mustafa akdağ: celali isyanlarından büyük kaçgunluk

8/3/2019 mustafa akda: celali isyanlarndan byk kagunluk

1/49

CELL SYANLARINDANB Y K K A G U N L U K

1603 1606I .

M U S T A F A A K D A Anadolu syanlar n n ba ndan Kuyucu Murat Paa 'ca cel l i kar -

kln sonulandrmak zere giri ilen hareketin bitt ii 1608 ylna kadarolan safhasna celli isyanlar adn vermek tarihte al lm bir deyim-dir . H at t , K prl Mehmet Paann Sadaret ine kadar o lan Anado luayaklanmalar na da bu adn kul lan ld o luyor .Bizce, 1608 den sonraki Anadolu isyanlar , artk, yepyeni karak-ter ald iin, bunlara celli adnn verilmesi doru deildir . Hakikatendevr in in kaynaklar IY. Murad zamanndaki ler ine ,mesel , "zorbaisyanlar " szn daha yer inde o larak kul lanm lard r .Bilindii zere, uzun yllardan beri "Anadolu isyanlar" bizimba l ca ara t rma konular mzdan b ir is i o lmu tur . Elde e t t i imiz so-nularn nemli bir ksmn, yan 1550 den 1603 ylma kadar olan "ce-

lli isyan larn " m akaleler , ve en son olarak t a byk e b ir kita p halin-de yayn lam bulunuyoruz 1 .Bu yazmzda ise, 1603 den balayp 1608 de son bulan ve "celliisyanlar " o layn n en kor kun safhasn tek i l ey liyen "B yk Ka-kunluun" nemli baz olaylarn esas belir ti leri i le zetliyeceiz.

1 - Byk Kagunluk Yaants nn Getii YllardakiTiirkiyenin ktisdi tablosu:Uzun Avusturya ve ran harpleri s rasnda gelien ve 1596 sra-lar ndan i t ibaren Anadolunun sosyal hayat n fe lce uratan cel l i kar - klklar , kyn ko lu tu ta n insan larn ziraatt en levend lie ektii,

1 S z g e e n k i t a p , D i l v e Ta r i h - C o ra fya F a k l t e s i y a y n l a r a r a s n d a " C e l l i s y a n -l a r " a d i l e y e r a l m b u l u n u y o r .F . 1


2/49

2 M U S T A F A A K D A ba-bahe ve yaz-yabanda al anlara gven b rakmad i in , ret i -min azalmas, ayrca, kt hava artlarnn da aradaki etkis i i le, mem-leket te alk ba gs termi t ir . B dur um un, Anad oluda, g da madd eler in ia te pahas na karmas yznden Rumeliden bu geceye hububt get i r ipsatm a i i yksek kr sal yan b ir t icaret o lmu tu . Fa kat , bu daIs tanbulun ve Ordunun bes lenmes in i teh l ikeye koyduundan, Hkmeto taraf tan , An ado luya, zell ik le bud ay geir ilmes in i yasaklam akzorunda kald 2 .

Btn memleket te , hububt a l m ve sat m resm ves ikaya ba-land; o kadar ki, ngiliz elis inin bile, s tanbulda yiyecei ekmeinbudayn sa t n a lmak i in hkmetten ves ika a ld grlyor 3 .Son 10-15 yln ikar klklar , devletin, yalnz ziraat i letmeci-lii alann dak i dzenini deil, b t n iktisad hayatn , par a eldeiimisis temini, i ve d alm -satm dengesini altst ett i . Bu ar ada , yerli ze-naat (ends tr i ) byk b ir kntye urad .Ziraat hayat n n nas l kt duruma d tne b ir rnek o lacaiin, burada gda maddelerinden et ve ekmein fiyatlarn gsterenbir ka rakam vereceiz:XVI. Yzy l n Kanun Sleyman devr i sonlar na kadarki ekmekve et f iyatlarna bakld zaman, genel olarak, inip kmalarn nemliolmad grlr. zellikle koyun yeti tirmenin kuraklk veya tekitabii afetlerce etkilenmesi fazla olmad iin, et f iyatlarndaki inipkma r akam lar aras nd aki fark t a % 25 i pek gemem itir . nk ,rnekleyin, bir akeye den koyun eti , ou zaman 200 dirmeh (640gr.) iken, bu m iktar n 150 dirhem e (480 gr.) indii olm utir . H akika tanskdar kads nca, 1523 Temmuzunda (Ramazan) , karar la t r lan e tnarh bir akeye 150 dirhem (480 gr.) dr.Ondan sonraki y l larda da bu rakama ras lanmakla bereber , narh ,bir akeye ou zaman 200 dirhem olarak defterlenmitir . teki Anado lu ehirlerinde grlen fiatlar da U skd ard akind en okayrks deildir . E dre mit tek i et n arh larnd an 11 N isan 1516 (8 reb ilev-vel 922) tar ihlisi, 1 ake ye 200 dirh em (640 gr.) 1536 (943) tar ihli o la-n, 1 ake ye 175 dirhem (550 gir.), 1564 (971) tar ihlisi de, 1 akeye

2 B a b a k a n l k Ar i v i. b n l - E m i n , K a r t o n - 3 - N r . 6 7 93 Ga l a t a Ka d s n a , 4 R e c e p 1 0 1 6 (2 5 Ek i m 1 6 0 7 ) t a r i h l i h k m : M u h i m m e De f t e r i Nr .76, s. 77


3/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 3150 dirhem (480 gr.)dr . Bursa'da ayn s ralarda uygulanan narh, 1 ak-eye 175 ile 150 dirhem arasnda inip kyordu. Konya'da, 6 haziran1571 tarihli et narh da, 1 akeye 200 dirhem olduuna gre, zamannnbu byk ehri de et ynnden dierleriyle ayn idi.

Ankara , Kayser i g ib i byk tket im merkezler indeki f iyat lar nda, bu adlarn verdiimiz yerlerdekine benzer narhlar uyguladklaranlalyor. Bize gre, ko yun eti ve t ekilerinin her tarafta birb irineyakn narh ile satlmalarna sebep, hayvanlarn srler hlinde orayaburaya gtrlmelerindeki kolaylk olsa gerektir .XVI. Yzy l n ba ndan Kanun Sleyman sal tanat n n sonunakad ar o lan sredeki ekmek f iyat lar n n dme veya ykselme du rum un agelince, XVI. Yzyln ilk drtte ksmn kaplyan bu srede, ekme-in no rm al fiyat , bir ak eye 750 dirhem (2400 gr.), ya da en ok 800dirhem (2560 gr.) kad ard r 4 . Ancak, ekmein bz yllar 450 dirheme(1440 gram a) dt de ok grlm ekte idi ki, bu, o yl hub ub tn iyiolmadndan ileri gelmekte idi. Normal narh miktar olan 800 dirhemegre, 450 yi f iyat hesab na vuru rsak , ekmekt eki ykseli in % 56 olduusonucuna varr z. rnek olarak vereceimiz bir ka rakam ile, ekmekynnden, Trkiye 'n in , byk k t l k lar d nda 5 , sonraki devre baka-

rak o lduka iy i durumda o lduunu gryoruz.1519 ylnn 7 ocanda (5 muharrem 925) Bursa Kadsnn defte-re geirdii ekmek narh, bu ehir iin 1 akeye 750 dirhem (2400 gr.)idi. 1529 Hazirannn rakam 500 dirhem (1600 gr.) , 1542 Aralndaki650 dirhem (2080 gr.), 1547 Austos 21 inin narh da 800 dirhem (2560gr .) o larak geiyor . sk dar mehkam e def ter ler inden alman narhrakamlar , burada, 1523 Temmuzundaki ekmek f iyat n n , 1 akeye450 dirhem (1440 gr.), 1524 Ocak ayndakinin 750 dirhem (2400 gr.),1551 ubat 22 sininki 700 dirhem (2240 gr.), 1557 Kasm 22 sininki de600 dirhem (1920 gr.) olduunu anlatyor. t eki ehir ler in ekm ek f iyat lar da yukar da verd i imiz rakam-lara, aa yukar, uyuyor. Mesel, Edremitin 1536 daki ekmek fiyat1 akeye 750 dirhem (2400 gr.) idi. Ayn kasabada, 15 Austos 1567 de,bir akeye 600 dirhem (1920 gr.) den bir narh uygulanmt . Konya'-

4 Bi r t ek ekmek, gene l o la rak , 200 di rhem (640 gr . ) ge ld i ine gre , 1 akeye 800 di rhemd e m e k , h e r b i r i 6 4 0 g ra m g e l e n d r t e k m e k d e m e k t i r .

5 M e s e l , 1 4 9 4 -1 5 0 3 y l l a r a r a s n d a k a n k t l k y z n d e n , s t a n b l d a 1 a k e y e a n c a k5 0 -6 0 d i rh e m (1 6 0 -1 9 0 g r . ) u n z o r b u l u n a b i l m i t i .


4/49

4 M U S T A F A A K D A nn 6.VI. 1571 (12 Muharrem 979) tarihli ekmek narh, bir akeye 800dirhem (2560 gr.) decek ekilde grlmtr 6 .

Bu yazmzda sz konusu o lan Byk Kagunluk y l lar ndan n-ce gelen, yani XVI. Yzyln son eyrek ksmn tekil eden III . Mu-rad ve I I I . Mehmed ' in sa l tanat s ra lar , Trkiye 'de g da maddeler in inpa ha ya kalkm as ynn den ik inci basa m ak o lmu tu r . Bu devir ler i inelimizde, nceki devirlere it olanlar kadar narh rakamlar bulunma-m akla berab er, gene de belir li bir f ikir verecek du ru m dayz.1574 ylnn 23 kasmnda Edremit 'deki et narh, 1 akeye 125 dir-hem (400 gr.) decek ekilde idi. Ankara'da ise, 1590 Hazirannda 1akeye 100 dirhem (320 gr.) ,1592 Aralnda 67 dirhem (224 gr.), 1594Te m m uzd a 100 dirhem (320 gr. .) et veriliyordu . Yalnz, Rum elidenbes lenmek zorunda o lan yer lerde, rnein is tanbul ve Bursa 'da , Kara-yazcnn harekete getii 1599 yaznda, et narh 8 akeye bir okka(400 dirhem yani 1320 gr.) olarak ancak uygulana bilmiti ki, Hk-met in de, ayr ca , koyun get i r tme i indeki gayret ine ramen , e t in bukad ar pah al (1 akeye 50 dirhem = 160 gr.) olmasnn sebeb i, An ado lu-dan koyun salanmasnn imknsz hale gelmesi diye gsterilebilir .Hububat ekiminin i kar klklar artt ka azalmas, ve ktl k yl-larnn srekli olmuya balamas i le, fakir halkn ellerindeki topraklar-n , yok p ahas na, paral k imselere devretmeler i , hk m etin de mir toprak kurallarn artk yrtemez oluu gibi nedenler i le, ky evrelerin-de, u bu kimselerin, hayvan srleri besleme eklinde i letme uygula-dklar if tl iklerinde tarlalar n ot lak haline getir ilme si, bu day-ar -pann yeter derecede ret imi yol lar n b tn bt n kapat yordu . D iye-bilir iz ki, XVI. Yzlyln sonlarnda birden kabarmya balyan i kar k-lklar , tarlada uraan ki ilere if tlerini braktr p, onlar Celllik etmiyeekmi, bu da memleketi ktl a, ktl k i glere gtrm, en az onbe yll k ekmeksizlik halkn zerinden bir s il indir gibi gemitir .1599 ile 1610 yllar arasn dolduran zamana ait vereceimiz birka narh rakam bu pek kt tar ih o lay hakknda yeter b i r f ik i r vere-cekt i r . u1603 Ylnda, Balkesirde, mahsuln kaldrld ay olmas dolay-s iyle az ok bolluklu saylan Eyll ay ekmek sat zerine 1 akeye225 dirhem (720 gr.) narh konmu ve ka gir il irken bu seviyede kal-6 Da h a g e n i b i l g i i i n b a k , " C e l l i s y a n l a r " a d l e s e r i m i z s . 4 8


5/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 5namyarak ekmek miktar 175 d irheme (560 grama) drlm id i .Bursadaki ekmek f iyat da hemen hemen ayn ve belk i daha pahal yd .

Ankara'da, 1599 da 150 dirhem (480 gr.) olan ekmek, 1606 May-snda 120 (386 gr.) , mahsuln yeti tii Temmuz aynda, s ras i le 130(416 gr), 140 (448 gr.), 150 (480 gr.) rakamlarna kabildi ise de, biryl sonra, yni 1607 Tammuz ortalarnda, 100 dirhem (320 gr.) gibib ir m iktar ' a d t . K ayser i 'deki hu bu bat f iyat lar n n grlmedik de-recedeki ykseklii, bu ehrin ekmek narhn, halk iin yaanmas gbir pahall a kard. G erekten, 15 N isan 1608 tarih ind e tesbit olunannarh, 1 akeye 70-75 dirhem (224-230 gr.) ekmek der ekilde bul-mak tay z .Celli i syanlar n n K uyucu M urat P aa taraf ndan b yk ldeyat t r lma s ile f r t nann sanki dind ii 1609 dan it ibar en, her kes yerliyerine dn erek, ziraat i leri de yeniden dzene kon duu iin, ekm eknarhn n yava yava normale dnd, gene e l imizedki rakamlardaniyice anla lmakt adr . E t de, esk i pah al l nda kalm yarak , f iyat laryar dan fazla dmekte gecikmedi .XVI. yzy l n ba lar ndan XVII . yzy l n i lk on y l sonuna kadarolan sre iind e fiyat seyirlerini gz n ne koyd uum uz ekm ek veet gibi iki nemli gdann pahallama derecelerini, % hesab i le akeninaltn ve gm deerleri ynnden geirdii deiikliklere gre ifade-lendirirsek, daha iyi bir f ikir edinmi olacaz.Yukarda da sylediimiz gibi, olduka bolluk ii saylan KanunSaltanat yllarnda, ekmein tabii f iyat bir akeye 800 dirhem (2640gr.) idi. II . Selim Saltanat i le III . Mehmedinki aras srede, tabii f iyatbir akeye 400, Celli Fe tret i yllarnd a 200 150 ve b yk kagu nlu kta70-60, hatt 50 dirhem ekmek decek ekilde idi ve narhn bu kadarpa ha l biilmesine al lm bu lun uyor du .Ad son geen ehirdeki f iyat ykselm esi % ye evrilince, K a-

nn devr in in 100 rakam, I I I . Murad zamannda 200, I . Ahmed tahtakt s ralarda 400 ve Byk Kagunlukta 800, yada 1000 oldu; yniekmek f iyat on mis l i ar t t demekt i r . nk, b i r akeye den ekmeinar l , rnein , Kanun devr inde, normal o larak , 900-1000 d irhemiken (2880-3200 gr . ) , I I I . Mehmed devr inde, yandan fazla derek ,400-350 d irheme (1280-1120 gr . ) , I . Ahmedin tah ta k t s rada, buda yarya inip, 200-175 (640-460 gr. ) , 1603 den sonra gelen yedi yl-


6/49

6 M U S T A F A A K D A l k karanlk srede ise, bunun da yars olan 100-50 dirhem'e (320-160gr.) kadar dm olduunu, bunu belli arlktaki ekmee denen ak-e diye alrsak, f iyat ykse lmesin in on mislinden bile fazla olduun u, birakeye alnan ekmek arlnn indirilmesi eklinde dnrsek,ek-mein on defa klm bulunduunu hesap i le buluruz.

Ankara'da, 1594 sralarnda, iyi bir iinin gndelii 12 ake olmasnakarlk, ekm ein dirhem arl da 200'e (640 gram a) inm i oldu unagre, ii ( rgat) gndelii, aa yukar, hemen hemen bu gnn Anka-rasn 'da satlan her bir i 660 gramlk 12 ekmeine bedel oluyor. Gr-yoruz ki, 1550 deki ekmek dirhemi 1594 de 4-5 misli azald, yni,f iyat b u kada r art t halde, ii ( rgat) gndelii an cak 3 kat na ka-b i lmi bu lunmak ta id i 7 . H ele B yk K agun luun o iddet li ktl k yl-larnda, ii gndelii en ok 18-20, yni 1550 dekinin 5 kat olduu,fakat , ekmek f iyat ndaki ykselmenin 10 kat get i i d n lr ise ,sosyal hayatn nasl alt st olduu iyice anlalr .

Et in f iyat ndaki ykselme seyir in i de bu ynden kaydetmek faydal olacan dnerek bir ka rakam vereceiz.1550 de, Is tanbuldaki et narh 1 akeye, genel olarak, 200 dirhem

(640 gr.), Bursa ve teki ehirlerde 150, ya da 175 dirhem (480-560gr . ) id i 8 . 1595 sralarn da, b un un 125-100'e (400-320 gr.) indiini gr-mekteyiz; yni, pahallama 1550 dekinin iki kat idi. Sonraki yllardanarh usl deitir i lerek, 1 akeye den et miktar deil , bir okkaetin k a ak eye satlm as gerektii eklinde b ir yol tut ulm u, rn ein,bir okka (400 dirhem yahut 1280 gram) et 6,7, 8, akeye kadar yksel-mitir . Bunlar , 1 akeye den et miktarna evirirsek, s ra i le 66.57 B i r fi k i r v e rm e k i in , b u g n k i d u ru m i le l l r i s e, 1 96 4 d e An k a ra f r n l a r n n k a rd

6 6 0 g r . l k e k m e k l e rd e n 4 y a d a 5 ' i b i r a k e y e a l m y o rd u . E n iy i b i r i i n i n g n d e l i i , o z a m a ne n o k 4 a k a o l d u u n a g re , b u 1 6 -2 0 e k m e i n b e d e l i d i r . G n m z n a y n n i t e l i k t e k i i i s i d e1 2 -1 5 l i r a y a a l t n a g re b u p a ra i l e i m d i 1 7 -2 0 e k m e k s a t n a l m r . De m e k , s r f e k m e k y -n n d e n d n r s e k , z a m a n m z n i i s i i l e o z a m a n n i i s i ( rg a d ' ) n n k a z a n l a r a r a s m d afa z la a y r k s l k b u l a m a y z .8 s t a n b u l ' d a e t i n d a h a u c u z v e t e k i e h i r l e rd e p a h a l s a t l m a s , h k m e t i n b a e h i r ez o r l a k o y u n s r l e r i e v k i n d e n i l e r i g e l i y o rd u . H a t t , k o y u n s a h i p l e r i n i n s r l e r i n i s t a n b u l ak e n d i a r z u l a n i le g t r p s a t m a l a r n s a l a m a k i i n , t a r a k a d l a r n a k a s a b a l a r n d a k i e t n a r -h n o k u c u z t u t m a l a r e m r i n i n v e r i ld i i d e o l u rd u , rn e i n , R u m e l i v e D i y a rb a k r g i b i s t a n -b u l a k o y u n y o l l a y a n y e r l e r i n k a d l a r n a y a z l a n 1 5 6 0 (9 6 7 ) t a r i h l i b i r h k m d e , n a rh l a r , b i r a k - e y e 3 0 0 d i rh e m (9 6 0 g r . ) ' d e n a a e t d m e m e s i n e d i k k a t e t m e l e r i, b a e h i r e e t l ik k o y u n u ng e l m e s i n i n a n c a k b u e k i ld e s a l a n m o l a y a z l yd . B a k . , M h i m m e D e f. N r . 4 , S. 3 3 7


7/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 7(212 gr), 57 (182.5 gr.), 50 dirhem (160 gr.) olduklar anlalr. Son ra-kam, 1550 ylndaki 200 n drtte bir i , ya da 150 nin te bir i olduu-na gre, f iyat art m as -d rt katn a km saylr . 1603 ten so nraki7 yll k byk kugunluk sresi iinde, 400 dirhemlik bir okka etin12 akeye kt oldu. Yni, bir akeye 33 dirhem (107) gram) et dt;fakat, bu darlk yllarnda genel olarak bir okka et 8 ake idi. u rakam-lara gre, bu yiyecek maddesi, 1550 den altm yl sonra, en ok altka t a r tm bu lunuyordu .

i gndeliini bununla da karlatr r isek, yle olur: iininbir gnlk emei, 1550 de drt ake veya ikibuuk kilo et, 1610 da 20ake yada 3 kilo et olarak deerlenmekte idi. 1964'de de, ii gndeli-ini An kar a'd a en ok 15, et f iyatn da yedi buu k lira kab ul edersek,yukarda, 1550 ile 1610 arasndaki oranty burada iinin zararnabuluruz. Yni, bu gnn iisi bir gndelii ile ancak iki kilo et alabil-mek ted i r .Yiyecek maddelerinin 1550 ile 1610 yllar aras pahalanma sey-rini daha iyi belir tmek iin, ekmek ve etin elde edildii buday ve ko-yun f iyat lar n gs teren b irka akkam da burada kaydedeceiz:Fatih ' in saltanat s rasnda bir koyun 15-20 ake iken, 1520 de

25-30, 1550 de 30-35, 1595 de 100-120 ve Byk Kagun devri sonunaden 1609 da da, 217 akeye sat lm t r 9 . Bu yazlanlara gre, 1550nin koyun fiyatlar i le 1609 daki arasnda, aa yukar, alt kat birfark vard r . Tabi i e t narh ndaki ykselmenin bu lye uymadn rakkamlar gstermitir . rnein, Anadolu ehirlerinde, 1550 de 1 ake-ye 150 dirhem (480 gr.) olarak kabul olunan et narh, Ankara'da 1607de 40 dirhem e (128 gr. a) dm id i l 0 . Bundan anlalyor ki, 1607 deet f iyatlarndaki ykselme 4 kat idi. Bu rakamlar bir ii gndeliiile yle kar latr alm : 1550 nin 9 gndelii, 9X 4= 36 a keye e itt ir-ki, iyi bir koyun bedeli idi. 1595 de ki durumda ise, 10 ii gndeliibir ko yun edeb iliyordi. 1605 sralarn da 1 1 gnde lik, yn i , 11X 20= 2209 Ka y s e r i d e i s e , k o y u n u n t a n e s i 1 6 0 7 d e 3 . 5 k u ru a (5 6 0 ) a k e y e ) s a t l m t r : An k a ra ,

E t n o g ra fy a M z e s i , Ka y s e r i . S c . 1 0 1 6 -1 0 1 8 t a r i h l i d e f t e r .1 0 B u s r a d a n a rh e k l i , b i r o k k a n n (1 2 8 0 g ra m n ) k a a k e y e s a t l a c a m k a ra ra b a l a -m a e k l i n d e o l u p , b u b a h s e t t i i m i z An k a ra e t n a rh , e t i n o k k a s ] 0ake eklinde geiyor, An-k a ra . S C . N r . l O , S . 2 9 8 ,; F a k a t , b i z n c e k i ek l e e v i rm i b u l u n u y o ru z .

1 1 A l n f e l k e t h a l i n i a l d , v e a k e n i n " k e s a d " = e n f i la s y o n u d o l a y s y le , a l ve r i i nk u ru h e s a b n a d k l d Ka y s e r i d e , b u d a y n b i r k i l e s in i n (2 0. k g . n i n ) b i r k u ru a v e d a h ay u k a r l a r a k t g r l d . B u s ra d a , 1 6 0 a k e b i r k u ru id i . An k a ra E t n o g ra fy a M z e s i , Ka y -se r i .SC. 1016-1018 ta r ih l i de f te r .


8/49

8 M U S T A F A A K D A i le bir koyun alnab ilirdi. G rlyor ki, ko yun fiyatn n ykseli i i leii ( rgat) gndeliinin art orants nda ii zararna bir deime olmu-tur. zamanmzn 15 lira olarak kabul ettiimiz ii gndelii i le, 150l i ra o lan koyun f iyat aras ndaki orant n n 1595 dekin in ayn o luu ,insan emeindeki deerin ne kadar yerinde saydn aka belir tiyor.Esas a ld mz tar ih lerdeki budayn , e ldeki rakamlara gre gs ter -dii f iyat seyrine gelince:

1550 de, skdar, Bursa ve Edremitte bir kile (25.600 gr.) bu-dayn deer i 5-6 ake o larak kabul o lunuyordu . Bu , o zam anki4 akelik ii gndeliinin bir buuk kat idi. 1595 buday fiyat , aynsuretle, 20-30, ii creti 12 ake olduuna gre, buradaki oran ikikat sayabi l i r iz . Byk Kagunluk Devr in in karanl k gnler inde, b i rkile (25.600 gr.) b ud ayn 100 ak eye kt gr ld. Bu, o zam ank iii gndeliinin 5-6 kat demek idi.

i gndeliini b ir de pam uk v eya k eten bezi i le kar lat ralm :1520 de bir "rgad" iki veya akeye almakta idi. Bir ar npamuk bezi de 2.5 veya 3. ake, keten de 4-5 idi. 1550 de, ii gndelii4 ake (5 e de rastlanyor) , bez f iyatlar ise, ncekine gre ok artmdeildi. Tam 1595 e ait bez f iyatlarn gsterir rakam yok ise de, bunayakn s ra larda p am uk b ezi 5-6 ve keten de 9-12 o larak geiyor , t igndelikleri bu yllarda, 8-10 (12 olan da var) akeye km idi.

1609 un pamuk veya keten bezi (arn) f iyatlar , 15-25 (33'e derastland) ake idi. i gndelii de 20 akeye kadar kmt . Elimizdekirakamlara gre, rnek olarak verdiimiz yllara ait keten veya bez f iyati le ii gndelikleri arasnda alacak bir yan yana gidi grlyor.Yni , burada kaydet t i imiz her dr t tar ih te de b ir i i gndel i i or takalitede bir ar n beze denk kalmt . Bunu metre ile ifade eder isek,her drt tarihte de bir iinin, iki gndeliini vererek, iyi kalitede birmetre keten bezi veya ok iy i kal i tede pamuk bezi a lmas n n mmknolduunu gryoruz. Gnmzn i i gndel i i i le pamuk bezi f iyatkarlatrmas, iinin ok lehine bir deimesinin meydana gelmiolduu sonucun u ver ir . Bun un da sebebi , dok um a sanayi ine uygula-nan makine i le yapmdaki i ler lemenin pamuklu f iyat lar n ok dr-m olmasdr ki, bu da Trkiye tarihi d ndaki bir olumann etkis idiye anlalmak gerekir .

Yukar da, e i t l i f iyat lara a i t o larak , ba l ca dr t tar ih i gs termekzere verd i imiz rakam lar n an lat t pahal lama, s r f bu mad deler in


9/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 9kendi deerlerinin ykselmesi deildir ; altun deerindeki artma da buf iyat i ler lemes inde ro l oynam t r . Ancak bu nu da gs terd ik ten sonra-d r k i , hakik i f iyat ar t or taya kacakt r .

T rkiyenin pa ra eldeiimind e nem li yeri olan altu n s ikke, " f i-reng f i lori" diye n salan Venedik dkas idi; ve resm deeri 1520 de55-56, 1550 de ise, 59-60 aka olarak kabul olunuyordu. Halk arasn-da geen deeri ise, bu s ralarda akenin salam durumu dolaysiyle,resm sind en en az 5 aasna iken, II I . Mur ad devr inde ba lyan "akekesad " = enf l lasyon o lay dolaysiyle , a l tun un resm f iyat i le pazarf iyat , daha fazlas na geme yn nden b yk fark gs termi , rnein ,1582 de resm deer gene 60 ake iken, halk arasnda 70 e km, 1591de 142 yi bu lmu idi. Bu d uru m da, resm f iyat 120 ye karlm akla b e-raber , hkmet e akenin duru mu perki t i r i lemeyip , enf i lasyon devamettiinden, altun, 1600 ylndaki 160 akelik resm deerine kar, halkarasnda 200 den alc buldu. 1609 da ise, altunun kara borsa deeri300 akeyi getii yerler vard.imdi, ii gndeliini altun ynnden de deerlendirelim. Birii, 1520'de 18.5 gn (18.5X 3 = 55.5), 1550'de ise 15 gn alarak(15X4 = 60) bir alt un alabilirdi. 1591 deki resm f iyat a gre, gnd elik

de 8-10 akeye km o larak , 12 gnde b ir a l tun kazanmak mmknsay l r sa da , a l tunun halk aras nda k i f iyat ynnden durum 1550dekinin ayn dr . Yan i, 142: 10 = 14.2 gnde lik bir altun idi. 1603'nardndan gelen yedi yll k kar k devirde, altunun, 300 akeyi gemiolmasna ramen, ii gndeliinin 15-20 katma eit olduunu grmek-teyiz . Bylece, burada adlar n ve f iyat lar n sayd mz maddelerdenbez ve altu nu n fiyat ykse li i i le ii gnd elii art lar arasn dak i oran -tn n sbit kald, dierlerind eki gelimelerin ise, insan emei aleyhin eolduu d ikkat i ekmektedir k i , bu da, dorudan doruya Trk ik t isdive itimi tarihinin zellii i le i lgili bir oluntudur.Yukar dan ber i f iyat lar ynnden verdi imiz b i lg iy i an la t lan lar nz o larak bel i r tmi o lmak i in , rakamlar aadaki tab loda kar la -t rmal o larak s ra l yoruz:

1 5 20 15 5 0 1 5 95 1 6 09(H . 926) (H . 957) (H . 1003) (H . 1018) i G n delii 2 -3 4 -5 1 0 -1 2 1 8 -2 0B ir ok k a ek m ek (1 3 8 2 gr. ) 0 .5 0 .5 1 4 -8B i r met re bez 3 -4 3 -4 5 -9 15-20


10/49

1 0 M US TAF A AKDABir koyun 25-30 30--35 100-120 560-600Bir Okka et (1382gr.) 2 -3 2--3 4-6 10-11Bir K lgr. et 1.5-2 1.5--2 3-5 8-8 .5Bir okka sade ya 8 6--8 14 42Bir kile (25.5 kgr.) b u da y 8 5--6 20-3 0 120-160Bir Altun (Filori) 55-56 59--60 120 160A l tunun H a lk a r as ndak igeeri 50-51 54--55 142 300

u tablodaki rakamlara gre, ii yevmiyesi doksan yda yakn birsre i inde 7-9 kat ykselmi grnyor . Bez f iyat ndaki ar t i se ,ancak 5 kat, ekmek de ayn idi. . Sade ya, altunun karaborsa deeri,hep 5-6 kat ykselmi lerd ir . Buday ve koyun f iyat lar ndaki ar t i se20 mislini buluyordu 1 2 .2 - Byk Cell i Fetre t i S ras nda, Gney AnadolununD u r u m u

1550'den beri Trkiye'de toplumu sarsan iktisad bunaltnn etkisialtn da, zellikle k y dern eiminin yldan yla artr arak k ust uu levend(iftbozan) denen insanlar n urd a bu rda y lm alar ndan m eydan agelen soygun gruplarn, medrese rencilerinin (suhtelerin) ayaklan-malar olayn ve Cell mcadelesinin 1603'e kadar olan safalarnbtn ayr n t lar i le bundan nceki ara t rmalar mz da anlatm bulunu-y o r u z 1 3 . Bu rad a ise, elimizdeki im kn lara gre bu tar iht en 1610 ylm akadar o lan srede geen "byk kagunluk" o laylar n s ra layacaz .

Bilindii gibi, "Cell isyanlar"nn "Fetret" safhas I I I . MehmedE ri seferini a m ya kara r verdiind e, bu seferin hazrlklar s rasnd a,Anadolu 'da ba lad . zel l ik le S ivas Vilayet i sancaklar nda, mirmiranblkler in in yarat t korku mthi o lmu tu ve kyler in halk , bykkorkuya kap larak , komu sancaklara veya da kuytu lar na kam -lard ki, adn verdiimiz eserde geni ekilde anlatlm bulunuyor.Ayn s raya ait olduu halde, o zam an bilinm edii iin yerind e kaydo lu-nam yan bz Fetre t o laylar var k i , bu raya kat lmas n faydal buluyoruz .

1 2 Ko y u n u n b u k a d a r b i r y k s e l m e k a y d e t m e s i n e k a r l k , e t i n a n c a k 6 -7 k a t n d a n f a z -l a s n a k m a m a s n d a y a z o r l a m a b i r n a r h u y g u l a m a s v e y a r a k a m y a n l l o l a c a k .

1 3 N o t l ' d e g e e n e s e r i le , o n u n b a t a r a f s a y l a n ve A t a t rk n i v e r s i t e s i n c e " B y k C e -l l Ka r k l k l a r n n B a l a m a s " a d l k i t a p ' a b a k n z .


11/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 11Hem bu suret le , "Byk Kagun o laylar " c ins inden o lanlar n n , geniapta , "Fetra t Devr i"nde de yaanm o lduunu bel i r ten daha ok r -nekler vermi olacaz.

ehir ve kasabalar seyrek olan Orta Anadolu, Celli olaylarnnfazla ykc getii bir blge olarak grlmekle beraber, Airet hayatnnbtn gelenek ve dzenler iy le yaad Gneydou Anadolu , bu ynden,Or ta Anadolu 'ya lnce, fe lket i daha nce ta tm o larak kar mzakmaktadr . Ves ikalardan e lde e t t i imiz b i lg iye gre , Trkiye 'n in"Celli fetr eti"ne girmekt e olduu 1598 sralarn da, D iyarbak r veMardin yres inde, daha sonra btn Anadolu 'da geecek o lan o laylargeni apta ba lam bulunmakta id i .

El imizdeki mevcut b i lg i lere gre , Gneydou Anadolu 'da kyler inik t isd y k m Anadolunun teki blgeler inden ok daha nce meydanagelmi bulunuyordu.Bu ko nu da en geni bilgiyi, 1597 ve 1598 yllarnd a "D iyarba krve Rakka eyalet ler in i tahr i re memur" 1 4 , Liha'nn eski beylerbeyisi Ah-med Paa'dan alyoruz. Kendisine 7 ubat 1598 (Evail- i recep 1006)tar ih i i le yaz lan b ir "hkm-i hmayun"dan rendi imize gre , AhmetPaa, i s tanbul ' a yol lad b i r mektubta , "Bd- i havya z iyde tecavzettiklerinden nefs-i Mardin ve Birecik Nahiyesi binbeyz pare kariye-lerde hass - h m yn ve zu am ve erbab- t im ar kar iyeler inde dt n( t tn) a lamet i kalmayup harap" o lduunu, "nefs - i Mardinden venevahis inden Beylerbeyi voyvodalar ayda o tuzbe b in kuru cer i -me alm" olduklarn, buralar "ger beylerbeyi hass verilrse cmleol nah iyede ab ada nl k" kalm yacan b i ld i rmi , "Nuseybin m s teki lsancak iken beylerbeyi voyvodas o turmas "nn doru o lmad kan-s n ak layarak , "eltk mah sulne dahi gadrolur Mardin ve N usaybinhususun da b eylerbeyler in a lkas "n n kes ilmes in i tek l i f e tmi ve is te ikabu l o lunmu tu 1 5 .

Bt n dirlikleri ( t imar , zeam et, has ve vakflar ) ve haz ineye aitgeni mukataa topraklarn dzene koymak ve zellikle dir lik kylerin-1 4 s t a n b u l i l e k a r l k l m e k t u p l a m a l a rd a n a n l y o ru z k i , Ah m e d P a a b u i k i e y a l e t i n t i -

m a r l a r n y a z m y a m e m u r i d i ; B u n d a n g a y e d e, " i fr a z " , y n i , t i m a r f a z la s b u l m a k i d i . Ge r e k -l e y i n , d e v l e t , g e l i r i n i a r t rm a k i i n e s k i d e n b e r i , b u t r l t a h r i r l e r y a p t rm a k t a , rn e i n , n c e k iy a z m a s r a s n d a , 2 0 b i n a k e o l a ra k t e s b i t o l u n a n b i r d i r l i k , b u k e z 3 0 b i n k a r s a , 1 0 b i n i h a z i -n e y e m u k a t a a y a p l m a k t a i d i .

15 Bak . , Diya rb ak r Mzes i , .SC. (M ard in S ic i l) Nr .262.S .21 de , 7 ub a t 1598 (eva i l - i re -c e p 1 0 0 6 ) t a r i h l i h k m - i h m y n .


12/49

1 2 M U S T A F A A K D A den " i f raz" lar e lde ederek , hazine hesabna m uk at aaya ve rm ek 1 6maksad i le, eski Liha Beylerbeyisince giri ilen, yukarda szn ettiimiz, bu Gneydou Eylet i sancaklar n n yeniden yaz lma i i genio laylara sebep o lmu , bu yzden Divn hkmeti , " tahr i r" i in in leh in-de ve a leyhinde o lanlar la uzun yazmalar yapmak zorunda kalm t r .Biz de, bu suretle, ad geen i lemlere ait vesikalardan Trkiye'nin bublgesinin, tarihinde, ne ac bir harap olma yaants srdn tes-b i t e tmek imkn bulmu o luyoruz. Evvelce , hazinenin zengin mukataa-lar bu lunan D iyarbakr -Mard in-Rakka- Birecik yres i sancak lar ndapek ok kyler in harap ve det nfussuz kald k lar n grmekteyiz 1 7Bu trl yerlerin hazineye yeniden yararl olmalar iin, o evre hk-met ilgili lerince, ve zellikle kadlar tarafndan, divan'a, kylerin boal-malarna sebep olan gmelerin sekiz on yl veya daha eskiden berimeydana geldii bildir ilmekte, bunun nedeni de, bir ok vergi trlerinin,hele "bd- i hav" grupuna dahi l o lanlar n haddinden ve geleneinden

16 B u k o n u d a u e m i r ' e b a k n z : " D i y a r b a k r v e R a k k a e y a le t l e r in i t a h r i r e y le y e n A h -m e d d m e i k b a l e h u t e v k i - i r e fi -i h m y u n v a s l o l c a k m a l m o l a k i , D e r g h - i A d a l e t - U n v a -n m K a p u c u b a d a r n d a n i f t i h a r ' l -e m c i d v e l ' e k r i m c m i - l - m e h a m i d v e l' m e k r i m e l m u h -t a s b i - m e z i d - i i n a y e t ' l - m e l i k ' d - d y i m M u s t a f a d a m e m e c d i h u D e r s a a d e t i m e a r z g n d e r pm e m u r o l d u u t a h r i r h i z m e t i m a d a l e t v e in s a f la t a h r i r e t t n v e h a l k k e n d i n d e n r z ve a k i re t t n b i l d i r i li p h i n - i t a h r i rd e i k d a m v e i h t i m a m n h a s e b i i le z u h r e t t i rd i n if r a z a k i m e s n ek a r u m a y u p f i r a s e t v e k i ya s e t i n v e h s n - i i s t i k a m e t i n s e b e b i i le k e n d n i l t i z a m a v e y a h u t m a k -t u a v e rm e k b b n d a e m r - i e r if im r ic a s n a i l m e y l e m i i n i m d i y a ra r k i m e s n e l e re d e ru h t e e y l e -m e k e m r e d p b y r d m k i h k m - i h m a y u n u m v a r d u k t a , v e h - i m e r u h z e r e h i n - i t a h r i r d ez u h r e t t i rd i n i fr a z n b i r y ll s e k s e n y k a k e d e n z i y d e i l t i z a m a v e rm e e s a a y e y l e y pv e h in - i i lt i z a m d a y a r a r m n a ' i m v e m t e m e v v i l k i m e s n e l er e d e r u h t e e y l e y p m k d r - k fiy e r l v e y u r t l u k e f i l l e r a l u p s e p t - i d e f t e r e y l e y p d e f t e r i i m z a l a y u p v e m h r l e y p De rg - M u -a l l m a i r s a l e y l i y e s i n k i h e r s l o l d e f t e r m c e b i n c e m e b l a - m e rk u m t a l e p v e t a h s i l o l u n u p . . . . "

(D i y a rb a k r M z e s i . S C . N r . 2 5 9 , S . 2 0 4 . , 8 r e c e p 1 0 0 6 t a r i h l i h k m )1 7 B i s - i h u ru f - t e z k e re b u d u r k i , M a rd i n h a s s - a t i k ' d e n 3 1 4 0 a k e y a z a r H a c h a l a n

(H a c H a s a n ) v e 5 9 5 5 a k e y a z a r De n a b i k u rb n d e H z ru l m v e h a s s - c ed i d e d e n 2 9 0 5 a k ey a z a r K a l e c i k n a m k a r i y e l e r m d d e t - i m e d i d e d e n b e r h l v e h a r b e o l u p m i r i y e b i r a k a v eb i r h a b b e h a s l i t v e r c o l m a m a l a m a k t u a v e r i l m e l e r i h e r v e i l e m r c n i b i n e e v l v e e n fo l m a n i -b u k d v e t ' l - m e r ' i l - k i r m b i l fi i l Ha b u r S a n c a B e y i o lu p M i l li A i r e t i B e y i M i rM e h m e d d m e i z zi h H a z r e t le r i n e D e ft e r -i H k a n i d e m e s t u r v e m u k a y y e t o l a n 1 2 0 0 0 a k em a k t l a r z e r e m a k t u a v e r i l p b u t e m e s s k M r -i m a r n ' i l e y h H a z r e t l e ri n e v e r il d i k i , v a -ru p e n v e a b a d a n e d p v k i o l a n m a k t u l a r n s l b e s l g e t r p m r i u n t e s l i m e d p t e z k e re -s i n a lu p h f z e y l e ye : D i y a r b a k r M z e s i . SC . N r . 2 5 9 , S . 16 7 . e v s t - m u h a r re m 1 0 0 7 (S . 16 8 d e k if e rm a n t p k s n a g re , b u rd a a d g e e n M i ll i A i r e t i B e y i M r M e h m e d B e y b z Ara p v e K r ta i r e t l e r i n i n e k i y a h k h a re k e t l e r i m b a s t rd , y o l l a r n g v e n i n i s a l a d i i n , Ku r t P a a ' n na rz z e r i n e , k e n d i s i n e a d g e e n s a n c a n b e y l i i v e r i l m i t i r ) .


13/49

C E L L SY AN L A R I N D A N B Y K KA G U N L U K 1 3ok fazla is tenmeler i sonucu, kylnn, bu zulmden kur tu lmak dn-cesiyle, kamak zorunda kald i leri srlmekte idi. Bu gibi kylerigene canland rmak i in , baz ki iler hkm ete tek l i f yapm akt a , eermukataa olarak hazineye dyecekleri belli bir yll k bedel mukabilin-de, byle boalm kyler kendilerine verilirse, kaan nfusu geri geti-r ip yer le t i rerek , yeniden "mmur ve abadan" e tmeyi zer ler ine a lmaktaid i ler . Divan hkmeti , kad larca duyurulan bu tek l i f ler i her zamaniyi kar l yor , ve kabul ed iyordu 1 8 .

Bi lindi i zere , "arazi tah r i r ler i"n in yeni lenm es i "h azine" yegel i r kaynaklar salamakla beraber , bu i d i r l ik erbabn n zarar naolduu iin, ba t a beylerbe yleri olm ak zere, b t n d irlik sah iplerih i o lmazsa " ta hr i rc i"de n yakn m aya ba l yor lard . N i tekim, Ah metPaa 'n n Gney yres indeki u tahr i r al malar , t mar l s ipahi ler ad na(daha do rusu eyalet asker in in ikyet i zer ine) D iyarb akr Paas Murad taraf ndan ser t i t i raza uram , kendis i , I s tanbulu , bu i in asker ive reayay, hem de, u sefer (Eri seferi) annda tedirgin ettiini yazpd u r m u t u 1 9 . Ancak ,garibi u ki, s tanbul, u s rada, bu arazi yazma i i-n in sefer i in zarar l o laca kans na vararak , onu durdurmak zereemir verdii halde , Muhar rir Ahm ed P aa, nasl ise bir yolun u bular ak,tahr i re devam hkm kar t p , gene ie devam etmiye kalkm ise de ,D ivn h km eti, b u defa, 1598 ylnn kasm (evil- i reb iulahir 1007)tar ih i i le Diyarbakr Beylerbeyis ine ve med (Diyarbakr ) Kads nayollad bir ferman ile Ah m ed P aa'n n yazm a i ine son verilmesinikes in i fde i le is temi t i 2 0 .

1 8 B y l e , b o a l a n b i r k y n v e r i li i n i g s t e r e n b a k a b i r v e s i k a , rn e k o l a ra k b u ra y aa l n m t r (D i y a rb a k r M z e s i . S C . N r . 2 5 9 C . 2 09 ) :B i s - i t a z k e r e b u d u r k i , K a z - i M a r d i n ' e t b i h a s s - h m y n k u r r a l a r n d a n h a s s - a t i k -

t e n k a r i y e - i T a h u m d a n i b u h m i l -i t e m e s s k H a s a n K e t h u d ' y a e n li k v e a b a d a n v e r e a y a s ny e r l y e r i n e k y e g e t rm e k a r t y l e h e r s e n e o n b i n b e y z a l t m a k e m a k t u a v e r i l p k is l b e - s l z i k ro l u n a n m a k t u o l a n m e b l a e d e d p e n l i k v e a b a d a n e d p z i r a a t v e h r a s e t o l u n am i n v l - i m e z b u r z e re i l t i z a m v e k a b u l e t m a k l e v e e n l i k v e a b a d a n o l u r s a d a h i g a y r k i m e s -n e y e v e r i l m e y e d i y e e l in e t e m e s s k v e r l d k i v a ru p z a p t v e t a s a r ru f e d e e v s t - a b a n 1 0 07

M i n e l h a k i rY u s u f E m i n

1 9 B a k . , D i y a rb a k r M z e s i , . S c . Nr . 2 5 9 . S . 1 9 0 (B u h u s u s t a M u h a r r i r Ah m e d P a a y a1 0 0 6 h i c r t a r i h i i l e y o l l a n a n f e rm a n l a r )20 Diya rbak r Mzes i . .Sc . Nr. 259. S .210


14/49

1 4 M U S T A F A A K D A Ahm ed Paa 'n n arazi yazm a i ine devamd a o kad ar u ylamas bize anlatyor ki, " tahrir" , kendisi iin de ayrca ok kazanl oluyordu 2 1 .Beylerbeyin in , Divan 'a yol lad mektubunda, iddia e t t i i g ib i ,d i r l ik lerden " i fraz" bulm ak amac i le h km etin yapt rd tahr i rde nt imar erbabn n zarar grdkler i kat o lmakla beraber , bu arada reaynnda ted irg in o lduklar doru o lmasa gerekt i r . Halk yer ler inden oynatanlarn, ehl- rf, dir lik erbab, r iba hu r, ky t op raklar iinde , ya da s nr-larnda if tl ikler peyd eden resm ki iler (yenieri , s ipahi, kad, m-derris , beyler) ve mltezimlerin soyguncu davranlar olduunu olay-lar kaydederken greceiz.A ire t beyler in in hkmete kar gelmeler inden doan kar k l k :Cell konusunu incelerken sk s k belir tt iimiz zere, olaylarn bandansonuna kadar Anadolu kar k l k lar nda mer ve onlar n kapular nda-ki aalar ve sekbanlarnn byk etkileri vard; hatt, Celll ik, beyler-beylerinin ve sancakbeylerinin dzend devranlarndan geni ldeyarar lanmakta id i . Onlar , buna ik i eki lde h izmet ediyor lard : 1- Kapu-lar levend (resm ad i le sekban) yata olup, Celll ik bununla beslen-mekte id i . 2 - Kapularmdaki aalar ve sekban blkler i halk durmadansoym akta , ok kere de , bun u kapu sun da b ulun du klar beyin hazines i

hesabna yapmakta idiler . u hald e, bu ko nu ya giren b t n olaylard avilyet beylerinin adlarna rastlyacaz.Gneyde, s k s k yollarn gvenini bozan, yni soygun ve yamayapp duran baz krt ve arap airetlerini s indirmekte bir ara gzegrnr baar salyan Milli Aireti Beyi Mr Melmed Beyi mkfat-landrmak is teyen Diyarbakr Val is i Kur t Ahmed Paa, onu Divanhkmetine tantarak, kendisine Habur Sanca Beyliini verdirdii gibi,harap k yler i yeniden d ir i ltm ek is teyen h km et de byle yer lerden baz-lar n ad geen bey ' in mukataa zere i l t izama almas n kabul e t t i 2 2 .Milli Aireti Beyi Mr Meh med bir tarafta n H abu r Sanca Be ylii-n i , br yand an, y lda , nemli b i r top lam o lan "m uk ata a" il t izamn e l -

de ettikten ksa bir sre sonra, Diyarbakr Paasnn adamlar i le arasalarak, devlete as oldu.O evre halk n n yer ler inden oyna malar n a sebep o lan u kaydet -tiimiz Mr Mehmed olay neden kt , bilinmiyorsa da, bu s ralarda2 1 B u g i b i h a l le rd e b y k r v e t l e r a l m a k , s a n k i t a b i i b i r h a l g i b i i d i v e i k y e t l e r d e b u

k t h u y u n l e y i c i b i r e t k i y a p m y o r d u .2 2 No t 1 7 d e k i v e s i k a t p k s n a b a k n z .


15/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 15Beylerbeyin in sefer l i o luu dolays y le , hkmetin "Diyarbakr Eyalet iMuh af z l na" bek i t t i i , ayn yer in def terdar Mehmed Paa 'ca Mar-d in Kads na yol lanan b ir mektubta bu konuya i t b i raz ak lamavard r . Bu ves ikada, "D ef terdar l mzdan m d, bu sene E yalet - iDiyarbakr n muhafaza h izmet i bu cnibe s ipar i o lduuna der - i devlettrabndan k iraren ve miraren evamir- i er i fe geld i i malumumuzolmutur ve biz Diyarbakra geleli Mir Mehmed, Hazineye be alt ykake mikdar vermi t i r ve z immetinde k rk yk akeden ziyade mal- pdih bak kalup def ' a t le kendis ine k t lar gnderp, kendi hal inem uka yyet o lup , y i rmi gn m ikdar H azret- i E yyup 'en -N ebi de o turd uk.As l nhemvar b ir hareket in grmedik ve i i tmedik ve malmunuzdurki, hass- hmyn reayasn nice is timalet i le yerli yerine getrp,en ve ab ada n etm i iken, Milli taifesinden baz cema at m ed ku rb n deiken, Msellim Aa, baz ekiyann sz ile, bundan akdem zerlerinegelp, basup, kiil l emvl ve erzaklarn garet ve hasaret ettiklerindenm aad , hl iy Mr Mehm ed ' in dahi zer ine var d k lar i s t im o lundu.Elbet de mbeynde kll fesat olup ve bu sebep ile fukar ve reayterk- i vatan edp, bu sene b ir tane tereke z i raat o lunmamak mukar-rerdir . Mumileyh Msellim Aa'ya nasihat ve tenbih eyleyesiz ki, bumak ule evzdan feragat edp , fesda m baeret e tm iyeler k i, sonranedamet muhakkakt r . Cevap vermes i mki ld i r . Eer , mezbur Meh-med' in dvcs var ise, huzurunuzda grlp, isyn s icil olduktansonra as i taneye vuku 'u zere arzolunup emr- i eri f vr i t o lm ayncabu makule hususa mbaeret o lmad mlumunuzdur . Dikkat edpve bu tezkereyi s ic i l - i mahfuza kaydeyleyp, def ine c idd- ceht ey-leyes iz" , d iye yaz l yordu 2 3 .

u szler inden, Muhaf z Def terdar Mehmed Paa 'n n , Beylerbeyin inmsellimine kar, Mr Mehmed Beyi hakl kardn anlyoruz. Bunakarlk, Mr Mehmed Bey ile urat i leri srlen Msellim YusufAa 'n n (yani Diyarbakr Beylerbeyi Kaymakam 'n n) da , gene MardinK ad sna , 17 eyll 1598 ta rih i ile yazlm bir m ekt ub u, o lay, Milli Ai-re t i Beyin in , tam isyan ve tuyan sonunda, zer ine var l p , kuvvet ler i -nin datld, isyanc bey' in de, yaral olarak, daa kat eklindeanlat yor . H km et te , bun a inand i in , Mr Mehm ed ' in hak knd angelinm ek iin fetvy-i erife ve emr-i p d iah " yollam ve mr-i ai-23 D iyarb ak r Mzes i , .Sc . Nr. 259 S .196 (7 E yll 1598- 5 9a f e r 1007 ta r ih l i mek tu p t p -ks ) .


16/49

1 6 M U S T A F A A K D A retliini de N evruz B ey ad nd a ayn aileden ba ka biris ine verm itir .Yusuf Aa, Ka dya: "Mr-i ai re t l ik Mir Mehm ed ' in zer inden kalkupNevruz Beye verldin cmle vilyet halku bilmek iun sk- Sul-tan de dellallarla nid ettiresiz ki, gne dein cm le airet gelp,N evruz Beye buluu p, ken d yi mr-i airet bileler . Syle ki, gnedein gelp mraacat e tmiyecek o lur larsa , vebal lar boyunlar na; s o lmu o lur lar , sonra herb ir in in hakkndan gelmek mukarrerd ir . Ona gremukayyet o lup , bu vehi le n id e t t i rmee h immet eyl iyes iz" , d iye r i -cada bu lunmak ta id i 2 4 .u olayda kusur kimde olursa olsun, sonu udur ki, bundan, airethalk rea ya ve teki k yler ahlis i ok zarar gr dler; iki taraf n dasoygunlar na d ayan am yarak , yer ler inden saa so la kat lar . Mcadelesonunda da, Mr Mehmed Bey yenilerek, airetin beyi deiti .

Bunun tpks bir olay da, Muki Mr-i Aireti Salih Bey ile ken-di a i re t i kyler i halk aras nda ekime yaratan salma toplama konusun-dan kmtr . Yaplan yaknmaya gre, Salih Bey seferde iken, yerinebrakt Polat Bin Dervi , Bulu kyne gelerek , hakl tan "zlmen vekah re n" 180 kur u to plam t . Sz geen Mr-i Airet seferden dnd-nd e, k yn keth ud s, yan nd a bir ka ki i i le gelerek, bu yolsuzluumah kem eye ikyet e t t i ler . Salih Bey, K ad 'n n nn de, byle b i r eyiink r ett i ise de, dv clarn t an klar sz edilen hakszlk idd alarndoruladlar . Bu durumda kyllerin haksz alnan paralar geri verildi.

E kiya davran l bir is i olduu grlen bu mr-i airet hakk n-daki b i r dv da, kendis in in ba lar nda bulunduu i ler i sr len y irmikiilik bir bln, gene bir Muki Abreti ky olan Olakyata 'ndanZeyyat Bin Habib ' in evin i geceyar s basarak , "b ir kuyu buday ve b irkuyu arpa ve 600 kuruluk emvl ve erzak nelb- garet edp, kllte ad d" e t mes inden k yord u. Sal ih Bey, zer ine a t lan u cr mler ii t i r a f z o r u n d a k a l m t 2 5 . Mr-i airetliini bylece bir eit zorbalkyolunda kul lanan Sal ih Bey bni Seyyid Ahmet ' in bu trdeki tu tumukendis ine dmanlar hazr lamakta gecikmedi . Mardin Mahkemes ine"Mu ki taifesinden Mur at Aa Bin V ali," 3 H aziran 1599 (8 z ilkade1007) tar ih inde yapt yaknmada: ta i fe- i mezburenin mr - i a i re t i

2 4 Di y a rb a k r M z e s i , a y n d e f t e r , S . 1 9 5 (1 7 Ey l l 1 5 9 8 -e v s t - s a f e r 1 0 0 7 t a r i h l i m e k -t u p t p k s ) .

2 5 D i y a rb a k r M z e s i , a y m d e f t e r , S . 1 5 8 (2 6 . IV . 1 5 9 9 -e v h i r - i r a m a z a n 1 0 0 7 t a r i h l i h c -ce t ) .


17/49

C E L L SYAN L A R IN D A N B Y K K A G U N L U K 1 7olan Salih Bey, baz hususlar iin kariye-i Gurs-i Edn'ya varup, andaiken , sabah vakt inde Feyyaz Bey Olu Osman ( teki b i r mr - i i re t )otuz be msellh adam ile zerine varup, odasn basup ve tfek' i i lemezbur Osman mezkru sa koluna vurup mecruh edp, lmek ze-redir" d iye ak laynca, kad yanna Mardin voyvodas o lan " fahr 'u l -yn A hmed A a" t a r a f ndan ve r i l en D avud Be ey i (voyvodan n adambir yenieri olduu bee sznden anlalyor) ve halktan bir ka gz-lemciyi alarak, yaralnn bulunduu kye gitt i ve ifadesini ald. SalihBeyin evvelce bakalarna yaptn, bu kere Feyyaz Bey ile olu Os-man ' n kendis ine yapt k lar n , yani odas n basup tfek i le d i rsein ikrdktan sonra, "cebren ve zulmen ikiyz elli kuruunu ve krk beku ru luk p re 2 6 ve ah ' s in i ve yetmi koyununu" ve baka eyler in i"nehb- garet" e t t ik ler in i grmekteyiz 2 7 .

Gneydou Anadoluda Cell i Fetre t in in nas l b i r karaktere brn-dn belir tmek zere, ve kar klklarn olduka balangcnda ge -meler i bakmndan, bu ik i o lay vermekle yet in iyoruz 2 S .3 - 1603 den Sonra Anadolu kar klklarnn YeniK arak te r i

Karayazc 1601 de ldkten sonra, biraderi Deli Hasann, Celllerinbyk blntsnn ba nda o larak , ayn davran l hareket lere devamettiini, ve sonu olarak, hkmet ile bar p, 1603 baharnda Rumeli-ye getiini, ancak, balca arkadalarnn da, ona uymay kabullenmiye-rek , Celllie devam etmek zere, Anadoluya daldklarn geni e-k i lde be l i r tmi t ik 2 9 . Bylece, Cell syanlar tar ih inde "Fetre t" dev-resi 1603 ile son buluyo r, ve arkas nd an , kor kun bir kar klk, sosyalve ekonom ik dzeni temel inden ker t iyor , An adolu T rk to plum u,yedi y l srecek "Byk Kagunluk" dnemine g ir iyordu 3 0 .Hakikaten , Karayazc , ve hat t karde i Del i Hasan , byk aptacell babuu olmalar syesinde, btn as sekban dernekleri , ya bun-

2 6 P re (p a ra ) , 2 . 5 a k e y e e i t L ir g m s i k k e y i i fa d e e d e r .2 7 Di y a rb a k r M z e s i , a y n d e f . S . 8 22 8 Ol u y l y n n d e n u o l a y l a r , " C e l l s y a n l a r " a d l k i t a b m z i i n d e a n l a t l m a l i d i y -

s e l e r d e , o z a m a n b i z c e b i l i n m a d i k l e r i i i n , b u ra y a o l s u n e k l e m e y i f a y d a l g rd k .29 Gen i b i lg i i in u k i tab m za bak nz : Ce l l s yan la r , S .221 24,33 0 B u d e y im z a m a n n n h a l k d i li n d e k u l la m l m o l u p , " B y k K a g u n " v e y a s a d ec e ,

k a g u n l u k , " k a g u n " e k i l l e r i n d e d e g e m e k t e d i r .F . 2


18/49

1 8 M U S T A F A A K D A

larn emrinde veya etkis inde olduklar iin, gerek kyl ve gerek ehir-li halkn , bu bir ka bye , is tene n salm ay verm eleri yetiyor , bir der icac yol lay p , fukara halk n korunmas yolundaki is tek ler in in kabuledi ld i i b i le grlyordu. Fakat , bu bykler or tadan eki ld ik ten son-ra, eskiden K arayaz c veya D eli H asan 'a uyru k olan larn her bir i birK arayaz c kesildi. Bylece, kadr olar binleri aan pek ok celli grup-larnn tremesi Anadolu if tis ini, bzan kendisine de hcum olacak di-ye korkut tuu, b zan da, bu kar k l k ta g id ip evres inden uza kta geenyama larda n nas ib in i a lmak heves ine srkledii i in , hemen bt nkyler yer ler inden oynad lar .

Hkmetin, bata Deli Hasan olmak zere, i leri gelen balcacelli bab ularn a m ans plar verm ek suretiyle, isyanclar szde ho-nut e tmek yoluyla kar k l k lar yat t rmak s iyaset i beklenen sonucuvermek yle dursun, o laylar btn btn a levlendirmekten bakai e y a r a m a d 3 1 . Topular Kt ib i Abdulkadir in dedi ine gre , Del i Ha-sann isyandan vaz geme tekli f i kendis ine i lk defa duyruld uu vaki t ,Nuh Paa: " lk in sonra yz nefer Del i Hasan peydah o lur , hamen bun-lara k l ev ldr" szn sar fe tmekle beraber , "Engrs Sefer in in"kt durumu kar s nda baka kar yol da gremedi 3 2 . Artk azl cellibab ularn m erala geirme i lemi de vam ett i . E vvelce ken disineH am id Sanca beyliini verd ii Nesli O lunu gene de yola getiremiyenh km et , N uh P aaya yol lad 6 Taem mu z 1604 tar ih l i fermanda, an-na layk yeni bir sancak vermek, ve hizmeti hora geerse, beylerbeyityin e tm ek vaadi i le onu yann a armas n i s t ed i 3 3 .

Serdar Nuh Paann , "b ir Del i Hasan yer ine yz or taya kar" ek-l indeki sznn ne kadar doruyu i fade e t t i i or taya k yordu. Tavi lHal i l , Del i Hasandan ayr ld k tan sonra , Or ta Anadoluda byk b irn kazand . Nuh Paa ordusu bu konuda yeter baar gs teremedi .1604 yaznda bu tan nm Cell i Babuu 'nun sekbanlar Kas tamonu,orum, Bozok, Aksaray sancaklar n yakp y kmya koyuldular . Bura-3 1 B u e k i ld e i s y a n v e z o rb a l k y a p a n l a r n m a n s p l a r d o l d u rm u y a b a l a d k l a r , S a t r -c M e h m e d P a a n m n , Va r a t S efe ri s r a s n d a B e l g ra d N a z r a k a k b ra h i m B e y i o g e e d e b i r

s a n c a a b e y t a y i n e t m e s i z e r i n e , u g z e l b e y i t i l e y e r i l m i t i r : i m d i z a m a n e m a n s b e k s e r a k i d e d i r ,n a n m a z is e n i t e b i r i a k k d e d i r . (B a k . , Na i m a , C . I . S . 19 7 ) .3 2 i s t a n b u l S l e y m a n i y e K it a p l , Es a t E fe n d i Ya z m a l a r , N r . 2 1 5 1, v r . 8 03 3 u ve s i k a b u k o n u i le i l i n t i l id i r : B a b a k a n l k Ar i v i , I b n l -Em i n Ka r t o n : 3 , N r . 6 0 8

(2 6 M u h a r re m 1 0 1 2 t a r i h l i k l l m ) .


19/49

C E L L S YAN L A R IN D A N B Y K K A G U N L U K 1 9lard a, eh li, korkud an, ya dalk yerlere s nd, ya d a ky ve kasab a-lar n palankalar i le evird i ler 3 4 . Ayn y l, "K arasai t Z orb as " d a 3 5 ,A k eh i r ve K tahya a r as nda o r t a l kas p kavu rmak ta id i 3 6 . Adlarve sanlar bunlardan h i ger i o lmuyan Karaka , Kalenderolu , Gur-gurolu g ib i daha b ir oklar , hkmet kuvvet ler in in hcumu hl in-de, birbirleriyle dayanmak iin olacak, yakn evrelerde koutur-makta id i ler . Bolu Sanca Beyin in mektubundan reniyoruz k i , genebu 1604 sonlarna doru, bu kasabaya ve Gerede'ye, Yldzl brahimve elinde 300 kiilik bir levend bl bulunan "Cell Hseyin" bas-kn yapmlard. Bey de, Dzce yresinden toplad "600 miktar sek-ban ve suhte" i le , bunun cn almya hazr lan yordu 3 7 .

Ayn yl , yni 1604 de, Antalyann Elmal, Kzlkaya ve Karahi-sar kazalar n n "yn ve e raf " Kad e liyle yol lad k lar mek tup lar n-da, "Dervi N azr d iye mar uf akin in K arayazcdan peraken de o lanekiyay ve mer Paa Kar nda brahim Beyi kat leden Topa Beyi ,Beyzde ve Gazanfer ve bunlardan gayr b i r ka b in ekiyay toplayp ,Hamid Sancan harabedip ve Karahisara b izzat varup b ir oklar n haps ve kad lar balayup kylerd e" b i le ler ince gezdird ik ler in i , "K kHasan" adnda bir blkbas n 100 kii i le uhut Kasabasna yolla-yup, "Karahisar Sanca bana ver i ld i" d iye b i ld i rmes i zer ine , 500 ha-nenin , yer ve yur t lar n terk i le , kat k lar n ikyet ed iyor lard 3 8 . Uakhalk n n mekt up lar ndan , o evreyi de H ayliolu 'nu n kasup kavur -duu renilmesi zerine, An ado lu Beylerb eyisine ve U ak K adsna"suh te taifesi" = m edr ese rencileri, yahu t i l erleri i le, zerine yr nm e-s i emri ver i ld i 3 9 . Barn l Kazas kyler inden kasabaya gelenler : "ka-sabat ve kurraya her br zorba cell ekiyas ve trkmen tifesi ve

3 4 Ab d l k a d i r E f en d i , V e k a y in m e , S l e y m a n i y e K i t a p l , a y n y a z m a , v r . 8 03 5 Ab d l k a d i r E fe n d i " z o rb a " t a b i r i n i Ka ra S a i t ' e d e k u l l a n d n a g re , b u n l c e l l

d e , p e k o k l a r g i b i , A l t -B l k h a l k n d a n a z m a i d i : Ad g e e n y a z m a Vr . 8 23 6 K t i p e l e b i ' y e g re , k e n d i s i n e s a n c a k b e y l i i ve r i l d i i h a l d e , b u n u b i r t r l e l e g e i-

r e m i y e n , v e y a k s a b i r s re s o n ra z e r i n d e n a l m a n Ka l e n d e ro l u , b u s r a d a , y n i 1 6 0 4 d e , i s y a ne t m i o l m a k l a . Ka r a S a i t d e o n u n u y ru u o l a ra k f a a l i y e t t e b u l u n m a k t a i d i . T a v i l Ha l i ] d e e k -y a e f li i n i v e b u n a d a y a n a ra k y a p t r e s m g re v i m k a rd e i n e b r a k p , t p k Ka ra S a i t g i b i ,Ka l e n d e r i n e m r i n e g i rd i : F e z l e k e , S . 2 8 9

3 7 B a b a k a n l k Ar i v i , M h i m m e De f t e r i Nr . 7 5 , S . 2 9 5 (Ve z i r Na s u h P a a y a 2 9 a b a n1 0 1 3 t a r i h l i h k m )

3 8 Ay n M h i m m e De f . S . 3 1 33 9 Ay n M h i m m e De f . 1 8 2 (b u a z l c e l l h a k k n d a , S . 1 2 4 'd e d e u z u n b i r h k m v a r -

d r ) .


20/49


K araka zo rbas ndan ayr lan sekizyz m iktar a t lu ile K f ir Muradve Benl i Ah med zorb alar , m s tevl i o lup , m s lman lar n meecanenyem ve yeme klerini yiyp kur ular salup olan ve kzlarn alupkzlar n salar n t ra e t t i rp olan g ib i h izmet" grdrmekte o lduk-larn kadya arz ile, s tanbula bildir ilmesini is tediler 4 0 .D eli H asan n 1603 de h k m et ile bar ma s s ralarnd a, ken disi-ne K arahisar (Afyon) Sancakbe yli i ver i len , fakat cell i davran l gidieti bir trl deimedii iin, ksa zamanda grevine son verilenbaka bir azl zorba da Knalolu Mustafa idi. Hayli eski ve birincis rada babulardan o lan bu k i i de "s ipah azmas " o lup , Teke, Hamit ,Aydn taraf lar nda kalabal k b i r levend k i t les i i le dolamakta iken ,b ir ara Bursaya kadar yanam ve hkmet i le gene bar mak yol-lar aramaya ba lam id i . Bu konu i in kendis ine yaz lan hkmde:"uur- hvimaynumda h izmet i in Bursa e t raf nda o lduunu haberald m. Bana h izmet edenler in mkfat lar n grdkler i mlmdur .Sen dahi h izmet i in yanndaki adamlara gayret ve mit ve is t imletver ve Bursada o lan vezir im Hasan Paann emrine g ir . Hizmet veyolda l k ta bulunur isen , hl ine mnas ip b ir mans p ver i ld i indengayr, yan n da o lan gnll yar ar yiitlere de defterin mu cibince dir-likler verilp, her bir i i l snmd an is tifade ede r" ifadeli vaat ler yaz -l yordu. Fakat , i syanc babuuna bu e i t szler in gven vermediianlalyor. unki, daha sonra onu, gene, Aydn, Saruhan ve Sula ev-relerinde eski kalabalk levendleri i le dolar grmekteyiz. Uak veyukarda ad geen yerlerin kadlarna yazlan hkmlerde, sefere git-memi timar erbab i le i lerlerinin Knalolu zerine srlmeleri is ten-mekte id i 4 1 .

"Fetre t" dneminde Or ta Anadoluya gre daha iy ice o lan EgeBlges in in "Byk Kagun" sres i i indeki hayt hakikaten ack l gemi t i r . Yukar da sayd mz bu cel l i babular ndan baka, Ka-rakz , eytanolu , Zlfkr , ren , Taceddin g ib i daha pek oklar n n ,kalabalk blkleriyle, evrelerini ate ve kana boyadklarn, bala-rndaki binlerce levendlerinin karnlarna bir lokma ekmei ve keselerinebir ka akelik gnd elii (ulfeyi) bu ekilde kan l yold an salamyasavatklarn szlerimize eklemeliyiz."Fetre t" sres inde, byk b ir soygun ve y k p-yakma olaynauram bulunan Or ta Anadolunun, 1603 den sonra gelen "Kagun"

4 0 Ay n De f t e r : S . 3 3 04 1 M h i m m e D e f . N r . 7 6 ,S . ll v e 3 3 1


21/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 2 1dnemindeki yaants da az ackl deil idi. Tavil Mehmed ve KarakaAhmed gibi ekyalkta ba mertebeye ermi celllerden baka, dierdaha bir ok azl zorbalar da bu blgede hayat halka zehir etmiler ,hkmet dzeni d iye b ir ey b rakmam lard . Kas tamonu Sancan Y u la rkas t ' n n penes inden ku r ta rmak uzun b i r s re mmkn o lmam ,halkn yardmna yollanan kuvvetler bu azl cellye bir ka kere ye-nilmilerdi 4 2 . Tavi l Mehmed, Karaka Ahmed, Kara Sai t , Kk Hse-yin gibilerin, bir ibir inin peinden talan ettikleri , hayvan srlerinitoplayup gitt ikleri , bu arada, hli vakti yerinde pek ok kiileri (zel-likle kad , m derr is , avu, yen ieri , gibi m al m lke s ivrilmileri) l-drdkler i Or ta Anadoluda, bu bykler in uyruklar o larak (blkba-lar , aalar) , veya kendi balarma dolaan saysz "zorba" veya "ce-ll ba bu lar grm ekteyiz. rnein, 1605 de An kar a yresinde SarHandan, ah Bey, Hersekolu Ahmed, Abdi , Mehmed, Budak, Yar-dm, Sar Memi, Hasan Kethda, Cldanolu gibilerinin adlar okunu-yo r 4 3 . K on ya yres in in dur um un u b ild iren ves ikalar e limizde bu lunm a-m akla berab er , K r t Al i ve K r t H aydar denen ik i s ipahazm as zor -bann 1605-1606 k n Karamanda geird ik ler i s rada, v i lyet te panikyarat t k lar Ankara mahkemes inde geen b ir dvda tesbi t o lunmutu 4 4 .Adlar bilinen veya bilinmiyen bu bir sr cell guruplarnn (gzelkadn, kz ve gen ocuklar gtrmekten geri koymuyan) soygun silindir-ler inden baka, To pu zub yk denen s ipah zorbas n n bab uluk et t i ikalab alk bir Alt-B lk halk grup u da ( ihtim al r an seferinden dn-yorlard ) , getikleri yerde , ne buldu larsa ald lar; at , kat r , s r , ko yunbrakmayp , srdler . "S ipah Srgn" d iye de tar ihe geen bu o lay ,"Byk K agun"un neml i o lun tu la r ndan b i r id i r 4 5 .

Cellilerin, Ankara kadar canl bir t icaret ve endstir i merkezi,ayn zamanda zengin yata o lan Kayser iye de btn i t ihalar ve ka-labal k gruplar y le yklendik ler in i , ehr i her taraf ndan sard k lar n ,4 2 An k a ra . S c . N r . 9 , v e N r . l O , S . 94 3 An k a ra . S c . Nr . 9 , S . 3 2 9 , 3 3 0, N r . 1 0 , S . 4 2 , 7 3 , 14 644 Ank ara .Sc .N r. 10 , S. 28 , dek i 14 . VI II . 1606 (9 reb iul -ah i r 1015) ta r ih l i kay t : L a -

e n d e d e n m e r H a li fe n i n v e k i ll e ri m e z b u r u n z e v c es i n i, A n k a r a ' d a e v i n d e e m a n e t d u r a n M u s -t a fa a v u t a n t e s li m a l m y a g e l d i k le r in d e , d i y o r l a r k i, " b u n d a n a k d e m e k i y a d a n o l u p d i y r - K a r a m a n d a k h y a n K r t A l i v e K r t H a y d a r z o r b a l a r m e k k i l i m i z m e z b u r u n m e n k b e s io l u p m e rk u m B a k l a z d e ' n i n m t e k a s o l a n Le h ' l - a s i l L l e z r n a m z e v c e s in i c eb re n a l u p g i d pe k i y - i m e z b u r e A n k a r a k u r b n d e u k u r c a k n a m m e v z i d e b r a k u p c a r i y e o l m a k i h t i m a l i i l e . . . "

4 5 An k a ra . S c . Nr . l O , S . 61 (1 9 A u s t o s 1 6 0 6 = R e b i u l a h i r 1 0 1 4 t a r i h l i k a y d ) .


22/49

2 2 M U S T A F A A K D A bir ka y l , Or ta Anadolunun bu nemli sancana h i b i r hkmetkiis inin uramya cesaret edememesi yznden, zellikle ehrin ge-rek y iyecek ve gerekse teki ih t iyalar ynnden dayan lmaz glk-ler ektiini nceden sylemeliyiz.

Bu rad a nem le sz kon usu edeceimiz bir olay da u ki, cel-l lerin ehri ku at tkla r , bun a kar da, dizdar, san cakb eyi ve halk tanileri gelenlerin de, ehrin kale duvarlarn bin bir zorluk ile korumuyaal tklar s rada, ierden bz kimselerin, dar adam sarktarak, veyat eki yollarla, aslere nal - m h, ayak kab (postal, pap u) ve bak agerekli eyleri gizlice verd ikleri , bir oklarnn su st yakalan m alar n-dan anla lm t r . Gar ib i u k i , sank lardan b ir oklar , mahkemeyeverdik ler i i fadede, kendi ler in i h km et k i iler inden o lanlar n yol lamolduklar n bel i r tmekte id i ler 4 6 . Kylere yap lan baskn larda da, halk-tan b ir oklar n n ekiyaya kat ld k lar n , hat t baz lar n n evler in ide bile gtrdklerini, kanlaryla bir likte cellye hizmet iin kafilelerekar anlar n bulunduunu, mahkemeye bu konularda gelen dvlar ngrlmesi s rasndaki verilen bilgilerden anlyoruz 4 7 .Kayser i Sancan ta lan eden ve bu byk Or ta Anadolu ehr in ikuat p , halk h i o lmazsa cann kur tar m a bedel i ( f idye-i n ect) de-

meye zorluyan hakiki birer ordu birlii dzeninde byk cell grup-lar tan yoruz 4 8 . Bun lar n en tan nm lar , E rzde, Tav i l ve " kar nda Z l fkar " 4 9 ; Kalenderolu 5 0 , mer Paa, Aatanpir i 3 1 , Ali Gazi gibibab ular taraf ndan yn el t i liyor lard . Bun lar n yard m c lar duru-4 6 An k a ra E t n o g ra fy a M z e s i n d e b u l u n a n 1 0 1 3 -1 0 1 5 h i c r t a r i h l i Ka y s e r i e r i y y r s i ci li -

n i n g z d e n g e i r i l m e s i , b u k o n u y a i t b i r o k d v a l a r n y e r a l d n g s t e r e c e k t i r .4 7 An k a ra E t n o g ra fy a M z e s i , Ka y s e r i 1 0 1 3 -1 0 1 5 . Sc . , 2 6 s a fe r 1 0 15 v e 7 R e b i u l e v v e l

1 0 1 5 t a r i h l i k a y d l a r4 8 B u g ru p l a ra , o z a m a n k i k a y t l a rd a , h a l k n a z n d a n , a s le r i n b a b u u b u l u n a n k i i -

l e r i n a d v e r i l m i o l a r a k g e m e k t e d i r .4 9 B u k i i n i n , 1 1 Te m m u z 1 6 0 7 (1 6 r e b i u l e v v e l 1 0 1 6 ) t a r i h l i k a y d d a k i a d " Z l f i k a r P a -a '* d iye ge iyor .5 0 A n k a r a - K o n y a a r a s m t a l a n e d e n K a l e n d e r o l u n u n K a y s e r i y i d e s r a d a n k o y m a d

g r l y o r : Ka y s e r i . c . 1 0 1 6 -1 0 1 85 1 A a t a n p i r i g r u p u . K a y s e r i ya k n l a r n d a i k e n , K a y s e r i K a l e s i i in d e k i " h a p i s h a n e -n i n k e t h u d i l e k i l i d i n b o z u p " , e h r i n k a p s n d a n g r e v l i " n b e t i m u s t a h f z ' n n " , h a t t , d i z -d a r n i h m a l i v e b e l k i d e y a rd m i le k a a n H a l i l e y h v e i k i a rk a d a , b i l i n m i y e n b i r e k i l d e Za -m a n t K a l e s i n i , A a t a n a i r i ' y e t e s l i m i l e , " i i n d e o l a n m s l m a n l a n n b a n k e s t i r m i l e r d i r " ,K a y s e r i S a n c a B e y i n i n m a h k e m e d e a t rd s o r u t u r m a , b u k a r m a y h a z r l a ya n v e ya p a n -l a r n o r t a y a k a r lm a s n d a b i r s o n u v e r m e m i t i r : An k a r a E t n o g r a f y a M z e s i, K a y s e r i , 1 0 13 -1015 ta r ih l i e r iyye s ic i l i .


23/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 2 3munda olduklar sanlan ve nemleri ikinci derecede bulunan Sareyh,Kel Ali ve ba kalar n da saym ak gerekirse, Cell eflerinin ve b un la-r n ba lar na toplanan levend kalabal n n ap hakknda iy i b i r f ik i ralnm olur. imd i , bu nlar n yarat t k lar kanl o laydan bz lar n , h i o lmaz-sa bilindikleri kadar buraya geirmek, Celll iin sosyal kntynasl yaptn renmek iin yerinde olacaktr .

1604 y l nda, Tavi l ve Karaba adamlar n n soyduu Kayser i San-ca, 1605 ve 1606 da da, E rzd e, Z lfkar Pa a ve Aatan pri , AliG azi ad lar nd aki dr t efin sekbanlar taraf ndan srler hlinde,arkas arkas na harabeye evr i ld i . Hat t , bunlar , Zamant Kales in iele geirip, bir ok kiileri acmadan ldrdler. Celller , dir lik sahip-ler in in veya mukataa eminler in in , verg i o larak kylden topladk lar ,pa ra, erzak ve teki eylerini zap tet tiklerin iden ba ka, koyun , kei vesr srlerini, at , katr , kz, inek ve teki hayvanlar , buradan alp,ya te yerde una buna gayet ucuza satyorlar , ya da kendilerine giz-l ice yatakl k edenler e l iy le ehir pazar lar na dkyor lard 5 2 . Celllerinkyleri ne hale getirdiklerini, mahkemelere gelen bir ok dvlardanve hkmete yol lanan ikyet d i lekeler inden anl yoruz. rnein ,Muncusun halknn byle bir "arz- hlinde, bunlar kadimden 130 cizyehanesi olup, ol mkdar zerinden veregelirken, Kalenderolu ve Tavil- iRezil K arnd a ve Aat anp iri ve sair ekiy zor balar gelp kar iye-lerini vurup ehl- iyallerini esir ve kendilerini kati ve hlen ok azkald klar hald e, cizye, m evcu tlar nd an deil, kad imd eki defter gerein-ce a l nmakta o lduundan" dayanacak gler i kalmadn b i ld i rmekteid i ler . Bu tr l iddialar n doruluuna inanan hkmet , Kayser i kad-s na yollad 20 Ekim 1608 (10 Recep 1017) tarihli emir (hkm) ile,ad geen k ydeki cizyenin, defter kaydn dan d eil, m evcu d hane leregre alnmasn bildirdi

5 2 An k a ra E t n o ra fy a M z e s i , An k a ra . S c . N r . 1 0, S .2 7 ' d e g e e n b i r d v a y a a i t u i fa d e -y e b a k n z: " B e y t ' l - M a l -i H a s s a E m i n i F a h r - l - C y u M e h m e d a v u " , H a k v e r d i B i n B a l i y is u l a m a s n d a , " b u n d a n a k d e m m e z b u r H a k v e r d i , C el l z o r b a s n d a n b i r k a y z k o y u n g e t i r pe k a l b a h i l e o t u z a r a k e y e k o y u n s a t u p ( f i y a t b a h s i n d e k i h a k i k i d e e re b a k n z ) a l u p s a t t k o y u n f u k a r n m s r l e n k o y u n l a r d r . Su a l o lu n s u n d e y c e k b i - h a s e b ' s - s u l, k o y u n s a t t u ma m m a b u s i p a h i n i n d i r d e y c e k b i g a ra z k i m e s n e l e r , m e z b u ru n a l u p s a t t k o y u n l a r c e l l d e ng e t i rd i d e y e h a d e t e t m e i n . . . "

5 3 An k a ra E t n o ra fy a M z e s i , Ka y s e r i . S c . N r . 1 4 , 10 r e c e p 1 0 17 t a r i h l i h k m - ih m a y u n .


24/49


Aatanpir in in Kayser iy i kuatmas o layn kadya ikyet i inmahkemeye gelen "nefs-i ehirde sakin yan- vilyet ve eraf- mem-leket cemm-i gafir" , verdikleri ifade de: "hlen bir aydan ziyadedir ki,Aatanpir i nam ak yediyzden mtecaviz levend ve sekban i le Kay-seri Kalesini muhasara edip kaleyi kapatp ehrin suyunu kesip veyenier i serdar o lan Rum Sinanolu Mahmud Bee 'y i cenkte kat ledpve n ice yz ms lman ehi t edp envai fesad edp, merhum SerdarFerhat Paa Kayser iye kales inde emanet vazet t i i toplar n bzs n kalen in cenge kaab il olan yerlerine ve dah il- i surd an K arak uleye veMirliva ve Gherile Kulesi 'ne nakledip leyl- nehar cenge ikdam- tamolmak gerekt i r dey i t t i fak e t t ik ler in ve i t t i fak i le z ikro lunan kuleleretoplar konulduu b i l f i i l kale- i mezbure d izdar o lan k dvet ' l -merSdi Bey" taraf ndan ak lanm ve durumun def tere geir i lmes i is ten-mi t i r 5 4 .

K ayser i 'ye yakn H isarck ve End erek k yler inden top lanp , ba -larna geleni arz iin kadya kan kyller de yle yakndlar: " bubin onalt senesinde vaki olan mah- rebiulevvelde (1607 Temmuzun-da) , Zlfkar Paa ve mer Paa 5 5 ve Macar nam reis 'z-zaleme onbinekar ip ekiy i le Kayser iye 'y i ve e t raf nda o lan kar iyeler i muhasaraedp, n ice b ignah ms lmanlar kat i ve n ice mazlumlar hapsetmeklemal n ahzedp emvl ve erzakmz nehb ve garet e t t ik ler inden gay-r i , hal dar l-harp misl i cmle mamelekimizi yama ve ta lan e t t ik-lerinden m d ehl- iyalim ize dest- i te tav l dirz ett ikleri ecildens ab ra mec l o lmayup b ikad r ' i l - imkn mdfaa makamnda o lduumuz-da hikmet-i i lhiye Cemit nam ak i le Aatanpirinin taifesindenayr lup , Zlfkar Paaya 5 6 tab i olm ak iun gelen taifeden bir nice akikariyelerimize gelp alelgafle bizi basup zikrolunan ekiya dahi bakkalan s r lar mz srp , ras tgeldi f karay tu tup hap setm ek zereiken b iz dahi ms lmanlardan is t imdat ve is t ine eyleyp mezbur lar ahsen veile defedelim der iken kendileri ktale mb aeret eyledikleri

5 4 An k a ra E t n o g ra fy a M z e s i , Ka y s e r i . Sc . Nr . 1 4 . 2 0 s a fe r 1 0 1 6 (1 6 h a z i r a n 1 6 06 )d e f e r l e m e .5 5 B u ra d a a d g e e n l e r , p a a n v a n m v e b e y l e rb e y l i i r t b e s i n i u s u l n c e k a z a m p t as o n ra i s y a n e t m i k i i le r o l m a y p , C e l l i e fl i i n d e n s a l d k t a n s o n ra , i s y a n d a n v a z g e m e l e r ii i n b u m a n s p v e n v a n k e n d i l e r i n e d e v l e t e v e r i l m i o l a n l a rd a n i k i s i d i r .5 6 Ay n 14 . Nr . l i De f t erd e k i , 6 r e b i u l e v v e l 1 0 16 -1 . VI I . 1 6 0 7 t a r i h l i b i r k z d v s n d a ,

" g e e n s e n e z l f i k r P a a g e l d i i n d e z y i o l d u " , s z g e t i i n e g re , b u n a m l C e l l ' n i n K a y -s e r i S a n c a n b i r d e 1 6 0 6 d a y a m a l a d a n l a d m o l u y o r .


25/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 2 5ecilden, muharebe ve mukatele zere iken, smail nam aki birka l iz-m etkr lar y le makt ul o lup er ve ur lar n dan " fukara halk n kur t u l-mu o lduunu, fakat bu kere de , lenin karde i Yusufun, kyl lerdenbiraderinin kann dv ederek, kendilerini tazyik ettiini sylediktensonra, olayn tpk anlattklar gibi getiine kalabalk ahitler gs-terd i ler . Kad , "bu makule ekiyann demi heder" o lduu hakknda,"evamir- i er i fe bulunmala" , ek iyann kat l inden kyl lere h i b i rs o rumlu luk d myece ine ka ra r ve rd i 5 7 .

Yu kar da verd iimiz "bilgilerle b elirdii zere, cell kitlelerinin,ayr ayr, bir i dierinin peinden, birer korkun kasrga gibi gelip ge-t ik ler i Kayser i ve yres in i bun lardan k ur tar m akt a , h km et , eme ya-rar hemen hi bir ey yapamad. Yalnz Aatanpiri , her halde 1606m ays veya haziran nda o lacak, o evre trkmen ler ince b yk b ir boz-guna urat lm ve ba ndaki ekiys uraya buraya da lm t 5 8 .Fakat , o zaman Trkiyes inde, hele kylnn de yer inden oyna-masnn eklenmesiyle, kendilerini soyguna srecek bir babu arayano kadar ok i f tbo zan= levend= s ekban va rd k i, kend in i t rkmen le r ineline dmekten kurtarm olan, bu, san herkese belli cellba, enksa zamanda gene byk b ir kalabal k topluyarak , baskn lar na devamett i . Bundan baka, Kayser i z indanndan kaanlar n yard m i le za-mant Kales in i e le geirmi o lduunu yukar da anlatm bulunduumuzCelliba Aligaziolu da 5 9 , bu yl , yni 1607 de, hkmetten verilenem ir gereince kaleyi sarp, k n bas trm as zerine ta h ta surlara tee veren Kayser i Sancakbeyi Esseyyid Mahmud 'dan "mn d i le-mek" zo runda ka lm t 6 0 .5 7 An k a ra E t n o g ra fy a M z e s i , a y n d e f t e r 1 6 r e b i u l e v v e l 10 1 6 (1 1 t e m m u z 1 6 0 7 ) t a r i h -

l i h c c e t y a z s .5 8 An k a ra E t n o g ra fy a M z e s i, Ka y s e r i . S c . N r . 1 4 ,1 5 r e b i u l e v v e l 1 0 1 5 (2 0 . VI I I . 1 6 0 6)t a r i h l i k a y t t a n , K a y s e r i B e y i n in " k e n d i z e a m e t i o l a n " S u l t a n H a n ' n d a n K e n a n B i n C u m a d -a d l b i r i n i y a k a l a y p , A a t a n p i r i ' n m a d a m d i y e m a h k e m e y e g e t i r d i i n i , K e n a n ' i n , " t r k m e n ,A a t a n p i r i y i b o z a n a k a d a r o n u n l a b i le g e z d i i n i " it i r a f e t t i i n i re n i y o ru z .5 9 B u C e l l i n i n a d b a z y e rd e A l i g a z i , b a z y e rd e d e Al i g a z i o l u d i y e g e i y o r .

6 0 K n i d d e t i k a r s n d a , k a l e n i n t a h t a k s m l a r n y a k a ra k g e r i d n e n M e h m e d B e y ea s l e r t e s l i m o l m a k i s t e d i k l e r i n i b i l d i rm i l e r , b u n u n z e r i n e , S a n c a k B e y i n i n k a l e y i t e s l i m a l m -y a g i d e n a d a m l a r , i e rd e Ta s l a d k l a r e y a n n d a d e f t er i n i y a p m l a rd ; b u n l a r i i n d e d i k k a t i e k e n l e r : k a p u a z n d a 2 a d e t b a l y e m e z t o p , 2 a d e d h a v a i t o p , 2 a d e d . a h t o p , 5 a d e d p r a n g t o p , 9 a d e d b i r n e v i p r a n g t o p , 2 1 a d e d a k a l o n , 3 0 0 0 a d e d s i h a m , 1 0 i ft a r a b a t e k e r l e k l e r i ,5 0 k a d a r a r a b a u rg a n l a r ; k a l e y i t e s l i m a l a n M e h m e d A a , " k a l e i i n d e o l a n e v l e rd e " e s k i t u l -


26/49

2 6 M U S T A F A A K D A Daha bir yl sonra da, Aligaziolunun sz gene edildiine gre,yukarda sylediimiz mn dilemesine ramen, her nasl ise, MahmudBeyden can n ku r t a rm bu lunuyordu 6 1 . 9 Mays 1608 (23 Mu ha rre m1017) tar ih l i b i r mahkeme kaydnda, Kayser in in Sar olan kyndenolduu ak lanan Aligaziolu , K k Yusuf adnd aki az l b i radam na da K ayser i ile Boazl yan aras ndaki K urun lubel ' i kes -tirmi, oralar soyduruyordu. Bu olaylarn incelenmesinden, gene bu ev-rede, "To pal H asan " adnd a b ir nl ekiyaba n renmi o luyoruz.

Bu sylediimiz tar ihli ba ka bir defter kayd nd a da, Aligaziolunun ,b ir ara , Kayser iye girmi o lduunu , onun, Top al Hasan 'a , S ipahi Yu-suf ve yukar k i K k Yu suf i le yol lad haberden reniyoruz. O ,ikis i de Alt-B lk azm as olan iki Yusu flarn az i le To pal H asa n 'a:"Biz ehrin iine dahil olduk. Siz dahi gelp, is terseniz bey olun veisterseniz ben size tb i olaym ; gelesiz deyp ", i te bu ara da, Aligazi-olu kat lo lunmu , adamlar , sada so lda soygun i le ura rken , bun-lardan , "okgz" denen kpr yannda yakalanan b ir i , kad nndeyukar daki b i lg iy i vermi t i 6 2 .Konya (Karaman) Vilyet i sancaklar ndaki cel l i o laylar da da-ha az y k c o lmamakla beraber , dorusu , bu evreler in durumu hak-

knda syleyecek ok eyimiz yoktur. u kadar biliniyor ki, Konyayresinde, zellikle Silifke taraflarnda olup geenlere dayanamyanhkmet , Karaman Beylerbeyi Mahmud Paay , Konya Cell ler izer ine yrmye memur e tmi , hat t , Kayser i , Nide, Aksaray , Bey-ehr i ve Krehir sancakbeyler in i de ona komu id i 6 3 .Bu sralarda, yni 1604 ve 1605 yllarnda, Nide ve Krehir san-caklar nd a, 500-600 kiilik bir kuv vet le H azr adl b ir is inin do latve kendisi ldrlnce, yerine geen kethds Byk Ali 'ninde aynCelli gurupunu Kuyucu Muradn Anadoluda celli zerine at se-

g a l a r v e k o l a k l a r n " p e r a k e n d e y a t t n " , b u n l a r 1 0 0 d e n fa z la o l u p , h a r a p v a z i y e t t e b u l u n d u - u n u , k u l l a n l m a l a r i i n i y i b i r s t a d n e l i n d e n g e m e l e r i g e re k t i i n i , k a l e n i n i s e y a ra r e y a s n C e l l i v e e k i y l a r n a l p g i t t i k l e r i n i s y l y o r . B a k . , Ka y s e r i . S c . Ay n d e f t e r , 5 C e m a z i y u -l a l i r 1 0 1 6 (2 7 -1 8 -1 6 0 7 ) t a r i h l i k a y t y a z s .

6 1 Ay n d e f t e rd e k i , 2 9 R e b i u l e v v e l 1 0 1 7 (1 4 VI I . 1 6 0 8 ) t a r i h l i k a y t ,6 2 Ka y s e r i y re s i n d e k i b t n u o l a y l a r i in y u k a r d a a d n ve rd i i m i z 1 4 N r . l s i c i li n

k a y t l a r n i n c e l e m e k d a h a a y r n t l b i l g i v e re c e k t i r .6 3 Ka y s e r i . S c . a y m y e r : e v s t - a b a n 1 0 1 6 t a r i h l i h k m s u re t i : Ka y s e r i y e g e l i v e

s i c il e k a y t t a r i h i 2 6 R a m a z a n 1 0 1 6 .


27/49

C E L L S YA N L A R I N D A N B Y K K A G U N L U K 2 7fer ylna kadar idare ettii, ve bu srada, onun da i inin bitir i ldii anla-lyor 6 4 .Cell guruplarnn kendilerine, kouturma alan olarak semigibi, az ok srekli kaldklar evrelerden biri de, byk kar klklarnolup getii baka bir geni blge, orumdan tede balayp, DouKaradeniz k y lar na kadar uzanan as l merkezin i Ye i l rmak yres i -n in tek i l e t t i i Am asya-To kat-ark ikarahisar izgis i e t raf id i . Bura-larda, 1604-1605 ve 1606 yllarnn ackl haytn, toplumun dirlikve dzenl iinde m eydan a gelen y k n t y gs termek zere , ark ikarah i-sar, K eap ve G iresun kaz alarn dan biriken kalab alk bir halk kitlesininikyeti zerine, Kad, mderris ve teki i leri gelenlerce dzenlenippdiaha yol lanm o lduu kaydolunan uzun b ir "mahzar"da anlat -lanlar buraya ksaca geireceiz.

Pdiah'a, 2 Mart 1606 (23 evval 1014) tarihinde, arzolunduugrlen , szn et t i imiz m ahz ar 'a gre, "K aral isar iark Sancanatb O rdu bayram l kazas nda zuhur eyleyen Hac aml ve tevabi iekiyas b inden m tecaviz levendt ve sekban ekiyas cemolup s ipahinamnda Karahz r nam mtevel l i ve ismai l avuolu Mehmed a-vu ile yekdil ve yekcihet olup cell- i mezbur ile vilyetimize envtead dsi zuh ur edp bu sene me zkr H ac aml ve tev abii ekiyashadd en b irn ehal i - i v i lyet i garet ve hasaret ev leyip n ice m s lman -larn ve ocak sahibi kimselerin evlerin basu p ehl- iyalin ekp emredoul lar n yannd a o lan levend atm a ver p ve yende ve revendeden veseferli askerden nice kimseleri katledp emval ve erzakn ahz ve kabzeyleyp yine kaza-i mezburede skin olup hl msellim-i vilyet olanDergh- li s ilahdarlarmdan Abaczade Ali Bey kullarnn bir zaimoluyla b i r avret in ve yedi nefer h izme tkar lar y le ev in basup kat led ipon yk akel ik emvl ve erzakn ahz ve kabzeylednden gayr v i l-yet-i me zbu reye tb i K rk N ahiyesinde skin D ergh- li s ipahile-rinden dier Ali Bey kullarn alt nefer demisiyle katledp mal veesbabn kabzeyleyp ve Dergh- l i yenier i ler inden Trabzonlu nefer yenier iy i dahi kat ley leyp mal lar n ve esvaplar n yam a vetalan e tmi lerd ir" , dendik ten sonra , sz geen v i lyet tek i kazalar n

6 4 s t a n b u l B a b a k a n l k Ar i v i , 10 1 6 y l n a i t n u m a ra s z m h i m m e d e f t e ri , S. 4 6 (B uo l a y il e i lg i l i h i i k m n s re t i n d e k i i z a h t a n a n l y o ru z k i , Ha z r ' n k e t h d a s B y k l A li n i n k a t -l in e , k a rd e i o l a n k i i , Ya k u p a d l k a d ' n m t e v i k i i le i l e n m i b i r c i n a y e t r e n g i ve rd i r e r e k , a d g e en k a d y N i d e K a l es i n e h a p s e t t i r m i . Ya z l a n h k m d e , k a d ' n n v e d v c l a r n " o r d u y - h m y n a " ( y n i , K u y u c u M u r a t P a a h u z u r u n a ) y o l l a n m a l a r e m r e d i l i y o r .


28/49

28 M U S T A F A A K D A her bir inden "biner kuru salgun", her haneden er kile arpa ve ikierk i le buday, b i r batman ya ve b ir batman bal , be okka p ir in ve be-er ta vu k alp an ba rlad klar , kad larn, ark ord usu serd ar emri i leto pladk lar "srsat akes i"n i m em urd an zor la a ld k lar , tekr ar herhneye a l t ar kuru salma sald k lar i fade o lunuyordu 6 5 .

"Hac amlu"nun o evrede yarat t dehet , kales iz , yani akta olan kylerden pek oklarn, kap, kalesi olan kasaba ve ehirleresnm aya zor lad. O kadar ki, zorb alarn, nm us ve rzlara dahi enufak sayg gs termeden ela tmalar kar s nda, kaanlar , ancak "el l -iyallarn alup", mal ve erzaklarn ortada brakmlard. siler , hal-kn, s nmalarna ok yara yl olduu iin do lduklar G ireson K alesinikuatarak ier i g i rmeye al t lar . Kuat lmann devam et t i i y imrign sresince, ele geirdikleri kimseyi ldrmekten ekinmediler . Budurumda, canlar n kur tarmak i in baka yapacaklar kalmyan ehal i"umumen ne f i r - i m" ederek 6 6 , Karahisar iark i Sancan n eski "muta-s a r r f " G i r esun lu S eyy id Mehmed P a ay 6 7 ba lar na geirerek , "Hacamlu ekiyas" nn zerine yrdler. Asler , teslim olmalar iin, defa tekrar lanan dvet i ger i savmalar zer ine , kanl b i r cenklemeoldu. H ac amlu 'n un kendis i , zorb aba lar n n nam l lar nd an Kaz-dal , Kse Osman, Dilsz, Simitl Blkba, ele geerek, balarkesildiinden baka, Cell sekban ve levendlerinden iki yze yaknkii ldrld. Gerileri , kaip, Karahzr Mtevvelli ve Mehmed avuadnd aki ik i zorbab a n n e t raf nda to plan m ay baard lar . Bu d urum -da, ehli , ad geen ekiynn, yada onlar gibi tekilerinin yeni baskn-lara kalkmamalar i in v i lyet i korumakta d irayet i b i l inen Seyyid Meh-med Paay Karahisar iark i 'ye gene bey tay in e tmeyi r ica ediyor larid i k i , h km et bu istee o lumlu vecap vermek zorun da ka ld 6 8 .

6 5 A d g e e n m a h z a r , s t a n b u l B a b a k a n l k A r i v i, A l i E m i r T a s n i f i, Ah m e d I . , N r . l 6 7o l a r a k m e v c u t t u r .

6 6 Ne f i r -i m : y e d i d e n y e t m i e k a d a r e l i s i la h t u t a n h e rk e s i n t o p l a m p , c en g e k a t l m a s d e m e k t i r k i , b u n a g e n e l o l a r a k s o n k u r t u l u a re s i d i y e b a k l r .

6 7 E s -S e y y i d l k a b n n d a g s t e rd i i z e re , b u k i i , m s l m a n o l u m s l m a n o l m a s d o l a y s i y l e , k a d ro s u y a l n z k l e -d e v i rm e l e r l e d o l d u ru l a n En d e ru n m e k t e b i n d e n k m a o l a m -y a c a h a l d e , b e y l e rb e y i r t b e s i n i k a z a n m t r , v e b u rn e k b i r i c i k t e d e i l d i . G r l y o r k i , m e -r n n E n d e ru n d a n k m a o l m a s g e re k t i i e k li n d e k i g e l en e k , r e s m e n d e i ls e b i l e , i le m c e b o -z u l m u b u l u n u y o rd u . Ta n n m C e l l i r e i s l e r i n i i s y a n d a n v a z g e i rm e k , v e y y e r l i l e r i n d e n i l e r ig e l e n b i r i n i o ra y a v l i ( s a n c a k b e y i y a d a b e y l e rb e y i ) y a p m a k , i s t e n e n d z e n i s a l a r m i d i n iv e rd i i i i n , g e l e n e k b y l e b i r z o r a l t n d a b o z u l m u t u .

6 8 No t 6 5 ' d a s z g e e n m a h z a ra b a k n z .


29/49

C E L L S YAN L A R IN D A N B Y K K A G U N L U K 2 9Buraya kadar, imkn lsnde ayr blgelerden seerek verdii-miz o laylar trndeki rnekler in gs terd ik ler i zere , Anadolu Trkiye-s in in btn b ir yzeyinde, byk ounluu v i lyet lerdeki veya Ba-ehirdeki Al t -Blk halk ndan azma ki i ler , sancakbeyler in in veyaeylet paalar n n kapu aal k lar n (kethdl k , bablkba l k , b-lkba l k , kaymakamlk , msel l imlik , mtesel l i l ik 6 9 gibi hizmetle-rini) ve Dergh- l avuluklarn ele geirdikten sonra, hizmetinegirdikleri beylerin ve pa alarn kap ular halkn a (sekban b lklerine)

kum and a eder duru m kazan m akta , ond an sonra , ya efendiler in in azle-dilmesi i le, veya banda bulunduklar vilyette, zellikle zengin ki i-leri soyma niyeti yznden onlarla advete gir ince, ya da baka sebep-lerden dolay, ouncas beylerinin gizli veya ak arkalamasna da da-yanarak , as p kesme hayt na a t lmakta id i ler . Bunlar byle b i r dav-ran a sevkeden sebep , kendilerinin bir be y' in kapu sun da aa olm alar ,yahut , Al t -Blk halk ndan bulunmalar dei l de , cel l i babuluu-nun insan abucak anl-anl bir adam derecesine ulatran balca yololduu hakkndaki kan idi. nk, ky sosyal-iktisad bnyesinin bol bolkus tuu if tbozan levendler i ba na to playup, o r tad a h i k imsenindi geiremedii , hat t , devlet in b i le gc yetmiyen b ir kabaday o lmakki iye byk b ir nam kazandr yordu. Karayazcy b i r tr l d ize ge-t i rem iyen hk met in , s aray kul lar aras ndan , " km a" yolu i le sancak-beyi tayin etme usuln bir kenara iterek, bu ilk byk cell efinesancakb eyli i vermes i , ondan sonraki cel l bab ular na bu kap y ard na kadar at ndan, I s tanbuldaki Al t -Blk halk ndan o lanlar n ,her hangi bir ekilde Anadoluya geerek, bu yolu tutmalar , kendileri-n i , Baehirde kal p "kma" yolundan mans p bekl iyen arkada lar n-dan daha abuk yksel t iyordu. Hele ehzde Bayezid isyanndan sonra ,vilyet ve sancaklarda, ve zellikle byk eyalet kalelerinde, yenieriblkler i yann da a l t -blk dzeni de kuru ldukt an son ra , ouncas s ipah ve s i lah tar blkler i kadrolar na Anadolunun Trk halk ndanpek ok kimsen in alnm bulun m as do laysyle, bu ekilde o lanlarzaten " km a" kan un un dan faydalanam yacaklar i in , cell o lma s-

69 Bi r sanca veya ey le t i orann b eyi adn a ida re eden rase ll im i le , m te se l l imi 1 i rb i r i n e k a r t rm a m a k ; B e y k e n d i s i n e v e r i le n v i l y e t i n b a n a k e n d i g i d e m e d i i z a m a n , y e r i -n e v e k i l o l a r a k y o l l a d k a p a a s n a m s e l l i m d e n i r . M t e s e l l i m i s e , v i l y e t i , b e y i n y e r i n e , k e n -d i s i i d a re e t m e y i z e r i n e a l p , e l d e e t t i i v e rg i b s d a t m m u n t a z a m a n b e y e y o l l a y a n b i r e i tm l t z i m d u r u m d a k i k i m s e i d i . X V I I . v e X V I I I . y z y l l a r d a , o k v i l y e t v e s a n c a k l a r n m -t e s e l l i m l e rc e i d a re o l u n d u u n u g re c e i z .


30/49

3 0 M U S T A F A A K D Aretiyle, devletten zorla sancakbeylii, hatt daha cerbezeli olma hlin-de beylerbeylii alabilme tekyol idi. Hele bir de, halk azndan, ekiya-l ven, tan nm cell ba bu lar adn a t rk ler, dest anlar dzenbir or tamn , bunlar , ky odalar nda halk k lar na yank havalar lasyletip dinlettiini d nelim . u hald e, zaten if tboza

Documents

mustafa akdağ: celali isyanlarından büyük kaçgunluk