horw

ellw

aC

huo

Kik

uu

cha

Cam

bri

dge,

UK

,akis

aid

iwa

na

wafa

nya

kazi

wa

Wakaguzi

wa

Jio

lojia

wa

Mare

kani

(US

GS

)na

GN

SS

cien

cew

aN

ewZ

eala

nd.M

tandao

wa

Kim

ata

ifa

wa

Volk

ano

na

Maja

nga

yaA

fya

(IV

HH

N)

wanaw

ash

ukuru

Wadham

ini

wa

Lev

erhulm

e

(Lev

erhulm

eTru

st),

UK

,kw

akufa

dhili

mik

uta

no

pam

oja

na

watu

wafu

ata

o

kw

akupit

iam

wongozo

wa

nakala

hii.

Pic

ha

zote

ni

hati

milik

iya

GN

SS

cien

ce.

Pic

ha

zaw

anya

ma,

fam

ilia

za

kim

asa

ina

Mlim

aO

ldoin

yoL

engai

zim

epig

wa

na

Cri

spin

Kin

abo

(Dr.

-Ing.)

,

Mhadhir

iM

wandam

iziw

aId

ara

yaJio

lojia,C

huo

Kik

uu

cha

Dar

esS

ala

am

,

Tanza

nia

.Vilev

ile

tafs

iriy

aK

isw

ahilii

mef

anyi

ka

na

Cri

spin

Kin

abo.

� � � � � �

Dr

Bob

Mayn

ard

,Id

ara

yaA

fya,L

ondon,U

K;

Ste

veB

rantl

ey,U

SG

SH

aw

aiian

Volk

ano

Obse

rvato

ry,H

aw

ai'i

,U

SA

;

Dr

Davi

dJohnst

on,G

NS

Sci

ence

,L

ow

erH

utt

,N

ewZ

eala

nd;

Sco

ttB

arn

ard

,C

huo

Kik

uu

cha

Cante

rbury

,C

hri

stch

urc

h,N

ewZ

eala

nd;

Dr

Pet

erB

axte

r,Taasi

siya

Afy

aya

Jam

ii(I

nst

itute

of

Public

Hea

lth),

Chuo

Kik

uu

cha

Cam

bri

dge,

UK

;

Dr

Caro

lS

tew

art

,W

ellingto

n,N

ewZ

eala

nd.

Kupunguza

maafa

kw

enye

vyom

bo

vya

um

ma

yato

kanayo

na

majivu

:

Mafu

nzo

kuto

ka

kw

enye

mlipuko

wa

1980

wa

Mlim

aS

t.H

elen

s.

Njia

zakujiham

ikia

fya

kw

enye

maen

eoya

milip

uko

yavo

lkano.

Wakala

wa

Usi

mam

izi

wa

Matu

kio

yaD

haru

raya

Wash

ingto

n

(Fed

eralE

mer

gen

cyM

anagem

entA

gen

cy),

Reg

ion

X,iliy

ota

yari

shw

a

na

W.H

.Maye

r,M

kuru

gen

ziw

aK

anda

(Reg

ionalD

irec

tor)

,1984.

Mta

yari

shaji:

By

P.J.

Baxte

rA

mer

ican

Journ

al

of

Public

Hea

lth

76,

pp

84-9

0,1

986.

14C

hanzo

na

maele

zo

ya

zia

da

Mael

ezo

yazi

ada

kuhusu

lojist

iki

zakusa

fish

am

ajivu

yavo

lkano,

zinazo

husu

kam

puni

na

makundi

men

gin

em

akubw

apam

oja

na

seri

kali

zam

itaa

yanapati

kana

kati

ka

tovu

tiya

Wakaguzi

wa

Jio

lojia

wa

Mare

kania

mbayo

nih

ttp://v

olk

anoes

.usg

s.gov/

ash

.

Mta

ndao

wa

Kim

ata

ifa

wa

Volk

ano

na

Maja

nga

yaA

fya

(the

Inte

rnati

onal

Volc

anic

Hea

lth

Haza

rdN

etw

ork

(IV

HH

N))

uliundw

a

mw

aka

2003

na

nijo

po

law

ata

ala

mu

am

bao

wana

azm

ana

lengo

la

kuel

ewa

na

kuta

ngaza

madhara

yaafy

aya

tokanayo

na

milip

uko

ya

volk

ano.

Waju

mbe

wa

jopo

hili

wam

etoka

kw

enye

fani

tofa

uti

wakiw

epo

wata

ala

mu

wa

volk

ano,

afy

aza

jam

iina

sum

ukw

enye

mazi

ngir

a.

Kw

aundani

zaid

iw

am

ael

ezo,

tem

bem

eato

vuti

yao

am

bayo

ni

ww

w.ivh

hn.o

rg.

Mit

aji

yata

alu

ma

min

gi

kam

avi

le

Mapen

dek

ezo

yaM

ask

iza

Kuzu

iaV

um

bi,

yanapati

kana

kw

enye

tovu

ti

hii.

Mw

ongozo

huu

um

etokana

na

vianzi

ovi

fuata

vyo:

Idara

yaM

aafa

,

St.

Johns,

Monts

erra

t,W

estIn

die

s,A

ugust

i1998.

US

GS

Casc

ades

Volk

ano

Obse

rvato

ry,

Vanco

uve

r,W

ash

ingto

n,N

ove

mba

1999.

Mta

ndao

wa

Mael

ezo

ya

Kit

aala

mu

wa

Mlim

aS

t.H

elen

s,B

ullet

in7,

Mta

ndao

wa

Kura

tibu

Kit

aif

a(F

eder

alC

oord

inati

ng

Net

work

),M

ei1980

Rip

oti

iliy

opel

ekw

aId

ara

yaM

aen

del

eoya

Nchi

za

Nje

(Report

toth

eD

epart

ment

for

Inte

rnati

onal

Dev

elopm

ent)

,L

ondon,iliy

ota

yari

shw

ana

P.J.B

axte

rpam

oja

na

R.L

.

Mayn

ard

,Okto

ba

1998.

Mw

ongozo

wa

Wananch

ikufu

ati

lia

hali

yavo

lkano

yaS

oufr

iere

Hills

na

kufu

ati

lia

upim

aji

wa

kit

aala

mu

uliofa

nyi

ka

July

1998

pam

oja

na

hata

riza

majivu

na

mw

ongozo

wa

kusa

fish

am

ajivu

.

Kunye

sha

kw

am

ajivu

yavo

lkano:

Nam

na

yakujita

yari

sha

na

kukabilia

na

na

majivu

.

Chem

bec

hem

be

zam

ajivu

na

mata

tizo

yakusa

fish

am

aju

mbani:

Ush

auri

kuto

ka

Chuo

Kik

uu

cha

Idaho.

Mash

art

iya

kia

fya

kw

aajili

yakukaa

kw

enye

maen

eoye

nye

jivu

la

volk

ano

laM

onts

erra

t.3H

atua

za

kuchukua

wakatium

ejitayaris

ha

kupam

bana

na

majivu

� �

Funga

milango

na

madir

isha.

Wek

ata

ulo

au

kit

am

baa

chen

yeunye

vukw

enye

vizi

ngit

i

vya

milango.Z

iba

madir

isha

yenye

uw

azi

.

Lin

da

vifa

avy

ael

ektr

onik

ikw

akuvi

funik

avi

zuri

mpaka

majivu

yata

kapois

ha.

Mabom

ba

kw

enye

mapaa

kw

aajili

yakupit

ishia

maji

ya

mvu

aya

ondole

we

au

yafu

nik

we,

ilim

ajivu

au

maji

yaw

eze

kupit

ato

ka

kw

enye

paa

hadiard

hin

i.

Kam

aunavu

na

maji

yam

vua,hakik

isha

kuw

am

abom

ba

yam

aji

yam

eondole

wa

kabla

yam

ajivu

kunye

sha.

Kam

auna

magonjw

aya

kif

ua

kam

akik

ohozi

kis

ichois

ha

(chro

nic

bro

nch

itis

),em

phys

ema

au

pum

u,kaa

ndaniya

nyu

mba

na

hakik

isha

jivu

halikuso

gel

ei.

Hakik

isha

mif

ugo

ina

maji

na

chakula

.

Kam

auna

wato

tosh

ule

ni,

ijue

mik

akati

yadharu

raya

shule

kam

am

ajivu

kum

wagik

a.

� � � � � �

4

Vit

uganivya

kufa

nya

kam

am

ajivu

ya

volk

ano

yanaanguka

� �

Usi

tish

ike,

bali

utu

lie

kw

anza

.

Kaa

ndaniya

nyu

mba.

Kam

auko

mbali

na

nyu

mba,ta

futa

mahali

sala

ma

pa

kujikin

ga

(kari

bu

na

pango,au

mti

wen

yekiv

uli

kik

ubw

a).

Tum

iam

ask

ikam

aip

o.K

itam

baa

chep

esiau

cha

mfu

koniau

mgolo

li,unaw

eza

kutu

mik

akufu

nik

apua

na

mdom

o.

Ukis

ikia

onyo

laum

wagik

aji

majivu

kabla

haya

jaanza

,ru

di

nyu

mbanihara

ka

kam

aupo

kazi

ni.

Kam

ajivu

linaanza

kunye

sha

ukiw

akazi

ni,

suburi

hapo

hadi

lita

kapotu

lia.

Tum

iasi

mu

yako

kw

auangalifu

kw

akupig

asi

mu

zadharu

ra

tu.

Sik

iliz

are

dio

na

lunin

ga

kuhusu

mlipuko

na

mik

akati

iliy

opo

jinsi

yakusa

fish

am

ajivu

.

Usi

vae

lensi

am

bazo

zinain

gia

ndaniya

mboniza

mach

o.H

izi

zinaw

eza

kule

tam

suguano

wa

jich

ona

majivu

ikale

ta

madhara

kw

ako.

Kam

am

ajivu

yam

eingia

kw

enye

maji

yanyu

mbani,

subir

im

aji

yatu

lie,

ndip

ouya

tum

ie.K

am

am

ajivu

ni

men

gikw

enye

maji

yabom

ba,

mfe

rejiniau

kis

imani,

usi

yatu

mie

kw

enye

mash

ine

zakufu

lia

nguo

au

kuosh

avy

om

bo.H

ata

hiv

yo,m

aji

yaliyo

chafu

liw

ana

majivu

yavo

lkano

haya

na

ladha

nzu

ri,lich

akw

am

ba

yanahata

rish

aafy

aya

ko.

Unaw

eza

kula

mboga

kuto

ka

bust

anin

i,la

kin

ihakik

isha

kw

am

ba

zim

eosh

wa

vizu

rikabla

yakuzi

tum

ia.

� � � � � � � � �

13M

agarina

wanyam

aw

am

izig

o

� � � � � �

Kam

ain

aw

ezek

ana,usi

endes

he

gari

.M

ajivu

yanahari

bu

magari

,bara

bara

zinate

leza

na

magari

yanaru

sha

jivu

hew

aniam

bayo

husa

babis

ha

njia

isio

nek

ane

na

wen

gin

e,

vile

vile

vum

bihilo

lina

madhara

yakia

fya.K

am

ait

ala

zim

ika

kuen

des

ha

gari

,en

des

ha

pole

pole

.W

ash

ata

ana

tum

iam

aji

yakuosh

akio

och

am

bel

ech

agari

.U

kip

angusa

jivu

bila

maji

kio

och

ako

kin

aw

eza

kupata

mic

hubuko.K

am

am

ajivu

ni

men

gi,

uen

des

haji

gari

uw

e

wa

dharu

ratu

.Tum

iam

aji

yach

upa

na

kit

am

baa

ili

kufu

tajivu

kw

enye

kio

och

a

mbel

e.Z

oez

ihililinaw

eza

kuru

dia

kila

baada

ya

kuen

des

ha

gari

kw

aum

bali

wa

mit

akadhaa

Badilis

ha

oiliya

gari

pam

oja

na

chujio

zake

kila

mara

k.m

.

80

–160

km

kw

enye

vum

bikali

na

800

–1600

km

kw

enye

vum

bidogo.P

elek

agari

ger

ejikw

aajili

yakusa

fish

a,

aly

tenet

aya

um

eme,

mash

avu

yabre

kikila

baada

yakw

enda

km

80-1

60

kw

enye

bara

bara

iliy

ohari

biw

asa

na

na

ina

vum

bi

jingina

km

320-8

00

kw

abara

bara

am

bayo

hain

avu

mbi

jingila

majivu

.

Usi

endes

he

gari

bila

kuw

ana

chujio

yahew

a.K

am

ahuw

ezi

kuib

adilis

ha,basi

isafi

she

kw

akupulizi

ahew

akuto

ka

ndani

kw

enda

nje

.U

siib

adilis

he

mpaka

uone

injiniya

gari

inapote

zanguvu

kw

asa

babu

chujio

chafu

inafa

nya

kazi

vizu

rikuliko

chujio

mpya

,kw

avi

lein

azu

iavu

mbi.

Wanya

ma

wote

wakae

manen

eoye

nye

usa

lam

a.K

am

a

sehem

uhiz

ozi

po

kari

bu

na

bom

abasi

hakik

isha

haw

ati

mui

vum

bikw

akunyu

nyi

zia

maji.

Wanya

ma

kam

apunda

wanaobeb

am

izig

ow

afu

nik

we

kw

a

ngozi

.K

am

aw

ana

jivu

waosh

we

mara

moja

.

Hakik

isha

wanya

ma

wanakunyw

am

aji

safi

.

12

Usifanye:

� � � � � �

Mbao

zafe

nic

ha

zilizo

ng'a

rish

wa

zinaw

eza

kufi

fia

mng'a

rish

ow

ake

kw

asa

babu

yam

ichubuko.Tum

iam

ash

ine

zakunyo

nya

jivu

,na

kis

ha

pit

isha

kit

am

baa

chen

yeunye

vu.

Vit

am

baa

wanavy

otu

miw

akupangusa

fenic

ha

vinafa

a

vile

vile

;

Tum

iakit

am

baa

chen

yeunye

vuw

akati

wa

kuosh

asa

kafu

ngum

u.

Safi

sha

lunin

ga,re

dio

,na

vitu

vingin

eukit

um

iam

ash

ine

ya

kunyo

nya

uch

afu

au

hew

aya

shin

dik

izo

(angalia

mio

ngozo

ya

Wakaguzi

wa

Jio

lojia

wa

Mare

kani(U

SG

S,to

vuti

ya

(htt

p://v

olk

anoes

.usg

s.gov/

ash

/build/index

.htm

l#el

ec)

inayo

husu

utu

nza

nji

wa

vyom

bo

vya

elek

tronik

ibaada

kunye

sha

majivu

yavo

lkano).

Zim

aum

eme

wa

vyom

bo

hiv

yo

kabla

yaoper

eshen

ihii

yakufa

nya

usa

fi;

Mie

zikadhaa

kupit

abaada

yam

ajivu

yavo

lkano

kuto

kea

,

vich

ujio

vya

hew

akw

enye

mash

ine

mbalim

bali

vinata

kiw

a

vibadilis

hw

em

ara

kw

am

ara

.V

ichujio

vya

viyo

yozi

na

tanuri

vinahit

aji

uangalifu

wa

pek

ee.S

afi

sha

mid

om

oya

jokofu

inazo

ingiz

ahew

a.S

afi

sha

maen

eoyo

team

bayo

yanato

a

hew

ana

kupep

erush

am

ajivu

hew

ani.Fen

iza

majiko

na

mia

li

yahew

azi

safi

shw

ekw

aundanikabis

a;

Wato

tow

akae

ndanina

uw

akata

zekuch

eza

maen

eoye

nye

vum

bi;

Wanya

ma

wakae

ndani.

Kam

aw

akit

oka

nje

,w

asu

guliw

ekw

a

bra

shila

inikabla

yakuw

aru

husu

kuin

gia

ndani;

� � �

Usi

safi

she

sakafu

kutu

mia

mif

agio

am

bayo

ina

bra

shi

pem

ben

i,m

aana

bra

shiit

asa

mbaza

vum

bihew

ani;

Usi

safi

she

eneo

kw

akutu

mia

hew

aya

upep

oau

bila

maji

kw

asa

babu

majivu

yata

taw

anyw

ahew

ani;

na

Usi

tum

iefe

niau

mash

ine

yakukaush

anguo

am

bayo

inaw

eza

kuti

mua

vum

bi.

5Kw

anin

itusafishe

jivu

lavolk

ano?

Vum

bila

volk

ano

niker

okubw

ana

linata

wanyi

ka

kila

sehem

u,

ikiw

emo

nyu

mbanina

sehem

uza

kazi

,kw

enye

redio

na

lunin

ga,

kom

puta

na

vitu

vingin

evy

ath

am

aniam

bapo

linale

tauhari

bif

u

usi

ote

ngen

ezek

a.

Jiv

uhili

ni

tofa

uti

na

vum

bi

lanyu

mbani.

Chem

bec

hem

be

zake

huw

ana

nch

akali

am

bazo

zinakw

aru

zana

kuch

ubua

wakati

unapofu

taau

kusu

gua

kw

enye

maen

eo

yaliyo

kuw

ana

hilo

vum

bi.

Wakati

wa

majira

yam

vua,jivu

jingi

lililo

taw

anyi

ka

hew

ani

huru

dis

hw

ana

kuta

wanyw

aard

hin

i,

hiv

yokufa

nya

hew

aiw

esa

fi.

Lakin

iw

akati

wa

majira

yaju

a,

linaw

eza

tena

kupep

erush

wa

na

upep

o,

magari

yanayo

kim

bia

,

mif

ugo

min

giau

makundiya

watu

wen

gi.

Mato

keo

yake

nikuw

a

vum

bi

hil

ili

naru

di

hew

ani

kw

aw

ingi

kia

sikw

am

ba

linahata

rish

aafy

a.

Mvu

ana

upep

ovi

levi

lezi

nasa

idia

kuondoa

jivu

kw

enye

maja

ni

yam

imea

na

kuliru

dis

ha

ard

hin

iam

bapo

linach

anganyi

ka

na

udongo.L

akin

ijiv

ulinapokuw

ajingi,

njia

ya

kulito

akw

am

vua

na

upep

oin

akuw

aya

tara

tibu

na

jivu

inabid

i

liondole

we

kw

enye

makazi

yenye

watu

wen

gi.

Vilev

ile

upep

o

un

aw

eza

ku

leta

ma

jivu

kw

en

ye

ma

en

eo

am

ba

yo

yalish

asa

fish

wa,na

kukaa

kw

am

iezi

kadhaa

hata

mia

ka

baada

yam

lipuko

kuto

kea

bila

kw

isha.

Tahadhariganiza

kuchukua

kabla

ya

kusafisha

majivu?

Wahusi

ka

wa

shughuli

zauen

des

haji

wa

usa

fiin

aw

ala

zim

u

kuva

am

ask

iza

kuzu

iavu

mbi(a

ngalia

Mapen

dek

ezo

yaM

akala

yaM

ask

iza

kuzu

iavu

mbi

yaIV

HH

Nkw

enye

mta

ndao

wa

ww

w.ivh

hn.o

rg).

Kam

am

ajivu

yenye

we

ni

lain

isa

na,

vaa

miw

aniya

kuzu

iaju

ana

kam

aunatu

mia

lensi

zam

ach

oza

ndani

uzi

toe

uva

em

iwaniya

kaw

aid

ailikuzu

iaudhia

wa

mw

ash

ow

a

vum

bi

kw

enye

mach

o.

Kw

auangalifu

,nyu

nyi

zia

maji

kid

ogo

kw

enye

majivu

kabla

huja

yato

lew

akw

akutu

mia

chep

e,na

uw

e

mw

angalifu

usi

zidis

he

maji

wakati

wa

kuto

am

ajivu

am

bayo

ni

men

gi

kw

eye

mapaa

yanyu

mba,

kw

asa

babu

yata

ongez

ea

mzi

go,

hiv

yokuhata

rish

akuvu

njika.

Kupangusa

vum

bi

kavu

kunafa

nya

kiw

ango

cha

vum

bi

hew

ani

kuw

ach

aju

una

hiv

yo

inata

kiw

akuep

ukana

na

njia

hii

.Tum

iauangali

fuw

a

ziada

wakati

wa

kutu

mia

ngazi

na

kw

enye

mapaa

ya

nyu

mba.M

ajivu

yanaongez

a

ute

lezi

,na

mato

keo

yake

ni

kw

am

ba

aja

li-

watu

wen

gi

wam

epote

za

mais

ha

kw

a

kuanguka

wakati

wakis

afi

sha

majivu

kw

enye

paa

zanyu

mba

zao.

Uta

mbue

kw

am

ba

mtu

anakuw

am

zigo

wa

ziada

wakati

anaposi

mam

akw

enye

paa

am

bapo

taya

rilina

uzi

tow

azi

ada

uliyo

tokana

na

majivu

–uw

em

wangalifu

.In

akuw

avi

zuri

kuosh

apaa

kabla

jivu

halija

jikusa

nya

kufi

kia

senti

mit

akadhaa,

isiz

idis

m3

-5.I

kiw

ezek

ana

tum

iabra

shiy

enye

mch

em

refu

.

611F

anya:� � � � � � � � �

Safi

sha

nyu

mba

yako

wakati

wafa

nya

kazi

wa

kazi

-hadhara

wanasa

fish

abara

bara

zinazo

zunguka

maen

eoya

ko,ik

iwa

ni

njia

yakupunguza

jivu

kw

apam

oja

;

Vaa

mask

iya

ko

kabla

yakuanza

usa

fi.K

am

ahuna

mask

i

tum

iakit

am

baa

chen

yeunye

vu.

Kabla

huja

anza

usa

fi,hakik

isha

mzu

nguko

wa

hew

aniw

a

kuto

sha

kw

akufu

ngua

milango

na

madir

isha

yote

;

Tum

iam

lango

mm

oja

tuw

akuin

gia

kw

enye

nyu

mba

wakati

wa

kufa

nya

usa

fiilikuhakik

isha

kw

am

ba

wakazi

wake

haw

ain

giz

ijivu

kw

enye

sehem

uzi

lizo

fanyi

wa

usa

fi.

Tum

ianjia

am

bayo

hait

oivu

mbikw

aajili

yausa

fi,kam

avi

le

kuosh

akw

am

aji

na

matu

miz

iya

sabuni.

Tum

ianjia

am

bazo

hazi

sam

bazi

vum

bikadir

iin

avy

ow

ezek

ana.B

aada

ya

kutu

mia

mash

ine

zakunyo

nya

jivu

kw

enye

mazu

lia

na

maso

fa,unaw

eza

sasa

kutu

mia

maji

yenye

sabunikum

alizi

a

uch

afu

uliobakia

.H

akik

isha

hutu

mii

nguvu

kubw

aw

akati

wa

kusa

fish

am

aana

vum

bilina

nch

akali

zinazo

wez

akuhari

bu

nyu

ziza

mazu

lia

na

sofa

.

Gla

si,na

vyom

bo

vya

udongo

vinaw

eza

kuch

ubuka

vile

vile

kam

avi

taosh

wa

kw

akusu

guliw

akw

anguvu

.Tum

iasa

buniya

maji

pam

oja

na

kit

am

baa

au

sponji,na

kaush

abila

msu

guano;

Vit

am

baa

vya

pazi

ana

vya

mez

ani,

vinata

kiw

avi

wek

we

kw

enye

maji

yanayo

tem

bea

tara

tibu,na

kis

ha

vito

lew

enje

vianik

we

na

kukung’u

twa

ilikuondoa

vum

bila

jivu

;

Nguo

zilizo

chafu

ka

zinahit

ajiw

azi

we

na

sabuniya

ziada

ya

kufu

lia.Tum

ianguo

kid

ogo

kw

am

aji

men

giilinguo

zipate

nafa

siya

kuzu

nguka

kw

enye

maji

bila

mso

ngam

ano.N

guo

zikung'u

twe

ilijivu

lipunguzw

ekabla

yakuzi

fua

kw

enye

maji;

Low

anis

ha

kid

ogo

majivu

yaliyo

kuw

am

engisa

kafu

niau

ard

hin

ina

uya

hif

adhikw

enye

mif

uko

(epukana

na

usa

fish

aji

wa

jivu

kavu

);

10K

ufa

nya

usafi:N

dani

Kw

auju

mla

,se

hem

uzo

teza

ndani

zinata

kiw

azi

fanyi

we

usa

fi

wa

kuto

sha

kadir

iin

avy

ow

ezek

ana

hasa

kw

enye

mazu

lia,

sam

aniau

fanic

ha,vi

faa

vya

ofi

sini,

vyom

bo

vya

nyu

mbani,

na

vitu

vingin

e.K

am

auta

tum

iam

ash

ine

yakuvu

tavu

mbi,

hakik

isha

kuw

ain

am

fum

om

zuri

wa

kuch

uja

hew

akadir

i

inavy

ow

ezek

ana.

Uzi

tow

ajivu

kuin

gia

ndani

unate

gem

ea

uadilif

uw

am

adir

isha

na

milango,

maum

bile

yanjia

za

kupit

isha

hew

ana

uangalifu

unaotu

miw

akuth

ibit

iusa

firi

shaji

wa

majivu

kw

enda

kw

enye

maje

ngo

au

nyu

mbanikupit

iakw

enye

viatu

au

nguo.

Hakik

isha

kuw

am

wangalifu

wakati

wa

kusa

fish

a,kum

waga

taka

na

kutu

nza

mash

ine

zakunyo

nya

jivu

.

Kw

enye

maen

eoya

joto

am

bapo

madir

isha

yanafu

nguliw

asa

a

zote

au

haya

fungw

ikabis

a,

usa

fikw

enye

nyu

mba

unata

kiw

a

ufa

nyw

em

ara

nyi

ngikw

asi

ku.U

safi

ndaniya

nyu

mba

ufa

nyi

ke

tupin

diu

safi

wa

nje

unapokam

ilik

a.

7Kufa

nya

usafi:N

je

Hakik

isha

kw

am

ba

jivu

lavo

lkano

haliin

gii

kw

enye

maje

ngo,

mash

ine

kam

avi

leza

kusa

ga

nafa

ka,

magari

,kw

enye

njia

za

maji

yakutu

mia

maju

mbani,

na

maji

mach

afu

kw

akadir

i

inavy

ow

ezek

ana.N

jia

sala

ma

yakuhakik

isha

kw

am

ba

mash

ine

hazi

hari

biw

ina

jivu

nikuzi

ma

mit

am

bo,ik

iwez

ekana

ifunik

we

mpaka

hapo

majivu

yata

kapoondole

wa

kw

enye

hayo

mazi

ngir

a,

japo

njia

hii

inaw

ezek

ana

isit

um

ike

sehem

uzo

te.

Kuw

ena

tara

tibu

zapam

oja

zaoper

eshen

iza

shughuli

zausa

fish

aji

majivu

kw

am

ajira

nina

wanavi

jiji.B

aada

yam

ajivu

kunye

sha,

ondoa

majivu

kw

enye

mapaa

muda

muafa

ka

ilikuzu

iabara

bara

kusa

fish

wa

mara

nyi

ngi.

� � � �

Usi

low

eshe

majivu

kw

am

aji

men

gi,

kw

asa

babu

yakik

auka

yanageu

ka

magum

u,hiv

yokufa

nya

usa

fikuw

am

gum

u;M

aji

yaliyo

ongez

eka

yanaongez

akw

enye

jivu

yanaongez

eaath

ari

zapaa

kuvu

njika;

Usi

tupe

jivu

kw

enye

bust

aniau

kando

kando

yabara

bara

;

Usi

elek

eze

majivu

kw

enye

bom

ba

zakuto

lea

maji

yam

vua

ya

paa,m

itaro

yam

aji

taka

au

kw

enye

bom

ba

zakupit

iam

aji

yam

vua

–Y

anahari

bu

miu

ndom

bin

uya

maji

taka

na

kuzi

ba

mabom

ba.

Usi

endes

he

gari

pasi

po

sababu

yakuri

dhis

ha

–uen

des

haji

unati

fua

vum

bi.

Zaid

i,vu

mbihililinahari

bu

mash

ine

zitu

mia

zoupep

okw

enye

gari

.

9

Usifanye:

� � �

Nyu

nyi

zia

maji

kw

enye

mazi

ngir

aya

nyu

mba

na

bara

bara

kupunguza

vum

bihew

ani.

Hata

hiv

yo,uw

em

wangalifu

usi

low

anis

he

jivu

.M

aji

yakit

um

ika

men

gikw

aajili

ya

kusa

fish

am

azi

ngir

a,ya

naw

eza

kupunguka

kw

enye

matu

miz

i

yakaw

aid

a.

Fuata

maagiz

oya

viongozi

wa

mit

aa

kuhusu

matu

miz

iya

maji

wakati

wa

oper

eshen

iya

usa

fish

aji.

Badilis

ha

nguo

uliiz

ofa

nyi

ausa

fikabla

yakuin

gia

maju

mbani.

8

� � � � � � � � �

Vaa

mask

iiliy

oth

ibit

ishw

akabla

yakuanza

usa

fi.K

am

a

huna

mask

i,tu

mia

kit

am

baa

chen

yeunye

vu.K

am

aniw

akati

wa

kia

ngazi

vaa

miw

aniya

jua

wakati

wa

usa

fi.

Nyu

nyi

zia

maji

kid

ogo

kw

enye

vum

biilikupunguza

vum

bi.

Tum

iach

epe

kuondoa

majivu

yaliyo

rundik

ana

(kam

aza

idiya

senti

mit

a1

na

kuen

del

ea).

Fagio

zinapasw

akutu

mik

aik

iwa

majivu

nikid

ogo.

Wek

am

ajivu

kati

ka

vyom

bo

sala

ma

kam

avi

levi

roba

na

mif

uko

mik

ubw

aya

pla

stik

i,au

kw

enye

magari

yata

ka

kam

a

yapo.

Kw

avi

lepaa

hazi

wez

ikubeb

am

ajivu

yenye

unye

vuam

bayo

yana

unen

eunaozi

dise

nti

mit

akum

iau

zaid

i,hakik

isha

paa

hazi

na

mlu

ndik

ano

wa

majivu

.

Majivu

yavo

lkano

yanate

leza

.U

we

mw

angalifu

wakati

wa

matu

miz

iya

ngazi

na

ukiw

akw

enye

paa.

Mabom

ba

yakupit

isha

maji

yam

vua

kw

enye

mapaa

yanazi

ba

kw

aura

his

isa

na.U

napoto

am

ajivu

kw

enye

paa

usi

pit

ishe

majivu

kw

enye

njia

hiz

o.

Kata

maja

nina

wig

obaada

yam

vua

kunye

sha,baada

ya

kunye

shea

maji

au

kam

am

aja

niya

likuw

aya

mef

unik

wa.

Om

ba

ush

auri

kuto

ka

kw

avi

ongozi

wa

mit

aa

kuhusu

utu

paji

wa

uch

afu

wa

majivu

kati

ka

jum

uiy

aya

ko.M

ara

nyi

ngi,

majivu

yavo

lkano

yanate

nganis

hw

ana

taka

zanyu

mbani

am

bazo

zinatu

pw

akw

enye

dam

po,au

shim

ota

ka.

Ukic

hanganya

majivu

na

taka

zanyu

mbanim

ato

keo

yake

ni

kw

am

ba

unaw

eza

kuhari

bu

gari

zinazo

beb

ata

ka

na

kuja

za

nafa

sikw

enye

mash

imo

taka

au

dam

po.

Kufa

nya

usafi:N

je

Fanya: