Módulo 2: O devir da sociedade humana

2 SOCIEDADE

O DEVIR DA SOCIEDADE HUMANA

Equipo de Autores de Ámbito da Sociedade:

Roberto Calleja RodríguezMª Ángeles García ÁlvarezAntonio León MolinaTomás Sanjurjo Fernández

Autor do Módulo 2: O devir da sociedade humana

Tomás Sanjurjo Fernández

Coordinación e supervisión:

José Alfonso Soto Rey

Edita:

Xunta de GaliciaConsellería de Educación e Ordenación UniversitariaEducación Secundaria a Distancia para Persoas Adultas

Depósito legal: C. 446/2000ISBN: 84-453-2581-7ISBN: 84-453-2695-3

3

INTRODUCCIÓN

Este é o material didáctico destinado ó Módulo 2 do Ámbito da Sociedade doensino básico para as persoas adultas, na modalidade de ensinanza a distancia, epara un período de catro meses.

Aquí abórdase o devir da sociedade humana desde as sociedades primitivas ata oano 1945, cando remata a Segunda Guerra Mundial.

O contido do libro está dividido en catro unidades, seguindo a división tradicionalda Historia.

Cada unidade iníciase cunha introducción, na que se expoñen os obxectivosbásicos que se van tratar, seguida dun índice que permite unha rápida visión daestructura da unidade; a continuación segue o desenvolvemento dos contidos daunidade, acompañados de documentos, gráficos e actividades.

Os documentos son textos de historiadores, pensadores, ideólogos ou mesmotestemuños directos dos protagonistas da Historia, e axudan, nuns casos, aprofundizar no tema tratado e, noutros, a ter unha referencia directa do feitohistórico.

Dentro do texto que desenvolve a unidade aparecen palabras destacadas en letranegriña; estas palabras fan referencia a conceptos, ideas ou nomes importantes, ósque lles hai que prestar atención. É moi probable que haxa outras moitas palabrasque non estean destacadas; será o propio alumno o que se encargue deseleccionalas e aclaralas coa lectura atenta do texto da unidade.

As actividades teñen como finalidade facilitar a comprensión dos contidos ecomprobar, mediante a práctica, o aproveitamento do estudiado e a utilidade doscoñecementos adquiridos para entender os mecanismos que fan discorrer aHistoria. Cómpre, pois, realizalas con atención, e despois de ter realizado o estudiocompleto do tema ó que fan referencia; cómpre facelas sempre no momento quese indica na unidade, pois están relacionadas cos contidos que as preceden. Ó finaldo libro atópanse as respostas correctas dos exercicios propostos, para que sepoida comprobar o resultado do traballo e do esforzo realizados.

Nalgunhas actividades pídese a opinión ou a valoración persoal do alumno. Asrespostas a estas actividades non teñen por que coincidir necesariamente coasque se dan como orientativas; o respecto ás opinións dos demais é o máis nidioexemplo de tolerancia.

Por último, dicir que nunca nos cansaremos de recomendar a utilización dundiccionario e dun atlas xeográfico, que acompañarán sempre ó labor do estudio. Setivesemos acceso a unha biblioteca, a consulta de atlas históricos, enciclopedias elibros de texto facilitaríanos o estudio. A prensa escrita, a televisión e o cineproporciónannos outros complementos interesantes para o coñecemento daHistoria: series e reportaxes históricas, entrevistas con testemuñas vivas deacontecementos históricos recentes, filmes. A Literatura é outra fonte básica paracoñecer o comportamento humano, tanto individual como social.

4

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

INTRODUCCIÓN Á HISTORIA. A HUMANIDADE PREHISTÓRICAA IDADE ANTIGA

1. Introducción á Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

2. A humanidade prehistórica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. A prehistoria en Galicia e na Península Ibérica . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4. A Idade Antiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

5. A Hispania romana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

6. Gallaecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

7. O cristianismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

8. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

UNIDADE DIDÁCTICA 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

A IDADE MEDIA E OS COMEZOS DO MUNDO MODERNO

1. O tránsito á Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2. Os reinos xermánicos da Península Ibérica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

3. O imperio de Carlomagno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

4. O islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

5. O feudalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

6. Al-Andalus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

7. Os reinos cristiáns da Península Ibérica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

8. A Igrexa durante a Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

9. A arte do mundo feudal: o románico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

10. O renacemento das cidades en Europa occidental . . . . . . . . . . . . . . 73

11. A arte das cidades medievais: o gótico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

12. Galicia na Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

13. O Camiño de Santiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

14. Os fundamentos do mundo moderno:o Humanismo e o Renacemento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

15. Os grandes descubrimentos xeográficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

16. A monarquía autoritaria dos Reis Católicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

17. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

ÍNDICE

5

Páxina

UNIDADE DIDÁCTICA 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

A IDADE MODERNA E O COMEZO DA IDADE CONTEMPORÁNEA

1. Europa no século XVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

2. España no século XVI: primeira potencia mundial . . . . . . . . . . . . . . . 99

3. O imperio colonial español en América . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

4. O século XVII: o Absolutismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

5. O século XVIII: a Ilustración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

6. O nacemento dos Estados Unidos de América . . . . . . . . . . . . . . . . 124

7. España no século XVIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

8. Galicia no Antigo Réxime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

9. O comezo da Idade Contemporánea:a Revolución Francesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

10. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

UNIDADE DIDÁCTICA 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

A HISTORIA CONTEMPORÁNEA ATA 1945

1. A Revolución Industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

2. Europa no século XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

3. América no século XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

4. A Primeira Guerra Mundial (1914-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

5. A Revolución Rusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

6. O período de entreguerras (1919-1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

7. A Segunda Guerra Mundial (1939-1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

8. España dende 1788 ata 1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

9. Galicia dende 1900 ata 1936 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

10. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

6

INTRODUCCIÓN Á HISTORIA.

A HUMANIDADE PREHISTÓRICA.

A IDADE ANTIGA.

Nesta unidade trataremos de saber que é a Historia, que estudia, quenson os seus protagonistas e como está dividida.Coñeceremos a orixe da especie humana, a súa evolución e asmanifestacións culturais da Prehistoria.Comprenderemos a profundidade e a trascendencia dos cambiosocorridos durante a etapa prehistórica do Neolítico, cambios que sentanas bases do futuro das sociedades humanas.Coñeceremos como se orixinaron e desenvolveron as primeirascivilizacións históricas en Mesopotamia e Exipto, así como os cambioseconómicos e sociais que nelas se produciron.Valoraremos a enorme importancia que tiveron na nosa cultura aschamadas civilizacións clásicas de Grecia e Roma.Por último, coñeceremos o nacemento do cristianismo.

UNIDADE DIDÁCTICA 1

7

ÍNDICE DE CONTIDOS

Páxina

1. Introducción á Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8- ¿Por que é importante a Historia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8- Os períodos históricos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9- Conceptos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2. A humanidade prehistórica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

- A evolución da especie humana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12- Concepto de Prehistoria e as súas etapas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13- O Paleolítico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14- A Revolución Neolítica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16- A Idade dos Metais: unha época de grandes inventos. . . . . . . . . . . . . . . 19

3. A prehistoria en Galicia e na Península Ibérica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4. A Idade Antiga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

- O tránsito á Historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23- As primeiras civilizacións urbanas: Mesopotamia e Exipto . . . . . . . . . . . 23- As civilizacións clásicas: Grecia e Roma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

5. A Hispania romana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

6. Gallaecia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

7. O cristianismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

8. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

1. Introducción á Historia

¿Por que é importante a Historia?

A que chamamos Historia

Durante moito tempo entendeuse que a Historia era osimple relato dos feitos pasados. A principios do século XXfoi posible darse conta de que estes feitos referíanse ávida do home en sociedade, e pensouse que non ocorríanporque si, senón que tiñan unha causa, desenvolvíansedun xeito concreto e traían unhas consecuencias. Perohoubo xenios aislados que se deron conta moito antes:

A Historia é unha ciencia social que estudia os feitos dopasado referentes ás sociedades humanas, situándoos noespacio e no tempo, e analizando as causas, a evolucióne as consecuencias. Serve para coñecer os fundamentosda nosa vida actual, saber de onde vimos, quen somos eaumentar as probabilidades de saber a onde imos.


8

1. Do texto de Ibn Jhaldun extrae a idea que che pareza que é de gran modernidade.

2. Tendo en conta o que levas lido, a) Fai unha definición de Historia.

b) Explica para que serve a Historia.

A Historia ten por obxecto verdadeiro facernos comprender o estado social do home,é dicir, a civilización, e ensinarnos os fenómenos que se relacionan con el: a vidasalvaxe, a suavización dos costumes, o espírito de familia e de tribo, os diversos xénerosde superioridade que uns pobos teñen sobre outros, a distinción de clases, asocupacións ás que as persoas adican os seus esforzos e traballos, como son asprofesións lucrativas, os oficios que dan para vivir, as ciencias e as artes.

Ibn Jhaldun (1332-1406)

...a Historia é depósito das accións, testemuña do pasado, exemplo e aviso dopresente, advertencia do porvir.

Miguel de Cervantes: Don Quixote da Mancha.

UNIDADE 1

9

Os protagonistas da Historia

As persoas viven en sociedade e intégranse en grupossociais. A Historia estudia o pasado e a evolución destesgrupos, non só os reis e gobernantes, as guerras e asxerarquías sociais. Os protagonistas da Historia sontódalas persoas, consideradas en sociedade.

Os períodos históricos

Divídese a Historia convencionalmente en variosperíodos, válidos só para Europa occidental, pois unhamesma etapa ten distinta duración segundo de que lugarse trate: aínda hoxe hai comunidades humanas que vivenna Prehistoria.

A Prehistoria. Vai dende a aparición da especiehumana ata o comezo da Historia, que se fixa no momentono que se inventa a escritura, ó redor do 3300 a.C.

A Idade Antiga. Abarca dende o comezo da Historiaata o ano 476 d.C., cando os pobos xermánicos destrúeno Imperio Romano.

A Idade Media. Comprende dende o ano 476 d.C. atamediados do século XV, momento no que os europeosrealizan grandes descubrimentos xeográficos.

3. ¿Quen son os protagonistas da Historia?

Tebas, a das Sete Portas, ¿quen a construíu? Nos libros figuran os nomes dos reis.¿Arrastraron os reis os grandes bloques de pedra?A noite en que se rematou a muralla chinesa, ¿a onde foron os albaneis?O xove Alexandre conquistou a India, ¿el só?Felipe II chorou ó afundirse a súa flota, ¿non chorou ninguén máis?Unha victoria en cada páxina. Un gran home cada dez anos. ¿Quen pagaba os seusgastos? Unha pregunta para cada historia.

Bertolt Brecht (1898-1956)

4. ¿Que conclusión sacas do texto de Bertolt Brecht?

5. ¿Por que só é válida para nós, os occidentais, esta división da Historia?


10

A Idade Moderna. Vai dende mediados do século XVata a Revolución Francesa, en 1789.

A Idade Contemporánea. Abrangue dende 1789 ata aactualidade.

O paso dun período a outro ten lugar cando ocorrencambios moi profundos en tódolos eidos da sociedade.Pero estes cambios non se producen rapidamente na datasinalada, senón que hai un paso paulatino dentro dacontinuidade da vida das persoas que viven nesemomento.

Conceptos

Cultura

É o conxunto de ideas, costumes, ciencias, artes,lingua, coñecementos, leis, moral e relixión que caracte-rizan a un grupo social.

A única característica propia da especie humana é acapacidade de desenvolver unha cultura.

Civilización

A relación dos distintos elementos que forman unhacultura e os cambios que sofren estes elementos ó longodo tempo forman unha civilización propia. Cultura ecivilización resumen toda a vida social do home.

A palabra civilización fai tamén referencia á vida nascidades.

Para estudiar unha civilización hai que considerar osseguintes elementos:

6. Unha persoa que viviu no ano 476 d.C.,

a) ¿Decatouse de que estaba cambiando de época histórica? b) ¿Por que?

7. Define a palabra cultura.

UNIDADE 1

11

A situación no espacio. É preciso coñecer o lugarxeográfico, o relevo, o clima e todos aqueles factores físicosque poidan determinar e condicionar o seu desenvolvemento.

A situación no tempo. Saber cando acaeceu.

A economía. Coñecer os seus recursos naturais, ossectores económicos que predominan, os medios técnicosde transformación das materias primas, a organización dotraballo, o destino dos productos.

A organización do poder. Saber quen o detenta e porque; coñecer a organización e a administración do Estado,o sistema político (monarquía, república, dictadura,democracia).

A sociedade. Ver que clases a constitúen, ascaracterísticas das clases (por riqueza, por poder),dereitos de cada unha, posibilidade ou non de mobilidadesocial, ideoloxía, relixión, cultura.

A cultura. Comprende as manifestacións científicas,tecnolóxicas, artísticas, relixiosas, as crenzas e aideoloxía.

Con todos estes elementos podemos localizar, analizare identificar as civilizacións que estudiemos.

Cada civilización ten uns valores propios, caracte-rísticos e distintos. Non hai unhas civilizacións melloresque outras: son distintas. Pero tamén son iguais: todaspertencen á mesma humanidade.

8. Clasifica estas realizacións humanas como políticas, culturais, económicas ou sociais:un cadro de Goya, a pesca da sardiña, unha nave espacial, as características daburguesía, a extracción do petróleo, a guerra de Vietnam, a fundación de Roma e asrelacións entre obreiros e empresarios.

Detalle da Columna Traxana,Roma, 113 d. C.: outro modo de

contar a Historia.


12

2. A humanidade prehistórica

A evolución da especie humana

A especie humana, dentro da escala zoolóxica,pertence á orde dos primates, que apareceron hai 60millóns de anos, e que se caracterizan por terenextremidades longas, rematadas en cinco dedos, un delesoposto ós outros; ollos dirixidos hacia diante e cerebro moidesenvolvido.

Dentro dos primates está o grupo dos homínidos, quexorden hai 5 millóns de anos, a partir duns antepasadoscomúns ós dos chimpancés e gorilas.

Dentro do grupo dos homínidos atópase, dende fai2.500.000 anos, o homo habilis, considerado o primeiroser humano, porque fabricaba útiles de pedra tallada.

A partir do homo habilis a especie humanaseguiu evolucionando ata chegar ó actualhomo sapiens sapiens, caracterizado como taldesde fai 40.000 anos.

En conclusión, considéranse primeirosseres humanos, diferentes dos restantesanimais, os que andiveron permanentemente depé, deixando libres as extremidades superiores;os que utilizaron as mans para agarrar emanipular, transformándose nos órganos máisperfectos da súa anatomía; e, fundamental-

Do mono ó home.(Revista GEO, abril 1999.)

O triunfo irresistible do cerebro humano.

UNIDADE 1

13

mente, os que aumentaron e perfeccionaron o cerebro, oque lles permitiu desenvolver o razoamento, o pensamento,a memoria e a coordinación dos movementos das mans parafabricar útiles ou ferramentas.

Concepto de Prehistoria e as súas etapas

Definir a Prehistoria dun modo exacto non éposible, pois as sociedades prehistóricas foroninnumerables; unhas abandonaron a Prehistoriamáis cedo (4000 a.C.), mentres que outrasseguen nela hoxe en día, como ocorre nalgúnslugares de África ou na selva amazónica deBrasil.

Podería concretarse dicindo que é unhalonga etapa da vida da humanidade que vaidende o momento en que o homo habilis fabrica útiles ouferramentas, hai 2,5 millóns de anos, ata un momento enque a evolución económica, social e cultural produciu unscambios moi importantes, como foron a aparición dascidades, o comercio a grande escala e a escritura.

Divídese tradicionalmente en en dúas grandes etapas:Idade de Pedra (Paleolítico e Neolítico) e Idade dos Metais(Cobre, Bronce e Ferro).

9.

a) ¿Cales son as características propias dos primeiros seres humanos?

b) Para ti, ¿cal é a principal?

Grupo humano prehistóricona actualidade.

Eixe cronolóxico da Prehistoria.


14

O Paleolítico

Período chamado tamén da pedra tallada, dura dendeas orixes da especie humana ata hai uns 10.000 anos.

Ocupacións e modo de vida

As persoas non saben aínda producir alimentos, poloque teñen que depredar sobre o ecosistema que as rodea:recollen froitos silvestres e raíces, cazan e pescan, namedida en que os seus útiles en constante perfeccio-namento llelo permiten.

Unha vez esgotados os recursos alimentarios nunhazona concreta, non lles quedaba máis remedio que írense aoutro lugar para proseguir a recolleita e a caza. Deste xeitoélles imposible residir nun sitio fixo: imponse o nomadismo.

O seu hábitat eran as beiras dos ríos, onde ían beber osanimais, e as covas, para refuxiárense.

Técnica

Primeiro empregan simples cantos rodados e logopuntas en perfecto triángulo utilizadas como coitelos epuntas de frecha, fabricados en óso e corno, o que llespermite sacar a pel dos animais cazados, cortar a carne,fabricar vestidos e calzado. Usaban o sílex porque cunpequeño golpe esgaza facilmente e quédalle un fío moicortante. Despois fabricaron puntas de lanza, arpóns eagullas.

10. Se comparamos o tempo que hai dende a aparición dos primeiros seres humanosata hoxe coas 24 horas que ten o día, ¿canta parte do día che parece que llecorresponde á Prehistoria e canta á Historia?

Tallando a pedra.

Distintos modos de obterlume.

UNIDADE 1

15

Xunto co perfeccionamento das técnicas de tallado, tivolugar, hai uns 300.000 anos, o invento máis importante detoda a historia da humanidade: o lume. Xa nun principio, assúas aplicacións foron de gran trascendencia: cocementodos alimentos, co que melloraron a dieta, quencemento eespanto das feras.

Sociedade

Non tiñan organización social algunha; só se uníantemporalmente para cazar. Non existían nin a propiedadeprivada nin as clases sociais. É probable que ó longo doPaleolítico fora aparecendo a figura do xefe de grupo,coñecedor das técnicas de caza.

Relixión

Dende mediados do Paleolítico xa aparecen indicios decrenzas, fundamentalmente o enterramento dos defuntos,que manifestarían un culto ós mortos e un pensamentodirixido á trascendencia da vida humana despois da morte.

As adversidades da natureza tamén os levou a intentarinfluír nela mediante prácticas máxicas, para invocar a cazaabundante, base da súa alimentación e supervivencia.

Arte

A pintura estaba localizada en covas. Representaanimais (bisontes, cabalos, cervos, xabariles...) e esceas decaza e de danza, pintadas con cores ocre, vermello e negro.

Pinturas da Cova de Altamira (Cantabria).

A realización de figuras humanas femininas, acen-tuando os seus atributos reproductores, simbolizan o cultoá muller fecunda e á fertilidade da Terra. A Venus de Willendorf (Austria).

Pinturas da rexión levantina, enValltorta (Castellón).


16

Existe unha teoría, a máis aceptada para explicar onacemento da arte: tería como función propiciar a caza ea fertilidade, aspectos ambos esenciais para asegurar asupervivencia da especie nun momento difícil; pintando unanimal, ó mellor a caza sería máis doada.

A Revolución Neolítica

A producción de alimentos

Hai uns 10.000 anos, nunha zona do Próximo Oriente,chamada o Crecente Fértil, prodúcese unha conquista tanimportante como o invento do lume: a humanidadeaprende a producir alimentos.

A anterior economía depreda-dora dá paso lentamente a unhaeconomía productora: xorden aagricultura e a gandería, e, unpouco máis tarde, as actividadesartesanais do tecido e cerámica eo comercio.

A agricultura nace co cultivo dacebada, trigo, lentellas, garaban-zos.

O primeiro animal domesticadofoi o can, utilizado como gardián.Logo domesticaron ovellas, cabras,porcos, vacas e cabalos.

O Crecente Fértil.

Eixe cronolóxicodo Neolítico.

UNIDADE 1

17

Os avances técnicos

Tecnicamente aprenden a pulir a pedra. Isto vaireportarlles melloras considerables nos seus útileshabituais: frechas, machadas e puñais. Comezan atraballar a madeira gracias ós novos útiles, e a agriculturavese beneficiada gracias ós sachos e fouciños, feitos demadeira con pedras incrustadas a xeito de dentes.

Fouciño e muíño de man neolíticos.

Hai épocas nas que teñen excedentes de alimentos. Aconservación dos mesmos en bo estado é esencial para asestacións de escaseza. A invención da cerámica, en torno ó6000 a.C. vailles proporcionar a seguridade da súaconservación, así como a facilidade para cociñalos.

Determinadas plantas herbáceas, como o liño, ou a ladas ovellas serán a materia prima ideal para o inicio daactividade téxtil, realizada en teares de madeira.

O comercio

Cos excedentes alimentarios e cos productos artesa-nais non necesarios iniciouse un intercambio comercialcoas comunidades veciñas, e logo máis lonxe, gracias ánavegación fluvial e marítima costeira.

Para os cazadores, os nenos representan unha carga. Nembargantes, os fillos doslabradores poden axudar a desherbar as leiras e a espantar os paxaros. Se hai ovellasou vacas, os rapaces poden atendelas.

Gordon Childe, V. : As orixes da civilización.

Vasilla de cerámica.

Magníficos exemplos de pedratallada.


18

A navegación foi, probablemente, o medio de difusióndas innovacións neolíticas, a través do Mediterráneo e dorío Danubio, desde o 5000 a.C. Na Península Ibérica, osprimeiros asentamentos neolíticos datan do 4000 a.C.

A sociedade neolítica

Tendo cubertas as necesidades alimentarias nun lugarconcreto, xa non é preciso levar a vida nómada doPaleolítico; a partir de agora, as persoas vólvensesedentarias.

A existencia de alimentos suficientes permite unhamellora na calidade de vida, maior esperanza de vida e unnotable incremento demográfico. Tamén supón que nontódolos habitantes do grupo teñan que adicarse áproducción de alimentos; aparecen así outros oficios:tecedores, oleiros, comerciantes...

11. Tendo en conta a figura desta páxina,

a) ¿Cando chegaron as innovacións neolíticas á costa mediterránea da PenínsulaIbérica?

b) ¿E a Galicia?

A lenta expansióndo Neolítico

cara a Europa.

UNIDADE 1

19

A vida social está organizada en tribos ou clans, e, datoimportante, segue sen existir a propiedade privada:tódolos bens son da comunidade.

A arte neolítica

Continúan coa pintura,que representa persoas eanimais. A innovaciónartística dáse na decora-ción que practican nasvasillas de cerámica, feitacon obxectos punzantes,peites ou co contacto decordas.

A Revolución neolíticatamén se produciu, deforma autónoma, no valdo río Indo (India), nasbeiras do río Amarelo(China) e en sitiospuntuais das mesetasde México e Perú.

A Idade dos Metais: unha época de grandesinventos

Comprende desde o 4000 ata o 1000 a.C. É este unperíodo de transición hacia a Historia.

A humanidade aprende as técnicas metalúrxicas nomesmo lugar onde naceu o Neolítico, en puntos concretosdo Crecente Fértil. Dende aquí vanse espallandolentamente hacia Europa.

O avance que supuxo a utilización dos metais foienorme: melloraron as técnicas agrícolas ó haberferramentas máis resistentes (arados, fouciños metálicos,coitelos), o mesmo que as armas de caza e de guerra,actividade esta que entra agora a formar parte da relaciónentre os diferentes grupos humanos.

Tamén neste período hai outros inventos que marcan unfito: a roda e o carro tirado por animais.

Distintos lugares de apariciónda agricultura.

Armas metálicas.


20

Estas innovacións revolucionaron o comercio, tanto polamaior cantidade de mercancías transportadas como polavelocidade, e facilitaron a máis rápida expansión dosnovos avances hacia as zonas limítrofes. As técnicas daguerra víronse revolucionadas ó aparecer o que sepodería chamar o primeiro carro de combate.

Comeza agora unha incipiente división da sociedade enclases, en función da diferente riqueza de cada unha, eestán a xurdir as primeiras cidades.

Divídese a Idade dos Metais en tres etapas, segundo ometal empregado: Idade do Cobre, ata 1700 a.C.; doBronce, mestura de cobre e estaño, de 1700 a 800 a.C.; doFerro, do 1000 ó 700 a.C.

12. Relaciona os seguintes elementos co Paleolítico, Neolítico e Idade dos Metais:Crecente Fértil, invención do lume, invento da roda, sedentarismo, pinturas deanimais e esceas de caza, pedra pulida, comeza fai 6.000 anos, non existencia declases sociais, comercio, remata fai 10.000 anos, invención da agricultura,coñecemento das técnicas metalúrxicas, a guerra, depreda sobre o ecosistema queo rodea, nomadismo, invención da cerámica, non existencia da propiedade privada,o carro de tracción animal, pedra tallada, comeza hacia o 8000 a.C., excedentesalimentarios, navegación, enterramento dos defuntos, actividade téxtil.

O rei asirioAssurbanipal

cazandodende un

dosprimeiros

carros.

UNIDADE 1

21

3. A prehistoria en Galicia e naPenínsula Ibérica

As persoas do Paleolítico

A presencia humana en Galicia vén de moi antigo.Ocuparon vales de ríos, zonas concretas do interior ezonas costeiras, onde se especializaron en actividades demarisqueo.

O Neolítico

Chegan as innovacións neolíticas a Galicia polo 3000a.C., co cultivo do trigo e a domesticación de ovellas,cabras e porcos.

Nesta época construíronse uns monumentos feitos deenormes pedras (monumentos megalíticos), como odolmen, que é unha cámara de enterramento formada porpedras verticais e cubertas cunha lousa grande.

A metalurxia

Desenvólvese a técnica do bronce dende o II milenioa.C., traída polos buscadores de estaño, metal abundanteen Galicia.

A arte

A expresión máis característica da arte prehistórica deGalicia son os petroglifos, gravados da época do Bronce,realizados sobre rochas ó aire libre, consistentes encírculos e espirais, unhas veces, e figuras humanas e deanimais, noutras. Pénsase que son manifestacións deprácticas máxicas e relixiosas. Son de destacar os deCampo Lameiro.

A poboación do resto da Península Ibérica

No remate dos tempos prehistóricos, vivían no Leste eno Sur da Península os iberos, e no resto os celtas; estesúltimos entraron na Península, a través dos Pireneos, óredor do século VI a.C.

O dolmen de Dombate(A Coruña).

Alfaias atopadas nocastro de Viladonga.


22

Os iberos estaban culturalmente máis avanzados cósceltas debido ó contacto que mantiñan cos colonosgregos, fenicios e cartaxineses.

A cultura castrexa

Os celtas eran agriculto-res e gandeiros, utilizabano ferro e non coñecían aescritura. Ó mesturárensecoa poboación indíxenaaparece a cultura castrexa,cos exemplos máis nota-bles en Galicia. O castro éun recinto amurallado, quearrodea un outeiro no queestán as vivendas circu-lares de paredes de pedrae teito de palla, os cortellose almacéns.

A base económica eran a agricultura e a gandería,apoiadas coa caza e, en zonas costeiras, co marisqueo.

A actividade mineira era moi importante: estaño e ferro.Os metais preciosos eran traballados cunha elevadacalidade artística: torques, diademas, fibelas, fíbulas,brazais.

Practicaban unha relixión naturalista (adoraban a auga,os montes, os bosques) mesturada co culto a divinidadesprotectoras dos animais.

14. Fai un resume da cultura castrexa.

13.

a) ¿Que zona da Península Ibérica ocupaban os iberos?

b) ¿Por que estaban máis evolucionados culturalmente cós celtas?

Vistas do castro de Santa Tegra.

UNIDADE 1

23

4. A Idade Antiga

O tránsito á Historia

Tradicionalmente considerábase a aparición daescritura como o feito que marcaba o comezo da Historia.Actualmente, tense en conta o desenvolvementoeconómico xeral para marcar o seu inicio: o nacementodas cidades (urbanismo), o comercio a grande escala e asnecesidades de comunicación (escritura).

Á primeira etapa histórica dáselle o nome de IdadeAntiga, que se inicia cos cambios que se acaban de citare remata no 476 d.C., cando se derruba o Imperio romano.

As primeiras civilizacións urbanas:Mesopotamia e Exipto

Xa vimos que a palabra civilización procede de civil, esignifica “o que ten relación coa cidade”.

Estamos agora diante das chamadas civilizaciónsurbanas, pois nelas aparece por primeira vez a cidade,

15. Actualmente, ¿que criterios se seguen para afirmar que unha civilización xa se atopadentro da Historia?

16. Le o texto de V. Gordon Childe e responde a estas preguntas:

a) ¿Seguen a ter valor hoxe aqueles inventos feitos por comunidades humanas“pobres e ignorantes”?

b) Razoa a resposta.

Con anterioridade á revolución urbana, nos milenios V e IV a.C., comunidadescomparativamente pobres e ignorantes fixeron unha serie de contribucións grandiosas óprogreso humano (...) que afectaron á prosperidade de millóns de persoas e fomentarondun xeito manifesto o benestar da nosa especie: as técnicas de regadío, o arado, osaparellos para aproveitar a forza animal, o bote de vela, a roda, o carro, a fermentación,o uso do cobre, o ladrillo, o arco arquitectónico, o vidro e o selo.

Gordon Childe, V.: As orixes da civilización.


24

fronte ós anteriores poboados rurais. Esta revoluciónurbana acontece por primeira vez, na xa coñecida rexióndo Crecente Fértil, ó redor do 4000 a.C.

Foi este un feito revolucionario, tendo en conta o que enHistoria significa revolución: cambio rápido e brusco quese dá nunha sociedade, e que trae cambios profundos naeconomía, na sociedade, na política e na cultura,aparecendo despois unha sociedade radicalmente distintaá anterior.

Estes procesos urbanizadores danse sempre en valesde ríos: Éufrates, Tigris, Nilo, Indo e Amarelo.

A revolución urbana supón uns cambios senprecedentes na historia da humanidade:

A abundancia de auga, a fertilidade das terras dosvales, a temperatura adecuada e os avances acadadosnas técnicas de regadío, traen como consecuencia unha

As primeirascivilizacións.

17. ¿Como podemos definir en Historia o concepto revolución?

UNIDADE 1

25

agricultura de notables rendimentos, ata o punto de terexcedentes de productos agrícolas: cos alimentos quesobran poden comerciar. Esta alta producción agrícolapermite unha mellor e máis abondante alimentación, queprovoca un forte aumento da poboación; así, moitasaldeas transfórmanse en cidades.

O feito de haber alimentos de sobra, permite que nontoda a man de obra teña que estar adicada á producciónagrícola. Algunhas persoas adícanse a outras tarefas:artesanía, metalurxia, obras hidráulicas. Aparece destexeito a división e especialización do traballo: labregos;gandeiros; artesáns; comerciantes; funcionarios que levana administración da cidade; militares encargados dadefensa da cidade e dos excedentes alimenticiosalmacenados; un xefe militar, que, moitas veces, exerce opoder político debido á importancia que adquire a súafunción protectora; os sacerdotes, intermediarios entre ohome e o misterioso e o sagrado.

A división do traballo trae como consecuencia onacemento dunha sociedade dividida en clases, enten-dendo por clase social un grupo de persoas que sedefinen polo lugar que ocupan nas estructuras económica,de poder e de prestixio dentro da sociedade á quepertencen. Cada clase diferénciase das outras pola maiorou menor riqueza que posúe e pola cantidade de podereconómico e político que detenta.

A organización, dirección e control da cidade requireunha autoridade política, que exerce o poder e aautoridade, elementos que sempre están presentes encalquera organización social. Esta autoridade é exercida,ás veces, polo xefe militar; outras, polo sacerdote; noutrasocasións, e para facerse obedecer mellor, din ser parentesdalgún deus, xuntando así a autoridade civil e a autoridaderelixiosa.

O gobernante exerce sempre un poder absoluto, queabarca o militar, o lexislativo (el só elabora as leis), oexecutivo (ordena o cumprimento das leis), o xudicial(xulga as conductas) e a recadación dos impostos paramanter o funcionamento do Estado.

A división do traballono Antigo Exipto.


26

O gobernante, xunto cos funcionarios que o axudan nastarefas administrativas, constitúen o Estado, instituciónque nace nestes momentos históricos que estamos atratar. O Estado é un territorio no que se recoñece aautoridade suprema dun goberno, que entre outrasfuncións realiza a de manter a paz interior e a defensacontra a agresión exterior a través do control exclusivo douso da forza, mediante o exército. A política leva consigo,ademais, a disputa polos cargos que teñen autoridade e ointento por gobernar.

O Estado dirixe, organiza, controla e administra a vidados habitantes das cidades. A necesidade de tomaranotacións para fixar as leis, controlar a producciónagrícola, os intercambios comerciais e os impostos fixoxurdir a escritura, no 3300 e no 3150 a.C. en Mesopo-tamia e Exipto, respectivamente.

18.

a) Enumera e explica brevemente cada un dos cambios revolucionarios que se deronnas primeiras civilizacións urbanas de Mesopotamia e Exipto.

b) ¿Podemos afirmar que os cambios acaecidos nestas primeiras civilizacións son ofundamento da nosa organización política, social e económica actual?

c) Razoa a resposta.

... a Historia preséntasenos nas súas liñas básicas como a evolución das sociedadeshumanas, entre as que se establecen contactos baseados nunhas relacións de dominio,relacións nas que se descobre o síndrome do poder. Esta apetencia de poderamósasenos como unha constante histórica.

Sendo tódolas persoas iguais pola súa idéntica natureza racional e libre, todosdeberan participar comunitariamente no disfrute dos dereitos humanos.

Pero (...) as sociedades humanas organizáronse en grupos: uns, detentadores dopoder, que se apropiaron do disfrute dos dereitos humanos; outros, desposeídos edominados, que quedaron excluídos do exercicio dos seus lexítimos dereitos.

A Historia, así, é un repetido drama no que os dereitos dos débiles son pisados polosfortes.

Barreiro Barreiro, Clara: Dereitos humanos.

Exemplo dos primeirosdocumentos escritos.

UNIDADE 1

27

Mesopotamia

Localízase entre os ríos Éufrates e Tigris (Mesopotamiaquere dicir “entre ríos”), unha zona fértil, de fácil regadío esuficientes horas de sol, cualidades propicias para aagricultura.

A súa economía baseábase na agricultura (cereais,legumes, froitas) e no comercio, practicado nun principioen forma de troco e, máis adiante, introducindo a moeda.

O centro comercial era o templo, dirixido por sacer-dotes, que levaban tamén o control e o rexistro escrito dosintercambios mercantís.

A sociedade estaba estructurada en grupos ou clasespechadas: o ascenso de clase social era imposible.Formábana o rei ou monarca −que detentaba o poder depor vida e deixáballo en herdanza a un dos seus fillos−, ossacerdotes, os grandes propietarios, os comerciantes, oscampesiños, os artesáns e os escravos.

O rei era considerado coma un deus; nesta conside-ración baseábase o seu poder absoluto. O ano 1765 a.C.marca un fito na histora da humanidade: redáctanse asprimeiras leis escritas, coñecidas como o Código deHammurabi.

No campo científico fixeron aportacións notables,moitas das cales están hoxe vixentes: inventaron a divisióndo tempo en horas, minutos e segundos, e o sistema

19.

Segundo o texto de Clara Barreiro Barreiro,

a) ¿En que se basean as relacións entre as distintas sociedades humanas?

b) ¿Cómo se organizaron as sociedades humanas?

Se un home vacía un ollo a outro home, privaráselle dun ollo a el.

Se un médico opera ó escravo dun home libre e lle causa a morte, pagará escravo porescravo.

Código de Hammurabi.

Estela do Código de Hammurabi.


28

sesaxesimal para a división dos ángulos; tiñan un sistemafixo de pesas e medidas; iniciaron os estudios astronó-micos e, baseados neles, elaboraron un calendario.

A súa relixión era politeísta (adoraban a varios deuses).Os seus deuses personificaban os astros coñecidos.

Reconstrucción dun zigurat.

A arte. As realizacións escultóricas estaban consti-tuídas por pequenas estatuíñas e figuras en relevo, feitasen barro. Na arquitectura construíron zigurats, que eranunhas torres escalonadas con rampas, que utilizaban paraa observación astronómica. Debido a que a sequedade doclima impedía o crecemento de árbores, as construcciónseran realizadas en adobe: mestura de palla e barrococidos ó sol. Dato destacado é que coñecían o arco demedio punto (semicircunferencia) e a bóveda de canón.

Exipto

En tan só 2.500 anos os exipcios pasaron do Neolíticoá Historia. Esta civilización urbana estaba asentada no valdo Nilo, río que lle daba a razón de ser: as inundaciónscíclicas, que acontecen no verán, proporcionan regadío efertilidade a un val inmerso no medio do deserto.

Comprende un período cronolóxico que abranguedende o século XXVII ata o I a.C., cando os romanosconquistan Exipto.

20. Segundo a túa opinión, ¿que características da cultura mesopotámica destacaríascomo máis importantes?

UNIDADE 1

29

A súa economía fundamentábase na agricultura:cereais, vide, liño e productos de horta. Tamén criabanvacas, cabalos e aves de curral, e practicaban a caza e apesca.

O comercio era monopolio do Estado, e realizábasecoas rexións limítrofes.

A sociedade estaba dividida en grupos pechados, nosque a posibilidade de ascenso era nula.

No cumio estaba o faraón, xefe do Estado e dono detódalas terras. Despois viñan os altos funcionarios doEstado (xefes militares e da administración) e ossacerdotes; todos eles posuían terras que o faraón llesentregaba para garantir a súa fidelidade.

Hacia abaixo estaban os pequenos funcionarios (osescribas, que dominaban o cálculo e a escritura, o que llesdaba certa consideración social), comerciantes, artesánse os campesiños, que estaban vencellados ás terras econstituían a maioría da poboación. No derradeiroescalón, os escravos, mercancía humana utilizada nostraballos máis duros.

21.

a)¿Cal é a base da economía exipcia?

b)¿En que productos se basea?

¡Sálvame, oh, Hapi, que chegas en paz a esta terra, fas que Exipto viva e dás debeber á Terra; ti fas medrar o gran; ti es o dono do teu pobo!

Himno en honor do Nilo.

22.

a) ¿Por que se di que a sociedade exipcia estaba dividida en grupos pechados?

b) ¿Cales eran eses grupos sociais?

A colleita do trigo.


30

O faraón detentaba o poder con carácter absoluto, eraconsiderado un deus e exercía o poder coa axuda dossacerdotes. Estaba asistido por funcionarios que seocupaban da recadación e administración dos impostos,de redactar as leis, de controlar a orde da sociedade, doexército e do comercio.

A relixión estaba intimamente relacionada coa política:xa vimos que o faraón tiña a consideración dun deus. Erapoliteísta: Ra, deus do Sol; Horus; Isis; Osiris, deus dosmortos; Anubis, Amón...

Foron os creadores dunha relixión trascendente: rendíanculto ós mortos porque crían que a alma se mantiña vivatrala morte. En consecuencia, había que manter enperfecto estado o cadáver, o cal momificaban, é dicir,cunhas técnicas moi avanzadas trataban de mantelo nunestado o máis semellante posible a cando estaba vivo. Estacrenza na inmortalidade levábaos tamén a acompañar ócadáver dos mesmos bens que precisaba na vida terreal:alimentos, vestidos e serventes representados en pinturas.

No campo da ciencia e da tecnoloxía practicaron acirurxía, elaboraron catastros, tiñan o sistema decimal,coñecían os números naturais e a proporción fixa entre alonxitude da circunferencia e o seu diámetro. Algúnsproblemas resolvéronos con raíz cadrada e ecuacións desegundo grao.

Aínda que os babilonios os avantaxaban en astronomía,os exipcios coñecían algúns planetas e as fases da Lúa.Dividiron o ano en 365 días e o día en 24 períodos.

23. Explica brevemente como eran a relixión e as crenzas dos exipcios.

Ataúde de Tutankamón cossímbolos de poder.

UNIDADE 1

31

A arte estaba destinada fundamental-mente á tumba do faraón e a edificiosrelixiosos: pirámides e templos, construídosen pedra.

En escultura realizaron relevos e estatuas.Tamén é notable a realización de pinturasmurais.

As civilizacións clásicas: Grecia e Roma

Denomínanse clásicas porque foron culturas modelo,imitadas en séculos posteriores nas súas manifestaciónsculturais e artísticas. A nosa vida actual está presidida porelementos da súa cultura: democracia, lóxica, Dereito, alingua, Pitágoras, Arquímedes, drama, comedia, ciencia,Olimpíadas...

Grecia: a base da nosa cultura

Xurdiu esta civilización nas terras en torno ó mar Exeoe espallouse polas costas do Mediterráneo, nun períodode tempo que vai dende o 1000 ata o século I a.C.

24. Razoa por qué tanto a civilización mesopotámica como a exipcia se deron en valesde ríos.

Pirámides exipcias.

Grecia e assúas colonias.


32

As polis

Nunca existiu un Estado chamado Grecia: cada lugarconcreto formaba unha cidade-Estado politicamenteindependente, chamada polis, formada por unha cidade eun territorio circundante con pequenas aldeas.

O centro da cidade tiña dúas partes: a acrópole, lugarde ubicación dos templos e refuxio en caso de guerra, e aágora, praza pública e centro da vida política e económicada polis.

A economía grega

Tiña como base a agricultura, cos productos típicosmediterráneos (cereais, vide e oliveiras), a gandería deovellas e cabras, a artesanía e o comercio a través dascolonias que fundaron por todo o Mediterráneo, ondefacían intercambios comprando á poboación autóctonametais valiosos (ouro e prata) e vendéndolles productosartesáns elaborados por eles (cerámica, tecidos). Cómpredestacar dentro da actividade comercial o uso da moeda,xunto co habitual troco.

A cultura grega

Foi das máis salientables en toda a historia dahumanidade, e constitúe a base da cultura europea eoccidental actual.

É antropocéntrica, é dicir, ten á persoa humana comopunto de partida e como fin.

A Acrópole de Atenas.

25. Explica o que é unha polis.

UNIDADE 1

33

O pensamento

Desde a Prehistoria ata o século VI a.C., en tódalasculturas se recurría a mitos (seres ou forzas imaxinarias)para explicar os fenómenos naturais que o homeobservaba: quen move as ondas do mar, o porqué dosterremotos, a sucesión dos días e as noites, a chuvia...

Aínda que os gregos posuían unha grande variedadede mitos, foron eles os que comezaron a aplicar a razónpara explicar a realidade que os rodeaba: esta revoluciónno pensamento humano deu lugar ó nacemento dafilosofía e sentou as bases do pensamento científico.

A ciencia

Incrementaron notablemente os coñecementos dosexipcios e dos mesopotámicos. Conseguiron grandesavances en Matemáticas, da man de pensadores comoPitágoras e Arquímedes. Foron os pais de novas ciencias,como a Física, Bioloxía, Historia, Mediciña, Antropoloxía...

A Literatura

Naceu tamén aquí a literatura occidental. DestacouHomero, autor de A Ilíada e Odisea.

A relixión

Era politeísta. Os deuses representaban elementos danatureza. Tendo en conta o antropocentrismo destacultura, os seus deuses eran case humanos: comían,choraban, loitaban... Crían que eran inmortais e que inter-viñan en moitos feitos da vida das persoas. A narración

26. Que a cultura grega é antropocéntrica quere dicir...

27. A parte dos mitos, os gregos empregaron unha cualidade humana para explicar arealidade que os rodeaba.

a) ¿De que cualidade se trata?

b) ¿Que consecuencias trouxo a aplicación desta cualidade?

Pitágoras.

Platón.

Homero.


34

dos feitos nos que interviñeron os deuses coñecese conome de mitoloxía.

Non había sacerdotes, nin catecismo nin predicación.

O deporte

No 776 a.C., na cidade de Olimpia, crearon unsconcursos deportivos cuatrianuais: as Olimpíadas.

A arte

A función primordial da arte grega é a plasmación dabeleza, entendida como unha mestura de proporción,harmonía e equilibrio entre as partes.

En arquitectura destacan os templos, lugar deresidencia dos deuses ós que están consagrados. Foronconstruídos á medida do home e cunha preocupaciónpola apariencia exterior. Utilizaban o mármore comomaterial e descoñecían o emprego do arco.

A escultura grega ten como finalidade plasmar na figurahumana os seus ideais de beleza física e equilibriopsíquico: proporción, anatomía harmoniosa, expresión dossentimentos e figuras en movemento.

Da pintura só se conserva a que realizaron sobrerecipientes de cerámica. Representaron esceas da vidacotiá e dos deuses, que son unha como valiosa fonte deinformación.

A colonización grega

Acontece entre 750 e 550 a.C., e esténdese polascostas do Mediterráneo: Asia Menor, sur de Italia, illa deSicilia, España e norte de África.

A causa desta expansión foi a necesidade de terraspara manter unha poboación en aumento.

Emigraban en grupos dirixidos por un xefe. Unha vezchegados a un punto da costa ben protexido, procurabanentenderse pacificamente coa poboación indíxena e

O Partenón (Atenas).

UNIDADE 1

35

fundaban unha colonia independiente da polis grega daque partiran, coa que só mantiñan relacións comerciais.

No 550 a.C. chegaron á Península Ibérica e fundaronEmporion (mercado), hoxe Ampuries, na costa de Girona.Durante os 200 anos seguintes foi un importante centrocomercial, onde vendían aceite, viño, armas e cerámica, eadquirían cobre, ferro, prata, trigo e sal.

Dous exemplos de goberno das polis: Atenas e Esparta.

Atenas

Esta polis, moi poderosa e moi culta, situada preto dacosta, acadou gran importancia, sobre todo no século V a.C.,pola grande actividade comercial e colonial que desplegou.

A sociedade ateniense estaba dividida en tres grupos:

Os cidadáns, fillos de pai e nai de Atenas. Todos tiñanos mesmos dereitos políticos, aínda que estes dereitosestaban matizados polo seu nivel económico: a maiorriqueza, maior participación política. As mulleres estabanexcluídas da actividade política.

Os metecos, ou estranxeiros, eran libres, pero non tiñana condición de cidadáns nin dereitos políticos; pagabanimpostos e prestaban servicios militares.

Os escravos, persoas totalmente carentes de liberdade,eran propiedade da clase dominante e considerados comomercadoría humana que se compraba e se vendía.Traballaban nas minas, nas obras públicas, na agricultura,no servicio doméstico e nos obradoiros artesáns.

Atenas ten ventos favorables para as naves; é moi cómoda para o intercambio demercadorías.

Xenofonte.

28. Enumera os elementos da civilización grega que forman parte da nosa ciencia,cultura e política actuais.

O Discóbolo, de Mirón.

Pintura sobre vasilla de cerámica.


36

Constituían a metade da poboación ateniense, de aí quese considere a Atenas como un sistema económico esocial escravista.

Interesa particularmente de Atenas a análise do seuinnovador sistema político, base da actual democracia.

Non era unha democracia tal como a entendemos hoxe,senón que a participación das persoas na vida políticaestaba restrinxida a unhas poucas: só os cidadáns varónstiñan dereitos políticos.

Reunidos catro veces ó mes nunha asemblea chamadaEcclesía, que sería o equivalente ós actuais Parlamentos,participaban no goberno da polis: aprobaban as leis e osimpostos, e elixían o poder executivo ou goberno, formadopor maxistrados ou funcionarios que tiñan diferentes funcións(militar, económica, relixiosa, xudicial, política exterior).

O poder xudicial estaba formado por 6.000 cidadánselixidos por sorteo e repartidos en dez tribunais presididospor un maxistrado.

...O mesmo que ocorre nas artes, hai que ter ferramentas adecuadas. Entre asferramentas, unhas son inanimadas e outras animadas: o cicel é inanimado; o garda,animado. Desta consideración dedúcese cal é a natureza do escravo: o que pola súanatureza non se pertence a si mesmo, senón a outro.

Aristóteles. Política.

29. Le o texto anterior e responde ás seguintes cuestións:

a) ¿Está Aristóteles a favor ou en contra da escravitude?

b) ¿Por que?

c) Relaciona este texto coa división social de Atenas.

A base do sistema democrático é a liberdade; esta caracterízase por ser un gobernopor turnos. A xustiza democrática baséase en ter todos o mesmo. Sendo todo isto oxusto, a multitude ten que ser evidentemente a soberana: o que aprobe a multitude hade ser o xusto.

Aristóteles. Política.

Aristóteles.

UNIDADE 1

37

Esparta

Era unha sociedade militarista: a súa educaciónbaseábase no adestramento militar, e ata os 60 anos tiñanque prestar servicios ó Estado. Estaba dividida en tresgrupos:

- Os cidadáns, fillos de espartanos, adicábanse águerra.

- Un grupo de persoas libres pero sen dereito a voto,que traballaban no comercio, na artesanía e tiñanobrigas militares.

- Os escravos, que traballaban o campo.

O réxime político de Esparta era moi distinto ó deAtenas. Era unha oligarquía: o poder residía nun reducidonúmero de persoas da clase alta; o goberno estabaformado polos xefes militares e relixiosos, por un consellode anciáns e por cinco representantes elixidos poloscidadáns.

31.

a) O réxime político de Esparta era unha...

b) Explica o seu funcionamento.

30. Compara estes dous textos de Aristóteles e de Calicles.

a) Destaca a idea básica de cada un deles.

b) ¿Cal dos dous xustifica o sistema político de Atenas?

Por natureza, o máis débil é tamén o peor. A pesar disto, no Estado son os débiles ea gran masa os que dan as leis, facéndoo no seu propio proveito; por iso tratan deamedrentar ós fortes, é dicir, a aqueles que teñen forza de por si para teren máis cósoutros, co fin de que non aspiren a máis. (...) Nembargantes, a natureza proba que éxusto que o home hábil posúa máis có que non o é, e o máis forte máis có débil.

Calicles.


38

Roma e o seu imperio

Evolución

No 753 a.C., os poboadores de sete outeiros uníronsee fundaron a cidade de Roma, gobernada por Rómulo.Dende este momento ata o 509 a.C., foi gobernada porreis. É o período chamado Monarquía.

A partir do 509 a.C., os romanos acabaron co podermonárquico e instauraron un novo sistema político: aRepública, palabra que procede da expresión latina respublica, e que significa cousa pública, é dicir, todo aquiloque importa a toda a comunidade, pois pensaban que osasuntos públicos ou políticos pertencían a todo o pobo. Opoder residía nunha asemblea elixida por parte do pobo.

No 27 a.C. finaliza a República e inaugúrase un novosistema de goberno coa figura de Octavio Augusto: oImperio, un sistema dictatorial, no que tódolos poderesestaban na man do emperador.

Expansión territorial

Desde o 300 a.C. ata o século II d.C., Roma expandiuseterritorialmente, ata formar un enorme imperio.

Un exército perfectamente organizado e a dispoñi-bilidade dunha enorme cantidade de soldados (todocidadán entre os 17 e os 60 anos podía ser un soldado) foia clave desta expansión.

Eixe cronolóxico dacivilización romana.

Reconstrucción ideal dunhaparte de Roma.

Cada soldado pagaba o seu uniforme e o armamento, ea duración do sevicio militar era de un ano, prorrogable ata12. A negativa a servir no exército traía como consecuenciaa perda da cidadanía e a conversión en escravo.

Remate

No ano 395 d.C. o imperio dividiuse en dous: o deOccidente e o de Oriente. O primeiro desapareceu no 476debido ás invasións dos pobos xermánicos; o segundo,coñecido como Imperio Bizantino pervivirá ata 1453,cando foi conquistado polos turcos.

UNIDADE 1

39

32. Fixándote no mapa anterior, elabora outro e sinala nel a máxima expansión territorialque acadou o Imperio Romano.

Máxima expansión doImperio Romano.


40

Economía

Tiña tres características:

Urbana. O centro económico era a cidade e, en primeirolugar, Roma. Toda a producción se orientaba cara asnecesidades de Roma.

Escravista. Tódalas tarefas productivas eran realizadaspolos escravos.

Predadora. Explotaron masivamente os recursoshumanos (escravos) e as riquezas dos territorios conquis-tados. As terras de labor, as minas e as manufacturas eranpropiedade do Estado; por isto, orientaron as distintasprovincias do Imperio a producir aqueles bens que máisbeneficio lles reportaban.

Para mover esta enorme cantidade de productosestableceron un sistema de rutas comerciais, tantoterrestres (calzadas) como marítimas, de gran eficacia.

Posuían sistemas monetarios, de pesas e de medidas.O denario era a unidade monetaria.

Sociedade

Ten a mesma estructura que observamos dende asprimeiras civilizacións. É unha sociedade desigual epechada, pois o ascenso social é imposible. Cada un dosgrupos ten un distinto nivel de riqueza, de poder, dedereitos e de deberes. Aínda que ó longo da civilizaciónromana houbo diferencias, a estructura social podemosresumila así:

Na época da Monarquía, os patricios, descendentesdos fundadores de Roma, eran a clase aristocrática, rica,detentadora do poder, que elaboraba as leis e elixía oscargos políticos. Os plebeios, básicamente formados porpobos estranxeiros conquistados, non tiñan ningún dereitopolítico; traballaban no campo, nos obradoiros artesáns eno comercio.

33. Explica as tres características da economía romana.

Túnel da explotación mineiraromana de Montefurado.

UNIDADE 1

41

Durante a República e o Imperio, segundo se íanconquistando novos territorios, a sociedade fíxose máiscomplexa: persoas libres (patricios e plebeios), os libertos(escravos semiliberados) e os escravos.

As persoas libres dividíanse, a súa vez, en cidadánsromanos e non cidadáns (poboación estranxeira). Só osprimeiros podían chegar a exercer cargos políticos; era ogrupo que tiña o poder.

Os órganos de poder en Roma e nas provincias.

Durante a Monarquía, o rei controlaba os poderesmilitar, político e relixioso; o seu cargo era de por vida. Asasembleas e o Senado eran dúas institucións só consul-tivas.

No período da República tres institucións políticascontrolan o poder:

O Senado. Pasou de ser órgano de consulta a dirixir aRepública: controlaba a aplicación das leis, a economía ea política exterior.

As asembleas populares. Estaban formadas por tódoloscidadáns; elixían ós maxistrados e aprobaban as leispropostas.

Os maxistrados. Só podían selo os cidadáns. Habíavarias clases de maxistrados: dous cónsules detentaban opoder executivo e o mando do exército; os pretoresexercían o poder militar e político nas provincias; oscensores elaboraban o censo da poboación e da riqueza eadministraban os impostos; os edís controlaban ascidades; os tribunos da plebe, pertencentes ós plebeios,representaban á súa clase e podían votar en contra dasleis que lesionaban os seus intereses.

Pode parecer que o sistema republicano era democrá-tico; pero para ser elixido maxistrado, senador ou paraasistir ás asembleas era preciso ter unha gran fortuna. Enrealidade tratábase dunha forma de goberno chamadaoligarquía, que quere dicir “o goberno duns poucos”.

O Coliseo de Roma,reconstrucción informática na

película “O gladiador”, de R. Scott.

Interior do Partenón deAgripa. Roma.


42

O reparto do poder mantido ata agora desaparece naépoca imperial: o Senado entregoulle todo o poder aOctavio, primeiro emperador. A continuación deulle o títulode Augusto, que significa “elixido polos deuses”. Estamosante un exemplo de poder absoluto na figura doEmperador: xefe civil, militar e relixioso. As demaismaxistraturas quedaron sen poder efectivo. No século IIId.C. os emperadores foron divinizados, consideradosdeuses, co que o seu poder viuse notablementeincrementado.

Para administrar un territorio tan enorme, Roma tivo quecrear unha poderosa administración. Fixeron unha divisiónen provincias, á fronte das cales estaba o gobernador, querendía contas ante o Senado de Roma; había provinciasimperiais, controladas directamente polo emperador, eprovincias senatoriais, dependentes do Senado de Roma.

Cultura e arte romanas

A súa lingua, o latín, espallada por todo o Imperio, foi oelemento cultural que lle deu unidade ó enorme imperioconquistado. Desa lingua derivaron, entre outras, o galego,o castelán, o portugués, o catalán, o italiano, o francés e orumano.

As nosas leis actuais teñen como base o dereitoromano, que, daquela foi, xunto co latín, o outro elementounificador do Imperio.

No mundo da arte, copiaron de Grecia, da que sediferencian básicamente na concepción da arte: mentresque os gregos buscaban a consecución da beleza, osromanos tiñan como meta a procura da utilidade e dopráctico; por isto hoxe son considerados máis comoenxeñeiros que como artistas.

Octavio Augusto,primeiro Emperador.

34. Comparando o sistema político da cada unha das tres etapas nas que se divide acivilización romana,

a) ¿Cal che parece o máis moderno?


Arco de Constantino. Roma.

Utilizaron o arco e as bóvedas, descoñecidos polosgregos. Construíron calzadas e pontes, básicos para aactividade comercial; acueductos; basílicas, que eranlugares de actividade comercial; termas, para o baño;circos, teatros e anfiteatros, para a diversión; arcos ecolumnas, para conmemorar os triunfos sobre os inimigos.

Na escultura destacan polos retratos, que elaboran cungran realismo, tanto físico como psicolóxico.

Os mosaicos son tamén moi notables. Utilizábanse para adecoración dos edificios públicos e das casas dos patricios.

A relixión

Era politeísta, e tiña como función consagrar e dartrascendencia ós asuntos políticos e á vida diaria. Moitosdeuses tiveron a súa orixe en deuses propios das terrasconquistadas, principalmente dos gregos, ós querebautizaron, aparecendo unha mestura de deuses dasdistintas provincias. Así se creou en todo o Imperio outroelemento de unión.

5. A Hispania romana

O interese por conquistar a Península Ibérica foi aobtención de materias primas minerais, agrícolas eescravos.

Iniciaron a conquista no 218 a.C. polas costasmediterráneas. Despois de 200 longos anos de loita contraos iberos e celtas, someteron os últimos núcleos deresistencia na franxa costeira cantábrica no 19 a.C.

UNIDADE 1

43

O acueductoromano deSegovia.

A partir daquí, a península converteuse en Hispania,dividida en varias provincias. Os pobos peninsularesperderon tódolos seus rasgos culturais e asimilaron ospropios da cultura invasora por medio do contacto coexército e cos dirixentes políticos e económicos chegadosde Roma.

6. Gallaecia

Galicia interesáballes pola explotación mineira, funda-mentalmente ouro, prata e estaño.

Co fin de vixiar os territorios conquistados e permitirunha explotación mineira tranquila, Roma estableceucampamentos permanentes en sitios estratéxicos. Undestes lugares foi Lucus Augusti, hoxe Lugo.

A influencia romana en Galicia foi moi considerable:introduciron o arado e a vide; construíron calzadas paradar saída fácil ós metais extraídos; realizaron obraspúblicas, como o faro da Torre de Hércules, pontes etermas; o latín foi a lingua nai do galego; e déronlle a estaterra o seu nome, Gallaecia.


44

35. a) ¿Por que motivos se achegaron os romanos aGalicia?

b)Enumera os elementos culturais romanos quequedan entre nós.

Hispania produce cereais, viño, aceite, metais e rexos escravos. Ten filóns abundantesde ouro, prata, ferro e chumbo.

Plinio: Historia Natural.

O ouro atópase nos ríos en estado puro. (...) Gallaecia, Lusitania e Asturicaproporcionan 200.000 libras de ouro ó ano. Non hai ningunha outra parte da terra ondese dea esta abundancia.

Plinio: Historia Natural.

Calzada romana.

O faro da Torre de Hércules(A Coruña).

7. O cristianismo

En plena época imperial nace na parte oriental doImperio, na provincia de Palestina, unha nova relixión,baseada na vida de Xesús de Nazaret e nos Evanxeos,escritos que recollen a vida de Xesús. É unha relixiónmonoteísta (que adora a un só deus).

Os principios básicos desta nova relixión foron dous: aigualdade de tódalas persoas diante de Deus e unha vidaeterna trala morte. Os discípulos de Cristo propagaron anova relixión polo Imperio, creando unhas comunidadeschamadas ecclesiae, termo este que xa vimos candoestudiamos Grecia, e que fai referencia a unha asemblea decidadáns; neste caso, serían asembleas constituídas poloscristiáns dunha cidade.

Tendo en conta estes principios do cristianismo, éfacilmente deducible que fose unha relixión moi perse-guida polo poder romano, pois dinamitaba os fundamentosda sociedade escravista romana e negaba o culto debidoó Emperador.

A persecución levada a cabo polas autoridadesromanas foi implacable, levando á clandestinidade ós seuspracticantes, que se refuxiaban nunhas galerías soterra-das chamadas catacumbas. No ano 313, o emperadorConstantino concedeu a liberdade de culto relixioso,cando promulgou o Edicto de Milán. No 380, o emperadorTeodosio converteuse ó cristianismo, pasando así aconstituírse na nova relixión oficial do Imperio.

UNIDADE 1

45

Eu, Constantino Augusto, reunido en Milán para tratar problemas que afectan áseguridade pública, creo meu deber tratar aqueles nos que radica o respecto dadivinidade, a fin de conceder tanto ós cristiáns como a tódolos demais, a facultade deseguir libremente a relixión que cadaquén queira.

Edicto de Milán.

Retrato do emperadorConstantino.


46

NOTA: De agora en adiante, tódolas datas que aparezan farán referencia á nosa era, édicir, son datas despois de Cristo (d.C.).

37. Cómo se constrúe un eixe cronolóxico.

Ó longo desta unidade comprobaches que coa axuda de eixes cronolóxicos se podevisualizar a duración dos períodos históricos estudiados. Con pouca atención que selles preste, podemos ver a distribución do tempo: o comezo, o remate e, entrámbolosdous, os feitos máis salientables e as distintas divisións dos períodos. Pódenserepresentar dende períodos moi longos, como o da Prehistoria, ata os moi curtos,como a Guerra Civil española.

Para facer un eixe cronolóxico tes que dar estes pasos:

1. Traza unha liña recta, horizontal ou vertical.

2. Marca sobre ela unhas divisións, todas iguais. Cada división pode equivaler a unano, unha década, un século, un milenio, ou ó período de tempo que se queira.

3. As divisións teñen que estar feitas a escala; por exemplo: 1cm = 1 ano, ou 1século, ou un milenio. Tamén se poden escoller outras calquera, segundo sexa otempo que imos sinalar. Unha vez elixida unha escala, xa non se pode variar.

36.

a) ¿Por que foi perseguido o cristianismo polas autoridades romanas?

b) ¿O emperador ... deixou de perseguilo ó promulgar o ... no ano...

Nacemento de Cristo

S.VI

1936 1937 1938 1939 1940

600 a.C.

Estalido da guerra Remate da guerra

500 a.C.

Escala: 1 cm = 1 século

Escala: 3 cm = 1 ano

400 a.C. 300 a.C.

18 xullo 1 abril

200 a.C. 100 a.C. 100 d.C. 200 d.C. 300 d.C. 400 d.C. 500 d.C. 600 d.C.

S.V S.IV S.III S.II S.I S.I S.II S.III S.IV S.V S.VI

8. Filmografía

- Para a Historia en xeral:Atlas Visual de Historia Universal. 13 vídeos.VTF Multimedia

- Prehistoria:Na busca do lume, de J. J. Annaud. 1981.

- Exipto:Terra de faraóns, de H. Hawks. 1955.

- Roma:

Cleopatra, de J. L. Manckiewicz. 1963.Espartaco, de S. Kubrick. 1960.Xullo César, de J. L. Manckiewicz. 1953.Quo Vadis?, de M. Le Roy. 1951.O gladiador, de Ridley Scott. 2000.

UNIDADE 1

47

4. No caso de que o tempo que imos representar sexa moi longo, o eixe pode rompersecunha liña quebrada, que indica que nese punto interrómpese a proporción.

5. Unha vez construído o eixe, dentro del podes distinguir as distintas épocas esinalar acontecementos concretos.

A PREHISTORIA2.500.000 anos 10.000 anos 6.000 anos

P A L E O L Í T I C O NEOLÍTICO

48

A IDADE MEDIA E OS COMEZOS

DO MUNDO MODERNO.

Aquí estudiamos o período histórico comprendido entre o final do séculoV e o comezo do XVI. Tentaremos comprender o paso da Antigüidade áIdade Media; coñecer como quedou Europa despois da desaparición doImperio Romano e como se desenvolveron os principais reinosxermánicos; comprender os aspectos básicos da relixión islámica, a súaexpansión e a conquista e dominio da Península Ibérica polosmusulmáns; definir o feudalismo, comprender a súa orixe e analizar assúas orixinais características sociais e políticas; coñecer a evolución dosreinos cristiáns da Península Ibérica durante o longo enfrontamento quemantiveron cos musulmáns durante o período coñecido comoReconquista; comprender o importante papel que xogou a Igrexa entódolos eidos da vida; coñecer a orixe das cidades medievais, os seusfundamentos económicos e a nova clase social que nace nelas; valorara importancia do Camiño de Santiago; comprender as características dopensamento humanista e as súas consecuencias; coñecer as viaxesrealizadas por navegantes portugueses e españois; recoñecer osignificado político do matrimonio dos Reis Católicos e identificar ascaracterísticas das monarquías autoritarias.


49

ÍNDICE DE CONTIDOSPáxina

1. O tránsito á Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2. Os reinos xermánicos da Península Ibérica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

- A economía visigoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

- A sociedade visigoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

- A organización do poder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

3. O imperio de Carlomagno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

4. O islam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

5. O feudalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

- As orixes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

- A economía feudal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

- A sociedade feudal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

- A organización política . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

6. Al-Andalus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

- Economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

- Organización do poder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

- Tecnoloxía, cultura e arte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

7. Os reinos cristiáns da Península Ibérica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

- Nacemento e evolución dos reinos cristiáns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

- Os motores que moveron a Reconquista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

- O forte impulso reconquistador dos séculos XII e XIII . . . . . . . . . . . . . 68

- A repoboación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

- A economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

- O poder político . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

- A figura do rei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

50

8. A Igrexa durante a Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

9. A arte do mundo feudal: o románico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

10. O renacemento das cidades en Europa occidental . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

- A burguesía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

- Feiras e mercados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

- Os gremios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

- O goberno das cidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

- As universidades . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

11. A arte das cidades medievais: o gótico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

12. Galicia na Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

- A economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

- A arte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

13. O Camiño de Santiago . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

14. Os fundamentos do mundo moderno:o Humanismo e o Renacemento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

- Un profundo cambio de mentalidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

- Características do mundo moderno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

15. Os grandes descubrimentos xeográficos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

- Alternativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

- Causas dos descubrimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

- A expansión portuguesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

- A expansión española . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

- Consecuencias dos descubrimentos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

16. A monarquía autoritaria dos Reis Católicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

17. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

UNIDADE 2

51

1. O tránsito á Idade Media

Xa vimos na Unidade anterior que para nós, osoccidentais, a Idade Antiga remata cando os poboschamados xermánicos ou bárbaros rematan co ImperioRomano. Estes pobos xermánicos, dende o século III,fóranse achegando á fronteira Norte do Imperio Romano,nos vales dos ríos Rhin e Danubio, debido á falla de terrase alimentos, ó aumento da súa poboación e á atracciónque sobre eles exercía unha civilización de maior grao deevolución cá súa.

Ó irse debilitando o Imperio Romano, penetraron violen-tamente, saqueando a capital, Roma, no ano 476, efacendo desaparecer todo rastro de poder e de autoridaderomanas. Agora comeza a Idade Media.

Dende este momento, a unidade que había ó redor doMediterráneo rompeuse e repartiuse entre 3 civilizacións:

- O Imperio Bizantino, na parte oriental do ImperioRomano. Esta parte rexeitou as invasións xermánicase perdurou ata 1453, cando foi invadida polos turcos.

- Europa occidental. Na que fora parte occidental doImperio Romano, os pobos xermánicos estableceronvarios reinos. Estes reinos tomaron elementos dacultura romana, e formaron co tempo a futura Europa

1. Os pobos xermánicos penetraron masivamente no Imperio Romano.

a) ¿Por que motivos?

b) ¿En que ano o fixeron definitivamente?

Eixe cronolóxico daIdade Media.


52

Occidental, cristiá. A economía destes reinos empo-breceuse enormemente, quedando reducida áagricultura e á gandería; desapareceron as cidades ea actividade comercial. É dicir, a vida de Europaoccidental ruralizouse.

Tamén desapareceu a autoridade do Estado.

Estas circunstancias supuxeron unha enorme regresiónen tódolos ámbitos da vida.

O mundo islámico. A relixión islámica, tamén mono-teísta, naceu da predicación de Mahoma, en Arabia, noséculo VII. Dende alí estendeuse rapidamente.

Coa caída do Imperio Romano péchase a Idade Antiga, a das grandes civilizaciónsfluviais e marítimas, a que formou grandes imperios, a que volveu a cabeza a Oriente, ondexurdiu a súa propia vida. Agora, entramos na Idade Media, a da civilización europea, a daspequenas nacionalidades, a que viaxa hacia Occidente, a Idade un pouco misteriosa eescura na que se funden os compoñentes que formarán as nacións modernas.

Ferrandis Torres, Manuel: Historia Xeral da Cultura.

2. Consultando o atlas, elabora un mapa semellante ó desta páxina.

O Mediterráneo a comezosdo século VIII.

UNIDADE 2

53

2. Os reinos xermánicos daPenínsula Ibérica

Un dos moitos pobos xermánicos, os visigodos,entraron aquí no ano 415. Antes xa o fixeran os suevos,instalados en Galicia, os vándalos e os alanos. Todos elesremataron co poder romano.

Pouco a pouco, os visigodos someteron ós demaispobos e unificaron o territorio da Península baixo o o seupoder, ata que no ano 711 penetraron os musulmáns epuxeron fin ó reino visigodo.

A economía visigoda

Tamén aquí a vida se ruralizou; só se producíanproductos agrícolas e gandeiros para as necesidades daaldea: é o que se chama unha economía de autoa-bastecemento, sen sobrantes. Polo tanto, o comercio éinexistente.

A sociedade visigoda

- Os visigodos controlaban o poder, é dicir, o Estado eo exército. Rexíanse por un código escrito de leisvisigodas e practicaban a relixión arriana.

- Os hispanorromanos eran os dominados, mantiñan arelixión cristiá e rexíanse por un código de leisromanas.

Estas diferencias legais remataron cando Recaredo seconverteu á relixión cristiá no 589, e cando o rei Recesvintounificou os dous códigos de leis no Libro dos Xuíces.

A organización do poder

Era unha monarquía. O rei unhas veces era elixido eoutras deixáballe o cargo a un dos fillos. O poder eraexercido sempre dun xeito autoritario, e contaba co apoiodos Concilios de Toledo, que eran asembleas de bispos.

3. Enumera as características da economía visigoda.


54

As decisións destes concilios tiñan moita influencia no rei.

Estamos, pois, asistindo nestes momentos ó comezo daintervención da Igrexa nos asuntos políticos de Occidente,situación que se manterá ata case os nosos días.

A cultura

En arquitectura contruíron igrexas pequenas cocaracterístico arco de ferradura.

Traballaron con moito primor a xoiería, fabricandopezas para ofrecer como votos relixiosos.

3. O imperio de Carlomagno

¿Que ocorreu no resto de Europa Occidental?

Pois que os francos, outro pobo xermánico, ocuparonun territorio equivalente ó que hoxe é Francia, Holanda,Bélxica e Alemaña. No ano 800, Carlomagno, rei dosfrancos xa cristianizado, pretendeu restablecer o antigoImperio Romano.

Para poder controlar un territorio tan extenso, dividiunoen provincias, chamadas condados e marquesados, áfronte das cales puxo condes e marqueses, que dependíanda súa autoridade.

Este intento unificador fracasou cando o territorio foidividido entre os seus netos.

5. a) ¿Cal foi a pretensión de Carlomagno? b) ¿Conseguiuna?c) ¿Por que?

O creador da grandeza visigoda foi o rei Leovixildo (568-586), pacificando grandeszonas. Mandou executar ó seu fillo Hermenexildo por converterse ó cristianismo.Leovixildo deuse conta do impopular deste feito e recomendou a Recaredo que seconvertera ó cristianismo para salvar a monarquía.

Grimberg, Carl: Historia Universal.

4. Segundo o texto de Carl Grimberg, ¿que lle recomendou Leovixildo ó seu sucesor?

Arte visigoda. Interior de Sta.Comba de Bande (Ourense).

UNIDADE 2

55

4. O islam

No século VII, en Arabia, Mahoma (580-632) predicou eestableceu os fundamentos dunha nova relixión mono-teísta, baseada nestes preceptos:

- Crenza nun só Deus, Alá, e nunha vida despois da morte.- Os fieles teñen que sometérense á vontade de Alá.

- Alá dáse a coñecer a través do seu profeta Mahoma.

O Corán é o libro sagrado do islam, que recolle asrevelacións que lle fixo Alá a Mahoma.

O islam non é só unha relixión, senón que é unha leique regula o comportamento do musulmán en tódalascircunstancias da súa vida relixiosa, política, social,doméstica e individual.

Na actualidade en moitos países islámicos estánimplantando nas leis civís estes preceptos relixiosos: sonos chamados países islámicos integristas ou fundamen-talistas, que se opoñen ós cambios que trae a sociedademoderna e defenden o modelo social tradicional.

A expansión do islam

Dende A Meca (Arabia), onde Mahoma comezou a súapredicación, os sucesores do profeta espallaron estarelixión polos territorios veciños, chegando á súa máximaexpansión no século VIII. Os actuais países islámicoscoinciden bastante co territorio islámico daquela época.

6. a) ¿O islam é algo máis ca unha relixión?


7. ¿Cales son as características dos países islámicos integristas ou fundamentalistas?

Pedíronlle a Alí detalles sobre a apariencia exterior do Profeta. Alí dixo: “Era deestatura mediana, nin moi alto nin moi baixo; a súa pel era branca rosada; os seus ollos,negros; os seus cabelos, espesos, brillantes, fermosos. A súa maneira de camiñar eratan enérxica que se diría que a cada paso arrincaba unha pedra. Pero non camiñaba confachenda como os príncipes. Había na súa cara tanta dozura que era imposiblesepararse del”.

Mahoma conducindounha caravana.


56

Actualmente, os musulmáns, contan o tempo a partir doano 622 d.C., ano no que Mahoma tivo que fuxir á cidadeárabe de Medina. Para saber cal é o ano no que se atopanos musulmáns, ó ano da nosa era hai que restalle 622, eo que resulte dividilo entre 0,97.

5. O feudalismo

Chámaselle así ó sistema económico, social, político eideolóxico implantado paulatinamente en case todaEuropa entre os séculos IX e XV, aínda que restos delperviviron nalgúns lugares ata o século XIX.

Cando o poder do Estado romano desapareceu, foisubstituído polo poder duns poucos señores, quedominaban dun xeito absoluto, e en tódolos aspectos davida, ó resto da poboación.

Os dominadores eran os nobres, señores ouaristócratas (condes, marqueses, duques) e unha parte doclero da Igrexa (bispos e abades).

8. Coa axuda dun atlas, elabora un mapa no que se reflicta a expansión do Islam.

Expansión do islam atamediados do século VIII.

UNIDADE 2

57

As orixes

Como xa vimos anteriormente, os sucesores deCarlomagno non foron quen de manter o control do poderno seu Imperio.

Nesta situación, os señores que os sucesores deCarlomagno puxeran á fronte das distintas provinciasfixéronse donos das mesmas, e nelas pasaron a exercertodo o poder e toda a autoridade. Este poder transmi-tíronllo ós seus fillos en herdanza.

Por outra banda, os campesiños, que constituían o 90%da poboación, para buscar protección nun tempo deenorme inseguridade física e social, sometéronse a estesseñores e entregaron a súa liberdade a cambio deprotección física e traballo, case como escravos nas terrasdo señor.

E así se chegou á desaparición dun Estado e á súasubstitución por milleiros de “pequenos estados”controlados absolutamente cada un deles por un señor.

A cada un destes “pequenos estados” chamóusellefeudo ou señorío, que eran grandes extensións de terreoou latifundios, propiedade do señor feudal, que vivíaprotexido no seu castelo.

A parte dos señores feudais, os altos cargos da Igrexa,bispos e abades, foron tamén donos de feudos.

9. No sistema feudal, o poder que antes tiña o Estado, ¿a quen pasou?

10.

a) ¿Cal foi o motivo polo que os campesiños se someteron voluntariamente a un señor?

b) ¿Que perderon?

Gravado de Xulio PrietoNespereira: Castelo de

Monforte de Lemos.


58

A economía feudal

Era unha economía totalmente baseada na agriculturae na gandería. As terras do señor producían o suficientepara a alimentación de tódolos que nela vivían. No señoríoas terras son traballadas polos servos do señor feudal epor algúns campesiños libres. Estes últimos tiñan quepagar unhas rendas moi elevadas ó señor, e a décimaparte da colleita (o dezmo) á Igrexa.

A sociedade feudal

Formábana grupos sociais extremadamentepechados, chamados estamentos. A cadaestamento accedíase por nacemento ouingresando no clero como frades ousacerdotes.

A diferencia entre uns estamentos e outrosradicaba na distinta riqueza, nos distintosdereitos e nas distintas obrigacións que tiñacada persoa. O ascenso de estamento eraprácticamente imposible, agás no eclesiástico,que era aberto: todo home libre podía accedera el.

12. Na sociedade feudal,

a) ¿Que nome recibe cada grupo social?

b) ¿Que características definen a cada un destes grupos?

c) ¿Era fácil o ascenso dun grupo a outro?

11. ¿Que é o dezmo?

O traballo no campo.

A estructura da sociedade feudal.

UNIDADE 2

59

- Dentro do estamento dos privilexiados estaban osnobres ou señores feudais, e o alto clero, coa funciónde rezar. Os nobres non traballaban. Só se adicaban águerra: eran cabaleiros guerreiros que formaban unhacasta militar que explotaba a unha morea decampesiños vinculados á sua terra e defendían oterritorio co seu exército particular. Exercían os cargosde autoridade; non pagaban impostos, senón que osrecadaban; impartían xustiza; e cobraban rendas poloarrendamento das súas terras, pola utilización dosmuíños, polo paso polos camiños do señorío, pola leñados bosques, ...

- O estamento dos non privilexiados formábano o restoda poboación, os que traballaban e vivían nunhasituación durísima: campesiños libres, artesáns eservos. Estes últimos pertencían ó señor e vivían nunréxime preto á escravitude; o señor tiña dereito sobrea súa vida. Os campesiños eran teoricamente librespara írense do feudo se querían; pagaban rendas óseñor e o dezmo á Igrexa.

13. Enumera as funcións que tiña cada un dos tres estamentos da sociedade feudal.

ENCOMENDA CON RENUNCIA DE LIBERDADE

“Eu, Berterio, puxen a corda no meu pescozo e entregueime baixo o poder deAlariado e a súa dona Ermengarda, para que desde hoxe fagades de min e da miñadescendencia o que quierades, o mesmo vós que os vosos herdeiros, podendogardarme, venderme, darme a outros e, se eu quixese deixar o voso servicio, podedesdeterme”.

Bantruche, Apud: Señorío e feudalismo.

ENCOMENDA CON ENTREGA DE PATRIMONIO

“Dámosche todo o que hai dentro destes términos, por expresa vontade nosa, co finde que sexades noso señor, defensor contra tódolos homes do voso condado. E secalquera outro home tratase de estorbar o cumprimento deste acordo, siga en pé ocontrato aquí presente”.

Abadal, Ramón: Catalunya Carolinxia.

A nobreza guerrea.


60

A organización política

Máis que de relacións sociais, que son as que forman apolítica, hai que falar de relacións persoais. Hoxe, a nósénos moi difícil imaxinar un territorio dividido en señoríosnos que só mande un nobre, e que o nobre non esteasometido ó poder dunha autoridade superior ou xefe deEstado, como, por exemplo, o rei. Pero durante o períodofeudal típico, os feitos foron así.

A terra é a fonte de toda riqueza e poder; o señor feudalabsorbe tódalas funcións do Estado: ordea, obriga e castiga.

O rei era un señor feudal que ocupaba ocumio da sociedade, sen máis poder có quetiñan os demais señores.

O que había era un sistema de relaciónspersoais entre homes libres, chamadovasalaxe, mediante o cal uns vinculábanse aoutros mediante un xuramento de fidelidadepersoal, a cambio de protección militar, poiscada señor tiña un pequeño exército.

O resultado desta rede foi un sistema político no quecada señor dependía doutro que estaba sobre el; e el asúa vez tiña a outros por debaixo. O de enriba dáballe óvasalo un feudo, do que obtiña todo o que precisaba paravivir: manutención e o equipo de guerra; o de abaixo tiñaque prestarlle ó derriba auxilio militar e axuda económicanalgunhas ocasións.

“Eu, Afonso II, pola gracia de Deus, rei de Aragón, conde de Barcelona e marqués deProvenza, dou e concedo a ti, Guillem de Anglesola, o meu castelo de Mur, e teralo conservicio e fidelidade. Douche e concédoche este castelo con tódalas súas terras epertenzas e as melloras que fagas nel; ademais, recibirás 60 medidas de trigo, as quetódolos anos me daban os labregos das terras do castelo.

Doucho e concédocho; ti farasme servicio e terasme fidelidade perpetua, tanto a mincoma ós meus sucesores. Teralo ti e os teus descendentes a perpetuidade”.

Fragmento da concesión dun feudo por Afonso II. 1192.

14. Resume a organización política da sociedade feudal.

Nomeamento de cabaleiro.

UNIDADE 2

61

6. Al-Andalus

Este foi o nome que lle deron osmusulmáns ó territorio que conquistaronna Península Ibérica.

No 711, os árabes entraron a través doestreito de Xibraltar, ocupárona case todae remataron co reino visigodo. A partirdesta data e ata 1492, os musulmáns foronperdendo territorio. Este territorio foirecuperado polos cristiáns durante caseestes 800 anos, repartidos en épocas depaz e convivencia entrámbalas dúasculturas. Este proceso de recuperación doterritorio coñécese como Reconquista.

15. Analiza o texto “Fragmento da concesión dun feudo por Afonso II”. Para facelo podesseguir estas pautas:

a) Le o texto con moita atención, as veces necesarias, consultando o diccionario secómpre.

b) Subliña as ideas principais.

c) Indica a natureza do texto: Se é xurídico (leis), político (discurso ou programa),histórico (memorias), historiográfico (texto dun historiador).

d) Sitúa o texto no espacio (lugar) e no tempo (data), se é posible.

e) Anota o que saibas do autor, se se pode.

f) Comentario e análise: Define as palabras técnicas e as expresións que teñansignificado; explica as expresións pouco claras. Tamén podes proceder destexeito: Vas comentando as palabras e as ideas que subliñaches no apartado 2,segundo aparecen no texto.

g) Conclusión: Dá opinións sobre o texto, sen influxo dos teus propios sentimentos.Expresa o interese do texto en canto a que aporta algo ó teu coñecemento.

16. Coa axuda dun diccionario, aclara osignificado destas palabras: árabe,musulmán, mouro, mahometano eislámico.

Máxima ocupaciónmusulmana de Al - Andalus.


62

Cómpre ter en conta que os musulmáns de Al-Andaluseran habitantes da Península Ibérica igual cós cristiáns:viñeron sen mulleres, e dende un principio se mesturaroncoa poboación visigoda ó longo de 32 xeracións; o únicoque diferenciaba a uns dos outros era a relixión.

Economía

Era moi rica. Caracterizábase por ser:

- Urbana. As cidades eran os principais centros decomercio e de consumo.

- Comercial. O comercio constituía a principal activi-dade económica.

- Monetaria. Os intercambios realizábanse con moedas.

Baseábase na agricultura: trigo, vide, oliveiras, froitas,arroz, laranxas; introduciron o algodón, o arroz, as laranxase a cana de azucre, e puxeron en práctica modernastécnicas de regadío. A gandería, a pesca e as actividadesartesanais realizadas nas cidades (xoiería, curtidos,tecidos) formaban tamén parte da actividade económica.

Pero a actividade económica que tiña máis peso era ocomercio a longa distancia: metais e armas de Europa;

Durante a Idade Media unha maioría da poboación peninsular practicou a relixiónmusulmana. Por iso, é absurdo que consideremos ós mouros como algo alleo a nós.Como é ben sabido, Afonso II de Aragón e Enrique IV de Castela vestían á usanzamusulmana. Pedro I de Aragón firmaba os documentos exclusivamente en árabe. ESancho o Forte de Navarra ía ata Marrocos en expedición guerreira só porque unhaprincesa musulmana, que se namorara del de oídas e non de vistas, pedíralle axuda.

Ubieto, A., Reglá, J., Jover, J.M. e Seco, C.: Introducción á Historia de España.

17.

a) ¿Podemos falar, en Al-Andalus, de hispanos e de árabes, como de dúas etniasseparadas?


c) ¿Cal era o único rasgo que os separaba?

UNIDADE 2

63

especias e seda de Asia; e ouro, marfil e escravos deÁfrica.

Sociedade

A clase alta, que posuía o poder político, militar , econó-mico e relixioso, estaba constituída polos árabes, é dicir,polos que procedían de Arabia.

Logo estaban os non árabes, que formaban un grupomoi variado:

- Muladís. Cristiáns que se converteron ó islam. Cons-tituían a meirande parte da poboación. Adícabanse áagricultura.

- Mozárabes. Cristiáns que podían seguir practicando asúa relixión a cambio do pago de impostos.

- Os xudeus. Practicaban o xudaísmo. Eran comercian-tes e prestamistas.

- Os bereberes. Musulmáns procedentes do Norte deÁfrica. Eran pastores.

- Os escravos. Considerados sempre e en tódolos luga-res como mercadoría humana, eran empregados nostraballos máis duros: minas, agricultura e serviciodoméstico.

Organización do poder

- No cumio, o califa ou o emir, segundo a época, eran osxefes políticos, militares, relixiosos e xudiciais.Gobernaban cun poder absoluto.

- Para axudarlles nas tarefas de goberno, contaban cuncorpo de funcionarios residentes no seu pazo, e queformaban a administración do Estado.

- Todo este aparato do Estado precisaba de grandes canti-dades de diñeiro. Este diñeiro destinábase á fortunapersoal do califa ou do emir e para o mantemento dosfuncionarios e do exército. O diñeiro obtíñase do cobrode fortes impostos, que recaían sobre os cristiáns exudeus, e sobre os intercambios comerciais.

- O exército. Estaba ben pagado, sostiña o poder doxefe do Estado e controlaba as fronteiras.

Vista exterior da Alhambra,pazo dos reis de Granada.


64

Tecnoloxía, cultura e arte.

Como comerciaban con pobos de culturas moi dife-rentes, coñeceron tódolos adiantos da época: modernastécnicas de regadío aínda usadas hoxe, muíños de vento,pólvora, papel.

A súa cultura acadou un elevado nivel e tivo a conside-ración de ser a máis desenvolvida de todo o mundo no seutempo.

Como no resto de Europa a decadencia cultural foraenorme á caída do Imperio romano, gracias a eles, tódoloselementos fundamentais da cultura grega que hoxecoñecemos, a ciencia e o pensamento filosófico, chegaronata nós gracias a eles, que os recolleron e nolos trans-mitiron.

Ademais, proporcionaron un rasgo humano de alto valorético en tódolos tempos: a tolerancia, fronte á intransi-xencia relixiosa dos reinos cristiáns.

19. Para nós, ¿cal foi a maior aportación cultural que nos proporcionaron os árabes?

Musulmáns e cristiáns conviviron pacificamente durante a meirande parte da IdadeMedia, fundamentalmente porque o Corán ordea ós musulmáns “non fagades violenciaós homes a causa da súa fe (...); non disputedes cos xudeus nin cos cristiáns, senón entermos amigables e moderados (...); invítaos a acoller o islamismo e dilles (...):Adoramos ó mesmo Deus”.

Ubieto, A., Reglá, J., Jover, J.M. e Seco, C.: Introducción á Historia de España.

18. ¿Por que os árabes coñecían tódolos adiantos técnicos da súa época?

A meirande diferencia que existe entre os cristiáns e nós non é a relixión, senón aforma de entender e vivir a vida. (...)

Os cristiáns son aínda máis esgrevios e rudos do que eu cría. (...)

O seu sentido da intimidade, ó redor da que se pechan como ourizos de mar, taméné rudo.

Gala, Antonio: O manuscrito carmesí.

UNIDADE 2

65

O seu desenvolvemento científico foi asombroso entódolos campos do saber: matemáticas, mediciña, astro-nomía e botánica. Substituíron os números romanos polosnúmeros actuais.

Crearon moitas bibliotecas, como a de Córdoba, quechegou a ter medio millón de libros.

Na arquitectura, as obras que realizaron estabandestinadas ó poder e á relixión: pazos e mesquitas. Enambas construccións danlles máis importancia ó interiorcó exterior, polo que o primeiro ten un gran valor artístico.A decoración non ten figuras humanas nin animais, óestaren prohibidas pola relixión; por isto a pintura e aescultura son practicamente inexistentes.

Córdoba contaba entón cunha poboación máis do dobre que a de hoxe, cidade deimportancia excepcional na Idade Media, cando París e Londres non pasan de serengrandes poboados. (...) A cidade parece iluminada con lanternas; oito séculos máistarde, aínda os londinenses tropezarían a escuras polas rúas de Londres.

A poboación, en xeral, vivía feliz. Unha cidade con 300 baños públicos, amósanos oseu enorme poder. Ninguén viaxa a pé: aínda o cidadán máis modesto tiña un cabalopara trasladarse dun lugar a outro. Aquí vivían traballando xuntos homes de toda raza erelixión. (...)

Este mesmo nivel tiñan a industria, a artesanía e a economía do país. Había uns15.000 tecedores de la. (...) Adquiriu tal prestixio o curtido e repuxado das peles e coirosque a súa producción recibiu para sempre o nome de cordobán. (...) Un cordobésinventou o cristal.

Grimberg, Carl: Historia Universal.

Arte musulmana:A Alhambra de

Granada e amesquita de

Córdoba.


66

7. Os reinos cristiáns da Península Ibérica

Cando no ano 711 os árabes entraron aquí, pequenosgrupos de cristiáns refuxiáronse nas montañas do norte.Dende elas comezaron a Reconquista, que durou case800 anos.

Nacemento e evolución dos reinos cristiáns

Aqueles grupos de cristiáns refuxiados no norteiniciaron a Reconquista. Non tódolos reinos cristiánsavanzaron ó mesmo ritmo. Moitas veces, os desacordosentre eles retrasaron o avance. Logo, repartiron entre elesas zonas que a cada un lle tocaría reconquistar.

Evolución dosreinos cristiáns

ó longo daReconquista.

UNIDADE 2

67

Nos primeiros séculos aparecen uns pequenos reinos,que pouco a pouco van medrando:

- O astur-leonés, que a comezos do século X chegabaata o río Douro.

- Do reino anterior separouse o reino de Castela. Máistarde, no 1230, uníronse definitivamente Castela eLeón.

- Nos Pireneos aparecen os reinos de Navarra e deAragón, máis unha serie de condados cataláns. Oreino de Aragón e os condados cataláns uníronse noséculo XII, formando a Coroa de Aragón. Esta uniónfoi só a nivel de rei, pois cada territorio seguiu coasdistintas institucións de goberno que tiña antes daunión. Esta coroa reconquistou a parte oriental daPenínsula (Valencia e Murcia), que era a que tiñaasignada polos acordos co reino de Castela. Candorematou este labor, expandiuse polo Mediterráneo:Baleares, Sicilia e o Sur de Italia, convertíndose asínunha potencia comercial, cunha poderosa burguesíaadicada ó sector téxtil, ó comercio e á banca.

- Portugal. No ano 1385 independizouse definitivamentede Castela e comezou unha importante expansiónpolas costas atlánticas de África.

Os motores que moveron a Reconquista

Foron varios: a necesidade de ocupar máis terras coasque alimentar unha poboación que ía en aumento; osimpostos que os cristiáns impoñían ós musulmáns; a unióntemporal entre algún dos reinos para conquistar novasterras; e, sobre todo, o cambio de ideoloxía entre oscristiáns, no sentido de darlle á Reconquista un carácterrelixioso: a loita contra o infiel.

Acabamos de ver unha palabra moi importante, coa queconvivimos a diario: ideoloxía. Con ela referímonos óconxunto de ideas fundamentais que forman parte dopensamento dunha persoa, dun conxunto delas, dunhaépoca ou de movementos políticos, culturais ou relixiosos.

20. ¿Cales foron as causas que levaron ós cristiáns á Reconquista?

Soldados medievais, da película“Xoana de Arco”, de Luc Besson.


68

O forte impulso reconquistador dos séculos XII e XIII

- A mediados do século XII os cristiáns chegaron ata orío Texo e recuperaron o val do Ebro.

- No XIII o avance foi notable: chegaron ata oGuadalquivir e conquistaron Valencia, Murcia e asBaleares.

- No 1469, Isabel, raíña de Castela, e Fernando, rei deAragón, casaron, chamándoselles agora os ReisCatólicos. Produciuse así a unión dos dous reinosmáis importantes da península. Remataron aReconquista cando conquistaron o reino de Granadaen 1492. No 1512 anexionaron o reino de Navarra.

21. Define ideoloxía.

A rendición do rei Boabdil deGranada ós Reis Católicos,cadro de F. Pradilla.

UNIDADE 2

69

A repoboación

Segundo os reinos cristiáns ían incorporando novosterritorios, estes habíaos que repoboar con xente para terforza neles. A repoboación fíxose gracias ó aumento dapoboación que se produciu en épocas de alimentaciónabondante e de falta de epidemias, á inmigración defrancos procedentes de Francia, e á permanencia demusulmáns nos territorios conquistados.

A sociedade

Era unha sociedade feudal, formada na súa meirandeparte por campesiños, cun réxime de vida idéntico ó quexa vimos no apartado adicado ó feudalismo.

A economía

Tivo moita importancia en Castela e León a ganderíalanar, propiedade dos nobres, en réxime de trashumancia,dirixíndose os rabaños no verán hacia o norte e no invernohacia o sur. Para ordear e resolver os problemas quexurdían polo paso dos rabaños e polo reparto das terrascos agricultores, creouse o Consello da Mesta.

O poder político

O sistema feudal implantouse dende a formación dosreinos cristiáns.

Os nobres ou señores, como xa vimos, obtiñan ariqueza dos rendementos que lles proporcionaban os seusfeudos ou señoríos. Ademais, como señores da guerra,obtiñan grandes beneficios dos botíns e das terras queobtiñan na Reconquista.

Esta riqueza dáballes un enorme poder: exercían unhaforte influencia diante dos reis dos Estados cristiáns;ademais, prestábanlles os seus exércitos.

Por outra banda, os altos cargos da Igrexa, bispos eabades, pertencían á nobreza, e a súa vez eran donos defeudos eclesiásticos.


70

A figura do rei

Era o señor que ocupaba o cumio do edificio feudal. Osdemais señores eran vasalos seus. Era o xefe do exército,formado pola xuntanza dos exércitos dos señores.

Cobraba algúns impostos, o mesmo que o facían osnobres. Non podía tomar as decisións máis importantes nogoberno do seu Estado (políticas, de defensa, xudiciais eadministrativas) sen consultar a un Consello formado polaalta nobreza e polos altos cargos da Igrexa.

Cos Reis Católicos as cousas cambiarán.

8. A Igrexa durante a Idade Media

Despois das invasións xermánicas, foi a Igrexa aresponsable da recristianización de Europa Occidental. Oseu interese principal era manter a toda a Cristiandadeunida, persiguindo ás outras relixións.

Dende agora, a Igrexa pasou a controlar tódolosaspectos da vida de Europa Occidental.

Nun principio, aportou a ideoloxía que sostiña o sistemafeudal. Ó final da Idade Media elaborou a ideoloxía quesustentaba as monarquías totalitarias. Daba normas demoral, de costumes e dictaba os fundamentos das leis quese impoñían á sociedade.

VIAXE DE PEDRO II DE ARAGÓN A ROMA PARA RENDER VASALAXE Ó PAPAINOCENCIO III NO 1204.

“Eu, Pedro, rei de Aragón, prometo e confeso que sempre serei fiel e obediente ó meuseñor papa Inocencio, ós seus católicos sucesores e á Igrexa romana, conservareifielmente o meu reino na súa obediencia, defendendo a fe católica e perseguindo ósherexes, custodiarei a liberdade das igrexas e defenderei os seus dereitos, esforzareimepor conservar a paz e a xustiza en toda a miña terra, así Deus me axude e estes SantosEvanxeos”.

Artola, M.: Textos fundamentais para a Historia.

O rei Alfonso VI.

UNIDADE 2

71

Para poder acadar a vida eterna trala morte,o cristián tiña como obrigacións a práctica dacaridade, a entrega de bens á Igrexa, a oracióne a asistencia obrigatoria ós oficios relixiosos.

Co fin de manter ás persoas sumisas a estesprincipios relixiosos e ás leis civís, presentabaunha grande contraposición entre o Ceo e oInferno. A posesión de feudos fixo da Igrexaunha enorme potencia económica. Practicaba acaridade cos pobres e mantiña escolas ehospitais.

A organización da Igrexa

No cumio estaba o Papa, en Roma. A continuaciónviñan os bispos, que exercían o poder na súas dióceses.Logo estaban os sacerdotes, que vivían nas parroquias; eos monxes e monxas, illados nos mosteiros.

Os mosteiros eran case sempre o centro dun feudo,onde campesiños e servos traballaban as terras domosteiro. Cada mosteiro estaba dirixido por un abade.

Dentro dos mosteiros, a oración era a función principaldos monxes e monxas, os cales tiñan que cumprir unhasnormas moi estrictas que rexían a súa vida cotiá. Óconxunto destas normas dáselle o nome de regra.

XURAMENTO DE VASALAXE DUN NOBRE A UN SEÑOR ECLESIÁSTICO

“Eu, Suero Gómez de Soutomaior, vasalo que son desta Santa Igrexa de Santiago e devós, señor arcebispo, fago homenaxe como cabaleiro (...), que do día de hoxe en adianteserei fiel e obediente vasalo da dita Igrexa e a vós, señor arcebispo, heivos servir leal everdadeiramente con tódalas miñas forzas e poder, ó que estou obrigado polas terras,servos, rendas e dereitos que da dita igrexa eu teño e posúo (...). E obedecerei e cumprireios vosos mandamentos; e farei que se cumpran en ditas terras que eu teño e posúo”.

Armas, Moreno, Ulloa e Villares: Textos e materiais para a historia de Galicia.

22. Describe a influencia que exerceu a Igrexa na sociedade da Idade Media.

Monxes rezando.


72

Na Idade Media houbo varias ordes monásticas: osbenedictinos, os cluniacenses e os cistercienses.

En moitos mosteiros, os frades realizaron un importantelabor cultural como copistas de textos: eran os únicos quesabían ler e escribir, pois ata o final da Idade Media non seinventará a imprenta.

9. A arte do mundo feudal:o románico

Nace en Francia e está intimamente unido ó feudalismoe á Igrexa. Desenvolveuse entre os séculos X e XII. NaPenínsula entrou polo Camiño de Santiago, e situouseprincipalmente nas zonas rurais.

As construccións arquitectónicas (igrexas, mosteiros ecastelos) son fortes, sólidas, de grosos muros e conpoucos ocos, o que provoca que sexan escuras: retratan omundo escuro, pechado e centrado en Deus da épocafeudal. Teñen arcos de medio punto e están cubertas porbóvedas de canón.

A escultura son relevos feitos principalmente noscapiteis das columnas e nos pórticos, con figuras quenarran historias ou simbolizan feitos e temas relixiosos, cofin de ensinar ós fieles, que eran analfabetos.

A pintura fíxose nos muros interiores dos edificios, erefírese tamén a temas relixiosos.

Monxe copiando textos.

A igrexa de San Martiñode Mondoñedo.

UNIDADE 2

73

10. O renacemento das cidades enEuropa occidental

Co remate do Imperio Romano, ascidades e a vida urbana desapare-ceron; toda Europa se ruralizou.

Pero a partir do século XI as cida-des volveron a agromar. Eran lugaresonde había unha maior liberdadeque no mundo pechado e duro docampo feudal. Foron lugares a ondeemigraron moitos campesiños paraescapar das condicións de vidaextremadamente duras que llesimpoñían os señores feudais. A estasnovas cidades chamóuselles burgos.Os habitantes delas eran osburgueses.

Escea cotiá no interior dun burgo.

Unha cidade medieval.


74

A burguesía

Nace agora unha nova clase social, a burguesía, distintados tres estamentos da sociedade feudal. Ten como baseeconómica o comercio, os obradoiros artesanais e o diñeiro.

Un feito fundamental que hai que considerar é o cambiode mentalidade que se opera dentro da burguesía: o afánde enriquecerse para aumentar os negocios e a riquezapersoal, é dicir, aumentar o capital. Coa posta en prácticadesta nova ideoloxía nacerá o sistema económico coñecidocomo capitalismo.

A burguesía dividiuse en alta e baixa, segundo o seunivel de riqueza. Dentro da cidade, representaba unhapequena porcentaxe da poboación. A maioría estabaformada por xente que vivía na miseria: aprendices dosobradoiros, criados, xente sen oficio que fuxía do mundorural feudal, mendigos...

Feiras e mercados

Nas cidades celebrábanse mercados semanais e feirasanuais, onde se intercambiaban productos do entorno dacidade e de lugares lonxanos, que chegaban a través dasrutas comerciais do Mediterráneo, do norte de Europa oupolo Camiño de Santiago. O comercio europeo tiña a súabase nas cidades do norte de Europa e do Mediterráneo,que comerciaban cos musulmáns. Estes traían productosexóticos de Asia (seda, especias, perfumes) e África (ouro,marfil e escravos), e levaban ferro, armas e tecidos de luxo.

24. Co rexurdimento das cidades aparece unha unha nova clase social,

a) ¿Como se chama?

b) ¿A que actividades económicas se adica?

25. Dentro desta nova clase social nace unha nova mentalidade ou ideoloxía, que tenrepercusións na economía: explica o fundamento desta ideoloxía.

23. a) ¿En que século rexorden as cidades?

b) ¿Que nome reciben?

Un burgués adicado ó cambio.

UNIDADE 2

75

Como consecuencia deste comercio a grande escala,vólvese á economía monetaria, créanse bancos para aconcesión de créditos e invéntase a letra de cambio, quepermite cobrar unha cantidade onde se desexe sennecesidade de levar diñeiro.

Señores, gracias á paz, a nosa cidade (Venecia) negocia un capital comercial de 10millóns de ducados a través do mundo enteiro. Temos 3.345 embarcacións tripuladas por36.000 homes. (...)

A nosa cidade acuña cada ano 1.200.000 ducados de ouro e 800.000 de prata, quese distribúen por Siria, Exipto, Inglaterra (...)

Os florentinos suminístrannos cada ano 16.000 pezas de pano. Nós distribuímolas porNápoles, Sicilia, Cataluña, Exipto, Siria, Chipre, Lisboa... E cada semana, os florentinosmércannos por valor de 7.000 ducados todo tipo de productos: la francesa e catalana,cereais, seda, cera, ouro, prata, azucre, sal, índigo, coiro, xoias, con grandes beneficiospara nós.

Fourquin, G: Historia económica do occidente medieval.

Principaisrutascomerciaisó final daIdadeMedia.


76

Os gremios

A parte da actividade comercial, nas cidades medievaisfoi moi importante a actividade artesanal, realizada enobradoiros propiedade dun mestre artesán. Os obradoirosdun mesmo oficio situábanse na mesma rúa, pervivindoata hoxe rúas co nome dos oficios medievais.

Os mestres artesáns dun mesmo oficio agrupábansenunhas asociacións chamadas gremios. Non se podíaexercer a profesión sen pertencer a un gremio.

A función dos gre-mios era regulamen-tar as condicións nasque se tiña que de-senvolver o labor:conceder ou denegarpermiso para a insta-lación de novos obra-doiros; control dohorario laboral, quetiña que ser o mesmopara todos; obriga deusar materias primascompradas ó mesmoprezo; control de cali-dade dos productoselaborados; prezosfixos de venda ópúblico, pois non sepodía vender pordebaixo do prezooficial marcado pologremio.

26. Compara o texto de G. Fourquin coas características da actividade económicafeudal. ¿Que diferencias atopas?

Distintos oficios.

UNIDADE 2

77

Como podemos observar, os gremios dificultaban alibre actividade e a libre competencia. Co paso dosséculos esta situación non terá máis remedio que cambiar.

O goberno das cidades

Moitas das novas cidades dependían dun señor feudal,nobre ou eclesiástico, que cobraba fortes impostos óscidadáns. Esta situación era moi prexudicial para osburgueses, pois necesitaban liberdade para realizaren asúa actividade económica sen trabas.

Coa riqueza acumulada acabaron comprando aliberdade e establecendo un goberno propio: osconcellos, gobernados por membros da alta burguesía.

Os reis foron cómplices dos burgueses nesta procurade independencia dos feudais. Os reis buscaban o apoioda burguesía enriquecida (diñeiro e armas) para quitar deenriba deles o poder feudal. Pouco a pouco, a burguesíaconseguiu estar representada nas Cortes dos reis, xuntocoa nobreza e os altos cargos eclesiásticos.

27. a) ¿Como se chamaban as asociacións de mestres artesáns?

b) Enumera os aspectos que regulamentaban.

Ningún tecedor de la pode exercer o oficio dentro dos arrabaldes de París se non éfillo de mestre.

Cada tecedor pode ter na súa casa dous teares anchos e un estreito.

O mestre tecedor non pode ter instalados estes teares fóra da súa casa.

Cada tecedor pode ter na súa casa un só aprendiz.

Ningún tecedor que vaia ás feiras de Champaña debe vender pano de ningunha partemesturado co de París.

Calquera que sexa tecedor en París, se ten tenda nos mercados para vender os seuspanos, cada ano debe pagar ó rei cinco soldos polo dereito de mercado por cada tendaou posto que posúa.

Boileau: Libro dos oficios.

Pazo da Signoría, en Florencia(Italia).


78

As universidades

Este mundo do fin da Idade Media en profundo cambioesixía xente ben instruída e formada culturalmente:expertos en leis, en mediciña, en economía, profesores.

Satisfacer estas esixencias foi o labor das Univer-sidades, que aparecen no século XIII.

11. A arte das cidades medievais:o gótico

Nace en Francia e desenvólvese entre os séculos XIII eXV. É un arte urbano e unido intimamente á burguesía.

En arquitectura, as construccións (catedrais, pazos,concellos) son altas, esveltas, luminosas e cheas de luz dediversas cores debido ás vidrieiras: son o símbolo dunha novaépoca, máis aberta, máis rica, máis optimista. O arco demedio punto do románico transfórmase en arco apuntado, ea bóveda de canón convértese en bóveda de crucería.

A escultura está asociada á arquitectura: realízase nospórticos e nos sepulcros. As representacións fanreferencia a modelos naturais.

A pintura é moi expresiva e localízase en retablos emuros.

28. No momento da súa fundación,

a) ¿De quen dependían as cidades?

b) ¿A quen mercaron os burgueses a liberdade das súas cidades?

c) ¿Como se chamaba o órgano de goberno das mesmas?

d) ¿Quen controlaba o poder neste órgano?

29.

a) ¿Quen apoiou ós burgueses na súa loita por independizárense dos señoresfeudais?

b) ¿Por que?

A Universidade de Salamanca.

Detalle dunha clase.

UNIDADE 2

79

12. Galicia na Idade Media

No século IV foi cristianizada. No 411 chegaron ossuevos e formaron un reino independente, con capital enBraga. No 585 os visigodos absorberon o reino suevo.

A invasión musulmana apenas afectou a Galicia.

Afonso I, rei de Asturias, reconquistou Galicia no séculoVIII. Nos séculos posteriores Galicia foi repoboada polosnobres galegos.

Posteriormente integrouse no reino astur-leonés coapoio dos nobres e da Igrexa, outorgándolles os reisgrandes privilexios para gañar a súa confianza.

A formación do reino de Portugal no século XII impediua expansión de Galicia hacia o Sur.

Nos séculos XIV e XV acadaron gran importancia asfamilias nobres dos Andrade, Osorio, Soutomaior, Ulloa eSarmiento.

As tensións propias do mundo feudal a finais da IdadeMedia en toda Europa, debido ás malas colleitas e ásepidemias, provocou o enfrontamento de labregos epequenos burgueses contra os abusos dos nobres, queculminaron na Revolta Irmandiña a mediados do séculoXV. Os primeiros foron derrotados pola nobreza.

A sociedade

É a tipica do mundo feudal: nobres, altos eclesiásticos eservos.

Os campesiños constituían o 90% da poboación.

A nobreza eclesiástica tivo moita máis importancia cánobreza laica.

Os monxes cederon terras ós labregos cun contrato deforo, para que as cultivasen a cambio dunha renda fixa, aun prazo moi longo: tres xeneracións ou incluso aperpetuidade. A súa vez, os campesiños foreiros podían

Catedral gótica, vista exterior.

Interior dunha catedral gótica.

subarrendar a terra a outros campesiños, aparecendo asíos subforos. O foro perviviu ata principios do século XX.

A economía

Era basicamente agrícola, cunha pequena actividadeartesanal.

A cultura

A lingua galega tivo un gran desen-volvemento. A lírica acadou unha grandeimportancia e está recollida en Cancioneiros. Orei Afonso X de Castela compuxo en galego asCantigas de Santa María. No século XV ogalego comezou a declinar como lingua escrita.

A arte

O románico ten en Galicia unha das súasmellores manifestacións: a catedral deSantiago de Compostela.

O gótico ten como expresións máissignificativas as igrexas de San Francisco enBetanzos e Ourense.

13. O Camiño de Santiago

A partir da chegada da Reconquista ata o río Douro, oscontactos do norte da Península cos países de Europaforon máis intensos. Estes contactos proporcionaroninfluencias de todo tipo: viñan guerreiros para axudar naloita contra os musulmáns, comerciantes e cristiáns paravisitar a tumba do apóstolo Santiago.

Entre os distintos camiños que seguían estes visitantes,o que tivo máis tráfico foi o que atravesaba os Pireneos porRoncesvalles ata Pamplona; dende aquí partían outrasrutas distintas, ainda que a que tivo máis importancia foi ochamado actualmente Camiño Francés, o de máis ó sur.


80

O Pórtico da Gloria, catedral deSantiago de Compostela.

Consecuencias das peregrinacións

- Incremento do comercio.

- Aumento da producción agrícola para poder atenderós peregrinos.

- Debido ó anterior, enriquecemento dos señoresfeudais e dos mosteiros.

- Maior importancia na sociedade galega dos nobreseclesiásticos cós non eclesiásticos, debido ósbeneficios que lles reportaban as súas terras e ásimportantes donacións que recibían dos fieles e dosreis. O arcebispo de Santiago foi a autoridade máisimportante de Galicia, destacando Diego Xelmírez(1065-1140), primeiro arcebispo de Compostela.

UNIDADE 2

81

O Camiño de Santiago.

30. Sitúa nun mapa o nome das principais vilas polas que pasa o Camiño de Santiago.

14. Os fundamentos do mundo moderno:o Humanismo e o Renacemento

Un profundo cambio de mentalidade

Nos séculos XV e XVI propágase polo occidenteeuropeo unha nova mentalidade ou ideoloxía que secaracteriza por considerar ás persoas humanas comocentro de tódalas preocupacións (antropocentrismo),fronte ó teocentrismo (Deus como centro) da épocamedieval.

Isto é o Humanismo: preocupación polos seres humanosna súa totalidade; utilización da razón para explicar osfenómenos naturais; enorme curiosidade polo coñe-cemento. Os humanistas afirmaban que só a formaciónintelectual fai ás persoas verdadeiramente humanas.

O Humanismo espallouse por toda Europa Occidental através das Universidades e adquiriu velocidade gracias aun invento de enorme trascendencia, a imprenta, en 1440,da man de Gutenberg.

Cando estudiamos a civilización grega vimos que a súabase era tamén o antropocentrismo. Pois ben, esta voltaás raíces gregas e tamén ás romanas, sobre todo nomundo da arte, recibe o nome de Renacemento.

Este cambio de mentalidade tivo como consecuencia acuriosidade polo coñecemento xeral, polas ciencias epolas artes, e un interese enorme por cambiar a política ea cultura. No mundo da arte, o Renacemento supuxo unhaexplosión creativa.

O cambio de pensamento, sumado coa caída doImperio bizantino no 1453 nas mans dos turcos e coasprimeiras grandes exploracións marítimas polo Atlánticopor parte de portugueses e españois, marcan o final daIdade Media e o comezo da Idade Moderna na segundametade do século XV.


82

Imprenta de Gutenberg.

Exemplos da gran creatividaderenacentista: Moises,

de Miguel Anxo, e A Gioconda,de Leonardo Da Vinci.

Características do mundo moderno

- Asentamento das bases dun novo sistema económico,o capitalismo, que se caracteriza basicamente porseren os medios de producción (materias primas,obradoiros e máquinas) propiedade particular dunindividuo ou dun pequeño grupo deles.

- Fortalecemento da burguesía, que seguirá apoiandoeconomicamente ós reis na súa loita por consolidar opoder das monarquías fronte ós señores feudais.

UNIDADE 2

83

31. No século XV prodúcense unha serie de cambios na mentalidade europea:

a) Descríbeos.

b) ¿Que nome recibe esta nova mentalidade?

c) ¿Que consecuencias trouxo?

32.

a) ¿Que invento trascendental para a humanidade contribuíu, no século XV, ápropagación da cultura?

b) ¿Quen foi o inventor?

33. ¿Que tres feitos históricos marcan o comezo da Idade Moderna?

Os síndicos do gremio depaneiros, de Rembrandt.

- Concentración de todo o poder nas mans dasmonarquías.

- Comprobación de que só existe un único mundo,sobre todo cando Juan Sebastián Elcano dá a volta áTerra entre 1519 e 1522.

- Europa espalla a súa cultura, o seu poder político e oseu dominio económico por todo o mundo,principalmente por América e África.

- Dentro do cristianismo prodúcese unha ruptura: Luteroleva a cabo unha Reforma e provoca a súa divisiónentre varias igrexas cristianas (católica, protestante ouluterana, calvinista).

15. Os grandes descubrimentosxeográficos

Despois da ocupación da parte oriental doMediterráneo por parte dos turcos na segunda metade doséculo XV, o comercio que os europeos realizaban conAsia viuse dificultado.

Alternativas

Entón houbo que buscar outras rutas para chegar ó sure leste de Asia na procura de seda, especias e perfumes:darlle a volta a África foi a aposta portuguesa.

Outra alternativa era a proposta por Cristóbal Colón:navegar hacia o oeste, cruzando o Atlántico, ata chegar aAsia, pois cría que a Terra era redonda. Neste caso entreEuropa e Asia atopouse cun continente descoñecido poloseuropeos: América.


84

34. Enumera as características do que se chama mundo moderno.

35. ¿Cal foi o motivo que levou a portugueses e españois a iniciar a busca de novasrutas xeográficas para seguir comerciando con Asia?

Causas dos descubrimentos

- A gran demanda de productos orientais, sobre todo deespecias para a conservación e condimentación dealimentos. Era un comercio moi rendible debido ós altosbeneficios que proporcionaba.

- A necesidade de ouro.- Os avances técnicos en instrumentos de navegación e

construcción naval: brúxula, astrolabio, cartas mariñase carabelas.

- O remate da Reconquista, que permitiu liberarenerxías para outras accións.

UNIDADE 2

85

Exploracións xeográficas deespañois e portugueses.

36. Cita as causas dos descubrimentos.

A expansión portuguesa

No século XV os portugueses exploraron a costa oestede África, chegando a dobrar o cabo de Boa Esperanza no1487. En 1498 chegaron á India. A partir de aí, Portugalcomezou a formar o seu imperio colonial en Asia. Despoisdo descubrimento de América por parte dos españois,Portugal conquistou en América un territorio que coincide coque hoxe é Brasil, despois de firmar cos Reis Católicos oTratado de Tordesillas para o reparto dos territorios coloniais,en 1494.

A expansión española

O 12 de outubro de 1492, Cristóbal Colón, co apoio deCastela, chegou a terras americanas. Logo realizou tresviaxes máis, percorrendo Centroamérica, e iniciando aconquista de inmensos territorios para España, que se veríanincrementados en viaxes posteriores doutros navegantes eexploradores. No 1504 morreu sen saber que tropezara cunnovo continente; para el eran illas do leste de Asia.

Consecuencias dos descubrimentos

- Económicas. Comezou a chegar ouro e prata a Europaen grandes cantidades, o que provocou un aumentode diñeiro en circulación e unha elevada taxa deinflación (subida de prezos). Tamén se produciu unhachegada de productos ata ese momento descoñecidosen Europa: patacas, millo, tabaco, tomate.


86

37. Nun mapamundi sinala as rutas que seguiron os portugueses e os españois.

Interior dunha carabela.

- Xeográficas. A partir de agora, o comercio, que estabacentrado no Mediterráneo, desprazouse ó Atlántico.

- Políticas. España e Portugal crearon dous inmensosimperios coloniais; o español prevaleceu ata finais doséculo XIX e o portugués ata 1975.

- Culturais. Coñecemento de novos espacios xeográ-ficos ata ese momento inconcebibles na mentalidadeeuropea. América europeizouse: linguas, costumes,mentalidade, leis, relixión e técnica europeos foronexportados ás novas terras.

16. A monarquía autoritaria dosReis Católicos

O matrimonio da raíña Isabel de Castela e do reiFernando de Aragón uniu dous dos meirandes reinos daPenínsula Ibérica, coa pretensión de crear un Estadoúnico.

Eran uns reis que respondían ós novos cambios queestaban xurdindo en Europa:

- Unificaron os reinos da Península co fin de tomar nassúas mans tódolos poderes que andaban dispersosentre a nobreza feudal, e así poder constituír unEstado único e forte, o chamado Estado Moderno.

- Conseguiron a unidade territorial, dinástica e relixiosade España.

- Exerceron o poder na totalidade dos seus territorios.

- Levaron a cabo a unificación relixiosa: musulmáns exudeus tiveron que convertérense ó cristianismo ouabandoaren a Península. Para vixiar o cumprimentodas conversións crearon o Tribunal da Inquisición.

- Aínda que houbo unha unión dinástica, cada un dosdistintos reinos mantivo as súas propias leis,institucións e órganos de goberno, así como as súaspropias aduanas.

UNIDADE 2

87

38. Describe as consecuencias dos descubrimentos xeográficos

Os Reis Católicosadministrando xustiza, de

Víctor Manzano.

Para chegar ó control e á centralización do poder, osReis Católicos e as outras monarquías importantes deEuropa, como Francia e Inglaterra, tomaron unha serie demedidas:

- Concentración do poder absoluto no monarca. Estefeito xustificouse ideoloxicamente apoiándose noDereito romano, impulsado pola Igrexa, que afirmaque a autoridade do rei para gobernar os seusterritorios procede de Deus.

- Limitación do poder dos nobres, reducíndollesprivilexios.

- Creación dunha Facenda e un Goberno centralizadose controlados por persoas afíns ós reis. Agora o reiescolle os conselleiros que quere entre a pequenanobreza e a alta burguesía das cidades. A Facenda,constituída a través da recadación de impostos,permitía pagar ó exército e ós membros e funcionariosdo Goberno.

- Formación dun exército forte e permanente, pagadopolos reis, para poder prescindir da axuda militar queata agora lles proporcionaban os nobres.

- En España, creación da Santa Irmande, unha especiede policía adicada a manter a orde pública e controlara totalidade da poboación.

- Creación dun corpo diplomático especializado nasrelacións con outras nacións.

A comezos do século XVI, a situación política deEuropa é a que se contempla na figura da páxina seguinte.


88

39. Resume as medidas que adoptaron os reis para constituír as chamadas monarquíasautoritarias.

A medida máis eficaz para o mantemento da orde foi a creación da Santa Irmandade.(...) Combinaba as funcións de policía coas de tribunal xudicial. A súa misión consistía enrematar co bandoleirismo e vixiar os camiños e o campo. Cada cidade e cada vila debíanaportar as tropas que lles correspondían, un home a cabalo por cada cen familias.

Elliot, J.H.: A España Imperial.

17. Filmografía

- Os pobos xermánicos:A furia dos bárbaros, de G. Malatesta. 1960.Os nibelungos, de Harld Reinl. 1967.Os vikingos, de R. Fleischer. 1958

- Época feudal:Dies Irae, de Carl Dreyer. 1940O nome da rosa, de Jean-Jacques Annaud. 1986.O sétimo selo, de Ingmar Bergman. 1956O señor da guerra, de F. Schaffner. 1965.

- Descubrimento de América:Cristóbal Colón, de V. Cottafabi. 1968.1942: a conquista do paraíso, de Ridley Scott. 1992.

UNIDADE 2

89

Mapa político de Europa a comezos do século XVI.

90

A IDADE MODERNA E O COMEZO

DA IDADE CONTEMPORÁNEA.

Agora analizaremos a Historia durante os séculos XVI, XVII e XVIII.Durante estes tres séculos coñeceremos o proceso de formación dogrande imperio español en Europa e América, as súas características eo seu declive; analizaremos o proceso da reforma protestante dentro daIgrexa; recoñeceremos as características do absolutismo; identifica-remos os enormes progresos da ciencia e valoraremos os esforzos daspersoas que os levaron a cabo; identificaremos os puntos básicos dopensamento dos intelectuais que impulsaron a Ilustración e valoraremosa gran trascendencia que tiveron na evolución política de Occidente;coñeceremos o proceso de independencia dos Estados Unidos deAmérica; analizaremos as causas do atraso económico español e aaparición de novas potencias mundiais como Francia e Gran Bretaña;coñeceremos as características xerais de Galicia durante estes séculos;e, por último, analizaremos as causas da Revolución Francesa,describiremos os seus principais acontecementos e valoraremos arepercusión que tivo ata a actualidade.


91


1. Europa no século XVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93- División política . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

- A Reforma protestante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

- A Contrarreforma católica: o Concilio de Trento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

- A división relixiosa de Europa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

- Avances científicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

2. España no século XVI: primeira potencia mundial . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

- Os reinados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

- Economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

3. O imperio colonial español en América . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

- Conceptos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

- Conquista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

- Características da colonización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

- As culturas precolombinas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

- A sociedade colonial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

- A economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

- Institucións de goberno en España . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

- Institucións de goberno en América . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

4. O século XVII: o Absolutismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

- O Absolutismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

- Unha excepción ó Absolutismo: a Revolución Inglesa . . . . . . . . . . . . 107

- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

- Economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

- España no século XVII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

- A ciencia e a técnica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

- A arte: o barroco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

5. O século XVIII: a Ilustración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

- A Ilustración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

- A Enciclopedia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

- O Despotismo Ilustrado . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

92

- Sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

- A economía. Novas teorías económicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

- Ciencia e tecnoloxía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

- Cambios no mapa político . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

6. O nacemento dos Estados Unidos de América . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

- As trece colonias inglesas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

- A Guerra da Independencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

- A Declaración de Independencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

- A Constitución . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

7. España no século XVIII . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

- Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

- Os distintos reinados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

- A economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

- A cultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

- A arte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

8. Galicia no Antigo Réxime . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

- Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

- Poboación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

- A agricultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

- A industria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

- A sociedade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

- A Ilustración: pensadores e institucións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136- O barroco en Galicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

9. O comezo da Idade Contemporánea:a Revolución Francesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

- Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

- A convocatoria dos Estados Xerais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

- A Asemblea Constituínte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

- A Convención Nacional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142

- A influencia das masas no proceso revolucionario . . . . . . . . . . . . . . . 144

- O Directorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

- Napoleón . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

- Epílogo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

10. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

1. Europa no século XVI

División política

A derradeira ilustración da unidade anterior amósanos oreparto de Europa entre os distintos imperios e estados, acomezos do século XVI, destacando o Imperio turco óleste; España ó oeste, mailas súas posesións no sur deItalia; no norte, Inglaterra; no centro, Francia e o Imperioalemán; e no sur, os Estados italianos.

Italia

Cando falamos de Italia hai que aclarar que non existíaun Estado con este nome. Na Península itálica había unharede de pequenos Estados, entre eles o Estado Pontificio oupapal, moitas veces enfrontados entre si.

Había Estados moi ricos,debido ó comercio quepracticaban entre Europa eOriente, destacando Xéno-va, Venecia e Florencia.Cando os turcos ocuparono leste do Mediterráneo ecortaron este comercio, asúa economía sufriu unharegresión. No sur estaban oreino de Nápoles e a illa deSicilia, que pertencían aEspaña.

Ata o século XIX nonse producirá a unificacióndestes territorios nun sóEstado.

O Imperio Turco ou Otomano

En 1453 os turcos conquistaron Constantinopla,rematando co Imperio bizantino. A principios do século XVIeste Imperio acadou a súa máxima expansión en Europa,chegando preto de Venecia. Pero a verdadeira expansiónotomana realizouse polas ribeiras do Mediterráneo: Exipto,Chipre e as costas de África do Norte.

UNIDADE 3

93

O Imperio otomano.

Inglaterra

Henrique VIII (1491-1547) afianzou o poder real eseparou a Igrexa inglesa da obediencia do papa, en 1534.Erixiuse como xefe da Igrexa de Inglaterra, agorachamada anglicana. O rei conseguiu someter os interesesda Igrexa ós intereses políticos.

Nace así o anglicanismo: unha mestura entre a reformaluterana e o catolicismo.

No 1588 Inglaterra derrotou á Armada Invincibleespañola. A partir daquí, os navíos ingleses atacaronportos españois de América e da Península, e os convoisde barcos españois que traían mercadorías de América.

A principios do século XVII comezou a formación doseu imperio colonial, instalándose nas costas de Américado Norte, ocupando illas en América Central e fundandobases no sur de Asia, no que hoxe coñecemos comoIndia.

Desde este momento Inglaterra converteuse, xunto conFrancia, nunha das primeiras potencias do mundo ata ofinal da Primeira Guerra Mundial, en 1918.

Francia

Dende mediados do século XV creouse un exércitopermanente que dependía directamente do rei eprohibíuselles ós nobres dispoñer de exércitos propios. Asíse iniciou o fortalecemento da monarquía.

Luís XI (1423-1483) e os seus sucesores lograron aunificación territorial de Francia.

O Imperio alemán

Estaba formado por un conxunto de reinos, principados,ducados, marquesados e cidades, prolongación da épocafeudal, que funcionaban como Estados independentes.

Por riba deles estaba o Emperador. Debido a estadisgregación e a que cada príncipe, no seu territorio,gobernaba con moita autonomía, o poder do Emperador


94

Henrique VIII.

nunca chegou a ser como o poder dos reis dasmonarquías autoritarias.

Dende 1438 o título de Emperador recaeu nosHabsburgo, donos, entre outros territorios, de Austria. Undestes emperadores, Maximiliano I, casou ó seu filloFelipe o Fermoso con Xoana, filla dos Reis Católicos.Deste matrimonio naceu Carlos I, que será rei de España,entre 1516 e 1556, e emperador de Alemaña (Carlos V) ómesmo tempo.

Igual que pasará con Italia, Alemaña non se constituirácomo Estado unificado ata finais do século XIX.

A Reforma protestante

A comezos do século XVI a Igrexa precisaba dunhaprofunda reforma: bispos e abades vivían rodeados deluxo, e os papas preocupábanse máis dos asuntos políti-cos e económicos que dos relixiosos.

Lutero (1483-1546), un monxe alemán, quixo cambiarcertas prácticas de corrupción que afectaban a unha parteda Igrexa, como era o caso das indulxencias concedidaspolos papas: dando esmolas á Igrexa perdoábanse ospecados.

Lutero predicou unha doutrina que tiñaestes puntos básicos: negación do valor dasindulxencias; as persoas sálvanse só pola fe,non fai falta realizar boas obras parasalvarse; cada persoa interpreta librementea Biblia, sen que teña que aceptar ainterpretación da Igrexa; só admite doussacramentos, o Bautismo e a Eucaristía;prohibición do culto á Virxe e ós santos.

Os practicantes desta relixión separá-ronse da Igrexa de Roma, e recibiron onome de protestantes ou luteranos.

UNIDADE 3

95

1. ¿Que particularidade presentan Italia e o Imperio Alemán?

Martín Lutero.

Venda de indulxencias.

Estas reformas de Lutero espalláronse rapidamente porparte do Imperio alemán. Moitos príncipes alemáns vironno luteranismo un modo de opoñerse ó Emperador CarlosV, que era católico. Nos vindeiros anos as loitas de relixiónno centro de Europa serán case continuas, complicadascoa aparición doutras reformas relixiosas, como acalvinista.

A Contrarreforma católica: o Concilio de Trento

Ante o problema presentado, a Igrexa acometeu unhareforma interna para afirmar a fe e cambiar os costumesda xerarquía eclesiástica. Para este fin convocou oConcilio de Trento (1545-1563). Este Concilio reafirmou osdogmas atacados por Lutero e creou seminarios para aformación dos sacerdotes.

Creáronse novasordes relixiosas,destacando a Com-pañía de Xesús. Osxesuítas, portado-res dunha forteformación intelec-tual e co voto espe-cial de obediencia ópapa, foron os en-cargados de espa-llar as resoluciónsdo Concilio.


96

21. Equivócanse aqueles predicadores de indulxencias que din que polas indulxenciasdo Papa o home queda libre de todo pecado e se salva.

31. Tan raro como unha persoa con verdadeiro arrepentimento, é unha persoa que enverdade se beneficie das indulxencias, é dicir, rarísimo.

Lutero, M.: As 95 teses.

2. Enumera os puntos básicos do luteranismo.

Sesión do Concilio de Trento.

A división relixiosa de Europa

Formáronse dous bloques relixiosos: os protestantes,ou reformados, e os católicos.

Ó principio, o protestantismo espallouse no Imperioalemán de forma pacífica. Despois recurriuse ás armas.Os reis españois combateron con dureza ós protestantes.Pola Paz de Augsburgo, en 1555, concedeuse liberdaderelixiosa ós príncipes do Imperio alemán.

No resto de Europa tamén apareceu a intolerancia reli-xiosa, froito da cal foron as guerras de relixión, moi san-guinarias en Francia.

En España, a dura actuación do Tribunal da Inquisiciónimpediu a entrada do luteranismo.

UNIDADE 3

97

Se alguén dixese que o home se pode xustificar para con Deus polas súas propias obras,ou pola doutrina da lei, sen a divina gracia adquirida por Xesucristo, sexa excomulgado.

Se alguén dixese que os sacramentos non foron todos instituídos por Xesucristo, ouque son máis ou menos que sete, sexa excomulgado.

Decretos do Concilio de Trento.

División relixiosa de Europaa fins do século XVI.

Auto de fe da Inquisición.

Avances científicos

Ata finais da Idade Media só se consideraba como certoo que dicía a Igrexa e a fe. Os coñecementos de pensa-dores da Idade Antiga, como os filósofos gregos Platón eAristóteles, transmitíanse de xeración en xeración comoverdades absolutas. Durante o Renacemento comezaron apoñerse en dúbida tales fontes do saber. O uso da razónpara buscar a verdade, o antropocentrismo e o interesepolo coñecemento, estes tres alicerces sentados poloHumanismo, comezan a dar froito na carreira imparablehacia a ciencia moderna.

Copérnico (1473-1543) desdice a Aristóteles e á Igrexae descobre que a Terra non é o centro inmóbil do universo(Xeocentrismo), senón que é un planeta máis dos quexiraban ó redor do Sol (Heliocentrismo). Por esta afirmaciónestivo a piques de ser queimado pola Inquisición. Hoxe éconsiderado como o iniciador da ciencia moderna.

Miguel Servet (1511-1553) descubriu a circulaciónsanguínea entre o corazón e os pulmóns.

Paracelso (1493-1541) afirmou que cada enfermidadeprecisa dun tratamento específico, e foi o primeiro en crerque algúns velenos, en pequenas doses, eran excelentesmedicamentos.

En Inglaterra, no ano 1589, inventouse a primeiramáquina de facer punto.

Jansen inventou en 1590 o primeiro microscopio.

Pero a forza da Igrexa aínda era moita: no 1600, GiordanoBruno foi queimado vivo pola Inquisición por afirmar que oSol era unha estrela máis entre as moitas existentes.


98

Ilustracións que reflicten oxeocentrismo (arriba) e oheliocentrismo (abaixo).

3. Ata os comezos da Idade Moderna,

a) ¿Quen establecía o que era verdade e o que non?

b) ¿Que pensadores gregos eran considerados como posuidores da verdade?c) ¿Cando se empeza a poñer en dúbida tales fontes de coñecemento?

d) ¿Cales son as bases nas que se asenta a ciencia moderna?

2. España no século XVI:primeira potencia mundial

Os reinados

Carlos I, neto dos Reis Católicos, foi rei de Españaentre 1516 e 1556. Tamén foi Emperador de Alemaña, conome de Carlos V, durante eses mesmos anos.

Deste xeito concentrou nas súas mans o reino deEspaña e o Imperio alemán, o que equivalía a ter ahexemonía sobre Europa Occidental e a posesión deextensos territorios en América.

Na segunda metade do século, o seu fillo Felipe II(1556-1598) herdou parte dos territorios europeos de seupai, pero non o título de Emperador de Alemaña. Mantivoesa hexemonía, pero tivo que enfrontarse ós turcos, aInglaterra, a Francia e ós Países Baixos. Como conmemo-ración da victoria de San Quintín sobre Francia, mandouconstruír o mosteiro de El Escorial.

Ó final do seu reinado empezaron a notarse síntomasde decadencia.

UNIDADE 3

99

Carlos V, de Tiziano.

O Imperio español noreinado de Carlos V.

San Lorenzo de El Escorial.

Economía

Todo o ouro e toda a prata que chegaban de Américagastábanse nas guerras europeas. Con todo, aínda habíaque pedir préstamos a banqueiros estranxeiros. Felipe IIdeclarou quebra total en tres ocasións.

A gandería castelá seguiu sendo a principal fonte deriqueza.

Sociedade

Como consecuencia do fortalecemento do poder real, anobreza foise facendo cortesá, é dicir, ocupou postosrelevantes dentro da Corte do rei.

O estamento baixo (campesiños e artesáns) vivía namiseria.

Ideoloxicamente, a intransixencia relixiosa foiseincrementando para manter a unidade relixiosa, ante aameaza da entrada do protestantismo en España. Aactuación da Inquisición foi extraordinariamente dura.


100

O reiFelipe II.

4. ¿En que se gastaba a maior parte do ouro e prata que chegaban a España,procedentes das colonias americanas?

3. O imperio colonial español en América

Conceptos

Entendemos por colonia un territorio ocupado,administrado e explotado economicamente por unhanación. Este territorio ocupado está situado fóra dasfronteiras da nación colonizadora.

Coa palabra imperio referímonos a un conxunto depobos, de diversas razas e culturas, sometidos económicae políticamente ó poder dunha nación dominante.

Os imperios coloniais teñen como obxectivos principaisa posesión das riquezas deses territorios para aprovi-sionar á metrópole (nación que posúe colonias) e acolocación e venda nas colonias dos productos elabora-dos e fabricados pola potencia colonizadora.

Conquista

A partir de 1492, e en medio século, España conquistoue colonizou uns territorios 30 veces máis extensos que aPenínsula Ibérica.

Estes territorios foroncolonias españolas durantemáis de 300 anos, rema-tando este imperio colonialen 1898 cando Españaperdeu os derradeiros terri-torios: Cuba e as illasFilipinas. Tantos anos deixa-ron unha pegada culturalpermanente nestes terri-torios.

Os conquistadores demáis sona foron HernánCortés, Francisco Pizarro ePedro Valdivia, que conquis-taron territorios case coinci-

UNIDADE 3

101

O Imperio español afinais do século XVI.

dentes co que hoxe son México, poboado polos aztecas;Perú, habitado polos incas; e Chile, con incas e araucanos.

A parte de América, os españois exploraron o Pacífico,trala volta ó mundo de Magallanes e Elcano rematada en1522. Neste océano descubriron varios arquipélagos:Carolinas, Palaos, Salomón, Nova Guinea. Pero só seestableceron definitivamente nas illas Filipinas, chamadasasí na honra do rei Felipe II.

Características da colonización

- Mestura de razas. Os españois casaron con mulleresindíxenas, producíndose así unha mestizaxe racial. Opoeta Garcilaso de la Vega era fillo dun conquistadorespañol e dunha princesa inca.

- Produciuse un intenso comercio entre as coloniasamericanas e a metrópole.

- Total difusión da cultura española e do cristianismo,levada a cabo fundamentalmente pola Igrexa, a travésde misioneiros de diversas ordes relixiosas, ó mesmotempo que se ía producindo a conquista.

As culturas precolombinas

Á chegada de Colón habitaban América uns docemillóns de persoas, repartidas en diversas etnias e cultu-ras. De todas elas, tres tiveron un gran desenvolvemento:

En América Central, os aztecas e os maias constituíroncivilizacións urbanas, vivían da agricultura do millo, tiñan uncalendario de 365 días e construíron templos enormes. EnAmérica do Sur, os incas vivían tamén en cidades, cultivabanmillo e patacas e adoraban ó Sol e á Lúa.

Todos estes pobos avanzados e mailos habitantes deAmérica do Norte, que aínda vivían ó xeito paleolítico


102

Monumentos maias,aztecas e incas.

5. Fixándote no mapa da páxina anterior, tenta dar unha explicación a estas palabraspronunciadas polo rei Felipe II: “Nas miñas posesións nunca se pon o sol”.

Hernán Cortés.

(apaches, sioux, comanches, iroqueses...), reciben onome de “indios”, por seren os habitantes das Indias,nome do territorio a onde Colón pensara ter chegado.

Ó chegaren os españois, os indíxenas sufriron unhaenorme mortandade debido a varias causas: ó tratoexcesivamente duro recibido dos españois, ó sometelos aunhas condicións de traballo moi duras, principalmentenas minas; á transmisión de enfermidades para as quenon tiñan anticorpos (varíola, xarampón, tifu, gripe); ádestrucción do seu propio equilibrio social, que os levouincluso a non ter fillos voluntariamente (desgana vital); e áviolencia directa, podendo aplicar a palabra xenocidionalgúns momentos e lugares concretos.

Na defensa dos indíxenas hai que salientar a Bartoloméde Las Casas (1474-1566), frade español que sepreocupou da defensa dos indios e denunciou os abusoscometidos polos colonizadores españois, pasando áHistoria como o gran defensor dos indios.

A sociedade colonial

Dende un principio dáse a mestizaxe, debido a queapenas emigraron mulleres españolas. Aparecen así nosséculos seguintes distintas variedades: mestizos (fillos debranco e india), mulatos (fillos de negra e branco) ezambos (fillos de indio/a e negra/o).

UNIDADE 3

103

6. a) Explica brevemente as características da colonización española en América.

b) ¿Que se entende coa palabra indios?

Todos estades en pecado mortal e nel vivides e morredes pola crueldade que usadescon esas inocentes xentes. (...) ¿Con que autoridade fixestes tan detestables guerras aestas xentes que estaban nas súas terras sas e pacíficas, onde tanta infinidade delas,con mortes e estragos nunca oídos, consumistes? ¿Como os tedes tan oprimidos efatigados, sen darlles de comer nin curalos das súas enfermidades, que dos excesivostraballos que lles dades enferman e mórrenvos ou, por dicilo mellor, matádelos por sacare adquirir ouro cada día?

Las Casas, Bartolomé de: Historia das Indias. 1511.

Bartolomé de Las Casas.

Un feito importante a ter en conta é que no continenteamericano, antes da chegada dos europeos, non habíapersoas de raza negra. Tódolos negros americanosactuais proceden dos seus devanceiros de África, queforon levados a América polos europeos para traballarencomo escravos nos traballos máis duros. O tráfico masivode escravos africanos deuse entre 1540 e 1680, do quetiñan o monopolio os portugueses. (Por monopolioenténdese o dominio total do mercado dun producto, acomercialización exclusiva dese producto).

Cífrase entre 10 e 15 millóns o número de escravoslevados de África durante eses anos. Ata 1865 non foiabolida a escravitude nos Estados Unidos.

- A clase alta estaba formada polos funcionarios quemandaba España para o goberno das colonias e polosricos propietarios de latifundios.

- A clase media estaba constituída por comerciantes eartesáns.

- Unha clase baixa formada por indios e mestizos,empregados no traballo das terras, no servicio domés-tico e como operarios nos obradoiros.

- Na base estaban os escravos negros.

A economía

Dende un principio, o obxectivo económico principal foia procura de metais preciosos: ouro e prata. Máis tardepoñeríanse en explotación grandes plantacións de canade azucre, cacao e tabaco.

Todos estes productos constituían a base do comercioentre América e Europa. No sentido contrario levábansepanos, armas, papel e obxectos metálicos.

Houbo tamén un interesante intercambio de productosdescoñecidos nos dous continentes: a Europa chegaron omillo, as patacas, o cacao e o tabaco; a América leváronseo trigo, a cebada, a vide, as oliveiras e a cana de azucre.


104

7. Resume os fundamentos económicos das colonias españolas en América.

Institucións de goberno enEspaña

- As Leis de Indias. Os reisespañois sempre conside-raron ás colonias como unhaprolongación de España,polo que alá rexían asmesmas leis que aquí. Aíndaasí, dictáronse estas leispara protexer ós indios dosabusos.

- O Consello de Indias. Tiña como función asesorar ó reien asuntos relativos ás colonias, sobre todo naredacción de leis e na política a seguir.

- Casa de Contratación. Controlaba todo o comercioespañol con América, a través do porto de Sevilla.Encargábase de organizar e controlar en réxime demonopolio todo o servicio de transporte demercadorías e pasaxeiros, e de recadar para o Estadoimpostos sobre o comercio.

Institucións de goberno en América

- Virreis. Dirixían os virreinatos, que eran os grandesterritorios nos que se dividían as colonias americanas.Houbo 4 virreinatos: Nova España, Perú, NovaGranada e Río da Prata.

- Gobernadores. Dirixían as distintas provincias nas quese dividían os virreinatos.

- Rexedores. Controlaban os concellos.

A cultura

A súa difusión e o seu control foron levados a cabo polaIgrexa, dende a alfabetización e cristianización dos indiosata a creación e dirección dos colexios e universidades.América deu grandes figuras literarias, como o incaGarcilaso de la Vega, sor Juana Inés de la Cruz e JuanRuíz de Alarcón.

UNIDADE 3

105

Funcionario colonial españolcoa súa familia e servidores.

4. O século XVII: o Absolutismo

O Absolutismo

É un réxime político que se caracteriza porque o reigoberna cun poder absoluto, sen ningún límite e senrender contas a ninguén. Este poder absoluto estábaseado neste principio ideolóxico: O rei é o representantede Deus, e de Deus recibe o poder; polo tanto, ir contra orei é ir contra a vontade de Deus.

Foi o sistema que se implantou en tódolos países deEuropa durante os séculos XVII, XVIII, pervivindo noutrosata ben entrado o século XIX.

Nembargantes, houbo unha excepción: Inglaterra, ondeo rei tiña o seu poder limitado polo Parlamento.

O Absolutismo francés

Francia consolidouse como primeira potencia a costados territorios europeos que lle gañou a España, o que llepermitiu aumentar o seu territorio e a súa riqueza. O reiLuís XIV (1638-1715) foi o modelo de rei absoluto doséculo XVII.


106

Todo poder, toda autoridade, residen na man do Rei e non pode haber no reino outrosque os que aquel establece. (...) Todo o que se atopa na extensión dos nosos Estados,de calquera natureza que sexa, perténcenos. (...) A vontade de Deus é que calquera quenacese súbdito, obedeza cegamente. (...) Cómpre poñerse de acordo en que, por moinefasto que poida ser un príncipe, a rebelión dos seus súbditos é sempre criminal. (...)Pero este poder sen límite sobre os súbditos non debe servir senón para traballar máiseficazmente pola súa felicidade.

Memorias de Luís XIV.

8.

a) Define Absolutismo.

b) ¿Cal é o seu fundamento ideolóxico?

Luis XIV vestido de Sol,símbolo do absolutismo.

Unha excepción ó Absolutismo:a Revolución Inglesa

Nos derradeiros séculos da Idade Media, os reisgobernaban coa axuda dunha institución políticaconstituída por representantes da nobreza, dos bispos,dos abades e, nalgunha monarquía, da alta burguesía dascidades. Esta institución, chamada Parlamento, Cortes ouEstados Xerais, segundo os distintos reinos, tiña comofunción asesorar ó rei na elaboración das leis e naaprobación de novos impostos.

Na práctica, segundo o poder absoluto dos reis se íaconsolidando, estes prescindían daquelas institucións: osreis de Francia non convocaron ós Estados Xerais entre1484 e 1560, nin entre 1615 e 1789; as Cortes de Castelareuníronse só 53 veces entre 1497 e 1660; o Parlamentoinglés fíxoo 46 veces entre 1495 e 1660.

O primeiro gran golpe ó absolutismo produciuse enInglaterra na segunda metade do século XVII. Aburguesía, que aquí era forte economicamente, nonestaba disposta a aguantar por máis tempo o monopoliodo poder do rei e os privilexios da nobreza.

No 1640, o Parlamento, no que tamén estaba represen-tada a burguesía, esixiulle ó rei que recoñecera asupremacía do Parlamento fronte ás súas decisións. O reinon aceptou e deu comezo unha guerra civil entre o rei e aalta nobreza por unha banda e a burguesía e a baixa nobrezapola outra. O rei Carlos I foi detido e executado en 1649.

En 1689, a burguesía, a nobreza e o rei Xacobo IIchegaron a un acordo: que o rei deixase gobernar óParlamento.

En adiante, o poder residiu no Parlamento: dictaba asleis, recadaba os impostos, controlaba ó exército e elixía óprimeiro ministro ou xefe de Goberno. Ó mesmo tempo,quedaban suprimidos os privilexios da aristocracia,aboliuse a censura e proclamáronse os dereitos do detido.

Pero non nos enganemos: o triunfo da RevoluciónInglesa de 1689 foi un feito illado e non supuxo a chegada

UNIDADE 3

107

O rei Carlos I de Inglaterra.

da democracia, pois só tiñan dereito ó voto os nobres e osburgueses ricos. Pero nunha Europa absolutista, Inglaterrarepresentaba un paso máis na consecución dasliberdades humanas. No resto de Europa o absolutismoseguiu afianzándose.

Cómpre ter en conta que detrás de todo cambiorevolucionario sempre hai unha ideoloxía previa elaboradapor pensadores ou filósofos. Neste caso inglés hai quecitar a John Locke (1632-1704), que partía do principio deque as persoas teñen dereito á vida, á liberdade e ápropiedade, dereitos que todo Goberno ten a obriga derespectar e protexer. O Estado, que xurdíu precisamentedun acordo entre as persoas para protexer estes principiosfundamentais, ten dous poderes: facer as leis e obrigar acumprilas. Estes dous poderes non poden estar nas mansdunha mesma persoa ou institución, para evitar caer noabuso de poder. En consecuencia, todo gobernante quedasometido á decisión da maioría dos cidadáns, e non podecomportarse dun xeito dictatorial.

Sociedade

Continúa coas mesmas características da época feudal,coa única diferencia de que a nobreza xa está sometida órei.

Hai que remarcar o afianzamento económico da altaburguesía debido sobre todo ós grandes beneficios queobtén do comercio colonial, da banca e das terrasagrícolas que mercou como inversión.

En adiante, a palabra burguesía vai facer referenciaexclusivamente a esta rica clase social. É unha clase


108

9. Fai un breve resumo da Revolución inglesa.

Para min, o Estado é unha sociedade de homes constituída unicamente co fin deadquirir, conservar e mellorar os seus propios intereses civís. Intereses civís chámollesá vida, liberdade, saúde e prosperidade do corpo; e á posesión de bens externos, talescomo o diñeiro, terra, casa, mobiliario e cousas semellantes.

Locke, J.: Carta sobre a tolerancia. 1689.

O filósofo J. Locke.

emprendedora, con gran visión para os negocios; tenpoder económico, pero non ten poder político. Estacontradicción dará lugar posteriormente a cambios moiprofundos en Europa Occidental.

O estamento baixo, formado por artesáns, campesiños,xornaleiros e aínda servos, segue a ter as mesmascondicións de vida que vimos constatando dende temposlonxanos.

Economía

Holanda e Inglaterra son agora as grandes potenciaseconómicas, debido fundamentalmente a que sealzaron co control das rutas marítimas entre Europa eas colonias de América e Asia. Crearon Compañíascomerciais que durante dous séculos monopolizaron ocomercio de sedas e especias.

UNIDADE 3

109

10. Neste século,

a) ¿Que clase social se fortalece?

b) ¿De onde obtén a súa riqueza?

c) ¿Que contradicción se lle presenta?

Os imperios coloniais no século XVII.

Os portos de Amsterdam e de Londres convertéronsenos máis importantes do mundo.

Inglaterra fundou colonias na costa leste do que hoxeson os Estados Unidos de América. Estas coloniasproporcionábanlle moitas riquezas.

No ano 1694 creouse o Banco de Inglaterra, queacumulou grandes sumas de diñeiro.

Mentres, as restantes nacións europeas sufriron unhaimportante depresión económica, da que foron víctimas,sobre todo, España e Portugal.

España no século XVII

Aínda que conservaba tódalas colonias americanas,perdeu a hexemonía que tivera no século anterior debidoa:

- O empobrecemento da Facenda polos grandes gastosque supuxeron as guerras europeas.

- Perda de moitos territorios en Europa.- Descenso notable da poboación.- Falta de políticos de prestixio.

Tres reis reparten este século: Felipe III, Felipe IV eCarlos II, que se desentenderon do goberno, poñéndoonas mans de validos ou privados, que eran os querealmente gobernaban, destacando entre eles o conde-duque de Olivares.


110

11. Enumera as causas da decadencia española no século XVII.

Miré los muros de la patria mía,

si un tiempo fuertes, ya desmoronados,

de la carrera de la edad cansados,

por quien caduca ya su valentía.

Francisco de Quevedo.

Felipe III (1598-1621)

Tivo que concederlle a Holanda unha grande auto-nomía. Para sanear a Facenda vendeu cargos políticos,dando lugar a numerosos casos de corrupción.

Froito da súa intransixencia relixiosa, expulsou ósmouriscos (descendentes dos musulmáns españois quese quedaron a vivir aquí despois da Reconquista e quepracticaban secretamente o islamismo), o que supuxo aruína da rica agricultura de Valencia e Aragón, onde osmouriscos eran moi numerosos e cultivaban as hortas congrande eficacia.

Felipe IV (1621-1665)

O conde-duque de Olivares meteu a España en conti-nuas guerras que acabaron provocando a súa ruína:independencia de Holanda e perda de territorios no sur deFrancia.

No eido da política interior, Olivares provocou graveslevantamentos en Cataluña (que se declarou indepen-diente), Aragón, Nápoles e Sicilia, debido á súa políticacentralista: pretendía diminuír o poder que tiñan osórganos de goberno (Cortes) de cada un destes reinos,dende a súa creación na Idade Media, e transferirllo ógoberno central de Madrid, así como eliminar as aduanasinteriores.

Carlos II (1665-1700)

Feble e enfermo, non podía atender a súas funcións. Noseu reinado España mantivo guerras con Francia, que seatopaba nun período de esplendor e derrotou a España entodas elas. Morreu sen fillos, rematando así a dinastía dosAustrias ou Habsburgo en España.

A Guerra de Sucesión

Antes de morrer, Carlos II nomeou como sucesor seu óarquiduque francés Felipe de Anjou, neto do rei francésLuís XIV.

UNIDADE 3

111

Felipe III, por Velázquez.

Felipe IV, por Velázquez.

A posibilidade da unión das coroas de Francia e Españaasustou a Inglaterra, Holanda e Portugal, que apoiaron óarquiduque Carlos de Austria como sucesor de Carlos IIno trono de España.

Entablouse unha guerra de trece anos entre estes dousbloques, que trouxo estas consecuencias para España:

- Polo Tratado de Utrecht (1713), España perdeutódalas posesións que aínda lle quedaban en Europae que pasaron a mans de Inglaterra e de Austria:Países Baixos, Milán, Reino de Nápoles, Sicilia eSardeña; tamén tivo que ceder a illa de Menorca, querecuperará máis adiante, e Xibraltar.

- O neto de Luis XIV pasou a reinar en España co nomede Felipe V, entronizando así en España a Casa deBorbón.


112

O mapa político europeo despoisda Paz de Utrecht.

A sociedade

A poboación diminuíu debido á expulsión dos mouris-cos, á numerosa emigración a América, ás mortandadesproducidas polas guerras, á fame e á unha epidemia cha-mada peste. Calcúlase que se pasou dunha poboación de10 millóns a primeiros de século a 7 millóns ó final domesmo.

A estructura da sociedade segue a ser a mesma daépoca feudal.

Cómpre destacar que en España non se chegou aconformar nesta época unha forte burguesía, como ocorríanos países do entorno. A falta desta clase social, activa,emprendedora, creadora de progreso e promotora decambios ideolóxicos que van provocar profundos cambiospolíticos (lémbrese a Revolución Inglesa de 1689), sociaise económicos nun futuro non moi lonxano, vai determinaro futuro de España ata a actualidade.

A economía

As continuas quebras da Facenda e o endebedamentocausado polas fortes cantidades de diñeiro que absorbenas guerras non puideron ser compensados co ouro e coaprata que viñan das colonias americanas. Estes metaistiñan que ser reenviados ós banqueiros europeos paradevolver os créditos e pagar os intereses. A agriculturaretrocedeu, quedando grandes extensións sen cultivar. Aactividade artesanal tamén diminuíu, nun tempo no que noresto de Europa medrou considerablemente.

UNIDADE 3

113

Nace en las Indias honrado,

donde el mundo le acompaña;viene a morir en España,

y es en Génova enterrado.

Francisco de Quevedo.

12. Sintetiza as causas e as consecuencias da Guerra de Sucesión española.

O comercio resintiuse desta recesión económica edecaeu. Estes datos económicos reafirman a decadenciade España como a primeira potencia mundial que fora noséculo XVI.

A cultura: o Século de Ouro das letras

Dende mediados do século XVI e durante todo o séculoXVII a literatura española viviu unha época de enormeesplendor e acadou un nivel difícil de superar.

Cervantes, Quevedo, Lope de Vega, Calderón de laBarca, Tirso de Molina e Góngora son os nomes máissalientables.

A ciencia e a técnica

Neste século iníciase a revolución científica. O máisnovidoso desta revolución foi que rematou para semprecunha idea que se mantiña desde a época dos gregos: averdade é o que se corresponde co que dixo Aristóteles,aínda que na observación se comprobara o contrario. Taménos dogmas da relixión marcaban o que tiña que ser verdade.

Dende agora, os científicos fiaranse deles mesmos,sacando conclusións despois de observar e experimentarcoa natureza. Xa non serven as afirmacións feitas sencomprobar na práctica se son verdade ou non. Para poderexperimentar facían falta moitos instrumentos quepermitisen unha observación máis minuciosa da natureza:microscopios, telescopios, barómetros e termómetros.

O filósofo inglés Francis Bacon (1561-1626) foi oprimeiro en estudiar como os científicos deben buscar averdade: hai que observar as cousas concretas e logoexperimentar con elas. Dixo tamén que “saber é poder”, parademostrar que as nacións que empregaran máis diñeiro naensinanza e na investigación serían as máis poderosas.

Outro filósofo, o francés René Descartes (1596-1650),estaba convencido de que coa razón, que é a capacidadehumana de pensar con claridade, era posible atoparresposta a tódalas preguntas que plantexaba a natureza.


114

Suposto retrato de Cervantes.

René Descartes.

Con estas bases a ciencia progresou enormemente noséculo XVII:

Galileo descobre que os obxectos caen con acele-ración e demostra publicamente a teoría heliocéntrica deCopérnico. A Inquisición condena a Galileo a arrestodomiciliario de por vida.

Kepler afirma que os planetas xiran ó redor do Sol enórbitas elípticas.

Harvey descobre a circulación do sangue.

Pascal demostra que o aire é máis lixeiro canto máisalto se eleva, e que a atmosfera non é ilimitada como secría ata ese momento.

De la Peyrère publica que algunhas pedras sonferramentas fabricadas por persoas que viviron antes queAdán; o libro é mandado queimar en público pola IgrexaCatólica.

Leeuwenhoek constrúe un microscopio de 200 aumentos.

Pero o máis notable destes científicos foi Isaac Newton(1642-1727).

Baseándose nos estudios de Copérnico e Galileo,escribiu leis sobre como se move todo o que hai noUniverso, e descubriu que a forza da gravitación é unhacualidade de tódolos corpos que hai no Universo e querexe o movemento de tódolos astros.

UNIDADE 3

115

Platón é o meu amigo, Aristóteles tamén é o meu amigo, pero o meu mellor amigo éa verdade.

Newton, I.: Algunhas cuestións filosóficas. 1664.

Se vin máis alá ca outros é porque estiven sobre ombros de xigantes. Newton.

Galileo amosándolle as manchaslunares ó duque de Venecia.

Despois de ter que declarar publicamente diante dotribunal da Inquisición que a Terra está inmóbil no centrodo Universo, Galileo dixo polo baixo: “A pesares de todo,móvese”.

Isaac Newton.

Tamen descubríu que a luz branca está composta demoitas cores e interpretouna como formada de pequenaspartículas.

Con estas bases, iniciadas no século XVI e impulsadasagora no XVII, o coñecemento científico comeza unprogreso imparable ata os nosos días.

A arte deste século: o barroco

Representa o contrapunto da arte do Renacemento: éunha arte feita para impresionar e conmover ó espectador.

Constrúense grandes pazos que simbolizan o poderabsoluto dos reis. As igrexas teñen pinturas con figuras enmovemento e forte corido; as estatuas tamén transmitenmovemento e teñen forte expresión nos rostros e nasposturas. Esta escenografía, na que se expresasentimento e grandiosidade, ten como finalidade resaltar odivino e propagar a Contrarreforma do Concilio de Trentofronte ó protestantismo. Destaca a figura sobranceira dopintor Velázquez (1599-1660).

Pazo de Versalles (Francia).


116

13. Ata o século XVII,

a) ¿Quen sinalaba o que era verdade ou non?

b) ¿Que dous filósofos marcaron o camiño a seguir para atopar a verdade?

c) A partir de agora, ¿que método van seguir os científicos para acadar a verdade?

d) ¿En que consiste ese método?

e) Destaca de cada un dos científicos estudiados os principais descubrimentos quefixeron.

As fiandeiras, de Velázquez.

Apolo e Dafne, deBernini.

5. O século XVIII: a Ilustración

A Ilustración

A Revolución Inglesa fora un feito excepcional. Duranteeste século, o absolutismo aumentou a súa forza. Anobreza seguía cos seus privilexios de sempre, queresultaban pouco soportables para a burguesía.

A burguesía rexeitaba esta orde social e políticaestablecida, pero necesitaba unha ideoloxía que lle déseunha base para loitar contra o absolutismo real e osprivilexios da nobreza.

Esa ideoloxía aparece en Francia da man dunsfilósofos, que elaboraron unha doutrina que resultou unhaarma fundamental para derrubar as bases do que sechamou naquela época Antigo Réxime, entendendo portal o sistema social, político, económico e ideolóxico propiodo absolutismo, herdado a súa vez da época feudal.

A esta nova ideoloxía déuselle o nome de Ilustración,que quere dicir dar luz, neste caso luz ó entendemento eá razón.

Estes pensadores franceses partían destas bases: a)as persoas naceron para ser felices; b) a razón humana éo supremo valor que nos permite acadar a verdade e ocoñecemento; c) as ideas de Locke.

A partir deste punto, cada un deles propuxo unha seriede ideas destinadas a formar un novo Estado que nondependese exclusivamente da vontade do rei e crear unhanova sociedade que non estivera baseada nos privilexios.En definitiva: unhas mesmas leis para toda a sociedade, eigualdade de tódalas persoas diante desas leis. Vexamosos pensadores máis salientables:

Montesquieu (1689-1755).

Propoñía como forma de goberno a monarquíaparlamentaria, ó estilo inglés: o poder absoluto dos reisestaría limitado polo Parlamento.

UNIDADE 3

117

Montesquieu.

Chegou á conclusión de que calquera novo sistemapolítico, se quere evitar o absolutismo e a tiranía, ten queorganizarse cunha separación ou división de poderes:

- O poder lexislativo: tería como misión elaborar as leis,e estaría constituído por unha institución políticaformada por representantes do pobo.

- O poder executivo: aplicaría esas leis; este poderquedaría nas mans do rei.

- O poder xudicial: castigaría o incumprimento das leise sería totalmente independiente dos demais poderes.

Voltaire (1694-1778).

Criticou a política, a relixión e os costumes do seutempo. Propuxo unha nova orde na que se abandoara asuperstición e se buscara, coa razón como únicaferramenta, a felicidade e a tolerancia.

Atacou os privilexios da nobreza e do clero, e presentouós burgueses como a clase social máis útil da sociedade,fronte ós nobres parásitos.

Rousseau (1712-1778).

Foi o que máis influencia tivo nos cambios que xurdiríanno futuro.

Expresou cunha enorme claridade o principio desoberanía nacional ou soberanía popular: o poderreside e ten a súa orixe no pobo; o poder vén da vontadexeral dos cidadáns; a verdadeira liberdade consiste naobediencia a esas leis que proceden da vontade xeral doscidadáns; o gobernante ten que cumprir a vontade damaioría.


118

Unha lei fundamental da democracia é que o pobo faga por si mesmo as leis (...).Cando na mesma persoa ou na mesma institución se unen o poder lexislativo e o poderexecutivo, xa non hai liberdade, pois podemos temer que o rei ou o Senado elaboren leistiránicas para executalas tiranicamente.

Montesquieu: Espíritu das leis. 1748.

Retrato de Rousseau.

Voltaire.

Esta teoría é a base ideolóxica da democracia moderna.

Cómpre agora facer unha precisión clave: agásRousseau, os pensadores ilustrados non eran demócratasno sentido que hoxe damos a esta palabra. Cando falan do“pobo”, estaban pensando só na burguesía, non no esta-mento baixo. Pretendían só o acceso da burguesía ó poder.

Nembargantes, é evidente que, co paso do tempo, oconcepto de soberanía nacional de Rousseau e a divisiónde poderes de Montesquieu, aplicados en toda a súaextensión, constitúen os alicerces do noso sistemademocrático actual.

A Enciclopedia

Entre 1751 e 1780 publicáronse en Francia 35 volumesdo Diccionario razoado das ciencias, das artes e dosoficios, coñecido co nome de Enciclopedia.

Contiña coñecementos sobre as distintas ciencias etecnoloxías. Pero tamén difundiu as novidades filosóficas eideolóxicas dos pensadores da época.

Por isto, a Enciclopedia foi a difusora, en Europa eAmérica, das ideas da Ilustración, que buscaban o pasodo Antigo ó Novo Réxime.

O Despotismo Ilustrado

Os reis europeos do século XVIII seguían ancorados noabsolutismo, igual que ocorrera nos séculos anteriores.

Nembargantes, algunhas ideas da Ilustración foronaceptadas polos reis da época, pero só naqueles aspectos

UNIDADE 3

119

14. Ata o século XVII,

a) ¿Que se entende por Antigo Réxime?

b) ¿De que bases partían os filósofos ilustrados franceses?

c) ¿Que pretendía a Ilustración?

d) Resume as ideas de Montesquieu, Voltaire e Rousseau.

e) ¿Teñen algún punto en común Locke e Montesquieu? Razoa a resposta.

Portadado

primeirotomo da

Enciclope-dia e unhailustración

interior.

que non limitasen o seu poder. Rodeáronse de ministroseficaces e con boa formación cultural, realizaron obraspúblicas importantes, levaron a cabo reformas económicase administrativas e fomentaron a ciencia e a arte.

Estas reformas realizáronas por iniciativa propia, sencontar cos súbditos. Unha frase resume o labor dosGobernos ilustrados: “Todo para o pobo, pero sen o pobo”.A esta forma absolutista e ilustrada de gobernarchámaselle Despotismo Ilustrado.

Sociedade

A poboación aumentou considerablemente debido avarias causas: ás melloras sanitarias, á mellora naalimentación, motivada pola introducción de novos cultivose pola posta en cultivo de terreos antes ermos, e poloincremento dos intercambios comerciais.

A sociedade europea do Antigo Réxime tiña as mesmascaracterísticas cós séculos anteriores.

A economía. Novas teorías económicas

Progresou moito en tódolos sectores.

Produciuse unha revolución na agricultura gracias áintroducción de novas técnicas de cultivo, á selección desementes e á rotación dos cultivos.

Comezou en Inglaterra a Revolución Industrial: autilización de máquinas para fiar e teares máis modernosrevolucionou a industria téxtil. A invención da máquina devapor e a súa aplicación para mover teares supuxo un pulodefinitivo para a industrialización dese país.

Novas teorías económicas

O mesmo que aconteceu no eido político, xurdironnovas teorías económicas que buscaban cambiar osistema económico establecido.

Destaca entre eles Adam Smith (1723-1790). Conde-naba a política que impoñía normas que impedían o libre


120

Reunión de intelectuais eartistas disconformes co

Despotismo Ilustrado.

desenvolvemento da actividade económica (tal e comoocorría cos gremios) e rexeitaba a intervención do Estadona economía.

Creou a doutrina chamada librecambismo, que sebaseaba en 3 principios:

- A fonte de toda a riqueza é o traballo, que permiteacrecentar a riqueza dun país.

- A economía organízase ela soa a través da lei daoferta e da demanda: se hai máis oferta dun productoque demanda del por parte dos compradores, o prezodo producto baixa e o producto deixa de fabricarse; nocaso contrario, o prezo dos productos aumenta e osfabricantes aumentan a producción.

- Os gobernos teñen que conceder unha liberdade totalna producción e no comercio; só intervirán paraconstruír as obras públicas necesarias para oprogreso.

Ciencia e tecnoloxía

A ansia de saber propagouse entre a burguesía. Os reisilustrados estimularon estes desexos de adquirir cultura ecrearon institucións e centros culturais e científicos talescomo xardíns botánicos, museos, observatorios ebibliotecas.

Destacaron numerosos investigadores e ensaístas:Benxamín Franklin, que inventou o pararraios; o naturalistasueco Linneo fixo unha clasificación de animais e plantasaínda hoxe vixente; o médico británico Jenner ensaiou avacina contra a variola; Volta construíu a primeira pilaeléctrica; Halley prediciu que o cometa que viu en 1682volvería a ser visto dentro de 75 anos; en 1712 ThomasNewcomen inventou unha máquina de vapor; Celsiusestableceu a escala centígrada para medir a temperatura;Offroy de la Metrie escribiu que os pensamentos humanosnon proceden dun alma inmortal, senón que xorden no

UNIDADE 3

121

15. Explica a lei da oferta e da demanda de Adam Smith.

Adam Smith.

sistema nervioso; Georges de Buffon sostivo que a Terraten 75.000 anos de antigüidade, defendendo a tese de queé moito máis vella do que di a Biblia; Cavendish descubriuo hidróxeno; en Francia estableceuse o sistema métricodecimal.

Cambios no mapa político

Segue a consolidarse Gran Bretaña como primeirapotencia mundial, mentres decae o poderío de Francia.

Ó mesmo tempo, aparecen no leste e centro de Europaoutras dúas potencias: Rusia e Prusia.

Consecuencias do Tratado de Utrecht

O Tratado de Utrecht de 1713 estableceu en Europa unsistema de equilibrio entre as potencias. No centro deEuropa, Francia e Austria tiñan unha forza equilibrada.Gran Bretaña controlou posesións estratéxicas, comoXibraltar e Menorca, moi importantes para o seu engran-decemento colonial.

Na segunda metade do século, Francia perdeuterritorios que posuía no que hoxe son Canadá e EstadosUnidos. Gran Bretaña fíxose dona de Canadá e comezoua instalarse na India.

O nacemento de Rusia como gran potencia.

Rusia posuía un inmenso territorio, pero era un país moiatrasado. O tsar Pedro I e a tsarina Catarina II tentaronmodernizar e engrandecer a Rusia.


122

16. Segundo a túa opinión persoal,

a) ¿Que avances científicos e tecnolóxicos do século XVII che parecen máisimportantes?


17. Tendo en conta o mapa da páxina 112, nun mapa mudo de Europa sinala osterritorios perdidos por España neste continente logo da firma do Tratado de Utrecht.

Contrataron técni-cos e expertos es-tranxeiros. Moderni-zaron a administra-ción do Estado e oexército. Fomentarona creación de manu-facturas e de esta-leiros. Realizaronmoitas obras públi-cas e potenciaron ocomercio.

Catarina II, repre-sentante do Despo-tismo Ilustrado, creoumoitas academias einstitutos científicos.Pero os seus intentosde reforma e moder-nización chocaroncoa oposición danobreza, que manti-ña intactos tódolosprivilexios propios dofeudalismo.

O nacemento de Prusia

Dentro do Imperio Alemán, como xa vimos, habíapequenos estados, principados, ducados... Neste século,destaca sobre os demais Prusia, que se converteu noEstado máis poderoso do Imperio, despois de Austria.

O rei Federico II de Prusia, representante doDespotismo Ilustrado, trouxo á súa corte moitos ilustradoseuropeos. Mellorou a educación pública. Levou a cabomoitas reformas económicas e introduciu o cultivo dapataca. Realizou moitas obras públicas, sobre todo nacapital, Berlín. Reformou a administración do Estado eformou un exército moi poderoso e disciplinado.

UNIDADE 3

123

A expansión territorial deRusia por Asia.

6. O nacemento dos Estados Unidosde América

As trece colonias inglesas

Hacia 1750, case todo o continente americano estabadominado por catro potencias coloniais europeas: GranBretaña, Francia, España e Portugal.

As 13 colonias inglesas, situadas na costa leste do quehoxe son os Estados Unidos, estaban poboadas polosdescendentes de antigos colonos europeos que emigraranno século XVII e posuían unha gran prosperidadeeconómica. Esta prosperidade contribuíu a crear entre oscolonos un sentimento de unidade nacional e a ver ametrópole como explotadora.

Esta sociedade colonizada precisaba dun nivel deliberdade maior do que a Coroa británica lles daba.Por iso aspiraba a gobernarse a si mesma, é dicir, áindependencia. Nestes momentos, a ideoloxíaidónea para conquerir esa meta era a Ilustración,que se espallara moito nestas colonias británicas.

A Guerra da Independencia

Nesta situación, a metrópole cometeu o erro deaumentar os impostos que pagaban estascolonias. Os colonos norteamericanos negáronsea pagalos, e en 1773 produciuse en Boston oprimeiro acto de rebeldía: os colonos tiraron ó maro cargamento de té dun barco inglés.

Gran Bretaña enviou tropas para combater arebelión. Pero os colonos estaban armados, benorganizados e apoiados por Francia e España, quebuscaban o debilitamento de Gran Bretaña.

A Declaración de Independencia

En 1776 reuníronse en Filadelfia representan-tes das trece colonias e redactaron a Declaración


124

As 13 colonias inglesasen Norteamérica.

de Independencia, na que se recollían os principiosfundamentais dos filósofos ilustrados franceses, e quelogo plasmarán na súa Constitución: tódolas persoasnaceron iguais; todas teñen dereitos inalienables, como odereito á vida, á liberdade e á procura da felicidade; oGoberno pode ser derrubado se se opón ó cumprimentodos anteriores dereitos.

En 1781 os colonos obteñen sobre Inglaterra adefinitiva victoria militar de Yorktown. No ano 1783 asínasea Paz de Versalles, na que Gran Bretaña recoñece aindependencia dos Estados Unidos.

Agora, os Estados Unidos constituíronse como Repúblicafederal, e o seu primeiro presidente foi George Washington.

Aclaración de conceptos:

- Agora entendemos por Constitución unha leifundamental e democrática que regula e organiza ofuncionamento dun Estado: as funcións e limitaciónsde cada un dos tres poderes; os dereitos e deberesdos cidadáns; o sistema económico; a organización doterritorio... Tódalas persoas teñen que obedecela,incluídos os gobernantes.

- Modernamente, por república enténdese unha forma degoberno representativo e baseado nunha Constitución,

UNIDADE 3

125

A historia do actual rei de Gran Bretaña é unha historia de repetidas aldraxes eusurpacións que teñen todas como obxectivo o establecemento dunha tiranía absolutasobre estes Estados. (...)

Nós, representantes dos Estados Unidos de América, (...) declaramos que estasColonias (...) son, e de dereito deben ser, Estados libres e independentes.

Declaración de Independencia dos Estados Unidos de América. 1776.

18. Os principios fundamentais da Declaración de Independencia dos Estados Unidos,

a) ¿En que se basearon?

b) ¿En que ano recoñeceu Gran Bretaña a independencia dos Estados Unidos?

c) ¿Quen foi o primeiro Presidente desta nova nación?

A firma da Independencia dosEstados Unidos.

oposto á monarquía, na que o poder do xefe do Estado(Presidente da República) provén da vontade do poboexpresada a través do sufraxio (acto mediante o calunha persoa emite un voto para elixir ós seusrepresentantes políticos).

- Por federación enténdese a unión de varios Estadosindependentes, pero que ceden a un goberno superioralgunhas atribucións, como poden ser o exército, amoeda, a política exterior...

A Constitución

En 1787 promulgouse a Constitución dos EstadosUnidos, que aínda está vixente na actualidade.

Esta Constitución recollía os principios da Ilustración:

- Proclamaba a liberdade como o principio superior, aigualdade de tódolas persoas e o principio desoberanía nacional.

- Tendo como base o principio de soberanía nacional, opobo elixirá ós seus gobernantes mediante acelebración de eleccións periódicas.

- Establecía a división dos tres poderes: o Lexislativo,exercido polo Congreso, ou Cámara de Repre-sentantes, e polo Senado; o Executivo, exercido porun Presidente elixido cada catro anos; e o Xudicial,que o exercen os xuíces e maxistrados.

Esta Constitución foi o modelo que seguiron as futurasConstitucións europeas.

Así, por primeira vez na historia da humanidade, tenlugar, en América, unha revolución democrática, filla dopensamento de Rousseau, de Montesquieu e de Voltaire,nacida en nome da liberdade, e dando lugar a un Estadodemocrático.

E isto ten a súa explicación: mentres que na Europa doAntigo Réxime a distancia económica e social entre, por


126

19. Define estes conceptos: Constitución, República, federación e sufraxio.

George Washington, primeiropresidente dos Estados Unidos.

exemplo, un banqueiro e un labrego era enorme, nestascolonias a distancia entre comerciantes e labregos era moipequena.

O que ocorreu nos Estados Unidos foi unha loita polaindependencia e unha profunda revolución social epolítica, todo a un tempo. Estes feitos causaron un enormeimpacto entre os ilustrados franceses ó comprobaren queas súas ideas podían levarse a cabo. Logo lle chegaría ahora a Francia.

7. España no século XVIII

Introducción

Comeza o século co cambio de dinastía: Felipe Vinaugura a Casa de Borbón.

Os Borbóns realizaron reformas para tratar de impedir adecadencia española: melloraron a economía, fixeronavanzar a ciencia e a cultura e modernizaron o Exército ea Mariña de Guerra. Pero todo isto sen cambiar as basesdo sistema feudal.

En política interior, estableceron unha Administracióncontrolada dende o Goberno de Madrid, rebaixando oueliminando os poderes políticos que aínda tiñan Cataluña,Aragón, Valencia, Navarra e o País Vasco.

En política internacional, mantiveron alianzas conFrancia, os chamados Pactos de Familia, facilitadas poloparentesco entre as familias reais de ámbolos países,rematando co tradicional enfrontamento.

Os distintos reinados

Felipe V (1700-1746).

Promulgou os decretos de Nova Planta, para suprimiras institucións políticas tradicionais existentes nos reinosda antiga Coroa de Aragón, Valencia, Mallorca e o

UNIDADE 3

127

Fotograma da película“Esquilache”, ambientada

no século XVIII.

Principado de Cataluña. Implantou unha Administracióncentralista (toda ela controlada desde Madrid). Unificou asdistintas Cortes que había nos antigos reinos nunha soainstitución, agás as de Navarra. Eliminou as aduanasinteriores. E creou novos órganos de goberno, como asSecretarías de Estado ou Ministerios.

Fernando VI (1746-1759).

No seu reinado fixéronse moitas obras públicas: canles,estradas.

Reformouse a Facenda, que en poucos anos duplicouos seus ingresos. O ministro marqués da Ensenada creouos pósitos, que eran grandes almacéns de trigo que, enanos de escaseza, adiantaban ós agricultores o grannecesario para a semente e para a propia alimentación;reorganizou a Mariña de Guerra, que era fundamentalpara o mantemento do comercio con América; creou osarsenais de Ferrol e Cartaxena.

Carlos III (1759-1788).

Foi un exemplo de rei ilustrado; era instruído, amante dacultura e protector de artistas e sabios.

Durante o seu reinado colonizouse unha parte de SerraMorena con campesiños alemáns, construíronse camiños,canles, pontes e edificios públicos e creáronse academias,bibliotecas e museos. Para este proceso modernizador,rodeouse de eficaces ministros, como Aranda, Florida-blanca e Campomanes.

A sociedade

A poboación española aumentou dun xeito moi impor-tante, pasando de 7,5 en 1700 a 11,5 millóns en 1800.

Continuaba dividida en estamentos. A nobreza e aIgrexa conservaron os seus privilexios e aumentaron assúas posesións. O derradeiro estamento estaba formadopola burguesía artesanal e comercial, os funcionarios, os


128

20. Detalla os rasgos máis salientables da política interior de Felipe V.

Felipe V, o rei que inaugurou aCasa de Borbón en España.

A Porta de Alcalá, mandadaconstruír por Carlos III.

traballadores dos obradoiros e os campesiños, querepresentaban a meirande parte deste estamento.

A economía

A agricultura. A producción aumentou considera-blemente, gracias á posta en cultivo de novas terras.Desenvolveuse o cultivo do millo, o arroz, a pataca e oviñedo. A construcción das canles de Castela e Imperial deAragón posibilitou a posta en marcha de grandessuperficies de regadío.

As manufacturas. Destacou a actividade téxtil enCataluña, destinada á exportación a América, e acreación, por iniciativa dos reis, das Reais Fábricas, paraa producción de obxectos de luxo para o consumo daCorte e da nobreza: vidro, tapices e porcelanas. Aconstrucción naval, estimulada polo marqués daEnsenada, favoreceu o desenvolvemento das fundicións efábricas de armamento.

O comercio. No 1778, Carlos III decretou o remate domonopolio do comercio con América que dende o séculoXVI tiña a Casa de Contratación de Sevilla. Este feitosupuxo que numerosos portos puidesen comerciar conAmérica libremente, o que estimulou notablemente estaactividade.

O comercio interior tamén se activou moito debido ásmelloras producidas nas vías de comunicación, e sobretodo debido á eliminación das aduanas interioresexistentes ata este século, que gravaban con impostos asmercadorías que entraban nos distintos antigos reinos.

UNIDADE 3

129

21. a) Enumera as principais obras de modernización económica que levaron a cabo osgobernantes españois do século XVIII.

b) As Reais Fábricas, ¿que fabricaban?c) ¿Cal era o destino dos productos elaborados nelas?

d) ¿Que decretou Carlos III para estimular o comercio exterior?

e) ¿Que feito activou o comercio interior?

A cultura

Os ilustrados españois deron un enorme pulo áensinanza, sobre todo das ciencias que tiveran unhaaplicación práctica: Química, Física, Ciencias Naturais,pois crían que o estudio destas ciencias impulsaría odesenvolvemento da economía española.

Os distintos gobernos crearon Reais Academias,Observatorios, Museos, Xardíns Botánicos e patrocinaronexpedicións científicas a América e Oceanía.

As principais figuras da cultura foron o frade Feixoo eJovellanos; este último ilustrado realizou importantesestudios históricos e económicos.

A arte

Nos primeiros anos do século, o barroco continuouvixente. Casas Novoa realizou a fachada do Obradoiro dacatedral de Santiago de Compostela.

A mediados de século iníciase o neoclasicismo, dentrodo que salienta o Museo do Prado e a Porta de Alcalá,ambos en Madrid.

O fin do século e os comezos do XIX estiveronmarcados pola obra do xenial pintor Goya (1746-1828).Pode considerarse como un dos máis grandes pintores detódolos tempos.

Pintou retratos, escenas da vida cotiá,temas relixiosos e escenas de guerra.Soubo amosar a beleza, a fealdade, atraxedia e as dificultades da existenciahumana. Puxo as bases da pinturacontemporánea, adiantándose moitos anosa outros movementos artísticos.


130

22. ¿Que melloras introduciron os ilustrados españois no eido da cultura?

O 3 de maio de 1808, de Goya.

Jovellanos, políticoilustrado.

8. Galicia no Antigo Réxime

Introducción

Unha vez que os Reis Católicos reorganizaron ogoberno de Galicia, esta permaneceu como reinointegrado na Coroa de Castela e Aragón. O goberno deGalicia estaba en mans de dúas institucións:

A Real Audiencia de Galicia era unha instituciónxudicial, anque tamén controlaba a orde pública, abastecíade alimentos ás cidades e recrutaba ós soldados.

A Xunta do Reino de Galicia representaba ó Reinodiante do rei. Estaba constituída por sete procuradores, unpor cada provincia. As funcións desta instituciónlimitábanse a repartir os impostos por Provincias e facerpeticións ó rei a través do Deputado Xeral do Reino deGalicia.

Algúns nobres galegos desempeñaronaltos cargos políticos en América, comovirreis e embaixadores. Tal foi o caso doscondes de Lemos e Gondomar.

UNIDADE 3

131

No outono de 1485, viñeron DonFernando e Dona Isabel. En Compostelarecibiron a homenaxe dos señores. Anobreza galega estaba inqueda. As ordesdos Reis eran que marchasen á guerra deGranada. Os Reis procuraron sacar deGalicia ós señores e atraelos á Corte.Enchéronse de mercedes e cargos noSur de España.

Risco, V.: Historia de Galicia.

Edificio que foi sede da RealAudiencia de Galicia.

As sete provincias galegas.

23. a) ¿Que dúas institucións levaban o goberno de Galicia?

b) ¿Cal era a función de cada unha delas?

Poboación

No século XVII duplicouse con respecto ó séculoanterior. Este forte crecemento demográfico estivocausado por unha maior producción de alimentos.

Por outra banda, este incremento da poboación foi acausa dunha masiva emigración durante o séculoseguinte, calculada en 350.000 persoas, e que se dirixirona Portugal, Castela, Andalucía e América.

Galicia, en 1787, tiña 1.340.000 habitantes, a oitavaparte da poboación de toda España.

A poboación estaba moi desigualmente repartida. Casetoda residía no campo e era moito máis densa nascomarcas costeiras ca no interior. No Morrazo e 0 Salnésa densidade de poboación superaba os cen habitantes porquilómetro cadrado.

A agricultura

Nos séculos XVII e XVIII experimentou un cambio moiimportante: introducíronse novos cultivos, fundamen-talmente o millo e a pataca, procedentes de América.


132

24. Cita as causas e as consecuencias do aumento da poboación de Galicia.

A poboación de Galicia no Antigo Réxime

Provincia 1591 1752 Crecemento (%) 1787 Crecemento(%)

1591/1752 1752/1787

Santiago 128.911 412.757 220,1 398.049 -3,6Ourense 172.542 281.266 63,0 294.124 4,6Lugo 160.253 225.978 41,0 233.105 3,2Tui 64.077 164.869 157,4 145.077 -13,0Coruña-Betanzos 66.559 136.364 104,0 190.385 39,6Mondoñedo 36.994 78.078 111,0 85.065 8,9

Galicia 629.336 1.299.312 106,4 1.345.805 3,6

Ramón Villares: A Historia de Galicia.

O millo, a finais do XVII, xa era o cereal máis importanteen tódalas comarcas costeiras de Galicia. A principalvantaxe deste cultivo era que resultaba moito máisproductivo cós cereais que se cultivaban tradicionalmente,como o centeo. A boroa de millo constituía a alimentaciónbásica da poboación galega.

A pataca difundiuse por Galicia no século XVIII, anquetardou en ser utilizada como alimento humano.

Con estes cultivos a agricultura aumentou moito a súaproducción. Con todo, o atraso seguía, debido óminifundio, ó atraso das técnicas de cultivo e ós foros edezmos que os campesiños tiñan que pagar óspropietarios das terras, que eran os nobres, os fidalgos ea Igrexa.

A industria

Dende 1750, en sitios puntuais xurdiron pequenasmanufacturas, relacionadas cos sectores téxtil,siderúrxico e a salga de peixe.

A actividade téxtil desenvolveuse como un traballodoméstico, realizado por labregos nas súas propiascasas, nas bisbarras de Mondoñedo, Ribadeo, Viveiro,Padrón e As Mariñas. Elaboraban tecidos de lenzo eestopa, que se vendían en Castela e en América.

A industria siderúrxica foi iniciada en Galicia porRaimundo Ibáñez, marqués de Sargadelos, quen en

UNIDADE 3

133

25. Destaca as novidades que se produciron na agricultura galega durante os séculosXVII e XVIII.

Os infelices labregos galegos, obrigados a pagaren as rendas, (...) saían tódolos anospolo mes de abril e maio a gañar un xornal ós Reinos de Castela, en número de máisde trinta mil homes e mulleres, volvendo polo mes de agosto a facer a súa triste colleita.

Lucas Labrada, X.: Descrición económica do Reino de Galicia. 1804.

Aínda se usaba o arado romano.

O mosteiro de Sobrado.

As zonas industriais de Galicia afinais do século XVIII.

1791 puxo en funcionamento en Sargadelos unhafundición de ferro, que fabricaba canóns e municiónspara o exército español. En 1804 creou unha fábrica delouza.

A salga do peixe comezou hacia 1750 da man decomerciantes cataláns instalados nas Rías Baixas. Cons-truíron as primeiras factorías de salgadura de peixe, queco tempo deron lugar á moderna industria conserveiragalega.

Estes burgueses cataláns tamén introduciron novidadesnas artes de pesca e na conservación e comercializacióndo peixe. O sistema de pesca por arrastre permite capturarunha meirande cantidade có sistema de cerco, que era opracticado aquí.

Para unha mellor e máis longa conservación do peixe,substituíron o escabechado polo prensado. Esta técnicapermite eliminar a graxa das sardiñas, o que se traducenunha máis longa duración da conserva e na posibilidadede exportalas a máis longa distancia.

As sardiñas galegas eran exportadas a Cataluña, ondecompetían co arenque do norte de Europa.

Este pulo industrializador decaeu no século XIX.


134

Pero, ¿por que viñeron os cataláns a Galicia? Larruga di concisamente: “A mediadosdo século XVIII enxames de mariñeiros cataláns que non cabían no seu país,espalláronse polas costas de Galicia atraídos pola fama das súas riquezas marítimas”.

Barreiro Fernández, X.R.: Historia de Galicia.

26.

a) Detalla as principais actividades industriais de Galicia na segunda metade doséculo XVIII.

b) Sinala as novidades que introduciron os cataláns emigrados a Galicia.

A fábrica de Sargadelos.

Novas técnicas de pesca:o arrastre.

A sociedade

Continuaba estructurada en estamentos.

A alta nobreza, que a penas residía en Galicia, posuíaun importante patrimonio de terras, controladas poradministradores.

A nobreza baixa ou fidalguía residía aquí, e foi aconstructora dos pazos rurais. A riqueza dos fidalgosproviña da súa condición de intermediarios entre a altanobreza e clero e o campesiñado. Os fidalgos nontraballaban directamente a terra, senón que a tiñan cedidaou subforada ós labregos; estes pagábanlles unha rendapor ela.

O clero era o grupo social que dispoñía de maiorriqueza agraria. Os mosteiros e as catedrais percibíancada ano unhas rendas moi cuantiosas.

Artesáns, comerciantes e mariñeiros formaban ungrupo social de pouca importancia económica.

Os campesiños constituían o 80% da sociedade. Noneran propietarios das terras que cultivaban, senón que astiñan en arrendamento.

Nunha sociedade cunhas diferencias de riqueza tangrandes entre uns estamentos e outros sempre aparecenconflictos sociais moi localizados e relacionados co pagodas rendas forais e os dezmos.

Algúns conflictos acadaron unha gran dimensión:

- O conflicto dos despoxos estivo motivado polaintención dos mosteiros de despoxar das súas terrasós fidalgos que as levaban en foro. Unha orde deCarlos III impidiu que os mosteiros levasen a cabo odespoxo. O foro permaneceu inalterado ata principiosdo século XX.

- A chegada dos cataláns provocou enfrontamentos cospescadores. Estes opoñíanse ó sistema de arrastre eá construcción das factorías de salgadura, que foronincendiadas en varias ocasións.

UNIDADE 3

135

Un pazo de fidalgo: o deCastrelos.

- Os estamentos posuidores da terra, fidalgos emosteiros, opoñíanse as innovacións industria-lizadoras. A fábrica de Sargadelos foi incendiada en1798, e o marqués de Sargadelos morreu asasinado.

A Ilustración: pensadores e institucións

Tivo Galicia moitos e moi destacados representantes:os monxes Feixoo, que combateu supersticións eprexuízos, e Martín Sarmiento, autor de obras sobre acultura e a lingua galegas; os coengos Xoán de Castro ePedro Antonio Sánchez, o nobre coruñés CornideSaavedra e o ferrolán Lucas Labrada, autor de Descripcióneconómica del Reino de Galicia, na que se resume opensamento ilustrado galego.

Todos eles buscaban solucións para os problemas deGalicia: a modernización do sistema económico e aeliminación dos atrancos procedentes do Antigo Réximeque impedían o progreso.

Crearon institucións que tentaban espallar as ideas daIlustración co fin de acadar o progreso económico, social ecultural de Galicia. Tamén traballaron pola modernizacióndoutras xa existentes, como foi o caso da Universidade deSantiago. Son obra súa:

- A Academia de Agricultura, que só funcionou 9 anos.- As Sociedades Económicas de Amigos do País, en

Santiago de Compostela e Lugo. A de Santiago adicouos seus esforzos á nacente industria téxtil.


136

Vivía Galicia no seo da paz e da abundancia. Gozaba dos froitos da súa costa e o seusolo, extraíaos en naves propias ós países estranxeiros e retornabánas cargadas demoitos xéneros, que aumentaban a súa moeda. (...) E neste momento preséntanse osindustriosos cataláns, que vinculan a súa subsistencia nos productos da súa industria,eses homes especuladores que as súas operacións dirixe só o interese. (...) Ocupan ataa máis pequena enseada, arruínan a súa pesca e anticipan ós pescadores en viños eaugardente o valor do seu futuro traballo.

José Cornide (1774).

27. Resume a estructura da sociedade galega durante o Antigo Réxime.

O edificio que albergou o RealConsulado Marítimo (A Coruña).

- O Real Consulado Marítimo de A Coruña tiña comofinalidade a ordenación do importante comercio queeste porto mantiña con América, e o fomento docomercio e da industria téxtil.

O barroco en Galicia

Foi un estilo con moitas manifestacións en toda Galicia,sobre todo en Santiago.

A fachada barroca da catedral de Santiago de Compostela.

UNIDADE 3

137

Relicario de Vilanova de Lourenzá(Lugo).

28.

a) Cita os principais pensadores ilustrados galegos.

b) ¿Que pretendían?

c) ¿Que institucións crearon?

9. O comezo da Idade Contemporánea:a Revolución Francesa

Introducción

Entre 1789 e 1814 ocorreu en Francia un proceso políticode enorme influencia para o futuro. Foi un procesorevolucionario dirixido pola burguesía, e que destruíu asdúas bases nas que se apoiaba o Antigo Réxime: amonarquía absoluta e a sociedade dividida en estamentos,que consagraba os privilexios da nobreza e do clero.

A estructura social francesa a finais do século XVIII.


138

Exemplos de dous estamentos opostos.

Esta Revolución é considerada polos historiadorescomo o feito que sinala a división entre a Idade Moderna ea Idade Contemporánea.

A convocatoria dos Estados Xerais

A Facenda francesa estaba baldeira, e os campesiñose artesáns atopáronse afundidos na miseria debido ásmalas colleitas dos últimos anos e ós fortes impostos querecaían sobre eles. Ante estes graves problemaseconómicos, o rei Luís XVI reuniuen 1787 unha Asemblea deNotables, esixíndolles quepagasen impostos. A nobrezanegouse a aceptar unha reformafiscal pola que perdería oprivilexio de non pagar impostos,e esixiu a convocatoria dosEstados Xerais, que non sereuniran dende 1615, pois,segundo a nobreza, esta era aúnica institución que podía esixirnovos impostos.

Esta era a oportunidade que estaba esperando aburguesía, que tamén estaba representada nos EstadosXerais, onde recibía o nome de terceiro estado.

O número de representantes do terceiro estado eraaproximadamente igual có dos outros dous estamentosxuntos, a nobreza e o alto clero. Tradicionalmente, cada

UNIDADE 3

139

O Terceiro Estado de Francia está composto pola clase dos servidores, peóns,obreiros, artesáns, comerciantes, homes de negocios, tratantes, campesiños, propietariosrurais e rendistas; pola dos profesores, artistas, médicos, literatos, homes de leis,maxistrados dos tribunais, ministros do altar e do Exército de terra e mar; incontablelexión, invencible, que leva no seu seo as luces, a intelixencia, a forza e as virtudes.

Marat, J.P. 1789.

29. Segundo o texto de Marat, ¿cales son as principais características do TerceiroEstado?

Reunión dos EstadosXerais en 1789.

estamento emitía un só voto, pero nestaocasión os representantes do terceiroestado esixiron que o voto fose por persoae non por estamentos.

Esta esixencia non foi admitida polanobreza nin polo clero. Ante esta negativa,os deputados do terceiro estadoconstituíron a Asemblea Nacional, o 19 dexuño de 1789, e xuraron non disolver estaasemblea ata darlle a Francia unhaConstitución. Este feito tivo lugar nun antigofrontón, e por iso se coñece como

Xuramento do Xogo da Pelota. Este foi o primeiro feitodecisivo dentro do proceso revolucionario.

A Asemblea Constituínte

Como a misión principal que se propuxeran osdeputados do terceiro estado era a destrucción do AntigoRéxime e a elaboración dunha Constitución, cambiaron onome de Asemblea Nacional polo de Asemblea Consti-tuínte.

O rei quixo disolver esta Asemblea, pero o pobo de París,o 14 de xullo de 1789, amotinouse e asaltou a prisión realda Bastilla, símbolo do poder absoluto do Antigo Rexime.Este foi o segundo feito significativo da Revolución.


140

Xuramento do Xogo da Pelota.

30. Describe brevemente o primeiro feito decisivo da Revolución Francesa, ocorrido o 19de xuño de 1789.

O plan deste escrito é moi simple. Formulámonos tres preguntas:

1ª ¿Que é o Estado chan? Todo.

2ª ¿Que foi ata o presente na orde política? Nada.

3ª ¿Que pide? Chegar a ser algo.

Sieyès, E.J.: ¿Que é o Estado chan? 1789.

31. a) ¿Que feito da Revolución simboliza o ataque contra o absolutismo do AntigoRéxime?

b) ¿En que data ocorreu?

Ó rei non lle quedou máis remedio que ceder, e aAsemblea Constituínte adoptou catro medidas de enormetrascendencia para rematar co Antigo Réxime:

1. Proclamou a igualdade de tódolos cidadáns: así sepon a base legal que desmantela os privilexiosfeudais. Todos teñen que pagar impostos. Haberáliberdade de empresa e liberdade de traballo; abolí-ronse os gremios.

2. Aprobou a Declaración dos Dereitos do Home e doCidadán, que establece os dereitos políticos queteñen tódalas persoas do país: igualdade ante a lei,liberdade política fronte ó poder do Estado e defensada propiedade privada.

3. Aprobou a Constitución Civil do Clero: os cregos ebispos serán elixidos polos fieles da zona; os bens daIgrexa pasarán ó Estado; o clero recibirá unha pagaestatal.

4. Aprobou a Constitución de 1791. Esta Consti-tución seguiu o exemplo da dos Estados Unidos:proclamou a soberanía nacional e estableceu odereito ó voto e a división de poderes. A Constituciónten que ser respectada por tódolos cidadáns.

A división de poderes quedou así repartida:

- O poder lexislativo teno a Asemblea Lexislativa, queelabora e aproba as leis, establece os impostos eelabora os presupostos do Estado. Esta Asemblea estaba formada por deputadoselixidos mediante sufraxio censitario, é dicir, só votanos homes maiores de idade e a partir dundeterminado nivel de riqueza. Quedaban excluídas asmulleres e tódolos pobres; así foi como a burguesía seasegurou o control do poder lexislativo.

- O poder executivo, que se encarga de que se cumpranas leis, segue nas mans do rei, quen elixe librementeós seus ministros.

UNIDADE 3

141

Asalto á prisión real da Bastilla, o14 de xullo de 1789.

32. Resume as catro medidas que adoptou a Asemblea Constituínte para destruír oAntigo Réxime?

- O poder xudicial reside nos xuíces. Serán elixidospolos cidadáns entre persoas que teñan estudios deDereito, e serán pagados polo Estado.

Con todas estas medidas quedou establecida enFrancia unha monarquía constitucional. Os franceses,igual cós americanos, fundaron un novo sistema políticoformado por individuos libres e iguais, tendo como base orespecto á lei. É doado comprender que todo esteconxunto de medidas significaba o triunfo da burguesíasobre o sistema político, económico e social do AntigoRéxime. Morre así a monarquía absoluta baseada nodereito divino.

Ó rei xurou a Constitución e convocou eleccións paraconstituír unha Asemblea Lexislativa. O absolutismo foisuprimido, e o poder do rei quedou limitado poloParlamento ou Asemblea Lexislativa.

Como é lóxico, nun sistema político baseado nosufraxio, aparecen os partidos políticos.

A Convención Nacional

Ante este panorama, os reis absolutistas e a nobreza doresto de Europa pensaron que moi ben puidera ocorrer omesmo nos seus respectivos países. Por isto, trataron dedefender a Luís XVI.

Os revolucionarios franceses declararon a guerra aAustria e a Prusia, conseguindo unha victoria fundamentalpara a supervivencia do proceso revolucionario. Era unhaguerra ideolóxica: por un lado estaba o espíriturevolucionario, que quería espallar por Europa osprincipios de igualdade e liberdade; do outro, estaban osreis absolutistas e os nobres, que vían perigar o seu podere privilexios.


142

33. A Asemblea Lexislativa foi elixida por sufraxio censitario.

a) ¿Cales son as características deste sufraxio?

b) ¿Que clase social toma agora o poder lexislativo?

Dende os primeiros Parlamentos,os deputados de ideas afíns

organizáronse en grupos,situados á “dereita” e á

“esquerda”.

Luís XVI, acusado de conspiración, foi encarcelado o 10de agosto de 1792: este é o terceiro feito significativo daRevolución.

Os problemas económicos e a guerra trouxeron comoconsecuencia unha segunda onda revolucionaria en 1792.

En setembro deste mesmo ano elixiuse unha novaAsemblea, chamada Convención Nacional, por sufraxiouniversal (voto de tódolos cidadáns varóns e maiores deidade; ó quedar excluídas as mulleres, o adxectivouniversal non sería o apropiado segundo a mentalidadeactual). Esta Asemblea concentrou os poderes lexislativo eexecutivo; dentro dela formáronse dous partidos distintos:os xirondinos, pertencentes á alta burguesía, que eranmoderados; e os xacobinos, clase media (médicos,avogados, tendeiros), que eran máis radicais e pretendíanacabar con tódolos restos do Antigo Réxime.

A Convención Nacional mandou ó rei á guillotina eproclamou a República.

Os xacobinos implantaron un réxime de terror,destinado a acabar con tódolos que pretendían só unhasreformas moderadas, e durante o cal leváronse a cabomiles de execucións de nobres, xirondinos, banqueiros,sospeitosos de oposición. A dirección deste réximelevouna Robespierre, a figura forte do Goberno.

UNIDADE 3

143

Os escalóns que levaban ó patíbulo eran moi empinados. O rei viuse obrigado aapoiarse no meu brazo. Cando chegou ó derradeiro chanzo, vinlle escaparse das miñasmans, atravesar con paso firme todo o patíbulo, impoñer silencio, simplemente coamirada, a vinte tambores que estaban fronte a el, e cunha voz forte pronunciou estaspalabras para sempre memorables: “Morro inocente de tódolos crimes que se meatribúen. Perdoo ós autores da miña morte e prego a Deus que o sangue que ides verternon volva a caer xamais sobre Francia”.

Testemuño do abade Edgeworth.

Luís XVI, executado o 21 de xaneiro de 1793.

En 1793 aprobouse unha nova Constitución moiprogresista, democrática, que proclamaba o dereito detódolos cidadáns ó sufraxio universal sen restriccións, ótraballo e á educación. Nestes momentos a Revoluciónatopábase no punto máis radical.

Convencidos de que estaban no comezo dunha novaera, os revolucionarios implantaron un novo calendario,con outros nomes para os meses, e contando o tempo apartir da proclamación da República en setembro de 1792.

A influencia das masas no proceso revolucionario

Cómpre ter en conta que no desenvolvemento de todarevolución non só se producen enfrontamentos entrepartidos e dirixentes entre si, senón que as masas teñenun protagonismo fundamental.

O período da Convención estivo moi influído poloschamados despectivamente sansculottes (sen calzóns),por levaren pantalóns no lugar de calzóns, que era aprenda de moda. Os sansculottes, xente humilde,pequenos propietarios, traballadores dos obradoiros, quesufriron profundamente a crise económica, formaban ameirande parte das masas revolucionarias de París.

Estaban moi politizados, e a primeira etapa daRevolución defraudáraos. Procuraban a igualdade, pero


144

34.

a) ¿Que era a Convención Nacional?

b) Esta nova Asemblea foi elixida por sufraxio universal: explica as característicasdeste tipo de sufraxio.

c) Segundo a nosa visión actual, ¿foi un auténtico sufraxio universal? Razoa aresposta.

d) Sinala as diferencias entre o sufraxio universal e o sufraxio censitario.

35.

a) Destaca principal característica da Constitución de 1793.

b) ¿Que novidades introduce no proceso revolucionario?

Un sansculotte.

non a igualdade política que pretendía a burguesía, senónque querían a igualdade económica a través dunharedistribución da riqueza. En numerosas ocasiónsinvadiron a sé da Convención para impoñer as súasaspiracións políticas, condicionando moitas veces asdecisións desta institución.

O Directorio

A burguesía moderada, adicada ós negocios e ásfinanzas, asustada polo terror e polo protagonismo que íancollendo os sansculottes, tomou o poder. Robespierre foiguillotinado en xullo de 1794.

Suprimiuse o sufraxio universal e substituíuse polosufraxio censitario.

Elaborouse unha nova Constitución, máis moderada.Elixíronse dúas cámaras lexislativas: o Consello dosCinconcentos, que elaboraba as leis, e o Consello dosAnciáns, que as aprobaba.

O Poder Executivo recaía no Directorio, formado porcinco membros das Cámaras.

Así, a alta burguesía, que iniciara a Revolución, volveua controlala. Mantivo a República como forma de Estado eas liberdades políticas, pero en beneficio dos máis ricos.Neste momento é cando se pode dicir que a RevoluciónFrancesa, unha revolución burguesa, tivera éxito.

Pero a toma do poder por parte da burguesía moderadanon tranquilizou ós absolutismos europeos. Estes seguíana ver en Francia un perigo mortal, xa que era unhaRepública e pretendía estender os ideais da Revolución.Así que o enfrontamento proseguiu.

UNIDADE 3

145

36.

a) ¿Quen formaba a meirande parte das masas revolucionarias de París?

b) ¿Que nome despectivo recibían?

c) ¿Que esperaban da Revolución?

Reunión do Consello dos Anciáns.

En 1798 instituíuse o servicio militar obrigatorio, eFrancia iniciou unha política de expansión territorial,derrotando ós austríacos. Isto provocou unha coalición deEstados europeos contra Francia.

Napoleón

O consulado

O 18 de brumario do ano VIII (9 de novembro de 1799),ante a debilidade do poder civil, o xeneral NapoleónBonaparte deu un golpe de Estado co apoio do exército,da alta burguesía e dos campesiños pequenospropietarios. Estamos ante o cuarto e derradeiro feitotrascendente do proceso revolucionario.

Puxo fin ó Directorio e instituíu o Consulado, que era onovo poder executivo, formado por tres cónsules.Napoleón foi nomeado primeiro cónsul.

Tratou de pacificar a sociedade, intentando reconciliaros bandos enfrontados durante dez anos, autorizou oretorno dos exiliados políticos e gobernou conrevolucionarios e homes do Antigo Réxime.

O imperio

En 1804 o Senado pro-clamou a Napoleón empe-rador de Francia.

Exerceu un poder per-soal, gobernando a travésde decretos, reducindoalgunhas liberdades políti-cas e sometendo a cen-sura previa tódalas publica-cións.


146

37. Durante o Directorio,

a) ¿Quen tomou o poder?

b) ¿A que clase social beneficiou esta nova etapa?

Coroación de Napoleón.

Esta situación viña a ser unha nova monarquía co poderconcentrado nas súas mans, e que garante a estabilidadepolítica, que era o que buscaba a alta burguesía, principalbeneficiaria da Revolución.

Napoleón quixo crear unha Europa unida e sometida ásúa autoridade (un Imperio), instaurando en varios paísesmonarquías dirixidas por parentes ou colaboradores seus.

A expansión militar

En 1805, na batalla de Austerlitz, derrotou a unhacoalición formada por Gran Bretaña, Austria, Rusia eSuecia.

UNIDADE 3

147

38.

a) ¿Quen apoiou a Napoleón para que tomase o poder?

b) ¿Como se chamou o novo réxime político que instituíu?

¿O lugar de Deus Pai? Ah, eu non o desexaría: é unha calella sen saída.

Napoleón.

O Imperionapoleónico.

Napoleón decretou o bloqueo contra Gran Bretaña parafundila economicamente: ningún país europeo podíacomerciar con ela. Portugal negouse e Napoleón decidiuinvadir Portugal.

Baixo a desculpa de atacar Portugal, o exército francésinvadiu España e Napoleón proclamou ó seu irmán Xosécomo rei de España. Os españois rebeláronse e come-zaron a Guerra da Independencia.

Logo invadiu Rusia. Como resposta a esta invasión,unha coalición formada polas principais potenciaseuropeas derrotouno en 1813.

Foi desterrado á illa de Elba, pero abandoou o seudesterro, voltou a París e reorganizou o exército francés.

En 1815 foi definitivamente derrotado na batalla deWaterloo, e desterrado definitivamente á illa de SantaHelena, no Atlántico Sur.

A súa obra política

Malia a gran concentración de poder nas súas mans,Napoleón non representou unha volta ó Antigo Réxime:

- A xustiza era administrada por xuíces elixidos enomeados polo Goberno.

- En 1804 elaborou o Código Civil. Este Código estable-ceu a igualdade de tódolos cidadáns ante a lei e aboliutódolos privilexios do Antigo Réxime.

- A soberanía nacional quedou garantida pola existen-cia dunha Constitución.

- Para resolver o problema relixioso provocado polaConstitución Civil do Clero, chegou a un acordo coPapa, aceptando este a perda das propiedadesconfiscadas e recibindo como compensación unhacantidade de diñeiro. O Papa e Napoleón pactarían onomeamento dos bispos. Os cregos serían nomeadospolos bispos.

- Fundou o Banco de Francia e creou unha moeda fortecomo instrumentos para asegurar a prosperidadeeconómica.

- Creou un rexistro público no que se reunía informaciónsobre as propiedades dos cidadáns, para así poder


148

Napoleón na illa de Elba.

aplicar mellor uns impostos proporcionais á riqueza decada un.

- Modernizou a industria, forzado polas necesidades daguerra, así como as vías de comunicación e ascanles, para favorecer o comercio.

Epílogo

Os cambios políticos levados a cabo durante a Revo-lución Francesa, baseados nas ideas de Montesquieu e deRousseau, modificados e perfeccionados nas décadasseguintes, constitúen a base sobre a que se asenta a vidapolítica das nosas democracias: un réxime político querepresenta os desexos da maioría da poboación.

10. Filmografía

- Anglicanismo:Enrique VIII e a súa muller, de W. Hussein. 1972.

- A conquista de América:A misión, de R. Joffé. 1986.Amizade, de S. Spielberg.

- Avances científicos:Galileo, de Liliana Cavani. 1968.

- Antigo Réxime:A toma do poder por Luís XIV, de R. Rossellini. 1966.Que a festa comece, de B. Tavernier. 1974.

- Revolución Inglesa:Cromwell, de Ken Hughes. 1970.

- Nacemento dos Estados Unidos:O nacemento dunha nación, de D.W. Griffith. 1915.América, de D.W. Griffith. 1924.Corazóns indomables, de John Ford. 1939.

- Revolución Francesa e Imperio de Napoleón:A Marsellesa, de J. Renoir. 1934.Historia de dúas cidades, de J. Conway. 1935.Guerra e paz, de King Vidor. 1956.Waterloo, de S. Bondarchuck. 1970.

UNIDADE 3

149

39. Resume brevemente a obra política de Napoleón.

150

A HISTORIA CONTEMPORÁNEA

ATA 1945.

Imos estudiar nesta Unidade a Historia do século XIX e a do XX ata1945. Os obxectivos que nos propoñemos son: coñecer os fundamentosda Revolución Industrial, a súa evolución e consecuencias; analizar oproceso de consolidación da burguesía no poder a través de variosprocesos revolucionarios; coñecer o nacemento da clase obreira ecomprender os mecanismos que se buscaron para poñer fin á súaexplotación; coñecer os fundamentos ideolóxicos do nacionalismo eanalizar os procesos de unificación de Italia e Alemania; analizar ascausas e as consecuencias do imperialismo; comprender as causas dasdúas meirandes traxedias da historia da humanidade: a Primeira e aSegunda Guerra mundiais; describir as causas, o desenvolvemento e asconsecuencias da Revolución Rusa; coñecer as características dosfeitos históricos máis salientables ocorridos entre as dúas GuerrasMundiais: a crise da democracia, a crise económica e o ascenso dosréximes autoritarios; analizar a situación económica, social e política deEspaña entre 1788 e 1939, fixándose nas características que adiferencian dos países do seu entorno europeo; analizar a evolucióneconómica e social de Galicia, así como o nacemento e evolución daconciencia nacionalista durante este período.


151


1. A Revolución Industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

- Introducción . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

- A Revolución Agrícola. Características . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

- Etapas da industrialización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

- A influencia da revolución científica e técnica nodesenvolvemento industrial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

- Consecuencias da industrialización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

2. Europa no século XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

- Restauración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

- Revolucións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

- O Movemento Obreiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

- O Nacionalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

- O Imperialismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

3. América no século XIX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

- A independencia das colonias españolas en América . . . . . . . . . . . . 181

- A doutrina Monroe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

- A expansión territorial dos Estados Unidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

4. A Primeira Guerra Mundial (1914-1918) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

- O panorama político de Europa a finais do século XIX . . . . . . . . . . . . 183

- Causas da guerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

- Características . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

- Desenlace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

- Consecuencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

- O Tratado de Versalles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

- A Sociedade de Nacións . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

5. A Revolución Rusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

- Situación previa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

- Intento de revolución liberal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

- A revolución de outubro de 1917 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

- O socialismo despois da Revolución Rusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

152

6. O período entreguerras (1919-1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

- Os felices anos vinte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

- A formación da Unión Soviética e o estalinismo . . . . . . . . . . . . . . . . . 193

- A crise do sistema democrático . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194

- A crise económica de 1929 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

- Os réximes autoritarios: o fascismo e o nazismo . . . . . . . . . . . . . . . . 196

7. A Segunda Guerra Mundial (1939-1945) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

- Causas do conflicto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

- Escenarios da guerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

- Desenlace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

- Consecuencias . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

- A organización da paz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

8. España dende 1788 ata 1939 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

- Sociedade, economía e situación política no século XIX . . . . . . . . . . 203

- O reinado de Carlos IV e a Guerra da Independencia . . . . . . . . . . . . 205

- O reinado de Fernando VII (1814-1833) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

- As rexencias (1833-1843) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

- O reinado Isabel II (1843-1868) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

- O Sexenio Revolucionario (1868-1874) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

- A Restauración . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

- O reinado de Alfonso XIII (1902-1931) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

- A Segunda República e a Guerra Civil (1936-1936) . . . . . . . . . . . . . . 213

9. Galicia dende 1900 ata 1936 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

- Poboación, sociedade e economía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217

- Movementos políticos autonomistas e nacionalistas . . . . . . . . . . . . . . 218

10. Filmografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220

UNIDADE 4

153

1. A Revolución Industrial

Introducción

Dende o Neolítico ata finais do século XVIII a actividadeeconómica fundamental foi a agricultura. O comercio e aactividade artesanal representaban só unha pequenaporcentaxe dentro de toda a economía. Tódolos productosexistentes eran feitos a man en pequenos obradoiros, nascasas dos labregos, como complemento á actividadeagrícola, ou en grandes obradoiros chamados manufac-turas. As únicas fontes de enerxía que se utilizaban paramover as rudimentarias máquinas que había eran ahumana, a animal, a da agua e a do vento. Nestascondicións, a productividade era moi baixa, os productoseran escasos e, en consecuencia, moi caros.

Esta forma de producción artesanal modificouseradicalmente a partir de 1770 en Inglaterra. Foi neste paíspor dúas razóns fundamentais: a) Porque, como conse-cuencia do gran desenvolvemento do comercio realizadono seu imperio colonial, producíranse uns grandesbeneficios, que se empregaron en novas inversións. b)Porque se inventaron una serie de máquinas capaces defabricar moitos productos dun xeito moito máis rápido queos artesáns; esta rapidez era fundamental para oscomerciantes ingleses porque a demanda de productosmedraba sen parar, e porque a producción abondante erápida abarataba os productos, o que facilitaba as vendas.

Os avances científicos dos séculos anteriores, levadosá práctica polos técnicos, van dar lugar a unha verdadeirarevolución técnica: no ano 1769, James Watt (1736-1819)patentou a máquina de vapor, perfeccionando aquelamáquina inventada en 1712 por Thomas Newcomen.

Agora, cómpre facer unha aclaración: a máquina devapor é simplemente un motor, é dicir, un aparello que sóproduce movemento; non é unha máquina que fabriqueobxectos. A súa revolucionaria utilidade radica en que,acoplada, por exemplo a unha máquina de fiar ou de tecer,estas máquinas realizan moito máis traballo e nun tempo

Tear movido por enerxía humana.

Máquina de vapor de Watt.


154

moito máis breve que se son movidas con enerxíahumana, animal, eólica ou hidráulica. Así, xa en 1785 selle acoplou a máquina de vapor a unha fiadora; e no 1789fíxose o mesmo cunha tecedora.

Dende aquela ata hoxe tódolos avances da humanidadeforon posibles gracias a esta colaboración entre oscientíficos, que fan avances teóricos, e os técnicos, queson os encargados de levalos á práctica.

Comezaba así unha nova época na historia da huma-nidade, tan revolucionaria como o Neolítico, caracterizadapor:

- A utilización de máquinas movidas por motores(dende a máquina de vapor ata os potentes foguetesespaciais da actualidade, pasando polo motor deexplosión ou gasolina, motor Diesel, turbinas) que vancambiar para sempre o modo de producir obxectos eo modo de desprazarse.

- Cambio radical das formas de traballo: dende entóncomeza a progresiva desaparición do traballo nosfogares e nos obradoiros; agora aparece a fábrica,lugar onde se concentran modernas máquinas e osobreiros industriais.

Pero para que este novo modo de producción sexaposible, ten que haber man de obra abondante e barata.¿De onde procede esta man de obra?

Procede do enorme crecemento da poboación (explosióndemográfica), que se inicia hacia 1750, debido a unha forte

Un tecedor manual moi bo podería tecer dúas pezas por semana. En 1833, untecedor, axudado por unha nena de 12 anos, á fronte de 4 teares mecánicos poderíatecer 18 pezas.

Artola, M.: Textos fundamentais para a Historia.

1.

a) ¿Que invento marca o inicio da Revolución Industrial?

b) ¿Por que?

c) ¿Quen foi o inventor?

Imaxes das primeiras fábricas.

UNIDADE 4

155

diminución das taxas de mortalidade,ás altas taxas de natalidade e ósavances sanitarios. Así, Europa pasoude 146 millóns de habitantes en 1750, a254 en 1850. Por outra banda, esteincremento da poboación motivou unhaforte emigración de europeos a outroscontinentes: entre 1820 e 1920, emi-graron 40 millóns.

A diminución da mortalidade debeu-se fundamentalmente a unha melloralimentación, motivada por unha maiorabondancia de alimentos. Esteaumento de productos alimenticios foiconsecuencia da Revolución Agrícola.

A Revolución Agrícola. Características.

Consiste na introducción de novos sistemas e técnicasde cultivo, que teñen como consecuencia un granincremento da producción agrícola:

- A rotación de cultivos. Consiste en non deixar sencultivar ningunha parcela ningún ano. Ata estestempos deixábaselle á terra repousar durante un anoco fin de que se recuperara do esgotamento quesupoñían os cultivos; este método antigo coñécese conome de barbeito.

2. Enumera as características da Revolución Industrial.

A frecuencia do raquitismo, o escorbuto e outras enfermidades diminuíu cando ossubministros de carne fresca, froitas e verduras compensaron a deficiencia vitamínica deanteriores alimentacións.

Historia da Humanidade. Ed. Planeta.

Evolución da poboación mundial.

En América, os barbeitos improductivos preceden ás colleitas; despois das colleitas,xeralmente abandónase ata que o solo recupera a súa fertilidade.

Zapater, I.: Historia do mundo contemporáneo.


156

Agora, elimínase o barbeito, e nunha mesma leiracultívase o primeiro ano un cereal (trigo, cebada, centeo,millo), e no segundo prantas forraxeiras ou legumes (trevo,alfalfa, nabos, fabas), que teñen a propiedade de fertilizar aterra, proporcionándolle nitróxeno. Deste xeito obtense unhacolleita cada ano.

- Substitución do boi polo cabalo como animal detiro.

- Incremento das pradeiras para a cría intensiva degando.

- Uso da gadaña no lugar do fouciño.

3.

a) Explica brevemente en que consiste a rotación de cultivos.

b) ¿Que vantaxes ten sobre o barbeito?

En Inglaterra, cando se labra un campo, sácaselle o que se chama colleita de barbeito(nabos, patacas, fabas); logo seméntase a terra con algún cereal ou trevo.

Zapater, I.: Historia do mundo contemporáneo.

Comparación das rotacións nun período de 11 anos

Rotacións Inglaterra Francia

1 Nabos Barbeito2 Cebada Trigo3 Trevo Cebada, Avea4 Trigo (25 boisseaux) Barbeito5 Nabos Trigo (18 boisseaux)6 Cebada Cebada, Avea7 Trevo Barbeito8 Trigo (25 boisseaux) Trigo (boisseaux)9 Fabas Cebada, Avea

10 Trigo (25 boisseaux) Barbeito11 Nabos Trigo (18 boisseaux)

Boisseaux: Antiga medida francesa de capacidade = 12,5 litros.

UNIDADE 4

157

- Cercado das terras. A nobreza inglesa, propietariadas terras, cercou as súas propiedades e implantou asanteriores innovacións técnicas. Como consecuenciadisto, a meirande parte dos campesiños, que levabanestas terras en arrendamento dende facía séculos,tiveron que marcharse hacia as cidades ou emigraren,para non morrer de fame, ó non ser necesaria agoratanta man de obra no campo. Os que se quedaronconvertéronse en campesiños asalariados. Así, a terrapasa a ser cultivada exclusiva e directamente polopropietario.

Con todas estas innovacións, só durante todo o séculoXIX a productividade agrícola multiplicouse por catro enEuropa Occidental. Dende os comezos do Neolítico aproducción agrícola era case para o autoconsumo; apenashabía excedentes. Agora a producción de alimentosdestinarase basicamente á comercialización.

Dende o inicio da Revolución Agrícola, as melloras naagricultura para incrementar a producción de alimentoscontinuaron e continuarán: un novo arado permitiuremover a terra máis fondamente, co que se melloraba afertilidade; apareceron os primeiros abonos químicos;seleccionáronse as sementes; fabricáronse os primeirostractores; enormes colleitadoras; plaguicidas, pesticidas;hoxe, fumigación desde avionetas, cultivos hidropónicos,productos transxénicos; mañá, ¿clonación de especiesanimais máis rendibles?

Etapas da industrialización

1ª Fase

Nos primeiros momentos os novos avances técnicosaplicáronse á producción de bens de consumo (industriatéxtil do algodón) e ós transportes. O inglés Stephensoninventou unha locomotora movida por unha máquina devapor: así nace o ferrocarril, en 1830, que provocou unharevolución no transporte debido á súa rapidez, áposibilidade de transportar máis peso a unha distanciamaior e a un prezo moito máis barato, e á súa capacidadepara unir os diferentes mercados.

Progresión da rede deferrocarril en Europa.


158

Hacia 1850 iníciase a industria siderúrxica, destinadaá producción de ferro. Paralelamente foise desenvolvendoa minería do ferro e do carbón mineral. O carbón mineralfoi a única fonte de enerxía utilizada nos primeiros temposda industrialización, en substitución do carbón vexetal.

A mediados do século XIX os cambios industriaispasaron de Inglaterra ó continente; en pouco tempo todaEuropa se poblou de fábricas, fundicións e ferrocarrís.

Gran Bretaña deixouse de ser a primeira potenciaindustrial en 1870, pasando o relevo a Alemaña e EstadosUnidos.

2ª Fase

A industria siderúrxica inicia un forte despegue. Hacia1870 o aceiro substitúe ó ferro. Este novo material será moidemandado para a construcción de maquinaria, ferrocarril ebarcos. Nace nestes momentos a coñecida marca Thyssen.

En 1890 aparecen os primeiros barcos de vapor, candoa máquina de vapor substitúe ás velas na propulsión dosbarcos.

A industria química arranca nestes momentos: papel,vidro, cemento, caucho, cerámica, tintes artificiais, abonosartificiais, dinamita (inventada por Nobel)... Este sectorestá intimamente ligado á investigación científica. Marcascoñecidas actualmente como Agfa, Goodyear ou Basfapareceron nestes anos.

O carbón, a fonte de enerxía exclusiva ata estemomento, comeza a ser substituído pola enerxía eléctricae polo petróleo. O motor eléctrico comeza a substituír ámáquina de vapor na propulsión do ferrocarril. O século XXdaralle primacía ó petróleo, gracias sobre todo ós

O desenvolvemento da navegación a vapor produciu resultados importantes:puntualidade e regularidade. Este novo progreso levou consigo unha concentración decapitais na industria navieira e deu lugar á formación de grandes compañías denavegación.

Birnie, A.: Historia económica de Europa 1769-1939.

Fábrica de aceiro.

UNIDADE 4

159

automóbiles. Pero, con todo, aínda en 1936, o 66% daenerxía obtíñase do carbón.

Prodúcese tamén a primeira revolución no campo dascomunicacións, co invento do telégrafo e do teléfono.

A finais do século XIX o valor da producción industrial edos servicios supera xa ó valor da producción agrícola.

Agora xa se pode falar dun mercado mundial unificado,facilitado polo imperialismo, no que se van integrando asdistintas economías nacionais.

3ª Fase

Iníciase a partir de 1950, e está caracterizada polaaparición da enerxía nuclear, ordenadores e novastecnoloxías da comunicación.

A influencia da revolución científica e técnica nodesenvolvemento industrial

Os avances científicos dos primeiros anos do século XXderon lugar ós avances máis notables acontecidos en todaa historia da humanidade. O avance nos estudios daFísica, da Bioloxía e da Medicina propiciaron grandesadiantos: a enerxía nuclear, a conquista do espacio, amicroelectrónica e os progresos na curación deenfermidades cambiaron e seguirán a cambiar a vida detodos nós. Dende 1950 comezamos a rodearnos dunhaserie de obxectos de recente invención e creados graciasó desenvolvemento da ciencia nos 50 anos anteriores dosque nos é moi difícil prescindir: televisión, ordenadores,electrodomésticos, vídeos, teléfonos móbiles, resonanciamagnética, televisión por satélite, Internet...

Actualmente, a clonación de animais, a posibilidade dereproducir órganos para trasplantes sen rexeitamento, asnovas técnicas de reproducción humana, a posibilidade decurar enfermidades consideradas incurables, a microci-rurxía, os novos antibióticos, o remate da elaboración do

4. Cita as principais características de cada unha das tres etapas da industrialización.

O froito dos avances científicos.


160

xenoma humano, que vai permitir coñecer a orixe demoitas enfermidades e buscarlles curación, as estaciónsespaciais..., son froito de avances científicos previos, que,a súa vez, teñen a orixe naqueles cambios na forma depensar ocorridos no Renacemento.

Consecuencias da industrialización

- Nacemento dunha nova clase social, nunca existenteata o momento, constituída polos obreiros industriais, eque se coñece co nome de proletariado ou clase obreira.Esta nova clase social non ten outro medio de vida quenon sexa a súa capacidade de traballo, capacidade queestá sometida ás leis da oferta e da demanda, comounha mercadoría máis. Os obreiros industriais viven daforza do seu traballo, forza que venden a cambio dunsalario.

Dende o momento da súa aparición, vive nunhascondicións de miseria e de explotación tan absolutas,que dificilmente podemos imaxinar nós: os salarios eranbaixísimos; a xornada laboral ía de sol a sol; o traballodos nenos era habitual; as mulleres e os seus fillos tiñanque completar os ingresos familiares exercendo amendicidade; noutras ocasións, as familias obreiras, ónon poderen manter ós seus fillos, non tiñan outroremedio que entregalos a hospicios e orfelinatos. Ásveces, estas institucións enviaban os nenos ás fábricas,nas que traballaban en condicións de escravitude.

Nesta fábrica traballan 1.500 persoas, e máis da metade teñen menos de 15 anos.Dise que non se admite a ninguén menor de nove, pero algúns nenos supoñemos queteñen un ou dous anos menos. A meirande parte dos nenos están descalzos.

Artola. M.: Textos fundamentais para a Historia.

Tiña 7 anos cando comecei a traballar na fábrica. A xornada laboral era de 5 da mañáa 8 da noite, cun descanso a mediodía de 30 minutos. Nesta fábrica había 50 rapacesda miña idade. De cotío caían enfermos a causa do traballo. ¡A golpes de látego eracomo mantiñan ós rapaces traballando!

Testemuño dun obreiro inglés da época.

As duras condicións de traballoda clase obreira.

UNIDADE 4

161

- Crecemento das cidades. As industrias desenvol-véronse nas cidades; a elas chegaron grandes masas decampesiños, expulsados do campo por mor daRevolución Agrícola, e que se van a converter noproletariado industrial. As cidades medraron dun xeitodescontrolado, sen servicios de auga corrente ninsumidoiros, creándose graves problemas sanitarios,sobre todo nos suburbios cheos de chabolas e demiseria.

- Cambios sociais. A sociedade do Antigo Réxime,dividida en estamentos, converteuse nunha sociedadedividida en clases.Por clase social enténdese un conxunto de individuosque teñen un nivel económico similar; así, na sociedadeindustrial, diferéncianse os propietarios ou capitalistas,dos que só posúen a súa forza de traballo, que son osobreiros ou proletarios.A sociedade dividida en clases ten a súa orixe naigualdade de tódolos cidadáns ante a Lei; isto permite unhamaior posilidade de ascenso social, que era unha dasmetas da burguesía cando iniciou a Revolución Francesa.

- Expansión do sistema capitalista a partir de 1870.

Como xa vimos, o arranque da industrialización foiposible gracias ó capital acumulado pola burguesíacomercial. As primeiras industrias eran propiedade dunempresario.

Pero chega un momento no que un só individuo ouunha familia non poden financiar as novas industrias, queesixían instalacións e maquinarias máis modernas e moitomáis costosas. Por este motivo, os pequenos capitais

Ata ben entrado o século XIX, a meirande parte dos investimentos británicos estivofinanciada polos reinvestimentos dos beneficios nas industrias que os producían.

Deane, Ph.: A Revolución Industrial en Inglaterra.

5.

a) ¿Que nova clase social nace como consecuencia da Revolución Industrial?

b) Describe as súas condicións de vida nos comezos desta Revolución.

Cadro O Cuarto Estado,de Pelliza da Volpedo.


162

pertencentes a varias familias burguesas uníronse parafacerlle fronte ós grandes investimentos que se requirían;así apareceron as grandes sociedades anónimas, nas queo capital está repartido en accións; estas acciónsmércanse e véndense na Bolsa.

A Banca adquiriu un desenvolvemento espectacular. Osbancos prestaron grandes sumas de diñeiro ós empre-sarios para afrontar os novos investimentos. Xeralmente,os bancos controlan as empresas mediante a compra deaccións das mesmas; deste xeito prodúcese a unión entreo capital bancario e o mundo industrial.

Esta enorme importancia que adquire o capital nasociedade industrial coñécese co nome de gran capitalismo.

- As concentracións empresariais.

As empresas que fabricaban unha mesma clase deproductos uníronse. Esta unión éralles moi favorable,pois xuntas controlaban o mercado, establecían osprezos de compra das materias primas e dos productoselaborados. Estas asociacións de empresas quecontrolan o mercado dun producto reciben o nome demonopolios (holdings, trusts, konzern). Agora o capita-lismo abandoa o liberalismo económico: un reducidonúmero de grandes empresas controla e domina todo omercado, marxinando ou facendo desaparecer ás pe-quenas e medianas empresas. Este estadio denomí-nase capitalismo monopolista. En 1890 a empresaStandard Oil xa controlaba o 90% do mercado dopetróleo nos Estados Unidos.

6. ¿Por que motivo aparecen as sociedades anónimas?

7. a) ¿Que beneficios buscaban as empresas asociándose entre elas?

b) Cita un exemplo.

A Standard Oil Co. foi fundada en 1870 por J. D. Rockefeller en Cleveland, cun capitalde un millón de dólares, para eliminar competidores, controlando os transportesmediante a compra de compañías ferroviarias e de navegación.

Vázquez de Prada, V.: Historia económica mundial.

Sesión da Bolsa de Londres afinais do século XIX.

Edificios de vangarda,centros de decisión dasgrandes multinacionais.

UNIDADE 4

163

2. Europa no século XIX

Restauración

Unha vez derrotado Napoleón en 1814, as grandespotencias europeas volveron ó absolutismo do AntigoRéxime; en Francia restableceron no trono a dinastía dosBorbóns. Esta reposición do sistema anterior á RevoluciónFrancesa é o que se denomina Restauración.

Reunidas en 1815 no Congreso de Viena, as grandespotencias crearon a Santa Alianza (Rusia, Austria, Prusia,Francia e España), unha especie de coalición militar quetiña como misión apoiar o absolutismo ante calqueraameaza de intento revolucionario.

En contra do absolutismo estaba o Liberalismo, que tiñaun doble aspecto:

- Liberalismo político. Defendía tódolos cambiospolíticos conseguidos durante a Revolución Francesa,e que desapareceran coa Restauración.

- Liberalismo económico. Era unha ideoloxía ó servicioda alta burguesía industrial, e defendía os seguintesprincipios: a liberdade absoluta para a creación deempresas por parte das persoas; os empresarios e ostraballadores deben ter total liberdade para pactar entreeles todo o que se refire a salarios e xornada laboral; oEstado non intervirá para nada no mundo da economía;o motor económico será a lei da oferta e da demanda,explicada por Adam Smith.

Cando se di que o home naceu para a liberdade, estase a dicir unha frase sen sentido.O rei pobo é o máis duro, o máis despótico e o máis intolerante de tódolos monarcas.

Maistre, J. de: Cartas inéditas.

Todo home, con tal que non viole as leis da xustiza, debe quedar perfectamente librepara acoller o medio que mellor lle pareza para buscar o seu modo de vivir, e os seusintereses; e que poidan saír as súas produccións a competir coas de calquera outroindividuo.

Smith, A.: A riqueza das nacións.

Reunión do Congreso de Viena.


164

Revolucións

Introducción

A pesar de ser derrotado, Napoleón espallara porEuropa os principios de igualdade e liberdade nacidos daRevolución Francesa.

A partir de 1814 a situación política de Europa era aseguinte: por un lado, restablecéranse as monarquíasabsolutistas; pero, por outra, as persoas que asumiran asideas revolucionarias, e que non querían que a Historiarecuase, preparáronse para loitar polas ideas revolucio-narias. Estas persoas recibiron o nome de liberais.

Os liberais eran fundamentalmente militares degraduación, médicos, avogados, intelectuais e, en xeral,toda a clase burguesa que quería dirixir a vida política dasociedade.

Entre 1814 e 1830, os liberais sufriron unha forte represiónpor parte das monarquías absolutas: moitas persoas foroncondenadas a morte só por gritar “viva a liberdade”.

A parte da Santa Alianza, a Igrexa tamén condenou oliberalismo.

A Revolución de 1830

Entre 1814 e 1830, Francia pasou a ter un dos réximespolíticos máis duros de toda Europa, baixo os reinados LuísXVIII e Carlos X. Pero a Historia non ten marcha atrás.

A burguesía, cada día máis rica e poderosa gracias ósenormes beneficios que lle reportaba a nova economíaindustrial, non estaba disposta a deixarse dominar e aseguir fóra do poder político. Pretendía reconquistar osavances políticos que obtivera na Revolución Francesa.

8.

a) ¿Que entendes por Restauración?

b) ¿Que ideoloxía se lle opoñía?

Escea da Revoluciónde 1830 en París.

UNIDADE 4

165

En xullo de 1830, a opresión que exercía Carlos Xprovocou un levantamento revolucionario. Unha manifes-tación en París en contra do rei asaltou armerías eorganizouse unha milicia; o exército púxose do lado dosmanifestantes. O rei, ó non poder defenderse, abdicou. Osrevolucionarios entregáronlle a coroa a Luís Felipe deOrleáns, quedando establecida unha monarquía constitu-cional e parlamentaria. O sistema de eleccións baseábaseno sufraxio censitario, ó servicio da alta burguesía.

Esta revolución supuxo o triunfo das ideas liberais daalta burguesía, que tomou definitivamente o poder doEstado, constituíndo o chamado Estado liberal.

Esta victoria conseguiuna a burguesía loitando nas rúascoa axuda das clases populares; pero, cando acadou opoder, non quixo compartilo con elas.

Os ventos revolucionarios de 1830 estendéronse aoutros países europeos. En Bélxica a revolución tivo uncarácter nacionalista, logrando a súa independencia deHolanda.

A Revolución de 1848

A revolución de 1830, gracias ó voto censitario, garantía oacceso ó poder só á alta burguesía. A clase media e osintelectuais, apartados dos órganos de goberno, querían osufraxio universal, é dicir, a democracia, para acceder ó poder.

(Aclaración: O réxime político baseado no sufraxio cen-sitario chámase réxime liberal; cando se pasa ó sufraxiouniversal, denomínase réxime democrático.)

9. Durante a Revolución de 1830,

a) ¿Que clase social tomou definitivamente o poder en Francia?

b) ¿Quen lle axudou a esta clase social na súa loita por acadar o poder?

A súa posición intermedia entre os grandes capitalistas e o proletariado é o quedetermina á pequena burguesía. Aspira á posición da burguesía, pero o menor revés dafortuna precipita ós individuos desta clase no proletariado.

Droz, J.: Europa: Restauración e Revolución.

A liberdade guiando ó pobo, deDelacroix.


166

Dende 1845, na sociedade francesa había un fortemalestar debido a unha crise económica que provocouunha suba dos prezos dos alimentos, o peche de moitasindustrias, moito paro e fame.

Nesta situación de crise, produ-ciuse en febreiro de 1848 unhamanifestación en París, formadapor obreiros industriais e clasemedia. Os obreiros buscabanmellorar a súa situación (reduc-ción da xornada laboral de 10horas e o dereito á folga); a clasemedia buscaba o acceso ó poder.

A policía non reprimiu a mani-festación e uniuse ós manifestantes. Luís Felipe deOrleáns abdicou, proclamouse a República e estable-ceuse o sufraxio universal para os homes: nace así ademocracia, na que participan tódolos cidadáns, fronte óréxime liberal anterior, no que só participaban os máisricos. Constituíuse un goberno no que por primeira vez naHistoria formaron parte del dous obreiros.

Pero esta alianza entre burguesía e traballadores durousó ata 1851: a burguesía tivo medo das peticións dostraballadores e considerou que se podían poñer en perigoas súas propiedades. Deseguida deixou de haberministros obreiros no goberno de Francia. A burguesía e oproletariado distanciáronse definitivamente. A claseobreira decidiu seguir o seu propio camiño. En adiante, asrevolucións xa nunca máis serán burguesas, seránobreiras.

O movemento revolucionario francés tamén se espallou poroutros países: en Prusia o rei tivo que aceptar unhaConstitución e un Parlamento elixido mediante voto censitario;no Imperio austríaco aboliuse a servidume dos campesiños ecomezouse a recoñecer as distintas nacionalidades que había

A crise de 1847 comeza coa diminución da producción de patacas. A colleita decereais de 1846 foi mala.

Labrousse, E.: Fluctuacións económicas e Historia social.

A Revolución de 1848 en París.

A burguesía foi a clase favorecidapolas revolucións.

UNIDADE 4

167

no seu seo, obtendo algunhas delas Parlamentos, como foi ocaso dos checos e húngaros.

A partir de 1850 os distintos monarcas europeos foronconcedendo Constitucións e aumentando as liberdades,podendo dicir que o Antigo Réxime desaparece deEuropa, agás en Rusia.

O Movemento Obreiro

Segundo se ía consolidando a Revolución Industrial, opoder da burguesía e do capitalismo tamén se fortalecían.O capitalismo estaba baseado na propiedade privada dosmedios de producción (fábricas, maquinaria) e naexplotación do proletariado; o fundamento ideolóxico docapitalismo eran o liberalismo económico e o liberalismopolítico. Na realidade, o liberalismo supoñía o dominioabsoluto da burguesía industrial sobre os obreiros, queestaban totalmente desprotexidos.

A Revolución Francesa, que aboliu tódolos privilexios, deixou, sen embargo, un: o dapropiedade. En adiante, a loita política establecerase entre os que posúen e entre os quenon posúen. Entón volveremos a ver as grandes axitacións e os grandes partidos.

Tocqueville, A. de: Lembranzas da revolución de 1848.

Para el, vivir é non morrer. Máis alá da codia de pan, máis alá da botella de viño queo arranca da conciencia das súas dores, non pretende nada, non espera nada. Oproletario entra no seu miserable dormitorio onde o vento zoa a través das fendas, edespois de ter suado no traballo logo dunha xornada de 14 horas non se cambia deroupa porque non ten.

Testemuño dun médico de Nantes.

10. Na Revolución de 1848 en Francia:

a)¿Que dúas clases sociais se uniron para acadar o poder.

b)¿Que tipo de sufraxio se aplicou?

c)¿Que novo réxime político se inaugurou?

d)¿Que novidade se produciu no Goberno?

e)¿Por que non durou a unión entre estas dúas clases?


168

Cando hacia 1850 se produce a separación definitivaentre a burguesía e o proletariado, esta última clase socialposúe tamén os seus intelectuais, pensadores oufilósofos, que se preocuparon pola situación inhumana áque estaban sometidos os obreiros industriais, e tentaronpoñerlle remedio. Estes pensadores foron os creadoresdunha nova ideoloxía chamada socialismo. A ideoloxíasocialista oponse ó liberalismo, e baséase nos seguintesprincipios:

1. Igual que houbera revolucións burguesas, taménpodía e debía haber unha revolución obreira.

2. O mesmo que o triunfo da burguesía creara unsistema económico baseado no capitalismo e napropiedade privada, a revolución proletaria crearíaunha sociedade nova, na que os intereses dosindividuos se subordinasen ós intereses de toda asociedade, buscando unha sociedade máisigualitaria, máis libre e máis xusta, onde non existisea explotación dunhas persoas por parte doutras,chegando a acadar a igualdade social, é dicir, unhasociedade sen clases.

3. Os medios de producción non debían ser depropiedade privada, senón propiedade do Estado.

4. O Estado tiña a obriga de ordenar e intervir naeconomía a favor dos traballadores.

Os sindicatos

Algúns países foron por diante nas reivindicaciónsobreiras, e xa en 1825, en Inglaterra, os obreiros crearono primeiro sindicato; pero ata 1871 non foron legalizados.A creación masiva de sindicatos tivo lugar no derradeirotercio do século XIX.

11. Tendo en conta as condicións de vida do proletariado,

a) ¿Que ideoloxía aparece para solucionar as súas penurias?

b) ¿En que principios se basea esta ideoloxía?

Hoxe aínda se dan condiciónsde vida precarias.

UNIDADE 4

169

Os sindicatos tiñan e teñen como finalidade loitar polamellora das condicións de vida dos traballadores, conse-guindo aumentos salariais, reducción da xornada laboral emaior seguridade no traballo. O instrumento de máis forzaque posúen os sindicatos é a folga.

Daquela os sindicatos constituíron as chamadas caixasde resistencia, formadas por un fondo de diñeiro constituídopola aportación que cada obreiro facía. Estes fondos

Art. 418. Toda asociación por parte dos obreiros para deixar o traballosimultaneamente está castigada con prisión de 1 a 3 meses. Os dirixentes, de 2 a 5anos.

Art. 1781. O patrón será creído coa súa soa afirmación, en caso de conflicto xudicial.

Código Penal belga (1831-1867).

A un sinal dado pola Asociación tódolos obreiros abandonarán a fábrica e estarán enfolga para obter dos patróns o aumento do salario reclamado.

Dolleans, E.: Historia do movemento obreiro.

Obreiros enfolga.


170

destinábanse á subsistencia dos obreiros en períodos defolga, en caso de enfermidade ou accidente laboral. Sobradicir que non existía aínda a Seguridade Social.

Principais pensadores socialistas

O máis importante foi Karl Marx (1818-1883), quen, encolaboración co seu amigo Friedrich Engels (1820-1895),escribiu Manifesto do Partido comunista e O capital. Estesdous pensadores asentan os alicerces teóricos daideoloxía socialista:

- A economía é o fundamento da Historia. Un cambiona economía provoca modificacións políticas, sociais,de mentalidade, ...

- A loita de clases é algo indiscutible. Sempre existironna sociedade dous grupos opostos e enfrontados: osque tiñan o poder e a riqueza, e os desposuídos.

- Agora, na época industrial capitalista, os obreirosnunca reciben o valor total do traballo que venden. Adiferencia que existe entre o valor do traballo querealiza o obreiro e o salario que percibe a cambiodese traballo é a plusvalía. Da plusvalía apodérase oempresario, o que produce unha enorme acumu-lación de capital nas mans dos capitalistas. Así seconsuma a explotación do proletariado.

- Para saíren desta situación explotadora, ós traba-lladores non lles queda máis remedio que conquistaro poder do Estado. Unha vez conquistado, implan-tarán a dictadura do proletariado, necesaria paraevitar unha contrarrevolución por parte da burguesíacapitalista.

12.

a) ¿Por que motivo os obreiros ingleses se agruparon en asociacións en 1825?

b) ¿En que ano legalizou o Goberno inglés estas asociacións?

c) ¿En que época se crean masivamente sindicatos?

d) ¿Cal era a arma máis poderosa dos sindicatos?

Marx e Engels na imprenta.

UNIDADE 4

171

- Unha vez no poder, avanzarase cara a unhasociedade comunista, xusta e sen clases sociais, naque non exista a propiedade privada, e na que aeconomía estará planificada e centralizada, é dicir,establecerase, dende un centro de decisión, afabricación dos bens que a poboación necesite.

Bakunin (1814-1876) foi o creador doutra corrente depensamento socialista chamada anarquismo (quesignifica “sen poder, sen goberno, sen autoridade”),irreconciliable coas teorías de Marx. En principio, ambascorrentes perseguían o mesmo fin: acadar unha sociedadesen clases sociais a través dunha revolución que destruíseo Estado burgués e fixese desaparecer a propiedadeprivada. A gran diferencia entre os dous eran os mediospara acadar a meta final.

Marx pensaba que a revolución debería organizarse através dun partido para conquistar o Estado, e dende oEstado confiscaríanse as propiedades dos capitalistas.Bakunin era partidario dunha revolución inmediata contratoda forma de poder e de autoridade, incluído o Estado, asleis, os exércitos, a policía..., que son institucións queoprimen ós individuos.

Bakunin acusaba a Marx de pretender instalar unhanova dictadura pola vía da dictadura do proletariado. Marxacusaba a Bakunin de que as súas ideas farían fracasartodo intento de liberación da clase obreira.

Unha vez alcanzado o poder do Estado, o proletariado aplicará unha serie de medidas:expropiación da propiedade privada; abolición do dereito de herdanza; expropiación daBanca e creación dun Banco nacional con capital do Estado e réxime de monopolio;nacionalización dos transportes.

Marx, K. e Engels, F.: Manifesto do Partido comunista. 1848.

O Estado foi sempre o patrimonio dunha clase privilexiada calquera: clase sacerdotal,clase nobiliaria, clase burguesa. Sempre garante o que atopa: a uns, a súa riqueza; aoutros, a súa pobreza.

Bakunin.

M. Bakunin.


172

A 1ª Internacional

En 1864 fundouse en Londres esta asociación formadapor obreiros franceses e organizacións sindicais inglesascoa intención de propagar a escala mundial a loita contrao capitalismo. A ela uníronse sindicatos de Francia, Italia,España e Alemaña. Recolleu diñeiro en toda Europa paraorganizar folgas, que provocaron o pánico dos gobernos.Pero os enfrontamentos ideolóxicos entre Marx e Bakuninprovocaron a súa disolución en 1876.

A Comuna de Paris

En Francia, a miseria que sufría a clase traballadora, aderrota francesa ante Prusia, a suspensión da paga ósgardas nacionais por parte do goberno e a influencia da 1ªInternacional foron a causa de que o 18 de marzo de 1871estalase en París unha insurrección de obreiros e degardas nacionais, que se apoderaron da capital eprovocaron a fuxida do Goberno.

Os revoluciona-rios elixiron por su-fraxio universal oConsello Xeral daComuna de París,formado por obreirosrevolucionarios eburgueses de ideasradicais, que deten-tou os poderes lexis-lativo e executivo. A

Comuna separou a Igrexa do Estado, prohibiu o traballonocturno e estableceu un precio máximo de alquileres devivendas. A súa curta duración non lle permitiu introducircambios de carácter socialista.

13.

a) Cita o nome dos dous pensadores socialistas máis destacados.

b) Explica breve e claramente estes conceptos: loita de clases, plusvalía, dictadurado proletariado, sociedade comunista e economía planificada e centralizada.

Represión exercida sobreos comuneiros.

UNIDADE 4

173

A Comuna causou pánico nos distintos gobernosburgueses de Europa; a represión por parte do exército foiatroz: unha vez retomada a cidade, foron fusilados no acto20.000 comuneiros e 10.000 foron deportados a NovaCaledonia, unhas illas francesas no Pacífico.

A Comuna foi un intento revolucionario frustrado, nunhaépoca na que a burguesía non estaba disposta a concedermelloras a un proletariado que pretendera chegardemasiado lonxe.

A 2ª Internacional

O fracaso da Comuna deu forzas ó movemento obreiro,fundándose partidos socialistas en case tódolos países deEuropa: en 1875, o Partido Socialdemócrata Alemán(SPD); en 1879, o P.S.O.E., fundado por Pablo Iglesias; en1880, os partidos socialistas de Francia e Dinamarca; en1884, o holandés; en 1889, os de Austria e Suecia; en1905, o Partido Laborista, en Gran Bretaña ...

Pero a práctica de moitos partidos socialistas cambiou.Fronte ás ideas dos primeiros socialistas, que pensaban queera necesaria unha revolución, agora, segundo asdemocracias burguesas ían concedendo o sufraxio universale melloras sociais, o socialismo tomou a vía pacífica:participar nas eleccións e conseguir levar deputadosobreiros ós Parlamentos, a través dos partidos socialistas.

Por outra banda, partidos socialistas e sindicatosuníronse en 1889 na 2ª Internacional, da que estabanexcluídos os anarquistas. Esta Internacional acadouimportantes melloras salariais, reducción da xornadalaboral e a institución do día 1º de maio como día mundialde reivindicación obreira.

Os partidos socialistas medraron considerablemente:en 1912, o alemán tiña 110 deputados e o francés recollíamillón e medio de votos.

14. Segundo a túa opinión, ¿cales foron os cambios máis profundos que levou a cabo aComuna de París?


174

Durante esta expansión dos partidos socialistas,apareceron novos pensadores. Destacaremos ó alemánEduard Bernstein (1850-1932), quen afirmaba que ocapitalismo non podía ser destruído por unha revolución, eque a estratexia correcta a seguir pasaba por conseguirreformas políticas e económicas que fosen rematandopouco a pouco coas inxustizas, pero sempre a través dademocracia parlamentaria, na que estarían presentes ospartidos socialistas. Esta nova vía socialista é coñecida conome de socialdemocracia.

O Nacionalismo

Esta ideoloxía comezou a desenvolverse a finais doséculo XVIII e comezos do XIX. Para explicala cómprefacer unhas aclaracións previas:

A palabra nacionalidade fai referencia a un conxuntode persoas que posúen unha lingua, unha relixión, unharaza e un pasado comúns, establecidas nunha xeografíaou territorio concreto. Cando estas persoas sonconscientes destas características comúns, que asdistinguen doutras persoas, forman unha nación.

Nacionalismo é a ideoloxía que propugna que esaconciencia das persoas se convirta na creación dunEstado, é dicir, na existencia dun goberno propio. PorEstado entendemos unha organización política queexercita o poder supremo sobre un territorio concreto,definido por unhas fronteiras precisas.

15.

a) ¿Por que motivo parte dos pensadores socialistas rexeitaron a vía revolucionaria?

b) ¿Como se chamou esta nova vía do socialismo?

c) ¿Cales son os seus principios básicos?

A nacionalidade afírmase, ó lado da liberdade, como a segunda gran idea do séculoXIX.

Rudé, G.: Europa dende as Guerras Napoleónicas á Revolución de 1848.

UNIDADE 4

175

Cando un Estado exerce o podersobre unha única nacionalidade, recibeo nome de Estado-nación.

Autodeterminación é a esixencia queplantexan as persoas dunha naciona-lidade de teren un Estado propio.

No século XIX os movementosnacionalistas tiñan como idea básica queos Estados tiñan que organizarse sobreunha nacionalidade: serían os Estados-nación; esta é a forma de organizaciónpolítica que perdura actualmente, e quesubstituíu ás monarquías absolutas e ósgrandes imperios.

Unha vez constituidos os Estados-nación, e co fin decohesionar á xente en torno a eles, créanse unha serie desímbolos como son os himnos, as festas nacionais... Estessímbolos pretenden inculcar valores á poboación, porparte do poder, e transmítense a través da escola, daprensa, do exército e, actualmente, a través da televisión.Deste xeito se substitúe o papel dominante que tiña arelixión no Antigo Réxime a través das prácticas relixiosas.

Nesa época, así como tamén ocorre na actualidade,había dous tipos de nacionalismo:

1. O das nacións unidas a outras coas que non tiñan nadaen común, baixo a autoridade dun mesmo Estadomultinacional, como era o caso de Grecia, Bélxica ouo das distintas nacionalidades sometidas ó ImperioAustro-Húngaro (alemáns, húngaros, italianos, roma-neses, checos e polacos) ou ó Imperio Ruso.

2. O caso dunha mesma nacionalidade dividida politica-mente en distintos Estados, e que pretende construírun único Estado-nación, como ocorría cos italianos ealemáns.

As fronteiras dos Estados e asnacionalidades a mediados doséculo XIX.

16. Define estes conceptos: nacionalidade, nación, nacionalismo, Estado, Estado-nacióne autodeterminación.


176

A unificación de Italia

A poboación da Península italiana,que formaba unha soa nacionalidade,estaba dividida en diversos Estados,algúns deles sometidos ó ImperioAustro-Húngaro; esta poboación tiña aconciencia de ser unha nación. Undeses Estados, o de Piamonte, co seurei Víctor Manuel e o primeiro ministroCavour, iniciaron o proceso da unifica-ción, rematándoa en 1871.

A unificación de Alemaña

A Confederación Xermánica estabaformada por 39 pequenos Estados,todos eles con poboación alemana. Noano 1834 os Estados alemáns do norteestableceron unha unión aduaneira, quesería o embrión da futura unión política.

O protagonista da unificación foi Bismarck, o primeiroministro de Prusia, o Estado máis poderoso daConfederación Xermánica. En 1866 Prusia, co apoio deFrancia, derrotou a Austria e constituíu a Confederación de

Alemaña do Norte, con 21estados.

En 1870 Prusia enfron-touse a Francia porque lleesixía territorios a cambioda axuda que lle prestarana anterior guerra contraAustria; neste conflictoPrusia derrotou a Franciadun xeito humillante.

Nesta situación deeuforia, o rei de Prusia,Guillermo I, recibiu o títulode Emperador de Alema-ña.

As principais entidades políticasque formaron Italia.

A unificación de Alemaña.

UNIDADE 4

177

Outros imperios

Os imperios ruso, alemán e austrohúngaro e otomano.


178

O Imperialismo

É a política levada a cabo polas grandes potencias,destinada a controlar e unificar territorios e poboaciónsbaixo o seu dominio.

O aspecto clave do imperialismo é o de dominación,que é o dominio que as potencias desenvolvidas exercensobre países menos desenvolvidos; este sometementoabarca os aspectos militar, económico, político, social ecultural, co fin de asegurar estas posesións.

Entre 1870 e 1914 Gran Bretaña, Francia, EstadosUnidos, Rusia e Xapón lanzáronse á conquista deterritorios en Africa, Asia e Oceanía; ós territoriosconquistados déuselles o nome de colonias.

Por colonialismo enténdese a posesión de territoriosconquistados polas potencias industriais, durante osderradeiros anos do século XIX, nos que se exerce ocontrol político, económico e social dun xeito total.

As colonias pasan a depender política e economica-mente das potencias imperialistas.

¿Cales foron as causas deste fenómeno histórico?

1. A necesidade que tiña o novo capitalismo mono-polista de conseguir materias primas e fontes deenerxía abondantes e baratas.

2. A gran acumulación de beneficios facía que estestivesen que ser investidos en nova producción. Aesta gran cantidade de productos había queatoparlle novos mercados: as colonias.

3. O forte aumento da poboación europea e a utilizaciónde moderna maquinaria orixinou unha gran masa deparados nos países industrializados. A emigración áscolonias solucionou o problema.

4. A conquista de colonias extensas e situadas enlugares estratéxicos deu forza e prestixio áspotencias colonizadoras.

Datos sobre a emigracióneuropea de 1846 a 1920.

UNIDADE 4

179

5. Os inxentes beneficoseconómicos obtidos poloscapitalistas da metrópolenecesitaban ser investi-dos; para iso exportaronos capitais ás colonias.Nelas fixeron inversiónsen obras públicas: ferro-carís, portos, carreteras,canais (nesta época sonconstruídos o de Suez e ode Panamá), para facilitaro comercio.

6. O racismo: a crenza na superioridade da raza brancasobre as demais levou ós dirixentes económicos epolíticos das potencias a sentírense na obriga detransmitir os valores da cultura occidental europea aeses territorios.

7. A coincidencia de que nestes anos se produciu ungran progreso nos medios de comunicación, sobretodo co barco de vapor, que facilitou o laborcolonizador.

O imperialismo é a fase monopolista do capitalismo: o capital dos bancos fúndese cocapital dos grupos industriais.

Lenin: O imperialismo, fase superior do capitalismo.

A política colonial imponse en primeiro lugar nas nacións que deben recorrer áemigración, ben por ser pobre a súa poboación, ben por ser excesiva. Tamén se impónnaquelas nacións que teñen abundancia de capitais e excedentes de productos. Pero haiaínda outro aspecto moito máis importante: a cuestión colonial é o problema mesmo dosmercados.

Jules Ferry, ministro francés de Asuntos Exteriores.

É a británica a máis grande das razas dominantes que o mundo coñeceu, e, porconseguinte, o poder determinante na historia da civilización universal.

Joseph Chamberlain, ministro das Colonias de Gran Bretaña.

Inauguración do canalde Suez en 1869.


180

¿Como se realizou o proceso colonizador?

1. Mediante a intervención do goberno da potenciacolonizadora, enviando o exército para levar a caboa conquista militar do territorio.

2. Impoñendo unha administración formada porfuncionarios da metrópole.

3. Explotación económica: extracción de minerais eproductos enerxéticos e cultivo de productosagrícolas mediante a utilización de man de obraindíxena moi barata; as colonias tiñan a obriga demercar os productos elaborados nas metrópoles.

Os imperios coloniais en 1914.

Esta expansión territorial levou ás potencias industriaiseuropeas e a Xapón (que se industrializara rapidamente afinais do século XIX) a controlar o 60% do territorio doplaneta e o 55% da súa poboación.

17. a) Enumera as causas que levaron ós países industrializados á procura de colonias.b) ¿Que continentes colonizaron?c) ¿Entre que datas?d) ¿Que porcentaxes de superficie do planeta e de poboación mundial chegaron a

controlar as potencias imperialistas?

Os imperioscoloniais en 1914.

UNIDADE 4

181

3. América no século XIX

A independencia das colonias españolas en América

Os grandes cambios ideolóxicos e políticos queestaban tendo lugar en Europa no remate do século XVIIIrepercutiron tamén en América. No XIX, as coloniasespañolas en América, a través dunha serie de loitas,convertéronse nas nacións independentes que coñece-mos actualmente.

Cando en 1808 Napoleón invadiu España, os crioulos(hispanoamericanos fillos de españois), que se sentíanmáis americanos ca españois, consideraron que non tiñanpor que seguir pertencendo a un país controlado agorapolos franceses.

A invasión napoleónica foi unha desculpa. A causasfundamentais foron estas:

1. O exemplo que deran os Estados Unidos acadandoa independencia.

2. A difusión das ideas liberaisprocedentes da Francia revo -lucionaria.

Os crioulos desenvolveron o mesmopapel que os burgueses en Europacontra as monarquías absolutas.Estaban enriquecidos polo comercio epola propiedade de enormes exten-sións de terra. Opoñíanse á monarquíaabsoluta española; ós funcionariosespañois, que ocupaban os principaiscargos políticos das colonias; econsideraban que España entorpecíao desenvolvemento do comercioamericano.

Proceso de independencia dascolonias españolas en América.


182

Cando se enteran en 1808 de que a metrópole estabainvadida polos franceses, formaron Xuntas que dicíandefender ó rei español deposto por Napoleón. Pero o queen realidade pretendían era facerse co poder político eacadar a independencia, cousa que conseguen, despoisde fortes loitas, en 1824.

Os líderes máis destacados deste proceso indepen-dentista foron Simón Bolívar (1783-1830) e o xeneral Joséde San Martín (1778-1850).

A doutrina Monroe

O presidente dos Estados Unidos James Monroeexpuxo en 1823 uns principios de política exterior,segundo os cales o continente americano quedabapechado totalmente á colonización europea. Estesprincipios ían dirixidos á Santa Alianza, que pretendíabuscar colonias neste continente. A frase “América para osamericanos”, pronunciada por este presidente, resume asúa doutrina; en adiante, toda inxerencia europea enAmérica sería considerada como un atentado contra aseguridade dos Estados Unidos.

O que nun principio parecía ser unha postura dedefensa propia e de solidariedade coas novas naciónsrecén independizadas de España, logo se manifestoucomo a base ideolóxica do imperialismo estadounidenseen todo o continente americano, que converteu a estesnovos Estados en dependentes economicamente dosEstados Unidos ata a actualidade.

A expansión territorial dos Estados Unidos

Durante o século XIX Estados Unidos conquistouextensos territorios. Mercoulle Luisiana a Francia; anexionouTexas; loitando contra México adquiriu Novo México eCalifornia, e estableceuse a fronteira sur no río Grande.

18.

a) ¿Quen eran os crioulos?

b) ¿Por que quixeron independizarse de España?

Simón Bolívar.

UNIDADE 4

183

A conquista dos territorios situados óOeste fíxose fundamentalmente co avancedos colonos e do ferrocarril, a costa dosterritorios dos indios, que foron caseexterminados cando loitaban pola defensadas súas terras, nas que habitaban dendeépocas prehistóricas.

En 1867 mercou Alaska a Rusia. En 1898tomou as illas Hawai e, tras enfrontarse aEspaña, ocupou Filipinas e Puerto Rico einterviu en Cuba. En 1912 xa contaba con49 Estados.

4. A Primeira Guerra Mundial (1914-1918)

O panorama político de Europa a finais do século XIX

O primeiro ministro alemán Bismarck, segundo rematoua unificación alemana, ideou unha política de bloques oualianzas para Europa, na base da existencia de só dúaspotencias: Alemaña no continente e Gran Bretaña comopotencia colonial. Para acadar este fin había que illar aFrancia e a Rusia; para isto constituíu en 1882 a TripleAlianza, formada por Alemaña, Austria e Italia, que semantivo ata 1914.

Por outra banda, en 1893, Gran Bretaña, Francia e Rusiasubscribiron entre eles outra alianza: a Triple Entente.

Como é doado de ver, Europa quedou divididapoliticamente en dous bandos enfrontados. Así, todasestas potencias viron que unha guerra entre elas erainevitable e comezaron unha carreira de armamentos, nunperíodo coñecido como Paz Armada.

En 1914, produciuse o enfrontamento entre asPotencias Centrais (Alemaña e o Imperio austro-húngaro), ás que se lles uniron Bulgaria e Turquía, e as

A expansión territorial dosEstados Unidos.


184

Potencias Aliadas, que eran as da Triple Entente, máisBélxica, Serbia, Italia, Romanía, Grecia, Portugal e Xapón.

Causas da guerra

- A tensión existente entre os dous bloques.

- O desexo de revancha de Francia sobre Alemaña poladerrota sufrida ante Prusia en 1870, na que perderaAlsacia e Lorena.

- A disputa entre Alemaña e Francia por territorioscoloniais en Marrocos.

- A crise dos Balcáns. Esta rexión foi e segue a serunha fonte de permanentes conflictos. O territorio,poboado por moitas nacionalidades (serbios, croatas,bosnios, eslovenos, albaneses, macedonios, monte-negrinos), estaba repartido entre tres imperios: o ruso,o turco e o austríaco. Só Serbia era independientedesde 1878, e estaba enemizada con Austria. En1909, Austria anexionouse Bosnia-Herzegovina,

19. Enumera os principais países de cada un dos bloques enfrontados durante aPrimeira Guerra Mundial.

Europa a comezos da PrimeiraGuerra Mundial.

UNIDADE 4

185

quedando así Serbia rodeada. En 1913, Serbiaapoderouse de Albania e Tracia, que pertencían óImperio turco, humillando así a Austria.

- Por outra banda, o imperialismo ruso buscaba unhasaída ó mar Mediterráneo a través dos Balcáns, ondese enfrontaba cos intereses territoriais de Austria.Rusia apoiaba a Serbia na súa pretensión deconstituír un gran Estado que reunise a tódolosserbios, dos que 7 millóns estaban aínda baixo odominio do Imperio austríaco.

- O asasinato do herdeiro ó trono de Austria, oarquiduque Francisco Fernando en Saraxevo(Bosnia), o 28 de xuño de 1914, foi o desencadeantedo conflicto, pois Austria declaroulle a guerra a Serbia,acusándoa do asasinato.

- Rusia, que desexaba rematar co dominio austríaconos Balcáns, apoiou a Serbia e declaroulles a guerraa Alemaña e Austria. Alemaña decláralles a guerra aRusia e a Francia.

- Gran Bretaña entrou no conflicto candoAlemaña invadiu Bélxica.

Características

É a primeira vez na Historia que se enfrontanó mesmo tempo as principais potencias domundo.

Loitouse en dúas frontes. Na fronte occidentaltivo lugar unha durísima guerra de trincheiras.

Os avances da ciencia e da técnica, aplicadosá guerra, deron lugar a unha serie de armasnovas, que fixeron deste enfrontamento o máis

Non contestando o Goberno real de Serbia dun xeito satisfactorio á nota que lleentregou o ministro de Austria-Hungría con data 23 de xullo de 1914, o Goberno imperialvese obrigado a defender os seus dereitos, recurrindo para iso á forza das armas.

Conde Berchtold, ministro de Estado de Austria-Hungría. 28 de xullo de 1914.

Principais frontes da guerra.


186

mortífero e sanguento dos coñecidos pola humanidade:metralladoras, avións, lanzachamas, gases asfixiantes,tanques, submarinos.

Desenlace

En 1917 producíronse dous feitos que determinaron odesenlace da guerra: a declaración de guerra a Alemaña porparte dos Estados Unidos e a retirada de Rusia do conflicto.

Os Estados Unidos proporcionaron ós aliados diñeiro,armas e homes. Alemaña non poido resistir e en novembrode 1918 rendiuse.

Consecuencias

10 millóns de mortos (unha media diaria de 5.509) e 20millóns de feridos. A economía europea quedou totalmentedestruída. Houbo que reconverter a industria de guerra nunhaindustria de paz. A desmobilización dos soldados provocouun forte aumento do paro. Os prezos subirondesmedidamente. Houbo que facerlle fronte ó pago dospréstamos que os Estados Unidos concederan ás potenciasaliadas.

O Tratado de Versalles

Os países vencedores reuníronse en 1919 parasubscribir o tratado definitivo de paz.

Por este tratado, Alemaña tivo que reducir o seuexército, pagar fortes sancións económicas ós países

20.

a) Cita as principais causas da Primeira Guerra Mundial.

b) ¿Que tipo de armas foi utilizado por primeira vez nesta guerra?

Ó longo de toda a fronte xacen, desde setembro de 1915, os soldados varridos polasmetralladoras, tendidos cara á terra. Unha noite, Jacques viu saír ás ratas fuxindo dedebaixo dos seus capotes, enormes ratas engordadas con carne humana.

Testemuño de Raymond Naegelen.

A dura guerra de trincheiras nafronte occidental.

UNIDADE 4

187

vencedores, perdeu as colonias e territorios en Europa(devolveu Alsacia e Lorena a Francia) e prohibíuselleunirse con Austria no futuro.

O Imperio Austro-húngaro desapareceu. Como era unEstado multinacional, xurdiron del catro novos Estados:Austria, Hungría, Checoslovaquia e Iugoslavia (que seguíaa ser un Estado multinacional).

O Imperio turco tamén viu reducida a súa extensión afavor de Grecia.

De Rusia independizáronse Finlandia, Estonia, Letonia,Lituania e Polonia.

Agora, o mapa de Europa é ben distinto ó de antes daguerra.

Ó remate da guerra, Europa quedou moi debilitada.Aínda que Gran Bretaña e Francia posuían un vastoimperio colonial, os Estados Unidos van a constituírse naprimeira potencia mundial ata a actualidade.

21. En dous mapas de Europa, sinala a división política de antes e despois da PrimeiraGuerra Mundial.

O mapa europeo ó remate daPrimeira Guerra Mundial.

A incorporación da muller ótraballo industrial supuxo un fitono proceso da súa liberación.


188

A Sociedade de Nacións

Visto o nivel de destrucción e as tráxicas consecuenciasdunha guerra tan extensa e cun armamento tan moderno,en 1920 creouse esta institución, formada polos principaispaíses do mundo, co fin de resolver os futuros conflictosmediante o diálogo, sen ter que chegar á guerra.

A ausencia de Estados Unidos e Rusia da Sociedadede Nacións condicionou o seu pouco éxito: non foi quen deevitar, 19 anos máis tarde, outra guerra moito máis des-tructiva que esta, a Segunda Guerra Mundial.

5. A Revolución Rusa

Situación previa

A principios do século XX, Rusia non coñecera nin arevolución burguesa nin o liberalismo. Non se produciraningún dos cambios que tiveran lugar na meirande parteda Europa Occidental. Era unha illa do pasado, vivindo enpleno Antigo Réxime: monarquía absoluta, nobreza conprivilexios, campesiños recén saídos da servidume feudal,non había Parlamento que representase a tódolos estratossociais, nin partidos políticos, e a burguesía era poucoimportante debido á escasa industrialización.

Pero ata Rusia chegaban as ideas de EuropaOccidental: por unha banda, propágase o liberalismo entrea burguesía, que tenta darlle a Rusia un réxime liberalparlamentario; por outra, propáganse as ideas socialistasentre os que pretendían unha revolución social.

Intento de revolución liberal

En 1905, cando Xapón derrotou a Rusia na disputa queambos Estados mantiñan no oriente de Asia pola súaexpansión imperial, a situación estala. O 22 de xaneiro unhamanifestación pacífica popular diante do pazo do tsar (rei),

22. Describe a situación social e política de Rusia a comezos do século XX.

Parados na Rusia deprincipios do século XX.

UNIDADE 4

189

pedindo o fin da miseria, foi disolta salvaxemente polapolicía, con máis de 1.000 mortos. Este suceso provocou olevantamento popular nas grandes cidades.

O tsar Nicolás II colleu medo por estes feitos e accedeuá formación dun Parlamento (Duma). Cando a Dumapresentou proxectos liberais de reforma do sistemapolítico, o tsar disolveuna. Así fracasou o intento deestablecer un réxime liberal en Rusia en 1905.

A revolución de outubro de 1917

Despois da derrota ante Xapón, Rusia industrializouserapidamente; en consecuencia apareceu o proletariadoindustrial.

Durante a I Guerra Mundial aumentou a miseria dosobreiros e dos campesiños, sumando o descontento queprovocaban na sociedade as grandes baixas de soldados.O sufrimento do pobo chegou ó limite.

Se a todo o anterior lle sumanos o desprestixio do tsar,as ansias de cambio e liberdade dos intelectuais e asganas de rematar a guerra por parte de toda a sociedade,a situación para un estalido revolucionario estaba no seupunto.

En 1917 existían en Rusia varios partidos políticosinimigos do absolutismo tsarista: o Partido ConstitucionalDemócrata, de ideoloxía liberal burguesa, que aspiraba aun réxime político como os establecidos en EuropaOccidental; o Partido Social Revolucionario; oPartido Menxevique, de ideoloxía socialde-mócrata; o Partido Bolxevique, dirixido porLenin, que pretendía unha revolución social.

En febreiro tiveron lugar grandes manifes-tacións na maioría das cidades de Rusia; nafronte da guerra, os soldados desobedecían ósoficiais. O tsar abdicou e foi detido.

Agora aparecen en Rusia dous poderesparalelos: Lenin, o dirixente da Revolución Rusa.


190

- O goberno, recentemente formado e constituído poloPartido Constitucional Demócrata.

- Os soviets, que eran asembleas de obreiros,soldados e campesiños, e estaban controlados polospartidos de esquerda (Social Revolucionario,Menxevique e Bolxevique).

O goberno viuse imposibilitado a manobrar debido ápresión que exercían os soviets. Os bolxeviques recla-maron “todo o poder para os soviets”, e mantiveron a ideada revolución inmediata para acceder ó socialismo.

Lenin fixo campaña para que se firmase a paz conAlemaña e así poder saír da guerra. Esta idea supuxo ungrande éxito: os soldados abandoaron a fronte e voltaronpara as súas casas.

Lenin considerou que a situación estaba madura para atoma do poder do Estado e levar a cabo a revoluciónsocialista: este feito ocorreu o 26 de outubro (8 denovembro no noso calendario) coa toma do Pazo deInverno, sé do goberno.

Unha vez tomado o poder do Estado, Lenin e osbolxeviques prohibiron tódolos partidos políticos, agás ocomunista; eliminaron a liberdade de reunión e a deexpresión, e comezaron a levar á práctica un programapara implantar un réxime comunista:

- A terra, a industria, a banca, o comercio e ostransportes foron nacionalizados, pasando á propie-dade do Estado.

“O poder ós soviets” significa reservar á maioría do pobo a independencia na eleccióndos deputados, a administración do Estado e a realización de transformacións.

Palabras de Lenin en setembro de 1917.

23.

a) ¿Que eran os soviets?

b) Segundo as palabras de Lenin, ¿que significa “o poder ós soviets”?

c) ¿Cal era a meta do Partido Bolxevique?

O asalto ó Pazo de Inverno polosbolxeviques.

UNIDADE 4

191

- Organizouse por parte de Trotski un exército moidisciplinado e eficaz, o chamado Exército Vermello.

- Disolveuse a Duma.- Os poderes lexislativo e executivo estarían unidos.- Prohibíronse as folgas.- Exerceuse un forte control e censura sobre a prensa.

Como síntese pódese afirmar que a Revolución Rusafoi un movemento revolucionario que deu lugar ó primeiroEstado obreiro ou proletario da Historia que implanta osocialismo real ou comunismo.

O socialismo despois da Revolución Rusa

Un dos principios fundamentais dos bolxeviques era apropagación mundial da revolución comunista. Pero estameta non se acadou debido a dúas causas:

- En Europa Occidental os obreiros conseguiran moitasmelloras ó longo de anos de loita sindical e a través daparticipación dos partidos socialistas nos parla-mentos, e a súa situación non era tan miserenta comoa de anos anteriores.

- Os partidos socialistas europeos desconfiaban dosistema comunista instaurado en Rusia, porque, aíndaque rematara co capitalismo, implantara unha fortedictadura que rompía coa tradición democrática dosocialismo.

A Terceira Internacional (Internacional Comunista) ea Internacional Socialista

A Terceira Internacional creouse en Moscú en 1919, etiña como obxectivo a exportación do modelo bolxeviquede revolución.

24.

a) ¿Que feito sinala a toma do poder por parte dos bolxeviques?

b) ¿En que data?

c) Enumera as medidas que tomaron os bolxeviques ó acadar o poder.

d) ¿Con que fin se tomaron esas medidas?

Cartel no que“Lenin varre o mundo”.


192

Case tódolos partidos socialistas europeos se negarona formar parte dela, e fundaron outra Internacional, aInternacional Socialista. Os partidos socialistas que si seintegraron na Terceira Internacional e adoptaron o modelobolxevique, pasaron a chamarse partidos comunistas.

Deste modo, a ideoloxía creada por Karl Marx tomoudúas rutas diferentes ata o día de hoxe: a comunista e asocialista. Os puntos básicos que os separan son:

- O distinto valor que lle dan á democracia burguesa.

- As liberdades que esta democracia concede sonconsideradas fundamentais polos socialistas eaccesorias polos comunistas.

Os partidos socialistas chegaron á conclusión de queas liberdades políticas e individuais que dá a democraciaparlamentaria burguesa deben ser respectadas. Enconsecuencia, a vía para acadar unha sociedade xusta eigualitaria, onde o capitalismo quede superado, non podeser a da violencia, senón a das reformas lentas, continuas,pacíficas e respectuosas coa democracia; é dicir,escolleron a vía socialdemócrata.

6. O período entreguerras (1919-1939)

Os felices anos vinte

A tensión política posterior ó remate da guerra foisesuavizando, sobre todo cando en 1925 Alemaña ingresouna Sociedade de Nacións. En 1928 moitos paíseseuropeos firmaron un pacto polo que se comprometían arenunciar á guerra como vía para a resolución de conflictos.

A situación económica foi mellorando, gracias áprosperidade económica dos Estados Unidos e óspréstamos que esta potencia concedeu a Europa. Foronos chamados felices vinte, caracterizados pola ansia dediversión e polo acceso das masas a unha gran cantidadede bens de consumo.

Ansia de diversión nos“felices anos vinte”.

UNIDADE 4

193

Aparece agora a chamada sociedade de consumo,debido á fabricación en serie de moitos productos, o queabarata o seu custo; así saen ó mercado abundantesartigos para toda a sociedade, a uns precios accesibles.

Este consumo masivo é o motor da economía capita-lista. Para estimular o consumo iniciáronse campañas depublicidade a través da prensa, dos carteis publicitarios eda radio;. hoxe é a televisión o medio preferido para apublicidade.

A formación da Unión Soviética e o estalinismo

O antigo Imperio ruso estaba constituído por moitasnacionalidades. En 1924 promulgouse unha Constitución,na que se dispuxo unha organización política do Estado detipo federal: nace a Unión de Repúblicas SocialistasSoviéticas (U.R.S.S.).

Morto Lenin en 1924, Stalin fíxose co poder da URSSen 1927. En 1928 decidiu impulsar a economía para facerda URSS unha das primeiras potencias mundiais, xuntoós Estados Unidos. Para este fin estableceu os chamadosplans quinquenais, nos que se fixaron metas deproducción, metas que só se podían acadar se secontrolaba a industria e se colectivizaban as terras de

Mentres en Europa se constrúen automóbiles cada vez máis potentes e luxosos, nosEstados Unidos búscase o coche familiar e barato, apto para case tódolos petos. HenryFord rompeu tódolos esquemas coa producción en cadea do Modelo T, que podíamercarse por 360 $; era o coche máis barato do mundo.

En 1926, dos 27 millóns de automóbiles que había no mundo, 22 millóns estaban enEstados Unidos.

Historia Universal do século XX. Historia 16.

25. a) Explica brevemente o que é a sociedade deconsumo.

b) ¿En que época nace?

Un dos primeiroscarteis publicitarios.

Ford T, o primeiro cochefabricado en serie.


194

producción agrícola, todo isto baixo un duro control porparte do Estado e eliminando todo rastro de propiedadeprivada. O comercio realizouse por medio de cooperativasdo Estado; os beneficios investíronse na ampliación dasempresas.

Todo este impulso económico fíxoo Stalin baixo unhadurísima dictadura, controlando persoalmente tódolos fíosdo poder e eliminando ós dirixentes da Revolución de1917.

A crise do sistema democrático

A traxedia da guerra, o derrubamento das economíasdos países europeos enfrontados na Primeira GuerraMundial, o paro, a suba dos prezos, que afectou sobretodo ás clases baixas, a falta de seguridade económica, orecorte das liberdades por parte de moitos Gobernos anteo medo a unha revolución social despois da IIIInternacional, e a percepción de que Europa Occidentaldeixara de ser o centro do mundo político e económico,pasando a primacía a Estados Unidos e á URSS, todosestes factores produciron unha forte crise moral napoboación de Europa Occidental.

Nesta situación de desmoralización colectiva, comeza adudarse da validez do sistema parlamentario liberalbaseado no sufraxio, que non fora quen de evitar unhaguerra, nin de satisfacer as demandas da burguesía nin asdo proletariado, nin de poñer en pé as economías, fronte áeficacia da economía dirixida polo Estado, como estaba aocorrer na URSS, onde o socialismo real modernizara enpoucos anos a un país case feudal.

En Francia e Gran Bretaña mantívose o sistemademocrático; en cambio, en Italia e Alemaña implantá-ronse uns réximes dictatoriais.

Cartel a prol dacolectivización da terra.

UNIDADE 4

195

A crise económica de 1929

Estala nos Estados Unidos, e ten como causa principalunha superproducción de productos agrícolas eindustriais. Unha cantidade inxente de productos quedoualmacenada ó non ser posible vendelos.

As empresas deixaron de obter beneficios e o valor dasaccións baixou estrepitosamente. Así as cousas, osaccionistas puxeron en venda as súas accións, co que ovalor das mesmas baixou aínda máis. Os bancos crebarone suspenderon a súa actividade.

As consecuencias desta crise foron o peche deempresas e a extensión xeralizada do paro.

Dende Estados Unidos a crise espallouse por todo omundo, principalmente por Europa, ó reclamar os bancosde Estados Unidos os capitais que prestaran ós paíseseuropeos para a reconstrucción e reparación dosdesastres da guerra. Os países menos desenvolvidos, quebaseaban a súa economía na exportación de materiasprimas e productos agrícolas, sufriron o impacto da crise ódetérense as exportacións que realizaban. En 1932 habíano conxunto dos países occidentais 32 millóns de parados.

As teorías económicas liberais de non intervención doEstado na economía comezaron a poñerse en dúbida.Para tentar poñerlle fin a este enorme problema de escalamundial, os Gobernos déronse conta de que a lei da ofertae da demanda non era adecuada, e que era precisa aintervención do Estado na economía.

En Estados Unidos, o presidente Roosevelt levou acabo unha política económica coñecida co nome de NewDeal (Novo Reparto) dirixida contra as causas da crise: o

26. a) ¿Cal foi a causa da crise económica de 1929?

b) ¿Que consecuencias trouxo para a economía de Estados Unidos e dos demaispaíses occidentais?

c) ¿Cal era o número de parados nestes países en 1932?

Parados que se ofrecen atraballar por un dolar á semana.

Expectación ante a Bolsa de NovaYork en outubro de 1929.

F. D. Roosevelt.


196

Estado axudou ós bancos mediante préstamos,aumentáronse os salarios, reducíronse as horas detraballo, arbitráronse axudas ós parados e investíronsegrandes sumas de diñeiro en obras públicas paraestimular o emprego. Con todas estas medidas arrancousede novo o motor da economía capitalista: o consumo.

Os réximes autoritarios: o fascismo e o nazismo

Nos anos 20 aparecen en Europa ideoloxías autori-tarias fronte ó avance do socialismo: o fascismo en Italia eo nacionalsocialismo en Alemaña. Estas ideoloxías teñenen común os seguintes aspectos:

Defenden que o poder político debe estar nas mans dunlíder ó que hai que obedecer cegamente: os individuosdeben estar sometidos á vontade do Estado. Non toleran aseparación de poderes nin a liberdade de ideoloxías:eliminan os partidos políticos. Son profundamenteantisocialistas. Parten da base de que as persoas sondesiguais; en consecuencia rexeitan a democracia porqueconcede os mesmos dereitos a todos; desvalorizan ámuller porque din que non pode levar armas. Defenden oracismo, é dicir, a superioridade dunhas razas sobre outras.O imperialismo xustifícano pola necesidade de espacio queteñen algunhas nacións para poder realizárense. Están encontra das liberdades políticas e individuais; rexeitantódalas características propias do sistema democrático eapoian o uso da forza, da represión e do terror paraalcanzar e manter o poder. Desconfían da razón: exaltan ossentimentos das masas e fomentan o fanatismo.

27.

a) Cita as principais medidas do New Deal para tentar rematar con esta crise.

b) ¿Que presidente aplicou este plan?

O liberalismo poñía ó individuo por diante do Estado; o Fascismo reafirma ó Estadocomo a verdadeira realidade do individuo.

Mussolini, B.: A doutrina do fascismo.

UNIDADE 4

197

O fascismo italiano

Despois da I Guerra Mundial, Italia non obtivo os territoriosque pretendía; a isto hai que engadirlle a crise económica depostguerra, o paro e unha democracia inestable.

Nesta situación, Benito Mussolini foi un hábil dirixenteque soubo recoller o descontento social, prometendoreformas sociais e un goberno forte. En 1922 provocou queo rei Víctor Manuel III o nomease Presidente do Goberno,posto desde o que implantou o réxime fascista.

O nacionalsocialismo alemán

As condicións humillantes que se lle impuxeran aAlemaña no Tratado de Versalles, sumadas ós problemasde reconstrucción, á ocupación militar por parte de Franciaen 1923 da cunca do Ruhr (moi rica en xacementos decarbón) e á crise económica de 1929, crearon un granmalestar na sociedade alemana. Esta grave situación foi apropicia para que o Partido Nacionalsocialista de AdolfHitler obtivera en 1930 seis millóns de votos ó Parlamento,prometendo poñerlle fin á humillación e a crise; en 1933,Hitler converteuse no Presidente do Goberno e derogou aConstitución democrática. En 1934, fíxose coa Presidenciada República. Dende o cumio do poder levou a cabo aaplicación práctica do programa nacionalsocialista.

A ideoloxía nacional racista considera que a finalidade do Estado é a conservación daraza. De ninguhna maneira cre, polo tanto, na igualdade das razas. Isto oblígao afomentar a preponderancia do máis forte e a esixir o sometemento do inferior e do débil,de acordo coa vontade que domina o Universo.

Hitler, A.: A miña loita. 1924.

Benito Mussolini dirixíndoseás masas.

Adolf Hittler nun desfile.

Artigo primeiro. As leis do Reich poden ser promulgadas polo Goberno fóra doprocedemento normal contido na Constitución.

Art. segundo. As leis emitidas polo Goberno poden anular as promulgadas enconsonancia co contido da Constitución, sempre e cando o Reichstag (Parlamento) oconsidere necesario para o ben do país.

Lei de Plenos Poderes. 24 de marzo de 1933.


198

Abandonou a Sociedade de Nacións, levou a cabo unintenso plan de industrialización e de rearme, estableceuo servicio militar obrigatorio e comezou a executar un plande expansión territorial.

En 1935 ocupou a zona desmilitarizada de Renania, nafronteira con Francia; en 1938 Alemaña e Austria uníronse,algo prohibido polo Tratado de Versalles; anexionou arexión checa dos Sudetes; e en 1939 Alemaña e Italiaasinaron un pacto militar.

7. A Segunda Guerra Mundial (1939-1945)

Causas do conflicto

- O desexo de vinganza de Alemaña polas humillaciónsás que foi sometida no Tratado de Versalles, que alevou a un expansionismo territorial.

- O fracaso da Sociedade de Nacións para resolverconflictos dun xeito negociado.

- A carreira de armamentos seguida por Alemaña eItalia para executar a política de expansión territorial.

- Os sistemas de alianzas. No ano 1936 Hitler eMussolini asinaron unha alianza coñecida co nome deEixe Roma-Berlín. Tamén en 1936 Alemaña e Xapónasinaron un pacto anticomunista.

O “Espacio vital” na Europa Oriental: diriximos as nosas miradas cara ós países doLeste, onde o noso pobo alemán adquirirá a terra necesaria e onde está a nosa políticaterritorial do porvir.

Hitler, A.: A miña loita. 1924.

28. a) ¿Cales son as características que definen as ideoloxías autoritarias?

b) ¿Por que foi votado masivamente o Partido Nazi nas eleccións alemanas de1930?

c) ¿Que era para Hitler o “espacio vital”?

UNIDADE 4

199

Escenarios da guerra

A guerra en Europa

Seguindo a súa política de expansión territorial,Alemaña invadiu Polonia o 1 de setembro de 1939.

Gran Bretaña e Francia declaráronlle a guerra aAlemaña.

1. As posibilidades pacíficas para solucionar os problemas xurdidos na fronteira doLeste, onde a situación de Alemaña é intolerable, fracasaron. Polo tanto decidínsolucionalos pola forza.

Adolf Hitler. Directiva de guerra nº 1. Berlín, 31 de agosto de 1939.

Un conflicto realmentemundial.

Quixera dicir á Cámara o mesmo que dixen ós que entraron a formar parte doGoberno: non podo ofrecer máis que sangue, suor, fatiga e bágoas.

Palabras de Winston Churchill, Primeiro Ministro de Gran Bretaña, ante a Cámara dos Comúns

(Parlamento), o 13 de maio de 1940.


200

A continuación, Alemaña invadiu Dinamarca e Noruega.

En 1940 invadiu Bélxica e chegou ata París, ocupandotodo o norte e mailo oeste de Francia; no resto do paísestableceuse un goberno títere de Alemaña, con capital enVichy.

Logo ocupou Romanía, Bulgaria, Iugoslavia e Grecia.

En 1941 invadiu a Unión Soviética.

En 1942 pretendeu chegar ós pozos de petróleo do marCaspio, pero en febreiro de 1943 os alemáns sufriron aprimeira derrota de toda a guerra, en Stalingrado, porparte do exército soviético.

A guerra no norte de África

En 1941 tamén se estendeu a guerra a África, atacandoos alemáns ás tropas británicas en Libia, pretendendoacadar o Canal de Suez e continuar cara a Persia e áIndia. A comezos de 1943 os alemáns foron derrotados enÁfrica na batalla do Alamein.

A guerra no Océano Pacífico

A política imperialista de Xapón, Estados Unidos e GranBretaña chocou en Asia e en Oceanía. Xapón ocupouFilipinas, Indonesia, Birmania, Singapur e outrosarquipélagos do Pacífico; o 7 de decembro de 1941 atacoua base estadounidense de Pearl Harbor, nas illas Hawai,destruíndo toda a flota alí atracada.

Este feito provocou a entrada dos Estados Unidos naguerra.

A Wehrmacht alemana (Exército) ha de estar preparada para, mesmo, antes derematar a guerra contra Inglaterra, aniquilar á Unión Soviética no curso dunha rápidacampaña (Operación Barbavermella).

Adolf Hitler.

UNIDADE 4

201

Desenlace

A aportación de armamento, diñeiro e soldados porparte de Estados Unidos notouse na evolución da guerra,que se inclinou a favor dos aliados (Gran Bretaña,Francia, Estados Unidos, URSS e China).

Na fronte do leste de Europa, os soviéticos fixéronllesreplegarse ós alemáns cara ó oeste.

O desembarco de tropas aliadas en Sicilia levou a estasa ocupar Italia.

Co desembarco de forzas aliadas en Normandía, nonorte de Francia, en xuño de 1944, levouse a cabo arecuperación de Francia e Bélxica, e o ataque directocontra Alemaña.

En maio de 1945, Alemaña rendeuse. Estados Unidos fixouso da bomba atómica en Hiroshima e Nagasaki, o 6 e o 9de agosto deste mesmo ano, para que Xapón se rendese epara amosar ó mundo enteiro quen tiña a supremacía.

Onte, 7 de decembro de 1941, foi unha data destinada a perpetuar para sempre alembranza dunha infamia. Eu pido ó Congreso que declare que existe de feito un estadode guerra entre os Estados Unidos e o Imperio do Xapón.

Discurso do Presidente Roosevelt ante o Congreso. 8 de decembro de 1941.

A bomba atómica arrasoutotalmente Hiroshima.

Imaxes espantosas do holocausto xudeunos campos de exterminio nazis


202

Consecuencias

55 millóns de mortos, dos que a metade foron civís; oracismo nazi provocou o holocausto xudeu nos campos deexterminio, con 6 millóns de mortos. Desprazamentosforzados de millóns de persoas. Europa quedou arrasada.Forte suba dos prezos e millóns de parados. Na EuropaOriental, reconquistada pola URSS, establecéronseréximes comunistas, tamén chamados democraciaspopulares.

A organización da paz

Nas Conferencias de Potsdam e de Ialta, celebradasuns meses antes da rendición de Alemaña, decidiuse apartición deste país en catro zonas, que serían ocupadaspor Estados Unidos, a Unión Soviética, Gran Bretaña eFrancia (a mesma partición e ocupación se fixo coacapital, Berlín). Tamén se decidiu o reparto entre a URSSe os Estados Unidos das súas respectivas zonas deinfluencia, nacendo así a política de bloques que caracte-rizará á Guerra Fría.

Na Conferencia de San Francisco, en xuño de 1945,fundouse a ONU, coa mesma finalidade coa que se crearaa Sociedade de Nacións, e para a defensa dos DereitosHumanos en todo o planeta.

29.

a) Cita as causas da Segunda Guerra Mundial.

b) Sitúa nun mapamundi as zonas onde se desenvolveu a guerra.

c) ¿Cales eran as potencias do Eixo?

d) ¿Que países constituían o bloque dos aliados?

e) ¿Que feitos bélicos inclinaron a balanza a favor dos aliados?

Sede da ONU en Nova York.

UNIDADE 4

203

8. España dende 1788 a 1939

Sociedade, economía e situación política no século XIX

A poboación

Durante todo este período, pasou de algo máis de 10millóns a 25. Aínda que é un notable aumento, é inferior óque se deu nos países occidentais de Europa, debido ásguerras, á fame e á emigración.

A sociedade

A nobreza. Baseaba a súa riqueza na posesión degrandes latifundios. En 1931, dez nobres posuían 325.000hectáreas de terreo.

A burguesía. Era escasa debido á pouca industria-lización. O seu poder económico e político era moi inferioró que tiña a burguesía dos países industrializados.

As clases baixas. O proletariado tamén era pouconumeroso; en 1930 apenas pasaba do 20% da poboaciónactiva. Os campesiños formaban a meirande parte dapoboación; aínda ó final deste período representaban o50% da poboación activa.

Agricultura

Era a actividade básica. Foise modernizando paseniña-mente, chegando a ter excedentes destinados á comercia-lización.

A desamortización. Existían unhas terras, de moitasuperficie, chamadas terras amortizadas, que pertencíanós concellos e ós mosteiros, e que estaban poucoexplotadas. Estas terras non se podían vender, nin repartiren herdanza, nin pagaban impostos. Esta situación era uncontrasentido, xa que había moitos campesiños sen terras.

30. ¿Que diferencias fundamentais presentan a sociedade e a economía españolas doséculo XIX con respecto ós países europeos máis evolucionados?

Dous cadros de Goya(A familia do duque de Osuna eO albanel ferido) que retratanestamentos sociais opostos, a

finais do século XVIII.


204

Durante o século XIX, dous ministros de gobernosprogresistas levaron a cabo a desamortización: Mendizábal,en 1836, e Madoz, en 1854. A desamortización consistía nadeclaración desas terras como bens de interese nacional elogo vendíanse en subasta. Pero estas terras foronmercadas polas clases ricas, continuando os campesiñosna situación anterior á desamortización.

A industria

A industrialización foi escasa e tardía. A finais do séculoXIX había unha certa actividade industrial en Cataluña(téxtil), País Vasco (siderurxia) e Asturias. Durante aPrimeira Guerra Mundial produciuse un despegue debidoás exportacións que se realizaban ós países belixerantes.

Pero con todo, o valor da producción industrial ía pordetrás da agrícola, o que configuraba a España como unpaís de economía agraria.

Tendo en conta estes datos, podemos concluír queEspaña era un país pouco evolucionado social e economi-camente con respecto ós máis adiantados de Europa.

Situación política no século XIX

Non se produciu unha anténtica revolución burguesa,como ocurrira noutros países de Europa Occidental.

Houbo un permanente enfrontamento debido ó distintomodo de concebir a organización social, política e

Retrasada con respecto da maioría das nacións occidentais, España sepáraseigualmente daquelas outras que non empezaron a súa industrialización ata moi entradoo século XX. Os meus argumentos fan fincapé especial no fracaso das dúasdesamortizacións –a do solo e a do subsolo- que malograron as bases naturais, agrícolae mineira nas que debía basearse a Revolución Industrial.

Nadal. J.: O fracaso da Revolución Industrial en España.

31. a) ¿Que foi a desamortización?

b) ¿En que datas se realizou?

c) ¿Que políticos elaboraron leis para levala a cabo?

Inauguración do ferrocarrilde Madrid a Aranjuez, en 1851.

UNIDADE 4

205

económica. Por unha banda estaban os partidarios doAntigo Réxime, os chamados moderados, que só queríanreformas moi suaves; por outra estaban os liberais,partidarios de reformas avanzadas, segundo o modelo daRevolución Francesa.

Estas dúas forzas alternáronse no poder, poder queacadaban mediante golpes de Estado militares oueleccións.

Ó longo do século, as distintas Constituciónspromulgadas e as reformas políticas que estas Constitu-cións propiciaron, fixeron que pouco a pouco se fosepoñendo fin ó absolutismo.

O movemento obreiro

A tardía industrialización fixo que as ideas socialistaschegasen aquí con retraso.

En 1879, Pablo Iglesias fundou o P.S.O.E.; ó anoseguinte fundouse o sindicato U.G.T. (Unión General deTrabajadores). Isto foi posible porque en 1868 levantousea prohibición de constituír asociacións obreiras. O P.S.O.E.presentouse ás eleccións durante a Restauración, peronon tivo apenas votantes; durante a Segunda República foio partido maioritario.

O anarquismo tivo unha implantación forte no mundorural, principalmente entre os campesiños xornaleirosandaluces.

O reinado de Carlos IV e a Guerra da Independencia

Carlos IV reinou dende 1788 ata 1808, desentendéndosedas súas funcións. Ó principio do seu reinado seguiu cosvaliosos ministros ilustrados Floridablanca e Aranda. Pero aRevolución Francesa provocou o pánico por medo ápenetración da revolución en España, e prescindiu desesministros. En 1792, entregoulle o goberno a Godoy, políticoineficaz.

32. Sinala as diferencias entre moderados e liberais.

Fundadores do P.S.O.E.;no medio, Pablo Iglesias.


206

Cando Napoleón invadiu España en 1808, obligou aCarlos IV e ó seu fillo Fernando VII a renunciar ó trono; noseu lugar, Napoleón colocou ó seu irmán Xosé como rei deEspaña.

Ante a ocupación francesa, o pobo de Madridlevantouse contra os invasores, iniciándose a Guerra daIndependencia. Entre o exército e a guerrilla derrotaron ósfranceses definitivamente en 1814.

A Constitución de 1812

Un feito moi significativo foi que, en plena ocupaciónfrancesa, no ano 1812, as Cortes españolas, reunidas enCádiz, promulgaron a primeira Constitución española. Cofin de rematar co Antigo Réxime e instituír un réximeliberal, esta Constitución proclamou a soberanía nacional,a división de poderes e a fin dos privilexios da nobreza.

O reinado de Fernando VII (1814-1833)

A restauración do absolutismo (1814-1820)

Cando Fernando VII, fillo de Carlos IV, accedeu ó tronoen 1814, as Cortes intentaron que xurase a Constitución de1812. Pero, co apoio do exército, dos nobres e do alto clero,restableceu o absolutismo. A independencia das coloniasespañolas en América agravou a situación económica ecausou unha forte desmoralización na sociedade.

O Trienio Liberal (1820-1823)

O coronel Riego deu un golpe de Estado en defensa daConstitución liberal de 1812. Fernando VII, en contra dasúa vontade, gobernou como rei constitucional durantetres años. A burguesía liberal dividiuse entre os quequerían reformas profundas (soberanía popular, sufraxiocada vez menos censitario), os progresistas, e os que sóeran partidarios de reformas liviás, os moderados.

33. a) ¿Que pretendían os redactores da Constitución de 1812?

b) ¿A través de que procedementos legais?

Cadro de Goya, O dous de maio,no que se amosa o ataque do

pobo de Madrid contra osfranceses.

Primeira páxina da Constituciónliberal de 1812.

UNIDADE 4

207

A década ominosa (1823-1833)

As forzas militares da Santa Alianza enviaron a Españaun exército e, unha vez derrotados os liberais, restaurarono absolutismo durante dez anos. Sobre os liberaisexerceuse unha forte represión.

O problema da sucesión de Fernando VII

Ó non ter fillos varóns, este rei promulgou a PragmáticaSanción, pola que se establecía que as mulleres poderíanser raíñas. O irmán do rei, Carlos María Isidro, nonaceptou que Isabel, filla de Fernando VII, sucedese a seupai, e proclamouse herdeiro do trono. Por este motivoiniciáronse unha serie de guerras civís entre os partidariosde Isabel e os de Carlos; son as chamadas guerrascarlistas, que van durar moitos anos.

As rexencias (1833-1843)

Por rexencia enténdese o goberno temporal que seestablece durante a minoría de idade, a incapacidade ou aausencia dun rei.

A rexencia de María Cristina (1833-1840)

Durante a minoría de idade de Isabel, súa nai MaríaCristina foi a raíña rexente. Alternáronse no Gobernoprogresistas e moderados. Durante o goberno dosprogresistas, Mendizábal aprobou a Lei de Desamor-tización. A Constitución de 1837 proclamou a soberaníanacional, pero un golpe militar levou ó poder ósmoderados, que eliminaron ese avance democrático. De1833 a 1840 tivo lugar a primeira guerra carlista.

A rexencia do xeneral progresista Espartero(1840-1843)

Este xeneral progresista, que tiña prestixio por poñerllefin á primeira guerra carlista, foi elixido polas Cortes comorexente.

34. Explica a causa das guerras carlistas.

Retorno de Fernando VII aEspaña en 1814.

Fusilamento do xeneral liberalTorrijos e os seus seguidores.


208

O reinado de Isabel II (1843-1868)

A Década Moderada (1844-1854).Un goberno formadopolos moderados, á fronte dos cales estaba o xeneralNarváez, aprobou unha nova Constitución, que suprimía asoberanía popular, afirmando que a soberanía non resideno pobo, senón no rei e nas Cortes. Tamén se puxeronatrancos ó proceso da desamortización, chegando adevolver propiedades ós antigos propietarios. Leváronse acabo importantes obras públicas: estradas, canles de augae a inauguración da primeira liña de ferrocarril, entreBarcelona e Mataró, en 1848, con 18 anos de retraso conrespecto a Gran Bretaña.

O Bienio Progresista (1854-1856). En 1854 produciuseun novo golpe de Estado militar de carácter progresista.Acelerouse a construcción do ferrocarril e aprobouse unhanova Lei de Desamortización, elaborada por Madoz.

O resto do reinado de Isabel II ata 1868

Foi un período de crises económicas, sociais e políticas.En 1867, os progresistas acordaron un pacto en contra daraíña, e en 1868 estalou unha revolución levada a cabopolos militares Topete, Serrano e Prim. Isabel II abandona opaís e comeza unha etapa democrática.

O Sexenio Revolucionario (1868-1874)

O Goberno provisional (1868-1871)

En 1869 aprobouse unha Constitución que recoñecía asoberanía nacional, instituía o sufraxio universalmasculino, proclamaba a liberdade de cultos e establecíacomo forma de Goberno a Monarquía. Agora había quebuscar un novo rei.

O reinado de Amadeo I de Saboia (1871-1873)

Fillo do rei Víctor Manuel II de Italia, tivo que facerllefronte a unha serie de problemas que lle fixeron abdicar ós

35. ¿En que ano se instalou en España a primeira liña de ferrocarril?

Isabel II.

UNIDADE 4

209

dous anos de reinado: ós partidarios de instituír unhaRepública, ós carlistas, á nobreza e a unha parte do pobo,que o vía coma un estranxeiro.

A Primeira República española

Por República enténdese unha forma de goberno,oposta á monarquía, na que tódolos poderes do Xefe doEstado (Presidente da República) proceden da vontade dopobo, vontade expresada mediante o sufraxio. OPresidente pode ser elixido directamente polo pobo oupolos representantes do pobo no Parlamento.

Só durou de febreiro de 1873 ata xaneiro de 1874. Foiun período de grande inestabilidade política: houbo catrogobernos diferentes, seguiu a guerra carlista, os cubanoscomezaron a loitar pola súa independencia e xurdiu ochamado cantonalismo, cando moitas cidades españolasse declararon autónomas. Un golpe de Estado militar puxofin á República. Agora as clases dirixentes pensaron norestablecemento da Monarquía.

A Restauración (1874-1902)

Por Restauración entendemos o restablecemento damonarquía borbónica no trono de España, na persoa deAlfonso XII, fillo de Isabel II, que reinou dende 1875 ata 1885.

O sistema político da Restauración

Foi ideado polo político monárquico Cánovas del Castillo,poñendo como bases inamovibles do sistema ó rei e ásCortes. Partindo desta base, dous partidos turnaríanse noexercicio do Goberno: o conservador, dirixido porCánovas, que agrupaba ós terratenentes e ós altos mandosdo exército, e o partido liberal, dirixido por Sagasta, e querepresentaba á burguesía industrial e comercial.

36. ¿Que Constitución recoñeceu o sufraxio universal masculino e proclamou aliberdade de cultos, iniciándose con ela unha etapa democrática?

Golpe militar contra as Cortes daPrimeira República.

Alfonso XII.


210

Este sistema de dous partidos deixou fóra ós partidosobreiros e á burguesía nacionalista de Cataluña e do PaísVasco. En 1876 promulgouse unha nova Constitución, naque se afirmaba que a soberanía residía nas Cortes xuntoco rei; en canto ó sufraxio, a súa redacción era ambigua.

A rexencia de María Cristina (1885-1902)

Morto Alfonso XII, a súa dona María Cristina exerceu comoraíña rexente ata a maioría de idade do seu fillo Alfonso XIII.O sistema de alternancia dos partidos seguiu vixente.

Durante o goberno liberal, en 1891 fíxose efectivo osufraxio universal masculino.

Neste período os problemas foron acumulándose:

- A guerra de independencia de Cuba rematou coaperda desta colonia, máis Puerto Rico e Filipinas, en1898, perdas que produciron unha forte desmora-lización en España.

- En Cataluña os nacionalistas reclamaron un Gobernoe unhas Cortes propias e a oficialidade do catalán.

- No País Vasco tamén se propagaron as ideasnacionalistas, fundándose o Partido Nacionalista Vasco.

O reinado de Alfonso XIII (1902-1931)

En 1902, cando cumpriu 16 anos, accedeu ó trono,xurou a Constitución de 1876 e pretendeu manter ocaduco sistema de alternancia dos dous partidos políticos.

38. A finais do século XIX ¿que problemas políticos destacan?

OsdirixentesCánovas

del Castilloe Sagasta.

37. Despois da Primeira República,

a) ¿Con que rei se restaura a Monarquía en España?

b) ¿Que nova Constitución eliminou a soberanía nacional?

c) ¿A quen pasou logo a soberanía?

d) ¿Cales foron os dous partidos que se alternaron no Goberno durante a Restau-ración?

e) ¿Quen eran os seus dirixentes?

UNIDADE 4

211

Entre 1907 e 1909 o Gobernoconservador de Antonio Mauraconcedeu o dereito de asociaciónós obreiros.

Sucedeuno un Goberno liberal,presidido por José Canalejas, entre1910 e 1912, que promulgou a Leide Mancomunidades co fin de darsolución ás aspiracións deautogoberno dos nacionalismoscatalán e vasco.

Outros problemas engádense ós xa existentes:

- A guerra de Marrocos, onde España pretendíaterritorios coloniais que a compensasen da perda deCuba e Filipinas.

- O problema relixioso, motivado pola forte presenciaque a Igrexa tiña aínda na sociedade.

- Os problemas típicos da explotación dos obreiros porparte da burguesía industrial, que foron canalizadospolos socialistas e anarquistas. Un feito grave foi aSemana Tráxica de Barcelona, en xullo de 1909,cando os obreiros tomaron a cidade; o Gobernoordenou a intervención do Exército para voltar ánormalidade.

A crise de 1917

- No mes de agosto, dirixentes do Partido Socialistaconvocaron unha folga xeral.

- Os partidos políticos tradicionais dividíronse eenfrontáronse entre eles, o que fixo imposible ofuncionamento das Cortes. O bipartismo entrou encrise debido ó fraude electoral e a que só represen-taban ós terratenentes e á alta burguesía; os naciona-lismos e as reivindicacións obreiras non tiñan cabidaneste sistema.

- O Exército comezou a facer reivindicacións de tipoeconómico e político ó Goberno, a través das XuntasMilitares de Defensa.

Imaxe de Barcelona durante aSemana Tráxica.


212

A Dictadura de Primo de Rivera (1923-1929)

O xeneral Primo de Rivera deu un golpe de Estado:respectando a Monarquía, suspendeu a Constitución e ospartidos políticos e estableceu un réxime autoritario oudictadura, concentrando el todo o poder político.

Durante este período realizá-ronse moitas obras públicas(encoros, e novas liñas de ferro-carril) e rematouse coa guerrade Marrocos. Pero o resto dosproblemas políticos e sociaisnon se solucionaron.

A perda de apoio por parte doExército, dos políticos, dosintelectuais e da burguesía fixoque presentase a dimisión ó reien xaneiro de 1930.

Abril de 1931: eleccións e proclamación da SegundaRepública

O descontento da sociedade ía en aumento e pedía uncambio de réxime político. O 12 de abril celebráronseeleccións municipais; os representantes dos partidosrepublicanos triunfaron nas cidades, o que se considerou unapoio favorable á República. Alfonso XIII renunciou ó tronoe marchou a Italia. O 14 de abril proclamouse a SegundaRepública e estableceuse un Goberno Provisional.

O xeneral Primo de Riveradespachando con Alfonso XIII.

Proclamación daSegunda Repúblicana Porta do Sol(Madrid).

UNIDADE 4

213

A Segunda República e a Guerra Civil (1931-1939)

O Goberno provisional

Estaba formado por socialistas, republicanos e naciona-listas cataláns.

Tiña como obxectivos preparar unha nova Constitución,realizar unha reforma agraria, reformar o Exército e darlleunha solución ós nacionalismos.

Pero atopouse con moitos problemas: a grave situacióneconómica como consecuencia da crise de 1929, adeclaración de independencia de Cataluña e oanticlericalismo dunha parte da sociedade española, quese traduciu en queimas de igrexas e conventos.

A Constitución de 1931

Aspectos importantes a destacar foron: as Cortes teríanunha soa cámara, o Congreso dos Deputados; aconcesión do dereito de sufraxio ás mulleres por primeiravez en España; separación da Igrexa e do Estado,suprimindo os presupostos que este lle concedía á Igrexa;prohibición do ensino da relixión nas escolas.

A República de esquerdas (1931-1933)

Con Azaña como Presidente dun Goberno formado porrepublicanos de esquerda e socialistas, pretendeusemodernizar España, coas seguintes actuacións:

- A aprobación do Estatuto de Cataluña, que concedíaa posibilidade de ter un Goberno (a Generalitat) e unParlamento propios.

39.

a) ¿En que ano renunciou ó trono Alfonso XIII?

b) ¿Por que?

c) ¿Que novo réxime político se instituíu a continuación?

40. Resume as novidades da Constitución de 1931.

Azaña, Presidente doprimeiro goberno

republicano.


214

- A reforma do Exército, reducindo o número de oficiais,sobre todo os que non xuraran fidelidade á República.

- No mundo do ensino creáronse moitas escolas, co finde erradicar o elevado analfabetismo da sociedadeespañola.

- A Reforma Agraria, para rematar cos latifundios ecrear unha clase de pequenos propietarios.

Pero tivo que enfrontarse a moitas dificultades:

- Enfrontamento coa Igrexa, ó non aceptar esta asreformas do Goberno.

- Intento frustrado de golpe de Estado por parte doxeneral Sanjurjo.

- Os sucesos de Casas Viejas, en Cádiz, cando asforzas da orde pública, mandadas polo Goberno parasufocar unha sublevación de campesiños, exerceronunha dura represión que rematou con varios mortos;isto afectou á credibilidade do Goberno. Azaña dimitiue convocáronse novas eleccións, que deron a maioríaós partidos de dereitas.

A República de dereitas (1934-1936)

O novo Goberno, presidido polo dirixente do PartidoRadical, Alejandro Lerroux, desfixo as reformas máisimportantes levadas a cabo polo anterior Goberno: suspendeua Lei de Reforma Agraria; restableceu os presupostos doEstado destinados á Igrexa e amnistiou ó xeneral Sanjurjo.

Durante este período aconteceron unha serie de gravesfeitos:

- A revolución de 1934 en Asturias: os mineirostomaron Oviedo e as cuncas mineiras, e proclamarona República Socialista. Este episodio rematou coaintervención do Exército.

- Companys, presidente da Generalitat, proclamou aindependencia de Cataluña, o que provocou que o

41. a) Cita as principais reformas políticas e sociais levadas a cabo polo goberno deAzaña.

b) Algunhas desas leis, ¿que problemas causaron nalgúns sectores da sociedade?

Retrato de AlejandroLerroux, Presidente do

Goberno republicano dedereitas.

Mineiros asturianosdetidos en 1934.

UNIDADE 4

215

Goberno central suspendera o Estatuto de Autonomíade Cataluña.

En febreiro de 1936 celebráronse eleccións, as cales sepresentaban como un enfrontamento radical entre aesquerda e a dereita. A dereita presentouse separada endiversos partidos; a esquerda formou unha únicacandidatura, a Fronte Popular, que obtivo a maioría.

O Goberno da Fronte Popular

Agora Azaña é o novo presidente da República. Asituación política radicalizouse: o fascismo, encarnado naFalanxe Española, incrementou o número de afiliados; omesmo ocorreu co Partido Comunista.

O Goberno non foi quen de manter a orde pública.Xentes de esquerdas e de dereitas enfrontábanse nasrúas. As folgas xeneralizáronse; os patronos pechaban asfábricas; os sindicatos UGT (socialista) e CNT (anarquista)facían continuas reivindicacións ó Goberno, que nonsempre podía atender.

As reformas da República lesionaran os intereses danobreza latifundista e dunha parte do Exército.

Nesta situación de convulsión social, políticos dedereitas e unha parte do Exército prepararon un golpe deEstado contra a República. O 17 de xullo de 1936, tropasdo Exército destinadas en Melilla subleváronse contra oGoberno, comezando así a Guerra Civil. O 18, a rebelióntriunfou nos territorios coloniais españois de Marrocos een Canarias. O xeneral Franco tomou o mando das tropassublevadas.

42.

a) ¿Que conflictos xurdiron durante o Goberno da Fronte Popular?

b) ¿Que grupos sociais se sublevaron contra a República?

c) ¿Onde se iniciou a sublevación?

d) ¿En que data?

e) ¿Que feito comezou con esta sublevacion?

Outubro de 1936, Francoproclamado Xefe do Estado.


216

A Guerra Civil (1936-1939)

A primeiros de agosto, as tropas sublevadas en Áfricacruzaron o Estreito de Xibraltar. Despois de case tres anosde guerrra entre o réxime republicano e os sublevados,rematou a guerra coa victoria destes últimos o 1 de abrilde 1939.

43. Nuns mapas de España, sinala a evolución das zonas ocupadas por cada un dosbandos enfrontados.

Evolución da Guerra Civil.

UNIDADE 4

217

9. Galicia dende 1900 ata 1936

Poboación, sociedade e economía

A poboación

Aumentou, igual que no resto de España, pasando de1,4 millóns a comezos do século XIX a 2,5 millóns en1949. Como a maioría vivía da agricultura, e esta era deescasa productividade, a emigración converteuse nunhasaída obrigatoria: a finais do século XIX emigraron aAmérica 200.000 persoas; despois da Primeira GuerraMundial fixérono 100.000.

A sociedade

A burguesía foi unha clase con pouco desenvol-vemento, debido á escasa industrialización.

Os fidalgos eran unha clase poderosa: profesionaisliberais (médicos, avogados) que exercían o poder nasvilas. O fillo maior herdaba o total da propiedade dasterras, quen llas arrendaba ós campesiños. En 1927 desa-pareceron os foros e con eles a figalguía.

A case totalidade da poboación era campesiña, quetraballaba terras doutros.

A maior parte da poboación galega traballaba no campo.

44. ¿Que desaparece en Galicia en 1927?

Imaxes da emigración galega.

Debuxo de Castelao denunciandoa situación dos labregos.


218

A economía

O atraso na agricultura e a escasaindustrialización foron as característicasprincipais. A fins do XIX só o Arsenal deFerrol e a Fábrica de Tabacos de ACoruña eran as industrias máis notables.Logo, a industria conserveira experimen-tou un gran auxe, chegando a producirno ano 1915 máis da metade dasconservas de España.

Movementos políticos autonomistas e nacionalistas

O Provincialismo

Hacia 1840 unha serie de intelectuais (Antolín Faraldo eNeira de Mosquera, a Xeración de 1846) descobre queGalicia é unha entidade diferente doutros pobos, cunhalingua, historia, arte e cultura propias, e cun atrasoeconómico. Inician un movemento político que reivindicaGalicia como provincia única, a exaltación das característicasculturais propias e unha saída para o atraso. Este movementofracasa co fusilamento do xeneral Solís en Carral.

Unha nova xeración de intelectuais, como Vicetto eMurguía, na décadas 50 e 60 elaboraron unha Historia deGalicia na que argumentaban as características históricase culturais propias. En 1863 Rosalía publica CantaresGallegos en lingua galega.

En 1883 elabórase o “Proyecto de Constitución para elEstado Galaico”, no que se proclama a soberanía galega,un poder lexislativo e un executivo.

O Rexionalismo

Pretendía que o poder en España estivera máisdescentralizado; é dicir, que non todo o poder estivera nasinstitucións políticas de Madrid (Goberno e Cortes).Apareceron dúas correntes, a representada por AlfredoBrañas e a de Manuel Murguía.

Fábrica de conservas acomezos do século XX.

Botadura dun barco nunasteleiro ferrolán.

O historiadorManuel Murguía.

UNIDADE 4

219

En 1907 nace o grupo “Solidaridad Gallega”, formadopola clase media de A Coruña, con ánimos de constituír unpartido político que avogase polo fomento da riqueza deGalicia. Desaparece o grupo en 1912.

O Nacionalismo

- As Irmandades da Fala.

Créase a primeira Irmandade en A Coruña en 1916, daman dos irmáns Vilar Ponte, espallándose despois poroutras cidades e vilas de Galicia; tamén ese mesmo anocomezan a publicar o seu voceiro A Nosa Terra.

En 1918 celebraron en Lugo a I Asemblea dasIrmandades, onde definiron o seu ideario político: “Galiciaé unha nacionalidade, e ten o dereito fundamental de serdona absoluta de si mesma”. Este é o punto de partidaideolóxico do nacionalismo galego.

En 1922 dan un xiro hacia a non intervención enpolítica: defenden a difusión da cultura galega comoobxectivo prioritario do nacionalismo. Nesta nova facetaaparece a xeración Nós, que sentará os fundamentosteóricos do nacionalismo galego.

Da xeración Nós formaban parte Risco, Otero Pedrayo,Cuevillas e Castelao. En 1920 fundaron a revista Nós, que,publicada ata 1936, difundiu a idea da existencia dunhacultura propia de Galicia e dignificou o idioma galego.

- O Partido Galeguista.

Foi fundado en Pontevedra en 1931, recollendo todo onacionalismo disperso, incluídos Castelao e OteroPedrayo, que xa eran deputados en Madrid.

45.

a) ¿Cal era o obxectivo principal das Irmandades da Fala?

b) ¿Cal era o seu ideario político?

c) ¿Que sinala este ideario?

Cartel de Castelao solicitando ovoto a favor do Estatuto de

Autonomía.


220

Este partido xogou un papel moi importante naredacción do Estatuto de Autonomía de 1936, que foipresentado por Castelao ó Presidente da República o 15de xullo de 1936. A Guerra Civil impediu a súa aprobación.

10. Filmografía

- O Movemento Obreiro:

Oliver Twist, de David Lean. 1948.

América, de Elia Kazan. 1963.Novecento, de Bernardo Bertolucci. 1976.Sacco e Vanzetti, de Giuliano Montaldo. 1971.

- O Imperialismo:

Oriente e Occidente, de James Ivory. 1982.

Cimarron, de Anthony Mann. 1960.Memorias de África, de Sydney Pollack, 1985.Pequeno gran home, de Arthur Penn. 1970.

Bailando con lobos, de Kevin Costner. 1990.

- A unificación italiana:

Il gattopardo, de Luchino Visconti. 1963.Senso, de Luchino Visconti. 1954.¡Viva Italia!, de Roberto Rosellini. 1960.

- A Primeira Guerra Mundial:

Sendeiros de gloria, de Stanley Kubrick. 1957.

A grande ilusión, de Jean Renoir. 1937.O gran desfile, de King Vidor. 1925.Adeus ás armas, de Frank Borzage. 1932.

Rei e Patria, de Joseph Losey. 1964.O sarxento York, de Howard Hawks. 1941.

46.

a) ¿Que partido político xogou un importante papel na redacción do Estatuto deAutonomía de Galicia de 1936?

b) ¿En que data foi presentado este Estatuto para a súa aprobación?

c) ¿Por que non chegou a aprobarse?

UNIDADE 4

221

- A Revolución Rusa:

O acoirazado Potenkim, de Serguei Eisenstein. 1925.

Outubro, de S. Eisenstein. 1927.Doctor Zhivago, de David Lean. 1965.

Nicolás e Alexandra, de Franklin J. Schaffner. 1971.A nai, de Vsevolod Pudovkin. 1926.Vermellos, de James Bridges. 1981.

- Os anos vinte:

E o mundo marcha, de King Vidor. 1928.

Con faldas e a rachar, de Billy Wilder. 1959.Primeira plana, de Billy Wilder. 1974.Unha muller de París, de Charles Chaplin. 1923.

- Os totalitarismos:

O gran dictador, de Charles Chaplin. 1940.

Ser ou non ser, de Ernst Lubitsch. 1942.O ovo da serpe, de Ingmar Bergman. 1977.O proceso de Verona, de Carlo Lizzani. 1963.

- A Segunda Guerra Mundial:

Patton, de F. J. Schaffner. 1970.

Esta terra é miña, de Jean Renoir. 1943.Sangue, suor e bágoas, de Noël Coward e David Lean. 1942.A lista de Schlinder, de Steven Spielberg. 1994.

Salvar ó soldado Ryan, de Steven Spielberg. 1998.Roma, cidade aberta, de Roberto Rossellini. 1945.

- Guerra Civil española:

Por quen dobran as campás, de Sam Wood. 1943.Retablo da Guerra Civil española, de Basilio MartínPatino. 1980.Terra e liberdade, de Ken Loach. 1995.

Raza, de José Luis Sáenz de Heredia. 1941.As longas vacacións do 36, de Jaime Camino. 1976.

Dragón Rapide, de Jaime Camino. 1986.Libertarias, de Vicente Aranda. 1995.

CLAVE DE CORRECCIÓN

1.

Que o obxecto da Historia no é o simple relato dos feitos do pasado, senón quecomprende o estudio global da vida social da humanidade.

2.

a) A Historia é unha ciencia social que estudia os feitos humanos do pasado,situándoos nun lugar e nun tempo concretos, e analizando as causas, a evolucióne as consecuencias deses feitos.

b) Serve para coñecer os fundamentos da nosa vida actual, saber de onde vimos,quen somos e aumentar as probabilidades de saber a onde imos.

3.

Os protagonistas da Historia son tódalas persoas, consideradas en sociedade.

4.

Resposta libre. Hai que destacar que Bertolt Brecht pon de manifesto que nos librosde Historia nunca figuran os auténticos protagonistas da mesma, que son tódalaspersoas.

5.

Porque non toda a humanidade evoluciona igual e ó mesmo tempo.

6.

a) Non.

b) Porque o paso dunha época a outra prodúcese dun xeito paulatino dentro dacontinuidade da vida das persoas que viven nese momento histórico.

7.

Por cultura enténdese o conxunto de ideas, costumes, ciencias, artes, lingua,coñecementos, leis, moral e relixión que caracterizan a un grupo social.

224

Unidade 1

8.

Culturais: un cadro de Goya e unha nave espacial.

Económicas: a pesca da sardiña e a extracción do petróleo.

Sociais: as características da burguesía, a guerra de Vietnam e as relacións entreobreiros e empresarios.

9.

a) O andar permanentemente de pé, quedando así libres as extremidades superiores;o utilizar as mans para agarrar e manipular, transformándoas nos órganos máisperfectos da súa anatomía; e, fundamentalmente, o aumento e perfeccionamentodo cerebro, o que lles permitiu desenvolver o razoamento, o pensamento, amemoria e a coordinación dos movementos das mans para fabricar útiles ouferramentas.

b) Resposta libre.

10.

A Historia ocuparía os 3 últimos minutos do día. As restantes 23 horas e 57 minutosserían ocupadas pola Prehistoria.

Este resultado obtense aplicando unha regra de tres:

2.500.000 anos ocupan 1.440 minutos (que ten un día)

5.000 anos de Historia ocupan x minutos

O resultado son 2,88 minutos, que igualaremos a 3.

11.

a) Entre o 4000 e o 3500 a.C.

b) Hacia o 3000 a.C.

12.

Paleolítico: invención do lume, pinturas de animais e de esceas de caza, nonexistencia de clases sociais, remata fai 10.000 anos, depreda sobre o ecosistema que orodea, nomadismo, non existencia da propiedade privada, pedra tallada e enterramentodos defuntos.

SOLUCIÓNS

225

Neolítico: Crecente Fértil, sedentarismo, pedra pulida, comercio, invención daagricultura, invención da cerámica, comeza hacia o 8000 a.C., excedentes alimentarios,navegación, non existencia da propiedade privada e actividade téxtil.

Idade dos Metais: Crecente Fértil, invento da roda, comeza hai 6.000 anos,coñecemento das técnicas metalúrxicas, a guerra e o carro de tracción animal.

13.

a) Vivían no Leste e Sur da Península.

b) Porque estaban en contacto cos colonos gregos, fenicios e cartaxineses.

14.

Os celtas eran agricultores, gandeiros e cazadores; se vivían en zonas costeiras,tamén mariscaban.

Practicaban a minería de estaño e ferro. Traballaban os metais preciosos cunha altacalidade artística.

Vivían en poboados chamados castros, que estaban constituídos por un recintoamurallado que rodeaba un outeiro; dentro do recinto amurallado estaban as vivendas,os cortellos e os almacéns.

Adoraban divinidades da natureza.

15.

Actualmente, tense en conta o desenvolvemento económico xeral para marcar o seuinicio: o nacemento das cidades (urbanismo), o comercio a grande escala e asnecesidades de comunicación (escritura).

16.

a) Si.

b) Porque case todos eles foron, son e serán imprescindibles para o desenvolvementoeconómico, técnico e artístico da Humanidade.


226

17.

Como un cambio rápido e brusco que se dá nunha sociedade, e que trae cambiosprofundos na economía, na sociedade, na política e na cultura, aparecendo despoisunha sociedade radicalmente distinta á anterior.

18.

a) Producción de excedentes agrícolas, os cales permiten comerciar con eles e unhamellor alimentación; aparición da división e especialización do traballo, adicándoseas persoas a distintas tarefas; nacemento das clases sociais, diferenciadas unhasdas outras pola distinta riqueza que posúen; nacemento do poder político, queexerce a autoridade sobre toda a poboación; invención da escritura.

b) Si.

c) Porque a organización da sociedade actual responde ás mesmas característicasque se acaban de describir.

19.

a) Nunha relación de dominio, na que se pon de manifesto o síndrome do poder. Aansia de poder é algo que se constata ó longo de toda a Historia.

b) En grupos. Uns grupos detentaron o poder e apropiáronse dos dereitos humanos;outros grupos quedaron dominados e carentes de moitos deses dereitos.

20.

Resposta libre. Son de destacar a redacción das primeiras leis escritas, os avancesno ámbito científico e a utilización do arco de medio punto e a bóveda de canón.

21.

a) A agricultura.

b) Cereais, vide, liño e productos de horta.

22.

a) Porque era imposible ascender de nivel social.

b) De arriba hacia abaixo: o faraón, altos funcionarios do Estado, sacerdotes,pequenos funcionarios, comerciantes, artesáns, campesiños e os escravos.

SOLUCIÓNS

227

23.

A relixión era politeísta; estaba totalmente relacionada coa política: o faraón tiña aconsideración dun deus.

Era unha relixión trascendente: crían que a alma se mantiña viva trala morte. Por isomomificaban o defunto (co fin de mantelo nun estado o máis parecido a cando estabavivo) e acompañábano de todo o que precisaba na vida terreal: comida, roupa eserventes, representados en pinturas.

24.

Porque nas rexións de clima desértico, a auga dos ríos é imprescindible para a vidahumana e para a agricultura.

25.

É unha cidade-Estado, politicamente independente, formada por unha cidade e unterritorio circundante con pequenas aldeas.

O centro da cidade tiña dúas partes, a acrópole, na parte alta, onde se ubicaban ostemplos e onde se refuxiaban os cidadáns en caso de guerra, e a ágora, que era a prazapública e o centro da vida política e económica da polis.

26.

Que ten ó xénero humano como punto de partida e como fin.

27

a) Da razón.

b) O nacemento da filosofía e o asentamento das bases do pensamento científico.

28.

A Democracia, a Filosofía, a explicación dos fenómenos baseada na razón(pensamento científico), a Física, a Bioloxía, a Historia, a Mediciña, a Antropoloxía, aLiteratura e as Olimpíadas.


228

29.

a) A favor.

b) Porque considera ós escravos como ferramentas que non se pertencen a simesmos, senón que pertencen a outra persoa.

c) A sociedade ateniense era unha sociedade escravista: o texto de Aristótelesxustifica ese sistema social.

30.

a) Aristóteles defende o sistema de goberno democrático como o único que garantea liberdade e a xustiza. Calicles, pola contra, defende o goberno dunha aristocraciaou oligarquía, que é o poder exercido por unhas poucas persoas notables e fortes.

b) Aristóteles.

31.

a) Oligarquía.

b) O poder residía nun pequeño número de persoas da clase alta, e o gobernoexercíano os xefes militares e relixiosos, un consello de anciáns e cincorepresentantes dos cidadáns.

32.

Tomar como base para a comprobación deste exercicio o mapa de referencia.

33.

Urbana. O centro económico era a cidade e, en primeiro lugar, Roma. Toda aproducción se orientaba cara ás necesidades de Roma.

Escravista. Tódalas tarefas productivas eran realizadas por escravos.

Predadora. Explotaron masivamente os recursos humanos (escravos) e as riquezasdos territorios conquistados. As terras de labor, as minas e as manufacturas eranpropiedade do Estado; por isto, orientaron as distintas provincias do Imperio a produciraqueles bens que máis beneficio lles reportaban.

SOLUCIÓNS

229

34.

a) Resposta libre. Puidera falarse do sistema político da etapa republicana.

b) Era unha democracia, aínda que restrinxida só para os máis ricos. Nas outrasetapas o poder exercíase dun modo absoluto por unha única persoa (rei ouemperador).

35.

a) Para extraer ouro, prata e estano.

b) O arado, a vide, o Faro da Torre de Hércules, pontes, termas, a base da nosa lingua(o latín) e o propio nome de Galicia, Gallaecia.

36.

a) Porque os principios cristiáns (igualdade de tódalas persoas diante de Deus e unhavida eterna trala morte) desfacían as bases nas que se asentaba a sociedade e osistema político de Roma, que eran a sociedade escravista e o culto ó emperador.

b) ...Constantino, ...Edicto de Milán, ...313.


230

1.

a) Pola falta de terras e de alimentos, polo aumento da poboación e pola atracción queexercía sobre eles unha civilización máis evolucionada cá súa.

b) No ano 476, cando saquearon Roma.

2.

Compra ou elabora un mapa e traza sobre el os límites das dúas civilizacións.

3.

Agrícola e gandeira. Non ten excedentes: é unha economía de subsistencia ou deautoabastecemento.

4.

Que se convertera ó cristianismo para salvar ó reino visigodo.

5.

a) Restablecer o antigo Imperio Romano.

b) Non.

c) Porque o seu imperio foi dividido entre os seus netos.

6.

a) Si.

b) Porque, ademais, é unha lei que regula o comportamento do musulmán en tódalasfacetas da súa vida: relixiosa, política, social, doméstica e individual.

7.

Implantan nas leis civís os preceptos relixiosos do Islam, e opóñense ós cambios quetrae a sociedade moderna occidental, defendendo o modelo social tradicional.

8.

Tomando como referencia o mapa da páxina 58, traza os límites desta expansión.

231

Unidade 2

9.

Pasou a mans da nobreza ou aristocracia e a unha parte do clero: condes,marqueses, duques, bispos e abades.

10.

a) Para protexeren a súa propia vida, nunha época de grande inseguridade física esocial.

b) Perderon a propia liberdade e tiveron que someterse a unhas condicións de traballopróximas á escravitude nas terras dos señores.

11.

A décima parte da colleita dos campesiños, que tiña que ser destinada á Igrexa.

12.

a) Estamento.

b) Os distintos dereitos e as distintas obrigacións que tiñan cada un deles, e o nivelde riqueza.

c) Era prácticamente imposible.

13.

Os nobres e o alto clero tiñan como funcións guerrear e rezar, respectivamente.

Os campesiños, os artesáns e os servos traballaban.

14.

Non existía o Estado tal e como o coñecemos hoxe. O territorio estaba dividido enseñoríos; en cada un deles mandaba un nobre, un bispo ou un abade. Cada señor, noseu señorío, absorbía todalas funcións do Estado: ordeaba, obrigaba e condenaba.

O rei era un señor feudal máis, sen máis poder có que tiñan os demais señores.

15.

b) “Eu, Afonso II, (...) dou e concedo a ti, Guillem de Anglesola, o meu castelo de Mur,(...) con tódalas súas terras e pertenzas e (...) ademais, recibirás 60 medidas detrigo (...).


232

(...) ti farasme servicio e terasme fidelidade perpetua, (...) Teralo ti e os teusdescendentes a perpetuidade”.

c) É un texto xurídico, pois ten valor de lei.

d) É un texto datado a finais do século XII, posiblemente nalgún lugar do reino deAragón.

e) Para esta cuestión, consulta, se che é posible, algunha enciclopedia ou libro deHistoria.

f ) Céntrate no que concede o rei, a quen llo concede, durante canto tempo, as abrigasque contrae co rei o receptor dos bens. Relaciona isto co que sabes a cerca dasrelacións de vasalaxe.

g) Resposta persoal.

16.

Consulta o diccionario ou, mellor aínda, unha enciclopedia.

17.

a) Non.

b) Porque os musulmáns viñeron á Península sen mulleres e, dende un principio, semesturaron coa poboación visigoda durante 32 xeracións, resultando unha única etnia.

c) O único que os diferenciaba era a relixión: uns eran cristiáns e outros, musulmáns.

18.

Porque se relacionaron comercialmente con pobos de culturas moi diferentes. A súacultura foi a máis evolucionada do seu tempo.

19.

A transmisión da cultura grega: a ciencia e o pensamento filosófico.

20.

A necesidade de ocupar máis terras coas que alimentar a unha poboación que ía enaumento; os impostos que os cristiáns impoñían ós musulmáns; a unión temporal entrealgún dos reinos para conquistar novas terras; e, sobre todo, o cambio de ideoloxía entreos cristiáns no sentido de darlle á Reconquista un carácter relixioso: a loita contra o infiel.

SOLUCIÓNS

233

21.

É o conxunto de ideas fundamentais que forman parte do pensamento dunha persoa,dun conxunto de persoas, dunha época ou de movementos políticos, culturais ourelixiosos.

22.

Controlou tódolos aspectos da vida de Europa Occidental: dáballe lexitimidade ópoder político, dictaba os fundamentos das leis que se impoñían á sociedade e aportabaa ideoloxía que sostiña o sistema feudal; marcaba as normas a seguir en tódolosaspectos da vida das persoas, dende o traballo ata a vida persoal e íntima, e dabanormas de moral e de costumes.

Practicaba a caridade cos pobres e mantiña escolas e hospitais.

23.

a) A partir do século XI.

b) Burgos.

24.

a) Burguesía.

b) Ó comercio, á artesanía e á banca.

25.

Fundaméntase no afán de enriquecerse co fin de aumentar os negocios e a riquezapersoal, é dicir, para aumentar o capital. A posta en práctica desta ideoloxía trae onacemento do sistema económico coñecido como capitalismo.

26.

1) A base económica do sistema feudal era a agricultura; no texto vese que a base daeconomía é o comercio.

2) Outra diferencia clara é que no texto remárcase a importancia do diñeiro; naeconomía feudal só se coñece o troco.

3) A idea de beneficio está clara no texto; na sistema económico feudal este termo édescoñecido.


234

27.

a) Gremios.

b) Regulamentaban a concesión ou a denegación do permiso para a instalación denovos obradoiros; controlaban o horario laboral, que tiña que ser o mesmo paratodos; obrigaban a comprar materias primas ó mesmo prezo; controlaban acalidade dos productos elaborados e fixaban os prezos oficiais e fixos de venda ópúblico.

28.

a) Dun señor feudal, nobre ou eclesiástico.

b) Ós señores feudais.

c) Concello.

d) A alta burguesía.

29.

a) Os reis.

b) Porque buscaban o apoio da rica burguesía, co fin de adquirir máis poder e situarsepor derriba dos señores feudais dentro da escala social, e así poder reafirmar ereforzar o poder real (monarquías).

30.

Realiza esta actividade coa axuda do mapa da páxina 83.

31.

a) Consideración do home como centro de tódalas preocupacións (antropocentrismo);utilización da razón para explicar os fenómenos naturais; gran curiosidade polocoñecemento.

b) Humanismo.

c) Un gran avance no coñecemento científico e unha explosión de creatividade nasartes.

32.

a) A imprenta.

b) Gutenberg.

SOLUCIÓNS

235

33.

A aparición da mentalidade humanista, a caída do Imperio Bizantino nas mans dosturcos en 1453 e as primeiras exploracións mariñas polo océano Atlántico levadas acabo por portugueses e españois.

34.

Nacemento do sistema económico coñecido como capitalismo; fortalecemento daburguesía; reforzamento do poder dos reis; comprobación de que só existe un únicomundo, cando Juan Sebastián Elcano dá a volta á Terra; expansión da cultura europea poroutros continentes; e ruptura dentro do cristianismo, coa aparición de distintas igrexas.

35.

Cando os turcos ocuparon a parte oriental do Mediterráneo, houbo que buscar rutasalternativas para proseguir co comercio que se viña realizando con Asia. Os portuguesesbuscaron novas rutas polo sur de África. Os españois, na crenza de que a Terra eraredonda, buscáronas cruzando o océano Atlántico.

36.

A gran demanda de productos orientais, a necesidade de ouro, o remate daReconquista e novos inventos que facilitaron a navegación.

37.

Para a realización desta actividade guíate polo mapa da páxina 87.

38.

Consecuencias económicas: comezou a chegar ouro e prata a Europa en grandescantidades, así como outros productos descoñecidos en Europa: patacas, millo, tabaco,tomate.

Consecuencias xeográficas: o comercio, que estaba centrado no Mediterráneo,desprazouse ó Atlántico.

Consecuencias políticas: España e Portugal crearon dous inmensos imperios coloniais.

Consecuencias culturais: coñecemento de novos espacios xeográficos ata esemomento inconcebibles na mentalidade europea; América europeizouse: linguas,costumes, mentalidade, leis, relixión e técnica europeas foron exportados ás novas terras.


236

39.

Concentraron o poder absoluto nas súas mans, baseándose no Dereito romano,impulsado pola Igrexa, que afirmaba que a autoridade do rei para gobernar os seusterritorios vén de Deus.

Limitaron o poder dos nobres, reducíndolles privilexios.

Crearon unha Facenda e un Goberno centralizados e controlados por persoas afíns aeles.

Constituíron un exército forte e permanente, pagado por eles, para poder prescindirda axuda militar que ata agora lles proporcionaban os nobres.

Crearon un corpo diplomático especializado nas relacións con outras nacións.

SOLUCIÓNS

237

1.

Que non eran Estados unitarios gobernados por un rei, senón que eran territoriosrepartidos en pequenos estados, reinos, principados, ducados, marquesados e cidades,independentes os uns dos outros, como prolongación da época feudal.

2.

Nega o valor das indulxencias; as persoas sálvanse só pola fe, non fai falta realizarboas obras para salvarse; cada persoa interpreta libremente a Biblia, sen que teña queaceptar a interpretación da Igrexa; só admite dous sacramentos, o Bautismo e aEucaristía; prohíbe o culto á Virxe e ós santos.

3.

a) A Igrexa.

b) Platón e Aristóteles.

c) Durante o Renacemento.

d) O emprego da razón para buscar a verdade, o antropocentrismo e o interese polocoñecemento.

4.

Nas guerras que España mantiña en Europa.

5.

Porque nun imperio tan extenso e repartido arredor da Terra, sempre era día nalgúndos territorios.

6.

a) Mestura de razas, intensificación do comercio entre as colonias americanas e ametrópole e unha total difusión da cultura española e do cristianismo.

b) Eran os habitantes que había en América (tamén chamada as Indias) á chegadados españois.

7.

A base da economía das colonias españolas americanas era, dende o principio, aobtención de ouro e prata. Máis adiante puxéronse en explotación grandes plantaciónsde cana de azucre, cacao e tabaco.

238

Unidade 3

8.

a) É un réxime político que se caracteriza porque o rei goberna cun poder absoluto,sen ningún límite e sen render contas a ninguén.

b) O rei é o representante de Deus, e de Deus recibe o poder; polo tanto, ir contra orei é ir contra a vontade de Deus.

9.

Foi o primeiro golpe contra o absolutismo, ocorrido en Inglaterra durante a segundametade do século XVII. Esta revolución levouna a cabo a burguesía contra o monopoliodo poder do rei e os privilexios da nobreza. Despois dunha guerra civil, a burguesíaconseguiu que o rei cedese parte do seu poder en favor do Parlamento. En adiante, oParlamento foi a institución política que gobernou: dictaba as leis, recadaba os impostos,controlaba o exército e elixía ó xefe do Goberno.

10.

a) A alta burguesía.

b) Do comercio colonial, da banca e das terras agrícolas que mercou como inversión.

c) É unha clase que ten moito poder económico, pero non ten poder político.

11.

O empobrecemento da Facenda debido ós enormes gastos que supuxeron as guerraseuropeas; a perda de moitos territorios en Europa; o descenso notable da poboación ea falta de políticos de prestixio.

12.

Antes de morrer, Carlos II, que non tiña fillos, nomeou como sucesor seu ó arquiduquefrancés Felipe de Anjou, neto de Luís XIV de Francia. A posibilidade da unión dos reinosde Francia e España asustou a Inglaterra, Holanda e Portugal, que apoiaron ó arquiduqueCarlos de Austria como sucesor de Carlos II no trono de España.

Entablouse unha guerra de trece anos entre estes dous bloques, que trouxo estasconsecuencias para España: polo Tratado de Utrecht (1713), España perdeu tódalasposesións que aínda lle quedaban en Europa e que pasaron a mans de Inglaterra e deAustria (Países Baixos, Milán, Reino de Nápoles, Sicilia e Sardeña); tamén tivo queceder a illa de Menorca, que recuperará máis adiante, e Xibraltar; o neto de Luis XIVpasou a reinar en España co nome de Felipe V, entronizando así en España a Casa deBorbón.

239

SOLUCIÓNS

13.

a) As afirmacións do filósofo grego Aristóteles e os dogmas da relixión.

b) O inglés Francis Bacon e o francés René Descartes.

c) O método científico

d) Na observación da natureza e na experimentación.

e) Galileo descobre que a caída dos corpos realízase con aceleración e demostra ateoría heliocéntrica de Copérnico; Kepler afirma que os planetas xiran ó redor doSol; Harvey descobre a circulación do sangue; Pascal demostra que a atmosfera élimitada; Newton descobre que a forza da gravitación afecta a tódolos corpos quehai no Universo.

14.

a) Era o sistema social, político, económico e ideolóxico propio do absolutismo.

b) De que as persoas naceron para ser felices; que a razón humana é o supremo valorque nos permite acadar a verdade e o coñecemento; e das ideas de Locke.

c) Derrubar as bases do Antigo Réxime.

d) Montesquieu propuxo a separación de poderes (lexislativo, executivo e xudicial).Voltaire propuxo a utilización da razón para a procura da felicidade e da tolerancia.Rousseau expresou o principio da soberanía popular ou nacional: o poder nace ereside no conxunto de tódolas persoas da sociedade; en consecuencia, ogobernante ten que cumprir a vontade da maioría.

e) Si. Locke afirmaba que a capacidade de facer as leis e a de facer cumplilas nonpoden estar nas mans dunha mesma persoa, porque se caería no abuso do poder;Montesquieu propoñía que, para evitar a tiranía, o poder poder político tiña queestar separado en tres niveis.

15.

Se hai máis oferta dun producto que demanda del por parte dos compradores, o prezodo producto baixa e deixa de fabricarse; no caso contrario, é dicir, se hai máis demandadel que oferta por parte dos fabricantes, o prezo dos productos aumenta e os fabricantesaumentan a producción.

16.

Resposta libre e razoada.


240

17.

Para a comprobación do resultado do exercicio, guíate polo mapa da páxina 114.

18.

a) Nos principios fundamentais dos filósofos da Ilustración francesa.

b) En 1783.

c) George Washington.

19.

Constitución: lei fundamental e democrática que regula e organiza o funcionamentodun Estado (as funcións e limitacións de cada un dos tres poderes; os dereitos e deberesdos cidadáns; o sistema económico; a organización do territorio).

República: forma de goberno representativo e baseado nunha Constitución, oposto ámonarquía, na que o poder do xefe do Estado (Presidente da República) provén davontade do pobo expresada a través do sufraxio.

Federación: unión de varios Estados que manteñen a súa independencia, pero cedena un goberno superior algunhas atribucións, como poden ser o exército, a moeda, apolítica exterior...

Sufraxio: acto mediante o cal unha persoa emite un voto para elixir ós seusrepresentantes políticos.

20.

Promulgou os decretos de Nova Planta, coa finalidade de suprimir as antigasinstitucións políticas tradicionais existentes nos reinos da antiga Coroa de Aragón,Valencia, Mallorca e o Principado de Cataluña. Implantou unha Administración centralista(toda ela controlada desde Madrid). Unificou as distintas Cortes que había nos antigosreinos nunha soa institución, agás as de Navarra. Eliminou as aduanas interiores. E creounovos órganos de goberno, como as Secretarías de Estado ou Ministerios.

21.

a) Realización de moitas obras públicas (estradas e canles); creación de pósitos, osarsenais de Ferrol e Cartaxena e as Reais Fábricas.

b) Obxectos de luxo: vidro, tapices e porcelana.

c) Os pazos dos reis e da nobreza.

SOLUCIÓNS

241

d) O remate do monopolio do comercio con América que tiña a Casa de Contrataciónde Sevilla dende o século XVI.

e) A eliminación das aduanas interiores existentes ata o momento dentro de España.

22.

A ensinanza das ciencias prácticas (Química, Física, Ciencias Naturais) para impulsaro desenvolvemento da economía.

23.

a) A Real Audiencia de Galicia e a Xunta do Reino de Galicia.

b) A Real Audiencia era unha institución xudicial, que tamén se encargaba do controlda orde pública, o abastecemento de alimentos das cidades e o recrutamento dossoldados. A Xunta representaba ó Reino de Galicia diante do rei, repartía osimpostos por provincias e facía peticións ó rei.

24.

A causa do incremento foi unha maior producción de alimentos.

Como consecuencia, houbo unha forte emigración.

25.

Introducíronse novos cultivos procedentes de América: a pataca e o millo.

26.

a) Inicio da industria siderúrxica en Sargadelos, Cervo (Lugo) da man de RaimundoIbáñez, marqués de Sargadelos, que máis tarde, e no nesmo lugar, creou unhafábrica de louza. Por outra banda, comerciantes cataláns instalados nas RíasBaixas construíron as primeiras factorías de salgadura de peixe.

b) Introduciron novas artes de pesca (arrastre) e, para unha mellor conservación dopeixe, substituíron o escabechado polo prensado.

27.

Como continuación do sistema feudal, segue dividida en estamentos: a alta nobrezaapenas residía en Galicia e posuía grandes extensións de terras; a baixa nobreza oufidalguía era a intermediaria entre a alta nobreza e os campesiños para o cobro dasrendas; o alto clero dispoñía tamén de grandes superficies de terra agrícola; por último,artesáns, comerciantes, mariñeiros e campesiños constituían máis do 90% da poboación.


242

28.

a) Feixoo, Martín Sarmiento, Xoán de Castro, Pedro Antonio Sánchez, CornideSaavedra e Lucas Labrada.

b) A modernización do sistema económico e a eliminación dos atrancos do AntigoRéxime que impedían o progreso de Galicia.

c) A Academia de Agricultura, as Sociedades de Amigos do País e o Real ConsuladoMarítimo de A Coruña.

29.

A intelixencia, a forza e as virtudes.

30.

Os representantes do terceiro estado, ó non conseguir que nos Estados Xerais sevotase por persoas e non por estamentos, constituíron a Asemblea Nacional, e xuraronnon disolvela ata darlle a Francia unha Constitución.

31.

a) A toma da prisión real da Bastilla (París) por parte das masas populares.

b) O 14 de xullo de 1789.

32.

1. Proclamou a igualdade de tódolos cidadáns.

2. Aprobou a Declaración dos Dereitos do Home e do Cidadán.

3. Aprobou a Constitución civil do clero.

4. Aprobou a Constitución de 1791, que proclamou a soberanía nacional e estableceuo dereito ó voto e a división de poderes.

33.

a) Só teñen dereito ó voto as persoas dun determinado nivel de riqueza.

b) A burguesía.

34.

a) Era unha asemblea que concentraba os poderes lexislativo e executivo.

b) Voto de tódalas persoas maiores de idade.

SOLUCIÓNS

243

c) Non, porque estaban excluídas as mulleres do dereito ó voto, polo que acualificación de universal non é apropiada.

d) O sufraxio universal concede o dereito ó voto a tódolas persoas maiores de idade;o sufraxio censitario só concede este dereito ás persoas ricas.

35.

a) Era democrática.

b) Proclamaba o dereito de tódolos cidadáns ó sufraxio universal sen ningunharestricción, así como o dereito de todos ó traballo e á educación.

36.

a) Xente humilde, pequenos propietarios e traballadores dos obradoiros.

b) Sansculottes.

c) A igualdade económica, a través dunha redistribución da riqueza.

37.


b) Ós máis ricos.

38.

a) O exército, a alta burguesía e os campesiños pequenos propietarios.

b) O Consulado.

39.

No código Civil estableceu a igualdade de tódolos cidadáns ante a lei e aboliu tódolosprivilexios do Antigo Réxime. A xustiza era administrada por xuíces. Garantiu asoberanía nacional. Aplicou uns impostos proporcionais ó nivel de riqueza dos cidadáns.


244

1.

a) A máquina de vapor.

b) Porque, acoplada a outras máquinas que antes se movían con enerxía humana ouhidráulica, permitiu realizar moito máis traballo nun tempo breve.

c) James Watt, en 1769.

2.

Utilización de máquinas movidas por motores e un cambio radical das formas detraballo, realizado agora en fábricas con máquinas modernas e con obreiros industriais.

3.

En non deixar sen cultivar ningunha parcela ningún ano.

Aumentar a producción agrícola ó obter unha colleita cada ano.

4.

A primeira fase adicouse á producción téxtil, á construcción do ferrocarril e a sentaras bases da siderurxia. A fonte de enerxía básica era o carbón.

A segunda fase, iniciada hacia 1870, está caracterizada pola fabricación de aceiro ensubstitución do ferro, o nacemento da industria química, a navegación a vapor, a primeirarevolución nas comunicacións (telégrafo e teléfono) e o uso da electricidade e o petróleocomo fontes de enerxía.

Na terceira fase, que se inicia hacia 1950, o emprego da enerxía nuclear, os avancesen electrónica, os ordenadores e as novas tecnoloxías da comunicación son as súascaracterísticas.

5.

a) A clase obreira industrial ou proletariado.

b) Infrahumanas, de case escravitude: horarios de sol a sol, nenos realizandotraballos duros, salarios de miseria.

6.

Porque chegou un momento no que un só individuo ou unha familia non podíanfinanciar as novas industrias, que esixían instalacións e maquinarias máis modernas emoito máis custosas. Por este motivo, os pequenos capitais pertencentes a varias

245

Unidade 4

familias burguesas úníronse para facerlle fronte ós grandes investimentos que serequirían; así apareceron as grandes sociedades anónimas, nas que o capital estárepartido en accións; estas accións mércanse e véndense na Bolsa.

7.

a) Controlar o mercado e fixar os prezos das materias primas e dos productos quefabricaban.

b) A compañía de petróleo Standard Oil Co., que en 1890 xa controlaba ela soa o90% do mercado dos productos derivados de petróleo dos Estados Unidos.

8.

a) A volta ó absolutismo que se produciu nalgúns Estados europeos, despois daderrota de Napoleón en 1814.

b) O Liberalismo.

9.


c) As clases populares.

10.

a) A clase media (baixa burguesía) e os obreiros industriais.

b) O universal.

c) A democracia.

d) Que, por primeira vez na Historia, formaron parte del obreiros.

e) Porque a burguesía tivo medo das peticións dos traballadores e considerou que sepodían poñer en perigo as súas propiedades.

11.

a) O Socialismo.

b) 1. Igual que houbera revolucións burguesas, tamén podía haber unha revoluciónobreira. 2. A revolución obreira podía crear unha sociedade nova, sen clases e sena explotación dunhas persoas por parte doutras. 3. Os medios de producción nondebían ser de propiedade privada, senón propiedade do Estado. 4. O Estadointervirá na economía para favorecer ós traballadores.


246

12.

a) Para mellorar as súas duras condicións de traballo e de vida.

b) 1871

c) No derradeiro tercio do século XIX.

d) A folga.

13.

a) Karl Marx e Friedrich Engels.

b) Loita de clases: enfrontamento entre grupos opostos (os que teñen o poder e ariqueza, e os desposuídos). Plusvalía: a diferencia que existe entre o valor dotraballo que realiza o obreiro e o salario que percibe a cambio dese traballo; daplusvalía apodérase o empresario. Dictadura do proletariado: unha vez conquistadoo poder do Estado polos obreiros, estes implantarán unha dictadura para evitarunha contrarrevolución por parte da burguesía capitalista. Sociedade comunista:sociedade xusta, sen clases sociais e sen propiedade privada. Economíaplanificada e centralizada: a fabricación e producción de bens e servicios para atotalidade da poboación estableceríase dende un centro de decisión e seguindouns plans preestablecidos.

14.

Resposta libre. Teranse en consideración a organización do poder e as reformassociais que levou a cabo.

15.

a) Porque o sistema democrático burgués fora concedendo melloras sociais ósobreiros: incremento dos salarios e reducción da xornada laboral.

b) Socialdemocracia

c) O capitalismo non pode ser destruído por unha revolución; as melloras políticas esociais que rematen coas inxustizas teñen que conseguirse a través da democraciaparlamentaria.

16.

Nacionalidade: conxunto de persoas que posúen unha lingua, unha relixión, unharaza e un pasado comúns, establecidas nunha xeografía ou territorio concreto.

Nación: conxunto de persoas que son conscientes de formar unha nacionalidade.

247

SOLUCIÓNS

Nacionalismo: ideoloxía que propugna que unha nación posúa un Estado, é dicir, teñaun goberno propio.

Estado: organización política que exerce o poder supremo sobre un territorio concretoe definido por unhas fronteiras precisas.

Estado-nación: Estado que exerce o poder sobre unha única nacionalidade.

Autodeterminación: a esixencia que plantexan as persoas dunha nacionalidade detéren un Estado propio.

17.

a) A busca de materias primas e fontes de enerxía abondantes e baratas; anecesidade de novos mercados onde vender os productos industriais; o forteaumento da poboación europea; a busca de forza e prestixio; a necesidade deinvestir o capital xerado polos enormes beneficios; o racismo e o progreso dosmedios de comunicación.

b) África, Asia e Oceanía.

c) Entre 1870 e 1914.

d) O 60% e o 55%, respectivamente.

18.

a) Hispanoamericanos fillos de españois.

b) Porque o dominio español entorpecía o seu desenvolvemento económico e a súaliberdade política.

19.

Potencias Centrais: Alemaña, Imperio Austro-húngaro, Bulgaria e Turquía.

Potencias Aliadas: Gran Bretaña, Francia, Rusia, Bélxica, Serbia, Italia, Romanía,Grecia, Portugal e Xapón.

20.

a) A tensión existente entre os dous bloques; o desexo de desquite de Francia; adisputa entre Alemaña e Francia por territorios coloniais en Marrocos; a crise dosBalcáns; o imperialismo ruso e o asasinato do herdeiro ó trono de Austria, oarquiduque Francisco Fernando.


248

b) Metralladoras, avións, lanzachamas, gases asfixiantes, tanques, submarinos.

21.

Para a realización deste exercicio fíxate nos mapas das páxinas 186 e 189.

22.

Non coñecera nin a revolución burguesa nin o liberalismo. Era unha illa do pasado,vivindo en pleno Antigo Réxime: monarquía absoluta, nobreza con privilexios,campesiños recén saídos da servidume feudal, non había Parlamento que representasea tódolos estratos sociais, nin partidos políticos; a burguesía era pouco importantedebido á escasa industrialización.

23.

a) Asembleas de obreiros, soldados e campesiños.

b) Significa reservarlle á maioría do pobo a libre elección dos deputados, aadministración do Estado e a realización de trasformacións políticas e sociais.

c) Realizar unha revolución social (comunista).

24.

a) A toma do Pazo de Inverno, sé do goberno.

b) O 26 de outubro de 1917 no calendario ruso (xuliano); no noso calendario(gregoriano) foi o 8 de novembro do mesmo ano.

c) Prohibiron tódolos partidos políticos, agás o comunista; eliminaron a liberdade dereunión e a de expresión; nacionalizaron a terra, a industria, a banca, o comercio eos transportes; organizaron o Exército Vermello; disolveron a Duma; uniron ospoderes lexislativo e executivo; prohibiron as folgas; exerceron un forte control ecensura sobre a prensa.

d) Para implantar o réxime comunista.

25.

a) É unha sociedade caracterizada polo acceso das masas a unha gran cantidade debens de consumo e de servicios, gracias á fabricación en serie de cantidadesinxentes de productos con modernas máquinas, o que produce o abaratamentodos mesmos. Este consumo masivo é o motor da economía capitalista.

b) A partir de 1920.

SOLUCIÓNS

249

26.

a) A superproducción de productos industriais e agrícolas.

b) O peche de empresas e un paro masivo.

c) 32 millóns.

27.

a) Concesión, por parte do Goberno, de préstamos ós bancos; aumento dos salarios;reducción da xornada laboral; axudas económicas ós parados; realización de obraspúblicas para incentivar o emprego.

b) F. D. Roosevelt.

28.

a) Defenden que o poder político debe estar nas mans dun líder ó que hai queobedecer cegamente. Non toleran a separación de poderes nin a liberdade deideoloxías. Son profundamente antisocialistas. Parten da base de que as persoasson desiguais; en consecuencia rexeitan a democracia porque concede os mesmosdereitos a todos; desvalorizan á muller porque non pode levar armas. Defenden oracismo, é dicir, a superioridade dunhas razas sobre as outras. O imperialismoxustifícano pola necesidade de espacio que teñen algunhas nacións para poderrealizárense. Rexeitan tódalas características propias do sistema democrático eapoian o uso da forza, da represión e do terror para acadar e manter o poder.Desconfían da razón: exaltan os sentimentos da xente e fomentan o fanatismo.

b) Porque prometera poñerlle fin á humillación que supuxera para Alemaña o Tratadode Versalles e rematar coa crise económica.

c) Os territorios de Europa Oriental, nos que Alemaña adquiriría as terras necesariaspara a realización do seu porvir.

29.

a) O desexo de vinganza polas humillacións ás que fora sometida Alemaña no Tratadode Versalles; o fracaso da Sociedade de Nacións para resolver conflictos dun xeitonegociado; a carreira de armamentos seguida por Alemaña e Italia para executar apolítica de expansión territorial; os sistemas de alianzas entre os distintos Estados.

b) Servirse do mapa da páxina 201 para realizar esta actividade.

c) Alemaña, Italia e Xapón.

d) Gran Bretaña, Francia, Estados Unidos, a URSS e China.


250

e) As derrotas alemanas en Stalingrado e Alamein; o desembarco de tropas aliadasno sur de Italia e en Normandía; a utilización de bombas atómicas en Xapón.

30.

Un escaso aumento da poboación, a existencia de enormes latifundios en mans dosnobres e da igrexa, un escaso nivel de industrialización, unha burguesía pouconumerosa e sen apenas poder político, escaso número de obreiros industriais e unhapoboación adicada maioritariamente á agricultura.

31.

a) A declaración como bens de interese nacional das terras amortizadas (terras quenon se podían vender, nin repartir en herdanza, nin pagaban impostos) e a súaposterior posta en venda en subhasta.

b) 1836 e 1854.

c) Mendizábal e Madoz.

32.

Os moderados eran partidarios do Antigo Réxime, e só querían reformas políticas moisuaves. Os liberais pretendían reformas avanzadas, segundo o modelo da RevoluciónFrancesa.

33.

a) Rematar co Antigo Réxime e instituír un réxime liberal.

b) Proclamando a soberanía nacional, a división de poderes e abolindo os privilexiosda nobreza.

34.

Ó non ter fillos varóns, o rei Fernando VII promulgou a Pragmática Sanción, pola quese establecía que as mulleres poderían ser raíñas. O irmán do rei, Carlos María Isidro,non aceptou que Isabel, filla de Fernando VII, sucedese ó seu pai, e proclamouseherdeiro do trono. Por este motivo iniciáronse unha serie de guerras civís entre ospartidarios de Isabel e os de Carlos: son as chamadas guerras carlistas.

35.

En 1848.

SOLUCIÓNS

251

36.

A Constitución de 1869.

37.

a) Con Alfonso XII.

b) A Constitución de 1876.

c) Pasa ás Cortes, xunto co Rei.

c) O Conservador e o Liberal.

e) Cánovas del Castillo e Sagasta, respectivamente.

38.

A guerra de independencia de Cuba, que rematou coa perda desta colonia, máisPuerto Rico e Filipinas; en Cataluña os nacionalistas reclamaron un Goberno e unhasCortes propias e a oficialidade do catalán; no País Vasco tamén se propagaron as ideasnacionalistas.

39.

a) En 1931.

b) Porque o resultado das eleccións municipais celebradas o 14 de abril de 1931deron o triunfo ós partidos republicanos nas cidades, o que se interpretou como unapoio á República.

c) A Segunda República.

40.

As Cortes terían unha soa cámara (Congreso dos Deputados); concedeuse o dereitode sufraxio ás mulleres por primeira vez en España; separouse a Igrexa do Estado,suprimindo os presupostos que este lle concedía a aquela; prohibiuse o ensino darelixión nas escolas.

41.

a) A aprobación do Estatuto de Cataluña, a reforma do Exército, a creación deescolas, a Reforma Agraria.

b) O enfrontamento coa Igrexa, ó non aceptar esta as reformas do Goberno referentesó ensino da relixión; o malestar do Exército polas reformas militares, que levou óintento frustrado de golpe de Estado por parte do xeneral Sanjurjo.


252

42.

a) A radicalización política da sociedade en partidos ideoloxicamente opostos,radicalización que provocaba o enfrontamento nas rúas; o Goberno non foi que demanter a orde pública; as folgas xeneralizáronse; os patronos pechaban asfábricas; os sindicatos facían reivindicacións que o Goberno non sempre podíaatender; a nobreza latifundista e o Exército sentíronse lesionados nos seusintereses polas reformas do Goberno.

b) Políticos de dereitas e unha parte do Exército.

c) En Melilla.

d) O 17 de xullo de 1936.

e) A Guerra Civil.

43.

Toma como referencia os mapas da páxina 218.

44.

Os foros e a clase dos fidalgos.

45.

a) A difusión da cultura galega como obxectivo prioritario do nacionalismo.

b) “Galicia é unha nacionalidade, e ten o dereito fundamental de ser dona absoluta desi mesma”.

c) O punto de partida ideolóxico do nacionalismo galego.

46.

a) O Partido Galeguista.

a) O 15 de xullo de 1936.

a) Polo estalido da Guerra Civil.

SOLUCIÓNS

253

Documents

Módulo 2: O devir da sociedade humana