Muslimani-Balkana_Istocno-pitanje-XX-vijeka_full.pdf

8/10/2019 Muslimani-Balkana_Istocno-pitanje-XX-vijeka_full.pdf

1/260

MUSLIMANI BALKANAI XX.


2/260


Drugo izdanje

PRIREDIOFikret Kari

IZDAVA:Centar za napredne studije, Sarajevo

el.: 033 716 040; Fax: 033 716 041Email: [email protected]; www.cns.baSarajevo, 2014.

UREDNIK:Munir Muji

RECENZENI:prof. dr. Enes Kariprof. dr. Mustafa Imamoviprof. dr. Ferid Muhi

LEKURA:Samedin Kadi

DP:Suhejb Djemailji

AMPA:A-dizajn d.o.o. [email protected]

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Nacionalna i univerzitetska biblioteka

Bosne i Hercegovine, Sarajevo

323.1(497):316.356.4(=163.43*)19

MUSLIMANI Balkana : Istono pitanje u XX. vijeku / priredio Fikret Kari. - 2. izd. -

Sarajevo : Centar za napredne studije, 2014. - 257 str. : ilustr. ; 24 cm

Islam na Balkanu : selektivna bibliografija

1980.-1999. / Hamida Kari: str. 219-238. -Bibliografija i biljeke uz tekst. - Registar.

ISBN 978-9958-022-03-6

1. Kari, Fikret

COBISS.BH-ID 21621510


3/260


PRIREDIO

Fikret Kari

Sarajevo, 2014.


4/260

Objavljivanje ove knjige je realizirano zahvaljujui podrci Centra za civilizacijuBalkana - BALMED (Istanbul, Turska) i NVO Horizonti iz Podgorice.

Miljenja iznesena u tekstu odraavaju stavove autora i nisu nunostavovi izdavaa i sponzora.


5/260

UZ DRUGO IZDANJE

Prvo izdanje knjige Muslimani Balkana: Istono pitanje u XX. vijekutampano je u uzli 2001. godine u izdanju Behram-begove medrese. Umeuvremenu tira prvog izdanje se iscrpio a tekstovi u ovoj knjizi nisuizgubili na aktuelnosti. Zbog toga je Centar za napredne studije u Sarajevuinicirao tampanje drugog izdanje ove knjige.

Pred prireivaem i izdavaem je bila dilema da li da se ponovi prvoizdanje ili da se tekstovi objavljeni u njemu dopune novim radovima a bi-

bliografija aurira. Meutim, kako su se u posljednjih trinaest godina desilivani dogaaji na Balkanu a literatura na evropskim jezicima umnoila,dopuna i auriranje zahtijevali bi pojavu potpuno novog djela. Zbog togasu se i prireiva i izdava drugog izdanja opredijelili da ponove izdanje iz2001. koje na taj nain predstavlja i svjedoanstvo o modernoj historijimuslimana Balkana i njenoj percepciji na engleskom govornom podruju.

Prireiva i izdavaSarajevo, februar 2014.


6/260


7/260

UVOD

Posljednja decenija XX vijeka za muslimane Balkana bila je slina posljed-njim decenijama XIX vijeka: ranije dravne cjeline su se cijepale, muslima-ni su protjerivani iz svojih zaviaja, simboli njihovih identiteta sistematskisu unitavani, negdje izvan Balkana nastajale su nove dijaspore a meuna-rodne organizacije slale su na jugoistok Evrope humanitarne misije i istra-ne komisije. Nakon stotinu i vie godina ivota razliitih muslimanskihvjersko-etnikih skupina unutar balkanskih nacionalnih drava oivljene

su slike iz osmanlijsko-ruskog rata 1877-1878. i balkanskih ratova 1912-1913. godine.

Otpor Bonjaka srpskoj agresiji 1992 -1995. imao je daleku paralelu uotporu muslimana Rodopa 1878-1879. i pokretu za nezavisnost rakije uvrijeme Prvoga svjetskog rata. okom posljednjih decenija XX vijeka rijeiBosna, Hercegovina, Kosovo i sl. postale su dio svakodnevnog rje-nika u najudaljenijim krajevima muslimanskoga svijeta, jednako kao to je

poloaj muslimana Balkana bio jedna od najvie raspravljanih tema meuhadijama u Mekki nakon 1860. godine. Svjedoenje genocida nad Bo-njacima 1992. u izvjetajima Roya Gutmana moglo se porediti sa dopisimaLava rockog sa balkanskih ratita 1912-1913. godine.

Neke razlike bile su, meutim, evidentne. Glavnina muslimanskihizbjeglica sa Balkana nije se vie kretala kaljavim putevima Rumelije pre-ma Istanbulu, a odatle dalje u Malu Aziju, u potrazi za novim zaviajem.

Muhadiri iz Bosne ili su godine 1992. veinom prema zemljama zapadneEvrope, a njihove nove dijaspore nastale su u prekomorskim imigracionimdravama. Kosovski Albanci protjerivani su i u susjednu Albaniju i Make-doniju, ali su vraeni u svoje domove intervencijom snaga NAO-saveza.


8/260

M B: I XX

Bio je to prvi sluaj u modernoj historiji Balkana da je protjerivanje jednemuslimanske grupe poniteno i stvari vraene u prijanje stanje. Za razliku

od Evrope XIX vijeka, koja je sudbinu muslimanskog stanovnitva Balka-na prepustila novonastajuim balkanskim hrianskim dravama, u deve-desetim godinama pasivni stav Zapada postepeno je zamijenjen vojnomintervencijom u ime humanosti u Bosni i Hercegovini i na Kosovu.

I pored svega, na izmaku XX vijeka muslimanima Balkana ponovila sehistorija. o se dogodilo uprkos injenici da je njihov poloaj 90-ih bio bit-no drukiji od onoga jedno stoljee ranije. U posljednjoj deceniji XX vijeka

muslimani Balkana nisu bili muslimanski millet Osmanlijske drave, vepripadnici formalno priznatih nacija ili vjersko-etnikih manjina balkanskihnacionalnih drava hrianskoga kulturnog karaktera. Svijest muslimanaBalkana nije vie bila preteno odreena islamskim uenjem, nego znatnosekularizirana, jednako kao i njihov ivotni stil. Sve muslimanske grupe Bal-kana u postosmanlijskom periodu bile su lojalne balkanskim nacionalnimdravama u okvirima kojih su egzistirale. I pored svega toga, drugi su ihtretirali na isti nain kao i njihove pretke stotinu godina ranije. Zaprepae-nost takvim postupkom kod muslimana Balkana bila je jednaka zaprepae-nosti pred razmjerama nasilja kojemu su bili izloeni. Oigledno, njihovasudbina nije bila odreena time ta oni sami misle o sebi ve ta drugimisle o njima. A svijest drugih - balkanskih nacionalnih elita - pripadala jemisaonom horizontu XIX vijeka i vremenu ratova protiv Osmanlija.

Muslimani Balkana nisu mogli deifrirati takvu svijest, niti joj se efika-sno suprotstaviti iz dva razloga. Prvo, oni su patili od nedostatka vlastitoghistorijskog sjeanja. Njihovo historijsko iskustvo nije bilo kondenzovano,sauvano i prenoeno s generacije na generaciju. Uslijed toga, generacijeiz 90-ih nisu bile u stanju prepoznati opasnost koja im se pribliavala.Najea pitanja u Bosni 1992. bila su ta nam se ovo deava? i Zatonam se ovo dogaa? Drugo, muslimani Balkana nisu posjedovali svijesto meusobnoj povezanosti svojih sudbina. Oni su se vidjeli samo kao pri-padnike zasebnih vjersko-etnikih skupina ija se historija ne dotie ostalih

muslimana ireg regiona. a svijest bila je veoma slina svijesti muslimanaAndalusa nakon XI vijeka, kada je muslimanska panija bila pocijepana umnotvo dravica (muluk al-tawaif), gdje se svaka dravica nadala da eizbjei sudbinu druge u talasu reconquiste.


9/260

U

Odraz nedostatka historijskoga sjeanja i svijesti o regionalnoj pripad-nosti moe se djelimino vidjeti i u literaturi nastaloj na bosankom jeziku

nakon 1992. godine. Dok je prvi problem relativno dobro zahvaen u ra-dovima o historiji Bosne, Kosova, genocida protiv muslimana na tlu biveJugoslavije, regionalna perspektiva gotovo da nije ni dotaknuta. U ovomperiodu, prema raspoloivim podacima, nije se pojavila ni jedna knjiga na

jezicima balkanskih muslimanskih skupina koja se bavi sudbinom pojedi-nih grupa u iroj, balkanskoj perspektivi. U isto vrijeme, vie vodeih svjet-skih asopisa posvetilo je svoje specijalne brojeve temi Islam i muslimani

Balkana (Oxford Journal of Islamic Studies, Islamic Studies iz Islamabada,itd.), a o istoj temi objavljeno je i nekoliko knjiga (vidjeti bibliografijuukljuenu u ovu knjigu).

Ova zbirka tekstova, dokumenata i svjedoenja nastoji popuniti pra-zninu koja postoji u literaturi o muslimanima Balkana na bosanskom

jeziku. Ona ima za cilj da rezimira historiju muslimana Balkana tokomXX vijeka i da sudbine pojedinih muslimanskih vjersko-etnikih grupaposmatra u regionalnoj perspektivi. Poto je glavno pitanje za muslimaneBalkana tokom proteklog vijeka bilo ouvanje fizikog i kulturnog iden-titeta, cijela knjiga koncentrira se na ovaj domen. Ostali aspekti historijemuslimana Balkana, ma koliko bili znaajni, izvan su njenog fokusa.

Knjigu ine tri segmenta: izbor lanaka o muslimanima Balkanaobjavljenih tokom posljednje decenije, izbor dokumenata i svjedoenja osudbini muslimana Balkana 1912-1999. i selektivna bibliografija radova oislamu na Balkanu objavljenih na engleskom jeziku tokom perioda 1980-1999. U sva tri segmenta prireiva je pokuao da bosanskohercegova-kom itaocu prui uvid u rezultate najnovijih istraivanja o muslimanimaBalkana na engleskome jezikom podruju.

Prvi segment knjige ini est lanaka. Prvi lanak je rad prireivaaove knjige pod naslovom Istono pitanje - paradigma za historiju musli-mana Balkana u XX vijeku, koji se ovdje prvi put objavljuje. Paradigmuza sudbinu muslimana Balkana tokom XX vijeka autor nalazi u Istonom

pitanju - izrazu koji se tokom XIX i poetkom XX vijeka koristio da ozna-i rjeavanje osmanlijskog naslijea u Evropi. Istono pitanje obino sesmjeta u period izmeu 1774. i 1923. godine. Autor smatra da se Istonopitanje moe koristiti kao referentni okvir za saimanje i razumijevanje


10/260

M B: I XX

historije muslimana Balkana sve do kraja XX vijeka. Glavni razlozi koji-ma se autor pri tome rukovodio jesu preivljavanje mentaliteta klasinog

Istonog pitanja u svijesti i ideologijama balkanskih hrianskih nacio-nalnih elita i njihovih sljedbenika i njihovo tretiranje muslimanskog sta-novnitva po obrascima iz doba 1774 -1923. godine.

lanak Justina McCarthya Stanovnitvo Osmanlijske Evrope prije iposlije pada Carstva bavi se pitanjima: ko su bili stanovnici evropskog di-

jela Osmanlijske drave i kakva je bila sudbina muslimana Balkana nakonrata 1877-1878. Kritiki sueljavajui osmanlijske statistike i statistike bal-

kanskih hrianskih drava, autor dokazuje da su prije balkanskih ratovamuslimani inili vie od 55% ukupnog stanovnitva regiona, da principsamoodreenja nije vaio za muslimane i da su muslimani postali gubitniciu kreiranju novih drava na Balkanu. Gubitak nije bio samo politikogkaraktera. U posljednjoj fazi rjeavanja Istonog pitanja 1912-1926. iz-gubilo je ivote 27% muslimanskog stanovnitva Balkana, to predstavljademografsku katastrofu.

U lanku Hidret iz Rusije i sa Balkana: proces samodefinisanja ukasnoj Osmanlijskoj dravi Kemal H. Karpat bavi se masovnim iseljava-njima muslimanskoga stanovnitva sa teritorija koje su Osmanlije izgubiletokom XIX vijeka. Za muslimane Balkana, Krima, Kavkaza i okolnih po-druja sudbinska rije tokom XIX vijeka bila je hidret (seoba). Suoe-ni sa prijetnjama za fiziki i kulturni opstanak te materijalno blagostanje,mnogi od njih su pokuali nai izlaz u seobama prema centru Osmanlijskedrave. U toku tih seoba unutranja struktura muhadirskih zajednica semijenjala, jednako kao i njihova ideologija i karakter sredine u koju sudoli. U razmjeri u kojoj su ranije muhadirske domovine bile osiromaeneprocesom seoba, Osmanlijska drava je dobila novi katalizator za promje-nu identiteta, u kojemu su brojni muhadiri imali ulogu intelektualnih,vjerskih i politikih voa.

Isti autor u drugom radu pod naslovom Graanska prava muslima-na Balkana prati promjene u formalnom statusu muslimanskih skupina

Balkana u postosmanlijskom periodu. On nalazi da su muslimani prvamuslimanska skupina uope koja je zadobila pravni status manjine putemmeunarodnih ugovora. Autor daje podatke o broju i geografskoj distribu-ciji i unutranjem razvoju muslimana Balkana tokom druge polovine XX


11/260

U

vijeka u zemljama u kojima su bili manjina (Jugoslavija, Bugarska, Gr-ka i Rumunija). Istraivanje zavrava prilino pesimistinim zakljucima

o tome da su meunarodnopravne garancije dane muslimanima Balkanabile bezvrijedne u osiguranju njihovih ljudskih i graanskih prava, da subalkanske nacionalne drave zbog svoga konfesionalnog shvatanja nacijeostavile malo mjesta za druge i da je sve to bilo mogue zbog indiferen-tnosti Zapada prema dogaajima u ovom regionu.

lanak Fikreta Karia Islamska obnova na Balkanu 1970-1992.bavi se procesom revitalizacije uloge islama u ivotu muslimanskih gru-

pa u bivoj Jugoslaviji, Albaniji i Bugarskoj u posljednjim decenijama so-cijalistikih reima. Autor je istraivao manifestaciju fenomena islamskeobnove u oblasti (re)konstrukcije damija, obrazovanja, izdavake djelat-nosti, islamskih drutvenih simbola, politike kulture i organizacija i mu-slimanskih ustanova solidarnosti. Autor je doao do zakljuka da je islam-ska obnova u ovim zemljama imala religijski, kulturni karakter, nalaz kojipotvruju brojni radovi o nepolitikom karakteru islama na Balkanu. Ipored toga, tri najvee muslimanske grupe ovoga regiona suoile su se saprijetnjom fizike eliminacije.

Michael Sells u lanku Vjera, historija i genocid u Bosni i Hercego-vini istrauje zloupotrebu historije i religije u pripremi atmosfere i ide-ologije genocida protiv muslimana u Bosni i Hercegovini 1992-1995. Usrpskom intelektualnom i politikom diskursu autor je identificirao neko-liko ideja koje su sluile tom cilju: gledanje na slavenske muslimane kaona ubice Krista u Kosovskom mitu i Gorskom vijencu, navodni albanskigenocid protiv Srba na Kosovu, povratak ustatva meu Hrvatima, opi-sivanje Bonjaka kao orijentalaca koji ne pripadaju evropskome tlu, tedehumaniziranje svih strana u balkanskoj tragediji da se ponaaju na nainuobiajen za Balkan, region izvan vladavine uma i civilizacije.

Drugi segment knjige ini izbor dokumenata i svjedoenja o strada-njima muslimana Balkana u periodu izmeu 1912. i 1999. godine. Svidokumenti, osim jednoga, po prvi put se objavljuju na bosanskom jeziku.

Ovaj izbor dokumenata ukljuuje: Izvjetaj amerike fondacije CarnegieEndowment o uzrocima i nainu voenja ratova na Balkanu 1912-1913.,posebno dio o stradanjima makedonskih muslimana; ratne izvjetaje Lavarockog sa Balkana 1912-1913.; izvjetaj limsko-sandakih etnikih


12/260

M B: I XX

odreda o akcijama protiv muslimana februara 1943.; Helsinki Watch Re-port o unitavanju etnikog identiteta bugarskih uraka 1985. i 1989.;

izvjetaje amerikih novinara Roya Gutmana i Chrisa Hedgesa o sudbiniBonjaka u Viegradu 1992., te izvjetaj dopisnika magazina ime o srp-skim ratnim zloinima u regionu Pei 1999. godine.

Ovi dokumenti i svjedoenja o postupanju prema muslimanskom sta-novnitvu Balkana u vremenskom rasponu od devet decenija XX vijeka,pruaju priliku da se uoe konstantne crte ne samo anatomije zloina negoi logike koja povezuje geografski i vremenski odijeljene dogaaje.

rei segment knjige ini selektivna bibliografija radova o islamu naBalkanu objavljenih na engleskom jeziku u periodu izmeu 1980. i 1999.,koju je pripremila Hamida Kari. Ova bibliografija prua bosanskomeitaocu koristan uvid u teme koje su privlaile panju istraivaa koji piuna engleskom jeziku, najvanije publikacije, te autore koji se bave islamomna Balkanu. Bibliografija takoe pokazuje postepeno poveanje interesa zamuslimane Balkana srazmjerno drami kroz koju oni prolaze.

Na kraju, prireiva eli izraziti svoju zahvalnost Biblioteci Meuna-rodnog islamskog univerziteta Malezija koja je svojom bogatom kolek-cijom i meubibliotekom pozajmicom omoguila nastanak ove knjige.Posebno biljeim pomo moje supruge Hamide Kari u istraivanju,prevodenju i pripremi bibliografije i sina Hamze Karia u prevoenju

jednog lanka. (U drugim sluajevima, kada nije nita izriito navedeno,prireiva je prevodilac.) Izdavau pripada zahvalnost za odluku da tampaovu knjigu koja e, nadamo se, pomoi (samo)razumijevanju muslimanaBalkana na poetku treega milenija.


13/260

ISTONO PITANJE

P B XX Fikret KARI

Historija muslimana Balkana tokom XX vijeka, nakon to je Osmanlij-ska drava odstupila sa granice dananje Republike urske, protekla je u

znaku seoba, manjinskog statusa u okviru novouspostavljenih balkanskihhrianskih drava, prikrivene ili otvorene diskriminacije, progona i geno-cidnih ratova. Periodi relativnog mira bili su samo uvod za nova, jo eastradanja.

Kada se traga za paradigmom - referentnim okvirom u kojemu se sviovi dogaaji mogu saeti i razumjeti - ima se dovoljno razloga da se opre-dijeli za Istono pitanje. Izbor je naizgled neuobiajen, posebno kada se

ima na umu da se Istono pitanje, bez obzira na nain definiranja, obi-no stavlja u vremensku perspektivu izmeu 1774. godine (ugovor u Ku-uk Kainardi) i 1923. (ugovor iz Lozane). Meutim, sudbina muslimanaBalkana nakon 1923., daje za pravo da se Istono pitanje koristi kaoparadigma i za tumaenje historije muslimana do kraja XX vijeka. Radovikoji se objavljuju u ovoj knjizi, kao i druga brojna istraivanja, dokumentii svjedoenja, govore o preivljavanju mentaliteta Istonog pitanja meu

balkanskim hrianskim nacionalnim elitama to se izrazilo u prikazivanjuislama kao strane religije na evropskome tlu, njihovom referentnom okvirui vokabularu vezanom za muslimane, te traganje za saveznicima iz dobaratova za osmanlijsko naslijee.


14/260

F KARI

U ovom tekstu pratit emo genezu paradigme Istono pitanje, ana-lizirati njene elemente i opravdanje njene primjene na historiju muslimana

Balkana nakon 1923. Osim toga, nastojat emo osvijetliti znaaj stavlja-nja historije pojedinih muslimanskih skupina ovog podruja u regionalnu(balkansku) perspektivu.

I

Pogled na brojnu literaturu napisanu o Istonom pitanju govori da sehistoriari ne slau potpuno ni u pogledu hronologije ni u pogledu zna-aja ovoga termina.1ermin je, izgleda, prvi put spomenut nakon bitkekod Lepanta 1571. Nakon toga uao je u upotrebu diplomata i politia-ra. okom XIX vijeka ponuene su prve naune analize i definicije ovogtermina, a u prvoj polovini XX vijeka termin je stavljen u historijsku per-spektivu poto su procesi na koji se odnosio bili zavreni. RazumijevanjeIstonog pitanja pratilo je dinamiku historijskog procesa na koji se pa-radigma odnosila.

Jedan anonimni engleski autor napisao je 1849. da se Istono pita-nje bavi problemom ta e biti od Osmanlijske carevine, tada ve tro-me i ruinirane. Francuski historiar Max Choublier u djelu La QuestiondOrient depuis le raite de Berlin, tampanom 1899., smatrao je da je na-stalo tokom osmanlijskog povlaenja iz oblasti Crnog mora u XVIII vijekui da obuhvata brojne probleme kao to su sudbina preostalih osmanlijskihposjeda u Evropi, Maloj Aziji, sjevernoj Africi i mogue oivljavanje mu-slimanskog fanatizma u Aziji i sjevernoj Africi. (Osmanlijsko povlaenjeiz oblasti Crnog mora uslijedilo je nakon poraza kod Hotina na Dnjestru1769. i Kartala na Dunavu 1770. Mirom zakljuenim u selu Kuuk Kaj-nardi 21. jula 1774., u dananjoj Bugarskoj, Osmanlije su prepustile Ru-siji Kuban i crnomorsku oblast erek, luku Azov na Donu i tvrave Ker i

Jenikale u prolazu koji spaja Azovsko i Crno more.)

Jedan drugi francuski autor, Edouard Driault, koji je objavio knjigu LaQuestion dOrient 1909., smatrao je da je ovo pitanje rezultat povlaenja

1 Vidi, A. L. Macfie, Te Eastern Question 1774-1923 (London - New York: Longman, 1989.),str. 2.-3.


15/260

I - P XX

islama u Evropi i Aziji i da se prvenstveno tie obnavljanja hrianskihbalkanskih drava i napredovanja osmanlijskih susjeda.

Britanski autor J. A. R. Marriot u knjizi Te Eastern Question: AnHistorical Study in European Diplomacy, koja je nakon 1917. doivjelaetiri izdanja i sedam reprinta ove posljednje edicije, stavio je Istonopitanje u iri kontekst i ponudio razraenu analizu problema koji se podnjega podvode. U irem smislu, Marriot smatra da je Istono pitanjeproisteklo iz sukoba obiaja, ideja i shvatanja Zapada i Istoka u zemljama

Jugoistone Evrope.2Ovaj sukob se manifestirao u antiko doba kroz su-

kob Grka i Perzijanaca, kasnije kroz duele Rimljana i helenistikih vladarai konano u srednjem vijeku kroz borbu islama i hrianstva. U XIX vijekuIstono pitanje je, prema njegovim rijeima, ukljuivalo est problema:

Prvo: uloga Osmanlija u historiji Evrope nakon njihovoga prvog pre-laska Hellesponta u XIV vijeku.

Drugo: poloaj precizno neogranienih balkanskih drava kao to suGrka, Srbija, Bugarska i Rumunija, koje su se postepeno iznova pojavilenakon to je talas osmanlijske poplave zaustavljen ili kao Crna Gora, kojanije nikada stvarno nestala; ili kao Bosna, Hercegovina, ransilvanija i Bu-kovina, koje su anektirali Habsburzi.

ree: problem Crnog mora; izlaza i ulaza u njega, kontrola Bosfora iDardanela, i iznad svega, kljuno pitanje posjedovanje Konstantinopola.

etvrto: poloaj Rusije u Evropi, njen impuls prema Mediteranu; nje-ni ponovljeni napori da osigura stalni pristup ovom moru kroz uske ka-nale; njeni odnosi sa istovjernicima pod Sultanovom vlau, posebno onihslavenske narodnosti.

Peto: poloaj Habsburke monarhije i, posebno, njena briga za pristupEgejskom moru, i njeni odnosi, s jedne strane, s Junim Slavenima u anek-tiranim pokrajinama Dalmacije, Bosne i Hercegovine, kao i u susjednimkraljevinama Srbije i Crne gore; i, s druge strane, sa Rumunima ransilva-nije i Bukovine.

Zatim, stav evropskih sila uope, a Engleske posebno, prema svim

ovim ili bilo kojemu navedenom pitanju.3

2 J. A. R. Marriot, Te Eastern Question: An Historical Study in European Diplomacy (Ox-ford: Clarendon Press, 1969) str. 1.

3 Ibid, str. 2.-3.


16/260

F KARI

iri kontekst Istonog pitanja, kako ga definira Marriot, u stvarije slian paradigmi sukob civilizacija (clash of civilization). Ovaj izraz

upotrijebio je poznati orijentalist Bernard Lewis u lanku Te Roots ofMuslim Rage (Korijeni muslimanskog gnjeva) objavljenom u asopisuAtlantic Monthly (septembar 1990.), a zatim je prihvaen, teorijski razvi-jen i populariziran od strane amerikog politologa Samuela P. Huntigtonau istoimenom lanku objavljenom u asopisu Foreign Affairs (ljeto 1993).4Prema ovoj tezi, glavni akteri ljudske historije su civilizacije a civilizacijskerazlike su izvori konflikta. Marriotova tvrdnja o Istonom pitanju kao o

sukobu obiaja, ideja i shvatanja Istoka i Zapada u zemljama JugoistoneEvrope svodi se na isto.Na kraju, M. S. Anderson, poznati savremeni britanski historiar i

autor knjige Te Eastern Question 1774-1923., objavljene prvi put 1966.,definira Istono pitanje kao napore velikih evropskih sila da se nose saposljedicama dezintegracije Osmanlijske carevine, te ambicijama i supar-nitvima koje su taj proces okruivale.5

Iz ovoga kratkog pregleda tretmana Istonog pitanja od strane iza-branih evropskih autora, moe se zakljuiti da se ova paradigma odnosi naispunjavanje politikog vakuuma nastalog padom i postepenom dezinte-gracijom Osmanlijske drave i rjeavanje pitanja osmanlijskoga naslijea.eritorijalno, Istono pitanje odnosilo se na dogaaje u irokom geograf-skom dijapazonu od Bosne do Crnog mora i Kavkaza i od Arapskog zalivado Alira. U unutranjem dinamizmu rjeavanja Istonog pitanja, znatandio XIX vijeka i prve decenije XX vijeka pripadaju Balkanu.

Politiki vakum nastao osmanlijskim gubitkom teritorija na Balkanurijeen je putem obnavljanja ili kreiranja mnotva balkanskih nacional-nih hrianskih drava. Nekada jedinstveni geografski region Rumelije iliosmanlijske Evrope (Awrupa-i Osmani), podijeljen je u mnotvo malih,meusobno nepovjerljivih i suprotstavljenih drava. U to vrijeme izrazBalkan uao je u geopolitiki rjenik Evrope da zamijeni raniji Orijentili ak Bliski istok, koji su oznaavali balkanske zemlje pod osmanlijskom

4 Glavne teze ovog lanka autor je kasnije dalje razvio u knjizi Te Clash of Civilizations andthe Remaking of World Order (New York: Simon & Schuster, 1996.).

5 M. S. Anderson, Te Eastern Question 1774-1923: A Study in International Relations (Lon-don: Macmillan, 1991.) str. 388.


17/260

I - P XX

upravom.6Istovremeno, engleski jezik obogaen je terminom balkanizati-on (balkanizacija) koji je oznaavao podjelu (odreene zemlje, teritorije)

u male, antagonizirane, neefikasne drave7

Jedno od glavnih obiljeja procesa nastanka balkanskih nacionalnihdrava bilo je definiranje nacije religijskim kriterijem i shvatanje dravekao politikog orua u rukama tako definirane nacije. U takvim okol-nostima za druge je ostavljeno malo ivotnoga prostora, a posebno zamuslimane. Kroz sve vrijeme historijskog rjeavanja Istonog pitanja naBalkanu, balkanske nacionalne drave poistovjeivale su, sa manjim ili

veim nijansama, muslimansko stanovnitvo sa osmanlijskim dravnimstrukturama ili ga smatrale nasljednikom Osmanlija. Zbog toga je raanjesvake balkanske hrianske nacionalne drave bilo praeno masovnim po-gromima muslimana, protjerivanjima, promjenom izgleda i naziva nase-lja, kolonama izbjeglica koje su se kretale kaljavim drumovima ili nepro-hodnim planinskim prevojima, snovima o povratku kuama, neizvrenimugovorima o obeteenju za oduzetu ili ostavljenu imovinu itd. Ova slikamoe se rekonstruirati bez obzira da li se itaju dokumenti o Beogradu1807., Moreji 1821., Uicu 1862., Sofiji 1877., Strumici, Kukeu, Serezui Dedeagau 1912-1913., dolini Lima 1943., bugarsko-turskoj granici1989., Viegradu i Foi 1992., Srebrenici i epi 1995., ili Pei 1999.godine.

Obrazac postupanja sa muslimanskim stanovnitvom uspostavljen utoku klasinog razrijeenja Istonog pitanja (do 1923.), nastavlja se svedo naih dana. Geopolitika situacija na Balkanu i oko Balkana se pro-mijenila, ali ne i mentalitet balkanskih nacionalistikih elita. (Periodi

6 Berlinski kongres 1878. rezultirao je ugovornim rjeenjem bliskoistonog pitanja (W. N.Medlicott, Te Congress of Berlin and after: A Diplomatic History of the Near Eastern Set-tlement 1878-1880. London: Frank Cass, 1938.). Britanski diplomat Sir Robert Graves svojememoare sa Balkana 1878-1923. naslovio je kao Storm Centres of the Near East (London:Hutchinson & Co, 1933.). Zvanini naziv Berlinskog ugovora je Ugovor izmeu VelikeBritanije, Njemake, Austrije, Francuske, Italije, Rusije i urske za rjeenje poslova na Istoku(Tomas Erskine Holland, Te European Concert in the Eastern Question, Scientia Verlang

Aalen, 1979., 277). Britanski autor William Miller u knjizi Te Ottoman Empire and ItsSuccessors 1801-1827, prvo izdanje 1913. (London: Frank Cass & Co, 1966) u poglavljuNapoleon na Bliskom Istoku (1801-1815) raspravlja o Dalmaciji, Crnoj Gori, Istanbulu,Jonskim ostrvima i drugim krajevima June i Jugoistone Evrope.

7 Websters Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language (New York/ Avenel,New Jersey: Gramercy Books, 1989.), str. 113.


18/260

F KARI

relativnog mira i prosperiteta za muslimane Balkana mogu se pripisati ri-jetkim reimima sa liberalnom ili nadnacionalnom ideologijom.)

Preivljavanje mentaliteta Istonog pitanja meu balkanskim hrian-skim nacionalistikim elitama izrazilo se izmeu ostalog, u prikazivanju isla-ma kao tue religije na evropskom tlu a muslimana kao tuinaca od kojihtreba oistiti teritoriju na koju se polae pravo. Ova manifestacija mentali-teta Istonog pitanja posebno je dokumentirana u vie istraivanja koja sebave izvorima i izvrenjem genocida nad Bonjacima 1992-1995.

Ameriki istraiva Norman Cigar osvijetlio je posebno ulogu srbijan-

ske intelektualne elite u ideolokom opravdavanju genocida, akta koji jeobinim pljakaima i ubicama dao oreol boraca za nacionalnu stvar.8U takvom poduhvatu srbijanski orijentalisti, kvaziorijentalisti i historiariuinili su genocid intelektualno respektabilnim, a Srpska pravoslavna cr-kva ponudila je moralni oprost izvriocima.

Stav o islamu kao stranoj religiji na evropskom tlu identificiran je uradovima Aleksandra Popovia, Darka anaskovia, Miroljuba Jevtia i, ukrajnjem faistikom obliku, u pisanju Dragoa Kalajia. U jednom lan-ku ovog posljednjeg autora objavljenom pod naslovom Kvazi Arapi pro-tiv Evropljana (Duga, 13-19. septembar 1987., 14-15) iznijeto je da sumuslimani u Jugoslaviji kvazi-Arapi, koji u sebi nose gene pustinjskihpljakaa i osmanlijskih vojnika, sa dugom listom uroenih karakternihmana. Oni, kao takvi, ne pripadaju Evropi niti mogu shvatiti karakternecrte Evropljana. U suoavanju sa ovom tuinskom prijetnjom potrebno jenad-nacionalno, nad-religijsko, nad-ideoloko jedinstvo Evropljana a utadanjoj Jugoslaviji kvalitetna spremnost Slube dravne sigurnosti i Ju-goslavenske narodne armije.9Za jednoga drugog srbijanskog autora, pra-voslavnog episkopa Atanasija, jedna od manifestacija tuinskog karakteraislama jesu ograena dvorita muslimanskih kua koja se mogu nai odBagdada do Bihaa, i koja, prema njegovim rijeima, nisu samo obiniprimitivizam, ve, kao, i neto mnogo dublje.10

8 Vidi Norman Cigar, Genocide in Bosnia. Te Policy of Ethnic Cleansing (exsas & M.University Press, 1995.). Prijevod na bosanski: Genocid u Bosni. Politika etnikog ienja,prof. Radomir Marinkovi (Sarajevo: Bosanski kulturni centar i Institut za istraivanje zloinaprotiv ovjenosti i meunarodnog prava, 1998.).

9 Norman Cigar, Genocid u Bosni, str. 37.10 Norman Cigar, op cit., str. 41.


19/260

I - P XX

Iza esto ponavljane teze o tome da se zaustavljanjem muslimanskeopasnosti na Balkanu ustvari brani Evropa stoji mentalitet Istonog pita-

nja, koji Evropu izjednaava sa Pax Christiana (hrianskim svijetom). Uosmanlijsko doba, islamsko prisustvo u Evropi bilo je ogranieno na Balkan,odnosno jugoistoni dio evropskoga kontinenta. Svi dodiri izmeu dvije ci-vilizacije, pa i konflikti, odigravali su se na ovome prostoru. Meutim, udrugoj polovini XX vijeka zapadna Evropa je otvorila vrata brojnim musli-manskim studentima, radnicima i useljenicima koji su postepeno oformilirelativno stabilne i dinamine zajednice.11Ove zajednice postaju sastavni dio

nove multikulturalne Evrope, koja ne treba svoje branitelje meu balkan-skim nacionalistima iji je misaoni horizont i dalje odreen kategorijamaXIX vijeka. Istom okviru pripada i termin antemurale christianitatis (pred-zie kranstva), koriten od strane nekih hrvatskih autora, koji katolikuHrvatsku opisuju kao isturenu liniju odbrane Evrope protiv islamske opa-snosti. Ovi krugovi su, takoe, tokom 1993. eksploatirali tezu o islamskojopasnosti i sukobu izmeu islamskog i katolikog svijeta.12

Gledanje na muslimansko stanovnitvo centralnog djela Balkana kao naistonjake sa karakteristinim osobinama kao to su lijenost, iskvarenost, au-toritarnost, prevrtljivost, izopaenost i sl., karakteristino je za orijentalizam,diskurs koji je imao za cilj opravdati osvajanja i potinjavanja naroda mu-slimanskoga Orijenta u doba Istonog pitanja. (Ironija je da neki zapadniautori sve karakteristike orijentalaca, koje srbijanski pisci pripisuju muslima-nima, primjenjuju na sve narode Balkana, ukljuujui i Srbe.)

Poto je islam tuinska religija i kultura, a muslimani stranci na tluEvrope, u toj perspektivi je opravdano da se oni eliminiraju sa evropskoga

jugoistoka. Postupak eliminacije ukljuivao je sve radnje koje ine obilje-je meunarodno definiranoga krivinog djela genocida. Samo zato da bise sprijeila primjena odgovarajuih pravnih instrumenata na poiniocei sauesnike u ovom zloinu, zapadni oportunistiki krugovi konstruisalisu 1992. godine orvelijanski eufemizam etniko ienje.13Ovaj novi ter-min sutinski je izraavao postupak s muslimanima koji je ranije na Balkanu

11 Vidi Jorgen S. Nielsen, Muslims in Western Europe (Edinburgh: Edinburgh University Press1995); W. A. R. Shadid and P. S. Wan Koningsveld, Religious Freedom and the Position ofIslam in Western Europe (Kampen: Kok Pharos, 1995.).

12 Vidi N. Cigar, op. cit., str. 154-155.13 Fikret Kari, Bosnia - Images of Crime KIRKHS Research Bulletin, 2: 8 (1995.), str. 4-8.


20/260

F KARI

oznaavan kao istraga poturica (Petar Petrovi Njego) i generalno tre-bljenje uraka iz naroda (Stojan Novakovi).14

Koncept ienja teritorije Balkana od preostaloga muslimanskogstanovnitva nastavio je da ivi u ideologijama balkanskih nacionalisti-kih elita i svijesti njihovih sljedbenika i nakon definitivnog odstupanjaOsmanlija sa ovog podruja 1912. godine i svoenje muslimana na statusmanjina. Nacionalistika tampa u Srbiji izmeu dva svjetska rata redovno

je poruivala muslimanima da prestanu turkovati, ili neka se sele u Azi-ju.15Dokumenti etnikog pokreta Drae Mihajlovia kao nain stvaranja

velike Srbije predviaju ienje Sandaka od muslimanskog ivlja i Bo-sne od muslimanskog i hrvatskog ivlja.16Godine 1989. bugarski policajciprotjerujui muslimane govorili su: Va jezik je drukiji. Vaa religija jedrukija. Uvijek ste eljeli da idete u ursku. Sada moete ii.17U krajevi-ma pod kontrolom srpskih snaga u Bosni i Hercegovini izvreno je totalnoienje od muslimana (jugoistoni dio zemlje) ili svoenje muslimansko-ga stanovnitva na beznaajnu manjinu (Banja Luka). Pred oima cijelogasvijeta srpske vlasti izvrile su masovno protjerivanje Albanaca sa Kosova1999., egzodus koji se mogao porediti sa rijekama muslimanskih izbjeglicanakon Prvoga balkanskog rata i koji je okrenut u suprotnom smjeru teknakon okupacije pokrajine od strane snaga NAO-saveza. Ovi dogaaji,koji su se odigrali u razliitim dijelovima Balkana u postosmanlijskom pe-riodu, predstavljaju sutinski kontinuitet sa dogaajima tokom osmanlij-sko-ruskog rata 1876-1877. i Prvog balkanskog rata 1912.

I letimini pogled na teorijski okvir i rjenik politikog i intelektual-nog diskursa vodstva balkanskih nacionalnih drava govori o preivljavanjumentaliteta Istonog pitanja. U intelektualnom diskursu, intelektualcibalkanskih hrianskih skupina veinom nisu bili u stanju dati objektiv-nu, kritiku historiju svojih zemalja ili regiona u cjelini pod osmanlijskomupravom. Njihovi radovi slijede nacionalnoromantiarski pristup i govore

14 Mustafa Imamovi, Pregled istorije genocida nad muslimanima u jugoslovenskim zemlja-

ma, Glasnik Rijaseta Islamske zajednice, 54: 6 (1991.), str. 678-679.15 Vidi npr. Pobiti urke, Obrana 1:15 (1920), str. 1.16 Vladimir Dedijer - Antun Mileti, Genocid nad muslimanima 1941-1945: zbornik dokume-

nata i svjedoenja (Sarajevo: Svjetlost, 1990.), str. 26.17 Destroying Ethnic Identity. Te Expulsion of the Bulgarian urks. A Helsinki Watch Report.

Oktobar 1989 (Washington DC: US Helsinki Watch Committee, 1989.).


21/260

I - P XX

o turskom jarmu, ivotu izvan historije, prekidu veza sa Evropomitd.18Za cjelovito i objektivno upoznavanje historije islama na Balkanu,

evropski italac mora konsultirati zapadnoevropske i posebno amerikeautore.U politikom diskursu, uobiajeno je referiranje na slavenske musli-

mane kao poturice, otpadnike i borba za njihovo nacionaliziranje.19Posebno je ilustrativan referentni okvir i rjenik srpskih ideologa, politia-ra i intelektualaca tokom 90-ih godina XX vijeka, kada su pokrenuli ratoveu Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Ovaj okvir ine ideje osvete za poraz na

Kosovu 1389., nastavak srpskog ustanka iz 1804., produetak Balkanskograta iz 1912. godine itd.Kosovski boj spada u domen srpske mitologije i kao takav bio je pred-

met analiza i dekonstrukcije od strane srbijanskih kritikih historiaraknjievnosti kao to je Miodrag Popovi.20Posljednje dvije ideje pripadajudobu Istonog pitanja. Radovan Karadi, predsjednik Srpske demo-kratske stranke, upitan januara 1992. ta je srpska strategija u to doba,odgovorio je da e se boriti dok ne postignemo Karaorev cilj - uje-dinjenje svih Srba i dok ne dovrimo borbu.21General-pukovnik RatkoMladi, komadant Glavnog taba Vojske Republike Srpske, prilikom ula-ska u Srebrenicu izjavio je: Evo nas 11. jula 1995. u srpskoj Srebreniciuoi jo jednog velikog praznika srpskog. Poklanjam srpskom narodu ovajgrad i napokon doao je trenutak da se posle bune protiv dahija urcimaosvetimo na ovom prostoru.22Ova dva primjera pokazuju da je srpskopolitiko i vojno vodstvo u Bosni i Hercegovini smatralo rat 1992-1995.kontinuitetom Prvog srpskog ustanka.

Karakteristina simbolika koritena u Bosni potvruje ovu tezu. etirisimbola su posebno ilustrativna. Prvo, oslanjanje na hajduku tradiciju ucilju politike mobilizacije srpskoga stanovnitva. Ovo ukljuuje korite-nje hajdukih peina za razliite ceremonije kao to je prijem u etniki

18 Vidi Bibliographic Essay in Peter F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule 1354-1804. (Seatlle-London: Washington University Press, 1993.), str. 289. Za ilustraciju ovakvih

stavova u srpskoj historiografiji, vidi Radovan Samardi, Ideje za srpsku istoriju (Beograd:Jugoslavijapublik 1989.), str. 219-259.

19 Vidi odgovarajua poglavlja u ovoj knjizi koja govore o Bonjacima i Pomacima.20 Miodrag Popovi, Vidovdan i asni krst (Beograd: Slovoljublje, 1976.).21 N. Cigar, op. cit., str. 52.22 Emisija SR, 11. juli 1995.


22/260

F KARI

pokret, koritenje imena hajdukih voa u nazivima jedinica i ustanova i,logino, hajduke etike. Hajduk (tur. haydut, umski razbojnik) jest ter-

min koji je oznaavao odmetnike od reda i zakona na Balkanu u vrije-me osmanlijske uprave.23Ovi odmetnici u Grkoj su se nazivali klepht.Djelovali su u okviru granica Osmanlijske drave, to ih je razlikovalo oduskoka, koji su iz susjedstva upadali (uskakali) na osmanlijsku teritoriju,robili, pljakali i stvarali nesigurnost u graninim podrujima. Hajduci suposjedovali relativno ustaljenu unutranju organizaciju na elu sa haram-baom (tur. glavar zloinaca).

Balkanski nacionalistiki i marksistiki historiari redovno su prikazi-vali hajduke kao heroje nacionalnooslobodilake borbe hrianskih narodaovog regiona protiv osmanlijske vlasti. Meutim, novije studije, baziranena prvorazrednim historijskim izvorima, pokazuju da su stvarni hajducibili indiferentni prema religijsko-nacionalnim i socijalnim razlikama meusvojim rtvama.24

Epske pjesme mogu posluiti kao vrijedan izvor za upoznavanje haj-duke etike. Iako temeljito istraivanje ove materije nije izvreno, paljivijeitanje, na primjer srpskih epskih pjesama, moe nas dovesti do slijedeihelemenata hajdukog sistema vrijednosti.25Pljaka se smatrala legitimnimnainom sticanja imovine. Hajduci su skidali ak i odjeu ubijenim bo-gatim rtvama. Pravila viteke borbe se nisu potovala. Redovno su se po-stavljale zasjede na umskim putevima i ubijalo iz potaje. Sa rtvama senemilosrdno postupalo (spaljivanje, odsjecanje ruku, vaenje oiju itd.) isarkastino izrugivalo.

Ove vrijednosti i nain borbe oivljeni su pozivanjem na hajduku tra-diciju u predveerje rata u Bosni. itanje izvjetaja o ratnim zloinima nadmuslimanskim stanovnitvom u Bosni i na Kosovu, dovodi do neizbje-nog zakljuka o tome ko su bili izvori inspiracije savremenim izvriocimagenocida. o je posebno sluaj s onima ija je svijest oblikovana na epskoj

23 Ferit Devellioglu, Osmanlica - urkce Ansiklopedik Lugat (Ankara: Aydin Kitabevi Yayinlari,1993), str. 347.

24 Catherina Wendy Bracewell, Te Uskoks of Senj: Piracy, Banditry, and the Holy War in theSixteenth Century Adriatic (Ithaca and London: Cornell University Press, 1992), str. 11.;Fikret Adanir, Heidukentum und osmanische Herrschaft, Sudost - Forshungen (Vienna),41 (1982.), str. 43-116.

25 Vidi dr. Smail Bali, Etiko nalije bosansko-hercegovakih muslimana (Be: 1952.), str. 27-57.


23/260

I - P XX

guslarskoj tradiciji i za koje je njemaki slavist Maximilian Braun 1937.napisao: ko se od malena srastao sa shvatanjem junakih pjesama, tko

je obikao izvjetaje pjesama osjeati kao uzor i ideal, taj e u povoljnomasu biti spreman, da praktino poini ista djela kao junaci iz pjesme. Zato nam je balkanska ivotna praksa do u najnovije doba pruila povoljnodokaza.26

Drugo, konstantno identificiranje Bonjaka sa Osmanlijama i bonjakeprakse sa stvarnom ili navodnom praksom Osmanlija. Na primjer, ef prije-dorske policije izjavio je amerikom novinaru da su muslimani u Prijedoru

navodno planirali, kad preuzmu vlast, da osunete sve srpske djeake i daubiju sve mukarce starije od tri godine, a ene u dobi izmeu 15 i 25 godinada poalju u harem gdje e raati janjiare.27Zbog toga je bilo potrebno daSrbi poduzmu preventivnu akciju. Ovo obrazloenje je jednako opravda-nju pogroma Jevreja u srednjovjekovnoj Evropi da Jevreji, navodno, pijukrv hrianske djece i da zato trebaju biti iskorijenjeni. Na stranu to to jeidentificiranje Bonjaka sa Osmanlijama izvreno putem epske a ne historij-ske svijesti: spominju se haremi kojih nije bilo u Bosni i janjiari, koji su biliukinuti 1826. godine akoe, srpski mediji su, izvjetavajui o ratu u Bosni,vrlo esto koristili termine s epskim konotacijama kao to su zulum, (srp-ska) neja i sl. s oiglednim ciljem da kod slualaca i italaca identifikuju ratprotiv Bonjaka 1992-1995. sa antiosmanlijskom borbom.28

ree, koriteni su vojniki simboli iz doba balkanskih ratova ili Pr-voga svjetskog rata. Vojska RS-a koristi oblik oficirske apke iz tog doba.Napadi na bosanske gradove, kao to je Zvornik, bili su praeni muzikomMara na Drinu, jednako kao predizborna kampanja Socijalistike parti-

je Srbije 1992.29Mar na Drinu hrabrio je tradicionalno srpske vojnikeda kreu u Bosnu i ispune Karaorev san o ujedinjenju srpskih zemalja.

etvrto, koritenje koncepta razmjene stanovnitva od strane srpskihi odreenih hrvatskih zvaninika u Bosni i Hercegovini tokom 1992- 1995.Ovaj koncept posebno je razvijen i primjenjivan u vrijeme izrastanja balkan-skih nacionalnih drava tokom XIX vijeka, a pravno fiksiran u Lozanskoj

26 Cit. prema dr. Smail Bali, Etiko nalije bosansko-hercegovakih muslimana, str. 16.27 Roy Gutman, A Witness to Genocide, str. 133.28 Forging War: Te Media in Serbia, Croatia and Bosnia-Hercegovina (London: Article 19,

1994.), str. 81.-82.29 Op. cit., str. 82.


24/260

F KARI

konvenciji iz 1923., te protokolima o razmjeni stanovnitva izmeu urskei Grke koji su uslijedili. U praksi Republike Srpske i Hrvatske zajednice

Herceg Bosne, razmjena stanovnitva postala je eufemizam za masovneprogone.Konano, u sluajevima konflikata tokom posljednje decenije na Bal-

kanu injeni su napori za oivljavanje saveznitva iz doba faze klasinogIstonog pitanja.30Apeli pojedinih balkanskih vjersko-nacionalnih gru-pa bili su usmjereni prema njihovim ranijim silama zatitnicama. o je bilaposljedica fakta da su sukobi bili inicirani i opravdavani od strane nacio-

nalistikih vodstava, iji je ideoloki okvir pripadao paradigmi Istonogpitanja. Ovaj je posebno vidljiv u sluaju Bosne i Kosova. Dogaaji su sekasnije kretali prema logici samoispunjavanja proroanstva.

U toku agresije na Bosnu 1992-1995. i rata protiv albanskog stanov-nitva Kosova 1999., srpsko nacionalistiko vodstvo apeliralo je na pravo-slavnu solidarnost meu susjednim balkanskim dravama (posebno Gr-ku) i na Rusiju, nekadanjeg zatitnika pravoslavnih milleta Osmanlijskedrave. Rusija je postala umijeana nasuprot historijske injenice da jojslina politika na Balkanu tokom XIX vijeka nije donijela ni adekvatneteritorijalne dobitke ni trajniji uticaj i kada je, prema rijeima britanskoghistoriara M.S. Andersona, bila iskoritena i dopustila da bude iskorite-na, od drava koje su se borile za nastanak na poluostrvu.31

Drugi glavni igra u Istonom pitanju XIX i poetkom XX vijeka- Velika Britanija - takoe je igrala znaajnu ulogu i krajem XX vijeka. Usluaju Bosne, odgaala je vojnu intervenciju radi zaustavljanja genocidaprotiv muslimanskih Bonjaka i time riskirala da bude predmet tube zasauesnitvo u genocidu. Nakon promjene vlade, u sluaju Kosova, VelikaBritanija je predvodila vojnu intervenciju za zaustavljanje nasilja Srbije nadalbanskim veinskim stanovnitvom.

Nasljednice Austro-Ugarske monarhije nastavile su da imaju interes uzapadnom dijelu Balkana i da gaje antagonizam prema svojim protivnici-ma iz Prvoga svjetskog rata.

30 Ovaj fenomen Samuel P. Huntington je oznaio kao oslanjanje na roake drave (SamuelP. Huntington, Te Clash of Civilizations, str. 272-291).

31 M. S. Anderson, Te Eastern Question, str. 393.


25/260

I - P XX

I, konano, nasljednica Osmanlijske drave - Republika urska - od-govorila je oprezno na pozive balkanskih muslimanskih skupina, posebno

onih neturskoga etnikog porijekla.32

Ove skupine, suoene sa indiferen-tnou evropskog okruenja prema nasiljima balkanskih nacionalistikihreima, usmjerile su svoje nade prema urskoj i drugim muslimanskimzemljama. e zemlje, okirane prizorima neometanog genocida nad mu-slimanima u Evropi u posljednjoj deceniji XX vijeka, poele su pruatipodrku muslimanima i na taj nain prinudile vodee zemlje Zapada dapreduzmu mjere za zaustavljanje krvoprolia. U vrijeme klasinog Isto-

nog pitanja Osmanlijska drava bila je jedini referentni okvir muslima-na Balkana. U posljednjoj deceniji XX vijeka ovaj okvir se promijenio iukljuio zemlje izvan osmanlijskoislamske kulturne zone: Srednji istok,

junu pa i jugoistonu Aziju. Ovaj razvoj doveo je do pojave unutranjenekonzistentnosti unutar srpskog propagandnog diskursa koji je u osnovivjeran idejama XIX vijeka, koristio termine kao to su urci i janjiariuporedo sa fundamentalisti, dihadratnici, i sl. Prva skupina terminaodnosila se na doba osmanlijske vladavine okonane na Balkanu 1912.,dok je druga skupina izraavala fenomene muslimanskog svijeta u tokudruge polovine XX vijeka.

Ova kratka analiza pokazuje da je paradigmu Istono pitanje mogu-e koristiti za razumijevanje mentaliteta balkanskih hrianskih nacionali-stikih vodstava i objanjenje njihovog postupanja prema muslimanskomstanovnitvu. Njihov nacionalizam je u osnovi nacionalizam XIX vijekai on se treba tumaiti paradigmama toga doba. U izvjesnom smislu istaparadigma moe se koristiti i za tumaenje ponaanja drugih uesnika udogaajima na Balkanu, posebno onih koji su imali ulogu u razrijeenjuklasinog Istonog pitanja 1774-1923. i postajali taoci (ne)tanih histo-rijskih paralela.

32 Vidi Hugh Poulton, urkey as Kin-State: urkish Foreign Policy towards urkish and Mus-lim Communities in the Balkans, u Hugh Poulton and Suha aji-Farouki (eds.), MuslimIdentity and the Balkan State (London: Hurst & Company, 1997), str. 194-213.


26/260

F KARI

B

Drugo pitanje kojim se u ovom lanku bavimo jest znaaj posmatranjahistorije pojedinih balkanskih muslimanskih skupina u regionalnoj per-spektivi. Ono to primjeujemo u prouavanju radova o islamu i musli-manima na Balkanu jest injenica da balkanski muslimanski autori redov-no piu o vlastitim vjersko-etnikim grupama, dok autori koji ive i radeizvan Balkana piu o regionu kao cjelini.33Izgleda da muslimani Balkanaive, misle i piu u okvirima grupe kojoj pripadaju, a da pripadanje mu-

slimanskom krugu Balkana ne postoji u njihovoj svijesti kao neka formaimaginarne zajednice.34o je vjerovatno posljedica procesa cijepanja ne-kadanje Rumelije, ili osmanlijske Evrope, u veliki broj nacionalnih dravakoji e postati novi historijski okvir za ivot muslimana. aj proces, kojise uobiajeno naziva balkanizacija, nije samo doveo do partikularne egzi-stencije nego i do partikularne svijesti. Neki autori ovu pojavu nazivajufragmentacija i nalaze je kod svih balkanskih skupina.35Partikularizam je

onemoguavao razmjenu iskustava, saradnju i iskazivanje solidarnosti uvremenima kada je to trebalo. Primjer takvog partikularizma jest injenicada u vrijeme postojanja Islamske zajednice u Jugoslaviji, koja je ukljuivalaBonjake, Albance, urke, i druge grupe, bonjaki strunjaci za islamskenauke nisu istraivali manifestacije islama izvan Bosne: o sufijskim redovi-ma na Kosovu i u Makedoniji oni su itali iz radova srbijanskih ili francu-skih orijentalista.

Drugi izraz tog partikularizma jest shvatanje prema kojemu su karakte-ristike jedne vjersko-etnike grupe jedinstvene, samo njoj svojstvene, tako dapredstavlja svjetski fenomen. U veini sluajeva takvi stavovi bili su poslje-dica nedostatka komparativnog pristupa. Na primjer, neki bosanski autorikoriste termin bosanski islam da oznae nain tumaenja i prakticiranja

33 Vidi bibliografiju radova o Islamu na Balkanu ukljuenu u ovu knjigu. Isto konstatuje PeterF. Sugar iri region centralno-istone Evrope. Peter F. Sugar, Southeastern Europe under Ot-toman Rule 1354-1804. (Seattle - London: University of Washington Press, 1993., IX.

34 Imaginarna zajednica, termin uveden od strane Benedicta Andersona (Immagined Com-munities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, London: Verso, 1983) daoznai zajednice zamiljene od strane elita, posebno inteligencije, u cilju stvaranja ili jaanjakolektivnog identiteta ili lojalnosti.

35 Vidi . J. Winnifrith, Shattered Eagles: Balkan Fragments (London: Duckworth, 1995), str.11-25.


27/260

I - P XX

islama, posebno u formi narodne religije kod nas.36 U normativnomsmislu, naravno, islamu se ne mogu davati geografski, rasni, niti etniki

atributi. Na nivou narodne religije mogu se identificirati izvjesne regio-nalne specifinosti koje su rezultat interakcije islamskog uenja i lokalnihtradicija. e specifinosti raniji muslimanski autori su nazivali obiajima(adat) i tradicijama (taqalid), ali nikako religijom (din), koja ostaje rezervi-sana za normativnu religiju. U istom smislu, davanje geografskih, rasnihili etnikih atributa islamu strano je muslimanskoj znanstvenoj tradiciji.37U novije doba, pod uticajem zapadnih religijskih studija, posebno feno-

menolokog pristupa, to gotovo da postaje trend. Govori se o arapskom,perzijskom, indonezijskom, balkanskom itd. islamu, sa tendencijom daljegusitnjavanja.38Posljedice ovog pristupa mogu biti dalekosene: postepenobrisanje razlike izmeu islamske norme i stvarne prakse muslimana i na-cionaliziranje islama.

Analiza sadraja koncepta bosanski islam pokazuje da se veina nje-govih elemenata moe pronai u vjerovanju i praksi drugih muslimanskihgrupa na Balkanu. I kod njih nalazimo maturidijsku kolu u akaidu, ha-nefijski mezheb u fikhu, islamiziranje izvjesnih preislamskih obiaja, ri-tuala i praznika, relativno liberalan odnos prema odreenim striktnim e-rijatskim normama, izloenost idejama evropske modernosti od kraja XIXvijeka (gdje se mogu uoiti specifini tokovi i reagiranja), itd.

Na kulturnom planu, zajedniki obrasci i karakteristike su oigledne.Kada se gledaju crtei evropskih putnika koji su proputovali Balkan tokom

XIX vijeka, teko je razlikovati mahale Mostara na Neretvi i Ruuka naDunavu, Arkadije u Moreji i Sarajeva u Bosni, rebinja u Hercegovini i Ja-nje u Arnautluku. Slinosti izmeu mostova u Larisi (sadanja Grka) Selvi(sadanja Bugarska) i Viegradu vrlo su iznenaujue.39Mekteb-i nuvvab

36 ermin narodna religija (popular religion) oznaava narodna vjerovanja i praksu obinoslijeenu bez obzira na skripturalnu ili doktrinarnu podrku.

37 U prilog ovome govori injenica da je termin bosanski Islam na naem jeziku prvi putupotrebljen u prevedenom lanku njemakog historiara Georga Stadtmullera pod naslovom

Bosanski Islam - most Evrope prema islamskom svijetu (Glasnik Islamske vjerske zajednice,11: 7 (1943), str. 174-179.

38 Vidi npr. Howard M. Frederspiel, A Dictionary of Indonesian Islam (Ahens, OH: Ohio Uni-versity Center for International Studies, 1995).

39 Batili Gozuyle Balkanlarda urk ehir ve Eserleri (Ankara: Ataturk Kultur, Dil ve arih Yuk-sek Kurumu, 1986).


28/260

F KARI

u Sarajevu, osnovan 1887. i nesumnjivo najvei doprinos Bonjaka mo-dernom islamskom obrazovanju, ima svoju paralelu u istoimenoj koli u

umnu (Bugarska), koja je bila centar mlade uleme u tom djelu Balkana.Daru-l -mualimin (uiteljska kola) u Sarajevu bio je slian Daru-l muali-minu u Selaniku (Grka), itd. Radi se o tome da Balkan spada u osmanlij-sku kulturnu zonu islamske civilizacije zajedno sa Anadolijom, Kavkazom,Sjevernim Irakom, i Sirijom.40U tom okviru treba istraivati i tumaitivjerovanja i praksu muslimanskih grupa Balkana.

Regionalni prustup je posebno vaan kada se bavimo postosmanlij-

skom historijom balkanskih muslimanskih skupina. Veina njih egzistiralaje tokom ovoga perioda u statusu manjina: njihov poloaj bio je regulisanistim meunarodnim ugovorima. Sve ove zajednice, osim one u Grkoj,ivjele su nakon Drugoga svjetskog rata pod komunistikim reimima,manje ili vie rigidnim. Komunistiki reimi bili su, opet, poetkom 90-ih zamijenjeni nacionalistikim vladama koje su sa prethodnicima dijelilenaslijeeni kompleks osmanlijske okupacije. Ova okolnost omoguilanam je kao to smo vidjeli, da paradigmu Istono pitanje primijenimona cijelo podruje Balkana u drugoj polovini XX vijeka.

Konano, region Balkana, odnosno jugoistone Evrope, koristi se de-finitivno od 1999. godine kao geopolitiki okvir za integraciju ovoga po-druja u Evropu. Pakt o stabilnosti u jugoistonoj Evropi, potpisan juna1999. u Klnu od strane vie od dvadeset zemalja i meunarodnih or-ganizacija, priznaje injenicu da se cijeli region treba uzimati kao jedin-stvena cjelina i da regionalna integracija, nadzirana izvana, moe oznaitikraj partikularizmu, antagonizmima i agresijama nacionalnih drava jed-nih protiv drugih ili protiv njihovih vlastitih manjina. Integracija Balkanamoe takoe pomoi rascjepkanim muslimanskim zajednicama Balkanada prevladaju svoju vlastitu balkanizaciju.

40 Vidi Seyyed Hosein Nasr, A ypological Study of Islamic Culture, u njegovom zbornikueseja Islamic Life and Toughts (London: George Allen and Unwin, 1981), str. 49.


29/260

STANOVNITVO OSMANLIJSKE EVROPEPRIJE I POSLIJE PADA CARSTVA

Justin McCARTHY

Nakon osmanlijskih gubitaka u ratu 1877-1878., ono to je ostalo odosmanlijske Evrope bila je traka zemlje rastegnuta od Jadranskog do Crnogmora.41o podruje je ukljuivalo Makedoniju, strasno eljenu od svakebalkanske kranske zemlje, i ostale provincije koje su se nalazile na putuzacrtanom za proirenje Grke, Bugarske i Srbije. Svaka balkanska kran-

ska drava tvrdila je da veina osmanlijskih zemalja pripada u pravilu njoj,s obzirom da je svako pretpostavljao da je stanovnitvo osmanlijske Evropebilo s pravom, uprkos zatitnim bojama, njihove nacionalnosti. U namjerida dokau svoje zahtjeve, balkanske zemlje su od tzv. Istonog pitanja na-pravile demografski problem.

Uprkos godinama koje su prole od Prvog i Drugog balkanskog rata,dva pitanja o stanovnitvu osmanlijske Evrope ostaju: Ko su bili stanovniciovih podruja? ta se dogodilo sa balkanskim muslimanima? Prvo pitanjenikada nije razrijeeno; Bugarska Grka i Jugoslavija jo uvijek vrue pole-miu o etnikom karakteru balkanskoga stanovnitva.42Drugo pitanje nije

41 Pokrajine ( vilajeti) Edirne, Selanik, Yanya, Kosova, Manastir i Ikodra. abele od 4 do 9navode okruge (pod-okruge) u svakoj pokrajini.

42 Za razliite tvrdnje pogledaj naprimjer: Fikret Adanir, Die Makedonische Frage (Wiesbaden,1979.), posebno str. 5-11; Donation Carnegie pour la Paix, Enquete dans les Balkans (Paris,1914.), str. 8.-12. i 184.-185.; J. Ivanoff, Les Bulgares devant le Congres de la Paix, str. 47.,144.,Stilpon P. Kyriakides, Te Northen Ethnological Boundries of Hellenism (Tessaloniki, 1955.);Gustav Weigand, Ethnographie von Makedonien (Leipzig, 1924); A. Antoniades, Le develop-pement economique de la Trace (Athens, 1922.); A. A. Pallis, Racial Migrations in the Bal-kans during the years 1922.-1914., Te Geographic Journal, 66 (no. 4, October, 1925.): 315.-331., i druge citirane ispod. Zauujua injenica vezana za bugarske, srpske i grke navode jestda oni uope ne spominju muslimansko stanovnitvo, niti ga ubrajaju u svoje analize. Grko ibugarsko stanovnitvo nekog podruja esto je bilo uporeivano da bi se utvrdilo koje je brojnije(i tako bilo vladajue), ignorirajui injenicu da je muslimansko stanovnitvo bilo brojnije.


30/260

J MCARTHY

nikad u stvarnosti zaivjelo. Iako je svijet dugo vremena bio zabrinut za ka-rakter i sudbinu krana osmanlijskog Balkana, samo se nekolicina zapitala

o balkanskim muslimanima ili njihovoj sudbini. Zbog ove nebrige, jedna odnajveih evropskih demografskih katastrofa nikad nije ni otkrivena.U ocjeni stanovnitva osmanlijskog dijela Evrope dvije vrste statistike

moraju se razmotriti: ona balkanskih kranskih drava i, naravno, osmanlij-ska. Ostali posmatrai nisu imali ni interes niti priliku da tano broje balkan-sko stanovnitvo. Uprkos oiglednoj sposobnosti bilo koje vlade, ukljuujuii osmanlijsku, da najtanije broji svoje stanovnitvo, kranska statistika je

tradicionalno bila jedina koja je citirana, te e i prva biti analizirana.

G,

Nacionalne aspiracije potakle su Balkanske zemlje da razviju bitno razli-ite statistike stanovnitva. U pokrajini Selanik (Solun), naprimjer, po-znati bugarski apologet Brankov43, tvrdio je da je bilo 500.000 Bugara,

400.000 muslimana i 150.000 Grka. Grci44

, na drugoj strani, tvrde da jebilo 400.000 Grka, 450.000 muslimana i manje od 200.000 Bugara u istojpokrajini. Na taj nain Bugari su tvrdili da je bilo dva puta vie Bugaranego to su to doputali Grci. Mogunost za ovakve razlike bila je otvorenainjenicom da ni Grci ni Bugari nisu nikada brojali stanovnitvo. Za njihnavoenje broja stanovnitva bio politiki, a ne nauni zadatak.

Prva prepreka u prodoru kroz razliite navode balkanskih vlada je teina

statistike. okom XIX i XX vijeka istoni i zapadni Evropljani i Amerikancinainili su hiljade procjena balkanskog stanovnitva. Nicholas Michoffs45jeprikupio pet opsenih tomova savremenih procjena stanovnitva samo zaMakedoniju, rakiju i Bugarsku. Hiljade procjena vie bilo je nainjeno zaono to je danas Albanija, sjeverna Grka i juna Jugoslavija. Izuzimajui

43 D. M. Brankoff, La Macedoine et sa population chretienne (Paris, 1905). str. 17. Stvarnebrojke su: 501.110 Bugara,147.097 Grka, 393.612 muslimana, 25.421 Koutzovalaquesa,234 Albanaca (krana).

44 Justice for Greece Committee, Te Hellenic Character of Northen Epirus (Washington, nemadatuma), odakle je statistika preuzeta, jedan je primjer publikovane propagande. Vidi takoe:Christ Christides, Le Camouflage Macedonien a la huniere de faits et des chiffres (Athens,1949.), str. 32-36.

45 La population de la urquie et de la Bulgarie au XVIIIe et XIXe siecle : recherches bibli-ographico-statistiques (Sofia, 1915-1935).


31/260

S E

procjene bazirane na osmanlijskim procjenama stanovnitva, ni jedna odovih procjena nije pouzdana. Mnoge su namjerni falsifikati.

Mnogi od onih koji su procjenjivali balkansko stanovnitvo bili suinficirani intelektualnom boleu njihovog vremena - rasizmom. U sko-rije doba izraz rasizam je iskrivljen i izgubio je mnogo od svoje opisnesnage. Meutim, balkanski nacionalisti bili su esto klasini rasisti koji suvjerovali da su narod ili nacija odreeni krvlju ili narodnim obiljejimadue. Jedna osoba bila je ono to jeste zbog nekih karakteristika njegovedue, obiljeja koju je dijelila sa ostalim pripadnicima njene nacije. Zbogtoga su Pomaci, slavenski muslimani, uvijek smatrani Bugarima od stranebugarskih apologeta.46Oni su bili smatrani da pripadaju Bugarskoj rasi izato su bili brojani kao Bugari u bugarskim statistikama.

Grci su smatrali da je svako iji su preci bili Grci i sam Grk bez obzira nanjegov sadanji status ili samoidentifikaciju. Slavenski muslimani Makedoni-

je su usljed toga brojani kao Grci, jer njihova krv i njihova srca su grka.47

Rasistika vjerovanja su ne samo smuena nego su takoe i poraznaza raunanje stanovnitva. Kada branilac jedne ili druge balkanske naci-

je procjenjuje broj pripadnika svoje nacije on u to esto ukljuuje sveone koji posjeduju zahtjevani tip due. Na to nema uticaja injenica date osobe ne govore njegov jezik, da pripadaju drugoj religiji ili su se akzakleli da se bore protiv njega i njegovih istonarodnika do smrti. Oni suBugari (ili Grci, ili Srbi) voljeli to ili ne. Prirodni zakljuak je bio da svi tiljudi pripadaju istoj dravi u kojoj se nalaze njihova rasna braa. Ova vrstalogike iroko je primijenjena na pitanje koja je veinska grupa u Makedo-

niji. Poto je Makedonija bila podruje osmanlijske Evrope, za koju su seestoko borili Grci, Bugari i Srbi, ona je takoe bila podruje za koju sunajrazliitije statistike bile prezentirane.48Statistika u tabeli 1. pokazuje nesamo razliku o tome ko je smatran za Srbe, Grke ili Bugare, nego takoe irazliita miljenja koliko je bilo uraka u Makedoniji. Ova statistika tako-e pokazuje i vrstu konfuzije koja proizlazi nakon posmatranja svake grupeod strane njene rasne grupe. Nakon to je prihvaena odluka da se krv ili

dua koristi kao kriterij u klasifikaciji stanovnitva, stanovnitvo se moglopodijeliti na bilo koji nain koji rasisti nau odgovarajuim.

46 Vidi Brankoff i bezbroj izvora kod Michoffa.47 Kyriakides, Te Northern Ethnological Boundries of Hellenism, str. 52.48 Vidi Adanir, Camegie, i ostale spomenute ispod.


32/260

J MCARTHY

Tabela 1.

Bugarske, srpske i grke statistike o stanovnitvu Makedonije.

Bugarska

statistika

Srpska

statistika

Grka

statistika

Turci 499.204 231.400 634.017

Bugari 1.181.336 57.600 332.162

Grci 228.702 201.140 652.795

Srbi 700 2,048.320 nije datoIzvor: Carnegie Endowment,Enquete dans les Balkans,str. 9.-10.

eorijska konfuzija oko etnikog identiteta nije bila jedina konfuzijana kojoj su nacionalistiki apologeti pali. Neki autori su shvatili da osman-lijske statistike mogu imati veu teinu za propagandne svrhe nego njihovevlastite procjene, poto je osmanlijska vlada bila jedini izvor za statistikubaziranu na stvarnom brojanju stanovnitva. Grki apologeti su posebnocitirali takozvanu Hilmi Painu statistiku. Ona je navodno bila izvedenaiz jednog osmanlijskog popisa iz 1905. godine.49Meutim ova osman-lijska statistika nikad nije bila jednoobrazno saopena. Brojke u tabeli 2,su navodno izvedene iz iste statistike. Razlike u tabeli pokazuju da se zaistinske osmanlijske statistike moraju konsultirati osmanlijske publikacije.

49 U stvari, ovo mora da je osmanlijski administrator Huseyin Hilmi Paa, koji je preuzeo za-datak sabiranja populacione statistike kao dio generalnog sreivanja populacione statistikecjelokupnog Carstva 1904-1905. Vidi opise ove kolekcije u Avant-Propos u ableau indi-quant le nombre des divers elements de la population dans lEmpire Ottoman au 1er Mars1330 (14 Mars 1914). (Istanbul, 1919.).


33/260


34/260

J MCARTHY

preuzeti iz probugarskih novina tampanih u Istanbulu,52i bili su predo-eni Pariskoj mirovnoj konferenciji kao slubena osmanlijska statistika,53u

nadi da se ubijede saveznici da je Grka jedna etnografska nunost. Fakti-ki, osmanlijske statistike su pokazivale krajnje razliite brojke od tih slu-benih statistika. Falsificirane statistike su vie nego udvostruile bugarskostanovnitvo u pokrajini Edirne, prepolovile grko stanovnitvo i ukljuileotprilike jednu desetinu muslimanskog stanovnitva. Brojno stanje san-daka ekirdag, koje nije muslimane uope pokazivalo, bilo je smijeno,poto su muslimani stvarno brojano nadmaivali Bugare u ekirdagu u

srazmjeri dvanaest naprema jedan.

54

Tabela 3.

Zvanina Turska statistika, prema bugarskim izvorima

Pokrajina Edirne.

Sandak Muslimani Bugari Grci

Edirne 60.991 181.396 58.319

Tekirdag 0 16.205 10.476

Gelibolu (Galipolje) 0 21.647 5.819

Ukupno 60.991 219.198 74.614

Evropske pogrene predstave o osmanlijskom statistikom sistemu bile su

velike, to je vidljivo ak i u naunim studijama koje ciljaju da budu neu-tralne. Naprimjer, autori rutinski ponavljaju da les registres officiels turcsne portaient que les hommes, sans mentionner les femmes, pusiquils ne

52 Vidio sam lanak koji je izveden iz Courrier dOrient i posebno publikovan kao Ethnographiedes vilayets dAdrinopole (sic), de Monastir, et Salonique (Constantinople, 1878). Sam lanakne tvrdi da su njegove statistike slubene.

om koji je pripremio Ivanoff takoe nabraja vei broj francuskih, njemakih i drugih procje-na stanovnitva koji podupiru bugarski navod. Jedine osmanlijske statistike koje su prezenti-

rane bile su falsifikat. Poto je ova knjiga napisana sa ciljem da bude predmet Pariske mirovnekonferencije, ona prema tome odraava slubeni stav bugarske vlade.

53 Apologete svake kranske strane su krivotvorili statistike stanovnitva za kongres. Kaojedan primjer bugarskih podnesaka, vidi Velika Britanija, F.O. 608/118/7199 koji daje vrlodetaljne (i falsificirane) statistike navodno podnijete od strane Bugarske patrijarije.

54 81.673 muslimana, 6.224 Bugara. Broj muslimana bio je najvjerovatnije manji prije 1876.


35/260

S E

servaient qua controler le service militaire ou le paiement de limpot.55Osmanlije jesu naravno biljeile ene u svojim popisima stanovnitvakrajem XIX i poetkom XX vijeka,56Jedan pogled na bilo koji objavljeniosmanlijski popis bi obesnaio ovaj navod, ali niko nije gledao. Iz ovakvihnavoda i iz odsustva bilo kakvih turskih izvora u bibliografijama vidi seoigledno da evropski pisci nisu nikad konsultirali primarne izvore popu-lacione statistike osmanlijske Evrope, osmanlijsku dravnu statistiku.

Nakon paljive analize, moe se zakljuiti da su evropske statistike oosmanlijskoj Evropi bezvrijedne kao procjene ukupnog broja stanovni-tva.57o je djelimino posljedica predrasuda koje su Evropljani unijeli u

svoje analize, a jo vie uvaavanja temeljnog principa demografije koji kae dasamo oni koji broje stanovnitvo mogu stvarno znati njegov broj. Osmanlijesu bile jedini koji su stvarno brojali stanovnitvo Osmanlijske carevine. Zbogtoga, jedino Osmanlije mogu dati tanu procjenu svog vlastitog stanovnitva.

55 Carnegie, str. 9.56 Vidi bilo koji popis osmanlijskog stanovnitva dat ispod. Za tehniki opis osmanlijske reg-

istracije ena vidi Justin McCarthy, Muslims and Minorities: the Population of OttomanAnatolia at the End of the Empire (New York, 1983), str. 4.,5., 163. i 164.

57 Nikakva panja nije ovdje data zapadnoevropskim procjenama osmanlijskog stanovnitva. Evropskeprocjene stanovnitva bile su gotovo uvijek pogrene. Postoji razlog, ta vie, da se izbjegnu sve evropskestatistike stanovnitva velikih podruja Osmanlijskog carstva, ak i statistike koje su blizu tanosti. Za-padni Evropljani i Amerikanci bili su nezaobilazno zavisni od podataka sakupljenih (ili izmiljenih) odstrane onih koji su bili na licu mjesta - Osmanlija, Bugara, ili Grka. Oni nisu imali naina da ocijenetanost statistike koje su primili iz razliitih izvora. Uslijed toga, zapadnoevropske procjene balkanskogstanovnitva mogu biti pouzdane koliko i izvorno brojanje na kojem se zasniva ili ak i manje.

Daleko je najbolje uzeti izvorne brojeve. Oni koji su zainteresirani za evropske procjene osmanlijsk-og stanovnitva trebali bi konsultirati Michoffove brojne naslove ili razliita izdanja od Die Bevolker-

ung der Erde u Petermanns Geographiscen Mitteilungen (Gotha, posebno brojevi iz 1880. i 1901). Jedna vrsta evropske procjene osmanlijskog stanovnitva mogla bi biti korisna, zato to odraava st-varno brojanje stanovnitva od strane Evropljana - konzularni i vojnoobavjetajni izvjetaji sa malihpodruja. Meutim, ak i ove bi trebalo koristiti sa velikom panjom, zato to su Evropljani rijetkoindicirali da li je njihova statistika bazirana na njihovom linom brojanju ili na brojanju drugih, mo-da nepouzdanih izvora. Za podruje osmanlijske Evrope, vidi Velika Britanija, Admiralty War Staff,Intelligence Division, A Handbook on Serbia, Montenegro, Albania, and Adjacent Parts of Greece,(I.D. 1096) (London, 1916.), i A Handbook of Macedonia and Surrounding erritories (I.D. 1114)(London, 1920.).

Najgori zapadnoevropski i ameriki komentatori bili su strani zagovornici balkanskih kranskih ze-malja, koji su brzo usvojili propagandu svojih favorita, kao nepobitnu istinu. Zbog nedostatka his-torijskih povezanosti i saosjeanja, samo je nekoliko zapadnjaka dralo stranu Bugarima ili urcima,helenofili su bili i ostali, istaknuti branioci grkih interesa. Za primjer slue brojne publikacije Amer-iko-helenskog udruenja. ak inae priznati i kompetentni istoriar, kao to je Douglas Dakin, izgu-bio je svoju objektivnost kada je pisao o balkanskim narodima. U Te Greek Struggle for Macedonia,1897-1913 (Tessaloniki, 1966), Dakin je prihvatio u cjelini grke statistike navode. On je odbaciosve osmanlijske statistike jednom frazom - urski podaci su netani, bez nuenja bilo kakvog dokaza.Sumnjam da je on ikada vidio osmanlijske populacione statistike.


36/260

J MCARTHY

O

Osmanlijske statistike o stanovnitvu osmanlijske Evrope voene su kao

dio kontinuiranog registriranja stanovnitva koje je zapoeto sa sultanomMahmudom II. aj sistem, koji je detaljnije opisan na jednom drugommjestu,58bio je utemeljen na voenju registara stanovnitva, na turskomtahrir-i nufus ili defter, koji su ukljuivali stanovnitvo svakog sela u od-govarajuem okrugu. Ovi registri izvorno su ukljuivali samo mukarce,ali su od vladavine sultana Abdulhamida II (1876-1909) bili proireni daukljue, makar teorijski, sve osmanlijske graane, muke i enske. (Meu-tim, ene i djeca nisu nikada bili potpuno registrirani i osmanlijski popisistanovnitva moraju se korigirati da bi se oni ukljuili.) Lokalni registristanovnitva bili su periodino dopunjavani i slati u provincijske centre i uIstanbul. U Istanbulu ovi registri su kompilirani u takozvane cenzuse,59zbirne registre stanovnitva cijeloga Carstva.

Za razliku od evropskih kranskih apologeta, Osmanlije nikada nisukoristile rasne kriterije u svojoj statistici stanovnitva. Graani su biliklasificirani samo na osnovu njihove religijske grupe (millet ili religijski

narod), slijedei islamsku tradiciju koja je starija negoli Osmanlijska ca-revina. Neko bi moda elio detaljnije kategorije nego to je religija, aliu sluaju balkanskih nacionalizama religija je moda najbolja zamjena zavarljivi koncept nacionalnosti. Rasa nije nikako prihvatljiva kao konceptili kriterij za klasifikaciju stanovnitva, ali stvarno postoje kriteriji koji semogu upotrijebiti za identifikaciju odreenog naroda - kriterij kao to jezajedniki jezik ili narodni obiaji. Meutim, kada je neko angairan ustvaranju drava, jedini kriterij koji neto etiki moe znaiti je samoodre-enje. Jedna osoba je Bugarin, urin, Grk ili Srbin zato to misli da jetakav. Kada je upitan ta ste vi? - on odgovara: Ja sam Grk. On moeda govori albanski, moda su njegovi preci gledali u Srbiji svoju domovi-nu, ali on je Grk. Historiari ne mogu prodrijeti u svijest davno umrlihstanovnika Balkana. Historiari ne mogu pitati: ta ste vi? Meutim, miimamo jedan blizak nadomjestak u osmanlijskim religijskim kategorijama.

58 Vidi McCarthy, Muslims and Minorities, Dodatak etiri; Kemal Karpat, Ottoman Popula-tion Records and the Census of 1881/2-1893, IJMES 9 (2), May, 1978, i Stanford J. Shaw,Te Ottoman Census System and Population, IJMES, 9 (3), August, 1978.

59 Da bi cenzus bio odgovarajui popis stanovnitva mora biti nov a cjelokupna zemlja prebroja-na u isto vrijeme. Ni jedan od ovih uslova nije ispunjen u osmanlijskim statistikama. Listukasnih osmanlijskih popisa vidi kod McCarthy, Muslim and Minorities, Dodatak jedan.


37/260

S E

Bez sumnje, najvaniji dio samoidentifikacije u Osmanlijskoj carevinibila je neija religija. Kada bi bio upitan ta ste vi? - jedan osmanlijskigraanin bi vjerovatno odgovorio identificirajui svoju religijsku grupu.Religije su u Osmanlijskoj carevini bile stvar samoidentifikacije, a samo-identifikacija je jedini stvarni kriterij za narodnost. Na osmanlijskomBalkanu ovo je bilo posebno tano nakon uspostavljanja Bugarske Patrijar-ije 1870. godine. Koristei kriterij religije, i dalje je statistiki nemogueodvojiti srpske krane od grkih, poto su i jedni i drugi navoeni kaoGrci (tj. grko-pravoslavni), ali se moe rei ko su bili Bugari, a ko nisu.Ustvari, izgleda da je najvanije pitanje na Balkanu bilo ko su bili Bugari,

a ko nisu, pa je sutinsko identificirati Bugare.60Osmanlijske populacione statistike bile su objavljene u godinjacima

(salname) pojedinanih osmanlijskih provincija61 i u drugim slubenimpublikacijama.62Uz to, razliite arhivske zbirke osmanlijskih populacionihstatisika publikovali su profesor Kemal Karpat, profesor Stanford J. Shawi ja.63Bez obzira gdje su publikovane, osmanlijske statistike stanovnitvasu izvedene iz istog izvora, osmanlijskih populacionih registara. Jedan brojnaunih analiza pokazao je konzistentnost i pouzdanost osmanlijskih po-dataka o stanovnitvu.64

Brojevi u tabelama od 4 do 10 su osmanlijske statistike, korigiranezbog nedovoljne registracije ena i djece i projektovane za godinu 1911.godine.65Izvoenje ovih brojeva objanjeno je u Dodatku jedan.

60 Ono to nije poznato jest koliko je ljudi bilo prisiljeno od strane gerilskih bandi ili komija dase registruju kao neto drugo a ne da izrazi vlastito religijsko opredjeljenje. U Makedoniji, prisila

je, ini se, bila primjenjivana od strane i Grka i Bugara. Historiari makedonskih kriza spominjusve ove aktivnosti. Za arhivske reference, vidi Velika Britanija F. O. 371/202 i ostale dokumenteo Makedoniji u 371 razredu - neki su navedeni u G. P. Gooch i Harold emperly, British Docu-ments on the Origins of the War, vol. 5 (1928). Vidi takoe F. R. Bridge, Austro-Hungarian Doc-uments Relating to the Macedonian Struggle, 1896-1912 . (Tessaloniki, 1976). Meutim, moese s razlogom biti siguran da su lica registrirani kao Bugari pripadali slavenskoj govornoj grupi.Izvjestan procenat onih koji su bili Grci po vjeri mogli bi da budu, takoe, slavenskog govora.

61 Vidi Justin McCarthy i J. Dennis Hyde Ottoman Imperial and Provincial Salnames, MESABulletin, 13 (2, Dec., 1979), str. 10-20.

62 Naprimjer, vidi Maliye Nezareti, Ihsaiyat-i Maliye, 1326 (Istanbul, 1328.) ili Nezaret-iUmur-i Nafia, Devlet-i Aliye-yi Osmaniyenin 1313 Senesinde Mahsus Istatistik-i Umumisi

(Istanbul, 1315).63 Karpat, n.dj.; Justin McCarthy, Te Arab World, urkey and Balkans (Boston, G.K. Hali,

1983), str. 60-88.; i Stanford J. Shaw, Te Population of Istanbul in the Nineteenth Centu-ry, IJMES 10(2), May, 1979., str. 265-277.

64 Za najdetaljniji primjer, vidi Muslims and Minorities, posebno poglavlje dva i dodatak jedan.65 Vidi dodatak jedan za metodologiju, korekcije i projekciju.


38/260

J MCARTHY

Tabela 4.

Pokrajina Edirne 1911.

Stanovnitvo po okruzima i vjerskim grupama

Edirne Kirkkilise Gumulcine Gelibolu Tekirdag Dedeaga Ukupno

Muslimani 200.000 90.724 277.225 45.980 81.673 63.496 759.706

Grci 121.208 58.181 18.895 101.115 60.672 35.801 395.872

Armeni 13.755 58 565 1.841 16.120 1.311 33.650

Bugari 44.071 58.252 35.198 2.888 6.224 24.422 171.055

Katolici 11.452 - - - 1.217 114 12.783

Jevreji 1.510 1.758 1.478 2.995 1.123 170 9.034

Nemuslimani - 35.648 127 - 563 - 36,338

*Stranci 1.987 106 344 - - 2.437

Ostali 4.464 1.293 5.757

Ukupno 392.604 246.608 338.058 155.163 168.885 125.314 1.426.632

*Tabbi-yi ecnebi

Tabela 5.

Pokrajina Selanik 1911.


Solun Serez Drama onpukU

Muslimani 282.649 179.573 142.558 604.780

Grci 279.930 97.124 20.741 397.795

Bugari 87.075 178.957 5.327 271.359

Jevreji 60.252 1.905 133 62.290

Armeni 87 - - 87

Ostali 7.631 3.973 - 11.604

Ukupno 717.624 461.532 168.759 1.347.915


39/260

S E

Tabela 6.

Pokrajina Janya 1911.

Stanovnitvo po okruzima i vjerskim grupama.

Janya Ergiri Preveze Berat Ukupno

Muslimani 26.989 73.032 18.627 125.990 244.638

Grci 147.421 81.235 38.129 44.247 311.032

Grkokatol. - - - 92 92

Jevreji 3.666 23 262 39 3.990

Stranci* 279 413 391 - 1.083

Ukupno 178.355 154.703 57.409 170.368 560.835

*tabbi-yi encebi

Tabela 7.

Pokrajina Manastir 1911.


Manastir Serfice Dibre Elbasan Gorie Ukupno

Muslim. 113.879 91.961 77.652 69.454 102.774 455.720

Grci 103.340 141.466 - 2.790 101.945 349.541

Armeni 2 2 - - 5 9

Protestan. - 29 - - 5 34

Jevreji 5.454 4.059 - - 1.048 10.561

Bugari 205.311 2.051 25.199 978 12.805 246.344

Cigani* 640 851 - - 1,026 2,517

Stranci 37 26 - - - 63

Ukup. 428.663 240.445 102.851 73.222 219.608 1.064.789*gayri muslim (nemusliman)


40/260

J MCARTHY

Tabela 8.

Pokrajina Ikodra (Skadar) 1911.


Ikodra (Skadar) Dira (Dra)Ukupno

Muslimani 122.128 95.961 218.089

Katolici 119.202 1.409 120.611

Grci 2.176 8.579 10.755

Ukupno 243.506 105.949 349.455

Tabela 9.

Pokrajina Kosova 1911.Stanovnitvo po okruzima i vjerskim grupama

Yenipazar(Novi Pazar)

Talica(Pljevlja)

Ipek(Pe)

Uskup(Skoplje) Pritina Prizren Ukupno

Muslim. 98.093 38.872 95.789 215.498 239.616 271.307 959.175

Grci - 32.450 27.942 13.271 - 18.878 92.541

Bugari 67.578 - - 272.228 127.599 64.048 531.453

Jevreji 316 - - 2.394 577 - 3.287

Protestanti - - - 195 - - 195

Katolici - - 5.043 66 6.146 3.632 14.887

Cigani* - - - 1.411 - - 1.411

Ukup. 167,987 71,322128,774 505,063 373,938 568,753 1,602,949

*gayri muslim (nemuslimani)


41/260

S E

Tabela 10.

Osmanlijska Evropa* 1911.


Edirne Selanik

(Solun)Yanya(Janjina)

Manastir(Bitola)

Ikodra(Skadar) Kosova Ukupno

Musl. 759.706 604.780 244.638 455.720 218.089 571.959 3.242.108

Grci 395.872 397.795 311.032 349.541 10.755 92.541 1.557.536

Bugari 171.055 271.359 - 246.344 - 531.453 1.220.211

Armen. 33.650 87 - 9 - - 33.746

Katol. 12.783 - - - 120.611 14.887 148.281

Jevre. 9.034 62.290 3.990 10.651 - 3.287 89.162

Osta** 44.532 11.604 1.175 2.614 - 1.606 61.531

Ukup. 1.426.632 1.347.915 560.835 1.064.789 349.455 1.602.949 6.352.575

*Vilajeti Edirne, Selanik, Manastir, Kosova, Ikodra i Yanya; ne ukljuujui pokrajinu

Istanbul.

**Ukljuuje nemuslimane, strance, itd.

Tabela 11.

Stanovnitvo Makedonije 1911. prema vjerskim grupama

Muslimani 1.011.809 (42%)

Grci 514.406 (22%)

Bugari 774.097 (32%)

Ostali 84.180 (4%)

Ukupno 2.384.492


42/260

J MCARTHY

S M

Poto 1911. Makedonija nije postojala kao drava sa priznatim granicamaod ranije, nemogue je precizno odrediti njene granice prije toga doba.Grki apologeti nastojali su ukljuiti juna podruja (veinom naseljenaGrcima) u njihovu definiciju Makedonije, a iskljuiti sjeverna podruja(vie naseljena Bugarima), dok su Bugari inili suprotno.66Ja ovdje defini-ram Makedoniju kao osmanlijski vilajet Selanik, kojemu dodajem sanda-ke: Manastir, Dibre (Debar), Uskup (Skoplje).67Da sam povukao granice

na drukiji nain, postotak Bugara i Grka bi se promijenio, ali bi najveagrupa i dalje ostali muslimani. Uprkos krvavim gerilskim ratovima voe-nim izmeu Grka i Bugara oko Makedonije i uprkos injenici da su histo-riari i politiari tradicionalno smatrali Makedoniju kao isto kranskopitanje, makedonsko stanovnitvo inili su vie od 40 posto muslimani.68

P Razmjena stanovnitva izmeu Grke i Bugarske te Grke i urske pro-mijenile su demografski karakter onoga to je nekada bio osmanlijski Bal-kan.69Kao to se vidi u tabelama od etiri do deset, stanovnitvo Balkana

je bilo toliko ratrkano da je bilo samo nekoliko podruja naseljenih samojednom etnikom grupom. Moderni nacionalizam, meutim, zahtijevao jekompaktnu masu homogenih naselja za svaku nacionalnu grupu. Nakonkrvoprolia u ratovima od 1912. do 1922. godine jedino je radikalno rje-enje prisilnog preseljenja naroda bilo prihvatljivo za nacionalistike Grke,Bugare i urke.

66 Za Grke, vidi mapu u Carnegie i Colocotronis. Za Bugare, vidi mapu kod Ivanoffa, kao iCarnegie mapu.

67 ako iskljuujui podruje Yanya vilajeta, koji je esto bio ukljuen u Makedoniju od straneGrkih apologeta i ukljuujui vie sjevernih podruja.

68 Bugari su bili najvea kranska grupa. Samo strane smicalice mogle bi kreirati Makedonijuu kojoj bi bilo vie Grka pravoslavnih nego Bugara pravoslavnih. Muslimani bi, u bilo kojemsluaju, bili najvea pojedinana grupa.

69 Za grau o razmjeni stanovnitva, vidi Stephen P. Ladas, Te Exchange of Minorities: Bulgar-ia, Greece, and urkey (New York, 1932), i Andre Wurfbain, LEchange Greco-Bulgare desminorites ethniques (Lausanne, 1930). Nisam naao objektivni prikaz razmjeni stanovnitva.


43/260

S E

Sramota je da su razmjene stanovnitva bile smatrane neprihvatljivimsve dok ratovi nisu prisilili politiare da ih prihvate kao nunost. Prije

Balkanskih ratova ni jedna balkanska kranska zemlja nije eljela priznatida postoji mnotvo svijeta koji ne bi prihvatilo njihovu vladavinu na po-drujima koja su oni udno eljeli. U isto vrijeme, Osmanlije su nastojaleouvati multinacionalno carstvo, dok je ustvari balkanski nacionalizam i,posebno, makedonski gerilski rat dokidao anse razliitih nacionalnosti daikada ive mirno u jednoj dravi.

Na Balkanu, gubitnici u kreiranju novih dravnih granica bili su mu-

slimani. Da su drave bile stvarane na osnovu principa samoodreenja irazmjeni stanovnitva iz 1911. godine, veina osmanlijske Evrope bi s pra-vom bila muslimanska domovina.

Razmatrajui stanovnitvo i vrste naselja osmanlijske Evrope 1911.moramo imati na umu da se jedna faktika razmjena stanovnitva bilave desila. Poinjui sa kranskom reconquista (ponovno osvajanje) Ma-arske, muslimanski migranti su poeli naputati isturene take Carstvai dolaziti u ostale osmanlijske zemlje. Prije 1911., muslimani su napu-stili Bugarsku tokom 1877-1878. i nakon toga, a Bugari su otili u svojunovu dravu.70Na taj nain muslimani su inili vei postotak stanovnitvaosmanlijske Evrope u 1918., nego prije 1878. Djelimino zbog ove migra-cije, muslimani su bili apsolutna, mada blaga veina (tabela 12).

abela 12.

Osmanlijska Evropa 1911.Procenti - Stanovnitvo po vjerskim grupama

Muslimani 51 %Grci 25 %Bugari 19 %Ostali 5 %

70 1313 Istatistik-i Umumi (str. 27) daje 276.386 useljenika u Osmanlijsko carstvo u 1293.(1876) i 198.000 u 1294. (1877). Uzimajui u obzir zbrku koja je vladala u to vrijeme, ovosu zasigurno manje brojke od stvarnih.


44/260

J MCARTHY

Uprkos svemu tome, balkanski muslimani su razvlaeni. Da je principsamoodreenja stvarno primijenjen na Balkanu, jedna muslimanska drava

(ili drave) mogla je biti stvorena od Albanije do Crnog mora, ukljuujuicjelokupne vilajete Edirne, Ikodra, sandak Ipek i Prizren vilajeta Kosova,sandak Berat vilajeta Yanya, sandake Dibre, Elbasan i Manastir vilajetaManastir i cijeli vilajet Selanik osim njegovog jugozapadnog dijela. Jednatakva drava mogla je imati vie od 55 % muslimana ak i prije razmjenestanovnitva.71I djelimina razmjena stanovnitva mogla je znatno povea-ti muslimanski postotak. Naprimjer, samo razmjenjujui Bugare sandaka

Manastir za muslimane sandaka Uskup i Pritina, povealo bi muslimanskipostotak u novoj dravi na 65 %.72U stvarnosti, samoodreenje nikad nijedolo na Balkan. Za balkanske kranske nacije, za miljenja na Zapadu, sa-moodreenje i dravnost bile su stvari primjenjive samo za krane, sutinskanepravda nainjena muslimanima Balkana bila je ignorirana.

S

Podaci o stanovnitvu bacaju svjetlo na dravne podjele Balkana koje suizvrili generali i diplomati 1913. godine. Ni jedna balkanska drava u svo-

jim geografskim kalkulacijama nije ozbiljno uzimala u obzir elje naroda.Kao to bi se moglo oekivati u tom vremenu i prostoru, one su se osla-njale iskljuivo na pravo osvajanja u odreivanju svojih granica. Osimtoga, kako se vidjelo ranije, svaka grupa opravdavala je svoje teritorijalneelje projiciranim procjenama stanovnitva. Podruja koja je zauzela Grka1913-1919. bila su proglaena kao da su posjedovala grko stanovnitvoprije pripajanja Grkoj. Bugarska osvajanja bila su prikazana kao ponov-no ujedinjenje etnikih Bugara sa njihovom domovinom. Za Srbiju njenenove zemlje bile su oduvijek po duhu srpske. Jedino pitanje za balkanskekranske zemlje bilo je kako da u svoje granice ukljue to vie teritorija,navodno naseljenih njihovom etnikom braom.

Interesantno je vidjeti kako se ova osvajanja i opravdanja odnose pre-ma statistikoj stvarnosti. abele od 13. do 15. pokazuju stanovnitvo

71 2,3 miliona muslimana od 4,1 miliona cjelokupnog stanovnitva, ili 56%.72 2,8 miliona muslimana od 4,4 miliona cjelokupnog stanovnitva, ili 64%.


45/260

S E

osmanlijskih evropskih podruja 1911., koja e kasnije postati dio Grke,Bugarske i Jugoslavije.73

Grka

Grci su posjedovali blagi pluralizam na cijelom podruju koje su uzeli odOsmanlijske carevine. to se tie elja stanovnitva, vjerovatno da su Grcieljeli enosis (prisajedinjenje) Grkoj, da bi najvjerovatnije muslimani ivrlo vjerovatno Jevreji davali prednost ostanku u Osmanlijskoj carevini.Da li bi i Bugari odabrali Grku pod znakom je pitanja.74

Grka veina na ovim podrujima je, u stvari, varljiva. Neki okruzikoje je Grka uzela, kao oni koji su pripadali vilajetu Yanya, bili su stvarnogrki. Drugi su bili gotovo potpuno muslimanski. Na podrujima kojasu pripadala vilajetu Edirne, muslimana je bilo tri puta vie nego Grka.Sandak Drama u vilajetu Selanik, koji je uzela Grka, imao je sedam putavie muslimana nego Grka. U stvari, grko stanovnitvo je bilo koncentri-rano u zapadnom dijelu podruja koje su uzeli od Osmanlija. Kada bi se

linija sjever - jug povukla zapadno od grada Solun, podruja zapadno od telinije bila bi preteno grka, podruja istono od te linije bila bi pretenomuslimanska.75

73 U nedostatku komparativne poslijeratne statistike, nisam pokuavao analizirati stanovnitvoAlbanije. Bilo ko da eli pokuati izvriti ovaj zadatak, moe poeti sa radom M.R. Alma-gia, Il territorio docupazione italiana in Albania e lopera dellItalia,Rivista Coloniale XIII,no.5 (1918); M.R. Almagia, La popolazione della zona doccupazione italiana dellAlbaniameridionale,Rivista Geographica Italiana XXV, nos. 6,8 (1918); J. Bourcart, La populationde lAlbanie, La Geographie XXXVI i XXXVII (1922); J. Bourcart, able

Documents

Muslimani-Balkana_Istocno-pitanje-XX-vijeka_full.pdf