Modeli Socijalnog Poduzetnistva u BiH Web

7/25/2019 Modeli Socijalnog Poduzetnistva u BiH Web

1/80

Modeli socijalnog preduzetnitva u BiH

Autori:

Doc. dr. Muamer HalilbaiProf. dr. Jasmina OsmankoviArmin Tali, dipl. oec.

Mart, 2015.

www.yep.ba


2/80

Radni materijali YEP-aYEP Working PapersYEP-WP-01-09-15

Modeli socijalnog preduzetnitvau Bosni i Hercegovini

AutoriDoc. dr. Muamer Halilbai

Prof. dr. Jasmina OsmankoviArmin Tali, dipl. oec.

Projekat zapoljavanja mladih (YEP),uz podrku Ambasade vicarske u Bosni i Hercegovini

Ljubljanska 3471000 Sarajevo, Bosna i Hercegovina

T. 387 33 222 703F. 387 33 222 703

U saradnji s

EKONOMSKI INSTITUT SARAJEVO

www.yep.ba www.eis.ba

Sarajevo, august 2015. godine


3/80

IZDAVA:GOPA mbH Bad Homburg, predstavnitvo za Bosnu i HercegovinuLjubljanska 3471000 Sarajevo, Bosna i HercegovinaT. 387 33 222 703F. 387 33 222 703E. [email protected]

ZA IZDAVAA:Denan Trbi

GLAVNA UREDNICA:Amela Gaji

Pripremu ove publikacije podrala je Ambasada vicarske u Bosni i Hercegovini.Sadraj i stavovi izraeni u ovoj publikaciji ne odraavaju nuno stavove Vladevicarske. Radovi se objavljuju s ciljem podsticanja strune rasprave kojom seeli doprinijeti razvoju slubi za zapoljavanje u Bosni i Hercegovini.

This publication is supported by the Embassy of Switzerland in Bosnia and Her-zegovina. The content and findings of this publication do not necessarily reflectthe views of the Swiss Government. Working Papers are published in orderto induce experts discussion which should lead towards improvements of thepublic employment sector in Bosnia and Herzegovina.


4/80

Sadraj

LISTA SKRAENICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KONTEKST . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. SOCIJALNO PREDUZETNITVO: POJMOVNO ODREENJE

I EU ISKUSTVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Definisanje socijalnog preduzetnitva . . . . . . . . . . . . . . . . 131.2. Pregled EU iskustava u domenu socijalnog preduzetnitva 151.3. Iskustva zemalja u regiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

. TIPOLOGIJA I OPERATIVNI MODELI SOCIJALNIH PREDUZEA . . 2.1. Tipologija socijalnih preduzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262.2. Operativni modeli socijalnih preduzea . . . . . . . . . . . . . . . 27

. ZADRUGE KAO MODEL SOCIJALNOG PREDUZETNITVA . . . . .

3.1. Evropsko iskustvo u zadrugarstvu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323.2. Iskustvo Bosne i Hercegovine u zadrugarstvu . . . . . . . . . . 333.3. Potencijalni model socijalnih zadruga u BiH . . . . . . . . . . . . 37

. SOCIJALNA PREDUZEA ZA RADNU INTEGRACIJU . . . . . . . . . . 4.1. Razliiti tipovi i karakteristike WISE u Evropi. . . . . . . . . . . . 414.2. Preduzea za radnu integraciju u BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

4.2.1. Osvrt na pravni okvir u BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444.2.1. Primjeri preduzea za radnu integraciju u BiH. . . . . . 45

4.3. Potencijalni model socijalnog preduzea za radnuintegraciju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

. COWORKING KAO MODEL SOCIJALNOG PREDUZETNITVA . . . 5.1. Coworking u svijetu i regiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 595.2. Coworking u BiH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615.3. Potencijalni model coworkinga u BiH . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

ZAKLJUCI I PREPORUKE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IZVORI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zakoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Linkovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Ostali YEP objavljeni dokumenti: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76


5/80

Modeli socijalnog preduzetnitva u Bosni i Hercegovini4

Lista skraenicaADC Austrijska agencija za tehniku saradnju

BiH Bosna i Hercegovina

Br. Broj

CICKompanija od interesa za zajednicu (Community InterestCompany)

CM Model kompanija (Company model)COM Model zadruga (Cooperative model)

DES Preduzee za radnu integraciju osoba sa invaliditetom

EU Evropska unija

FBiH Federacija Bosne i Hercegovine

GMO Genetski modificirani organizmi

IT Informacijske tehnologije

LIP Program lokalnih inicijativa (Local Initiatives Program)NGO/NVO

Nevladina organizacija (Non-governmentalorganization)

OFM Otvoreni model (Open form model)

RS Republika Srpska

SDC vicarska agencija za razvoj i saradnju

SEUJedinica za socijalno preduzetnitvo (Social EnterpriseUnit)

WISE Socijalno preduzee za radnu integraciju (WorkIntegration Social Enterprise)

YEPProjekat zapoljavanja mladih (Youth EmploymentProject)


6/80

5Modeli socijalnog preduzetnitva u Bosni i Hercegovini

KontekstProjekat zapoljavanja mladih (YEP) koji podrava Ambasada vi-carske u Bosni i Hercegovini implementira se od 2008. godine. Im-plementator projekta je njemaka konsultantska kompanija GOPAmbH. Cjelokupni cilj trenutne, druge faze projekta je smanjenjenezaposlenosti mladih u Bosni i Hercegovini, kroz bolju integraci-

ju mladih ena i mukaraca, naroito iz ugroenih grupa, na tri-

te rada u BiH. Navedeni cilj se ostvaruje kroz tri grupe aktivnostiusmjerene ka: (1) unapreenju uinaka rada javnih slubi za zapo-ljavanje, (2) poveanju pristupa mladih u nepovoljnom poloajukoritenju usluga slubi za zapoljavanje i (3) poveanju znaajazapoljavanja mladih u javnom prostoru BiH. Projekat zapolja-vanja mladih dio je stratekog okvira predstavljenog u vicarskojstrategiji saradnje u BiH 20132016, a realizuje se unutar portfolijaEkonomija i zapoljavanje Ambasade vicarske u BiH.

YEP pristup baziran je konceptu prema kojem sluba za zapolja-vanje treba (1) raditi na utvrivanju potreba poslodavaca, (2) razvi-

jati nove usluge koje su neophodne kako bi bre integrisali neza-poslene osobe na trite rada te (3) pratiti uinke rada kako bi seopravdalo ulaganje javnog novca.

U skladu s predstavljenim ciljem, YEP je realizovao aktivnosti ra-zvoja dva ogledna biroa za zapoljavanje u BiH (Doboj i Novo

Sarajevo) u kojima se primjenjuju Procedure za organizaciju, pro-voenje i evaluaciju novih metoda rada s korisnicima usluga. Ciljje promjena radnih praksi u skladu sa savremenim tendencijamamodernizacije javnih slubi za zapoljavanje.

Pored oglednih biroa, kroz Projekat zapoljavanja mladih razvijenaje i mrea od 25 klubova za traenje posla irom BiH. Klub za trae-nje posla je interaktivno iskustvo za mlade koje predstavlja kom-binaciju unapreenja vjetina, discipline u procesu traenja posla i

podrke koju pruaju voditelji i drugi lanovi kluba.


7/80


Za ovaj dokument od naroitog je znaaja aktivnost koju je YEPpokrenuo u 2014. godini: Program lokalnih inicijativa (LIP LocalInitiatives Program) kroz koji je promovisana saradnja javnih slu-

bi za zapoljavanje s nevladinim organizacijama u kreiranju ino-vativnih programa za zapoljavanje. U okviru ovog projekta po-drana je realizacija 11 projekata nevladinih organizacija u iznosuod 270.000 KM. Program je rezultirao brojem zaposlenja koja suviestruko premaila oekivanja (141), kao i razvojem nekoliko du-gorono odrivih rezultata socijalnih preduzea. Gradei na ovimrezultatima, YEP se odluio da u saradnji s Ekonomskim institutomSarajevo ispita opravdanost daljih investicija u promociju koncepta

socijalnog preduzetnitva.Navedeni pristup u potpunosti je usklaen s principima reformislubi za zapoljavanje u zemljama Evropske unije. EU Strategi-

ja rasta, Evropa 2020, podrazumijeva tri kljuna razvojna priorite-ta: (1) odriv, (2) inkluzivan i razvoj baziran na (3) inovacijama. Uokviru ovako strukturirane strategije, nacionalne javne slube zazapoljavanje su prepoznate kao jedan od kljunih aktera za po-stizanje inkluzivnosti rasta. U realizaciji ovog zadatka, javne slubeza zapoljavanje se podstiu da koriste mehanizme partnerstva zaadresiranje specifinih problema na lokalnom, regionalnom i naci-onalnom nivou. Pri tome, javne slube za zapoljavanje se morajunametnuti kao pouzdan i kompetentan partner u rjeavanju pro-blema na tritu rada.


8/80


UvodPolazei od postignutih uspjeha Programa lokalnih inicijativa, YEP

je identificirao potrebu da se razviju replikabilni modeli socijalnogpreduzetnitva za Bosnu i Hercegovinu harmonizirani s preporu-kama Sedmog foruma za zapoljavanje, a posebno s relevantniminicijativama Evropske unije. Kompleksnost apliciranja ovih kon-cepata u bosanskohercegovakom okruenju bila je razlog da se

Ekonomskom institutu u Sarajevu, kao naunoj instituciji s veomadugom tradicijom te domaim i meunarodnim referencama, po-vjeri priprema dokumenta pod nazivom Analiza modela socijalnogpreduzetnitva.

Ekonomski institut Sarajevo je respektirajui relevantne dimenzi-je bosanskohercegovakog konteksta pripremio analizu modelasocijalnog preduzetnitva, koja se temelji na kontinuiranom ra-zvoju procedura organiziranja, realizacije i evaluacije novih uslu-ga zavoda za zapoljavanje, to ukljuuje web stranicu / portal sinformacijama o mogunostima mladih u obrazovanju, treningu,zapoljavanju, volontiranju, naukovanju i slino; drugo, identificira-nju, izgradnji kapaciteta i mrea potrebnih mladima za ostvariva-nje programa Garancija za mlade na lokalnom nivou, ukljuujuiopine, ministarstva, nevladine organizacije, razvoju partnerstvazavoda za zapoljavanje s nevladinim organizacijama u realizacijikonkretnih aktivnosti zapoljavanja preko aktivnih mjera zapolja-vanja. Cilj ovog partnerstva je osiguravanje kontinuirane i koordi-nirane podrke razvoju odrivih programa zapoljavanja (socijalnapreduzea, zadruge), kao i njihovo integrisanje u aktivne mjerezapoljavanja zavoda za zapoljavanje.

U istraivanju Ekonomskog instituta Sarajevo fokus je bio na testi-ranju sljedeih modela: modela zadruga, modela radnog integrisa-nja i modela coworkinga. Pri tome je respektirana komplementar-

nost programa odrivog zapoljavanja sa strategijama aktivacijei aktivnostima grupnog savjetovanja (klubovi za traenje posla /zavodi za zapoljavanje), programima volontiranja (NGO), informi-


9/80


ranja mladih o mogunostima obrazovanja, treninga i zapoljava-nja (info-paketi) i drugo i prekvalifikacijama u skladu s potrebamaposlodavaca i trita rada. Odrivost se osigurava kroz zavode za

zapoljavanje, obrazovni sistem i lokalne zajednice.Cilj je bio doi do optimalnog koncepta koji se bazira na kombinacijipristupa, a ne na separatnoj implementaciji, uz istovremeno res-pektiranje: prvo, postojee legislative; drugo, efektivne sinergijes mjerama zavoda za zapoljavanje, kao to su klubovi za zapo-ljavanje, poticaji i projekti; tree, ekspertiza kapaciteta vicarskogportfolija zapoljavanja mladih u Bosni i Hercegovini, posebno YEPPrograma lokalnih inicijativa i njihovih preporuka i etvrto, EU pro-grama Garancija za mlade, ukljuujui praktine analize i aplikacijepraksi i iskustva Evropske unije u realizaciji ovog pristupa.

Zadatak Ekonomskog instituta Sarajevo ukljuivao je sveobuhvat-nu analizu pravnog okvira socijalnog preduzetnitva u FederacijiBosni i Hercegovini koritenjem dostupnih analiza i analiza aplika-bilnosti meunarodno prepoznatih modela socijalnog preduzetni-tva u bosanskohercegovakom kontekstu, i to zadruga socijalnih

preduzea za radnu integraciju (WISE) i Coworking zajednica / pro-stora.

Da bi se dolo do aplikativnog koncepta, Analiza modela socijalnogpreduzetnitva Ekonomskog instituta Sarajevo se temeljila na slje-deih pet kriterija, predvienih projektnim zadatkom:

Medijaciji izmeu ponude i potranje na tritu rada Kljunim ciljnim grupama: mladi, starosti 18 do 30 godina ivo-

ta, teko zapoljive kategorije (dugorono nezaposleni, mladikoji ive u udaljenim ruralnim podrujima, osobe s posebnimpotrebama, ene starosti 18-30 godina s visokim obrazova-njem, manjinske grupe, kao to su Romi, bivi prijestupnici,ovisnici o narkoticima i drugi)

Sistematinim, cjelovitim, sveobuhvatnim i sinergetskim inter-vencijama

Lokalnom vlasnitvu Identifikaciji i afirmaciji direktne veze izmeu selektiranih mo-

dela i popravljanja uslova ciljne grupe selektiranog modela


10/80


Ekonomski institut Sarajevo je prilikom analiza modela za promo-ciju koncepta socijalnog preduzetnitva imao u vidu posebno slje-dee glavne korisnike i njihove potrebe:

YEP / Ambasada vicarske u Bosni i Hercegovini, koja planirabuduu podrku mladim, posebno teko zapoljivim kategori-

jama u Bosni i Hercegovini Zavode za zapoljavanje u Bosni i Hercegovini, koji trebaju smjer-

nice za budue programiranje mjera aktivnog zapoljavanja Socijalna preduzea u Bosni i Hercegovini, koja bi mogla biti

potencijalni korisnik usluga YEP vezano za podrku socijalnompreduzetnitvu, kao odgovoru na problem zapoljavanja tekozapoljivih kategorija stanovnitva, posebno mladih.

Pored ovih kljunih korisnika, Institut je imao u vidu i profesionalneasocijacije, nevladine organizacije mladih, opine, razvojne agenci-

je, privatni sektor, kompanije i pojedince, to se vidi iz predloenihmodela.

Prema tome, Analiza modela socijalnog preduzetnitva osigurava:

elemente za planiranje budue podrke mladima u Bosni i Her-cegovini vezano za socijalno preduzetnitvo kao rjeenje pro-blema nezaposlenosti potrebne YEP / Ambasadi vicarske u BiH

smjernice za programiranje aktivnih mjera zavoda za zapolja-vanje u BiH

podrku socijalnim preduzetnicima

Ekonomski institut je u skladu s postojeim pravnim okvirom obli-kovao modele socijalnog preduzetnitva: prvo, Model zadruge u

poljoprivredi, koji je razvijen na temelju analize iskustava vicar-skog Karitasa u proizvodnji malina i koji pokazuje elemente repli-kabilnosti; drugo, Model socijalnih preduzea za radnu integraciju,s dva submodela, i to: trino orijentiranim socijalnim preduzeimaradne integracije s ogranienom potporom i socijalnim preduzei-ma radne integracije koja imaju za cilj da kreiraju zatieno radnookruenje za vrlo ranjive grupe ovo je submodel koji treba produ-enu podrku kao i tree, Model Coworking zajednice / prostori,

koji se, izmeu ostalog, moe prezentirati i kao dalje razvijanjekoncepta klubova za zapoljavanje kroz koritenje zajednikih mo-gunosti.


11/80


U oblikovanju rezultata analize modela socijalnog preduzetnitva,a sukladno Terms of Reference i vremenskim okvirom analize, ko-ritene su relevantne metode: metoda analize postojeeg pravnog

okvira, metoda analize postojeih bosanskohercegovakih i me-unarodnih iskustava, metoda analize sekundarnih izvora, metodadubinskog intervjua, metoda opservacije, odnosno neposredni uvi-di u iskustva coworkinga (Hrvatska, Srbija, SAD, Velika Britainija),metoda online i offline konsultacija (s DES, lokalnim zajednicama,krompir.ba, pajz.ba, zavodima za zapoljavanje, klubovima zazapoljavanje, Ambasadom vicarske u Bosni i Hercegovini, YEPprojektom, LIP projektom i drugim) te metoda brainstorminga s

lokalnim i meunarodnim ekspertima.Sam proces istraivanja odvijao se sljedeom dinamikom:

2. juni 2015. Formiranje tima Ekonomskog instituta Sarajevo zaizradu Analize modela socijalnog preduzetnitva temeljem ToRYEP/LIP

3. juni 2015. Radni sastanak s kontakt osobom YEP/LIP projekta 4. juni 2015. Individualni rad lanova tima na razvijanju koncep-

ta analize 5. juni 2015. Radni sastanak s kontakt osobom YEP/LIP projek-

ta prezentacija koncepta analize za model zadruga, modelradne integracije s dva sub modela i model coworking prostora

5-7. juni 2015. Individualni rad lanova tima na oblikovanju rad-ne verzije za sastanak 8. juna 2015.

8. juni 2015. Prezentacija modela lanova timu EIS timu YEP/LIPprojekta

9. juni 2015. Intervju sa vicarskim Karitasom (Hemo Jusovi) iindividualni rad lanova tima EIS za analizu 10. juni 2015. Prezentacija rezultata istraivanja EIS stakeholde-

rima (zavodi za zapoljavanje, Ambasada vicarske, drugi) naplanskom sastanku

22. juni 2015. Konsultacije s kontakt osobom YEP/LIP projektau vezi s finaliziranjem analize

24. juni 2015. Konsultacije s liderom YEP/LIP projekta, zajedni-ki rad lanova tima na finaliziranju analize

24-30. juni 2015. Dodatni intervju s WISA, individualni rad la-nova tima


12/80


3-5. juli 2015. Oblikovanje finalnog izvjetaja analize modelasocijalnog preduzetnitva

Predmet, ciljevi, rezultati i ishodi su determinirali i strukturu rada.Rad je organiziran u etiri poglavlja, pored uvoda i zakljuka, i to:prvo, Modeli socijalnog preduzetnitva i njihove karakteristike;drugo, Tipologija i operativni modeli socijalnih preduzea; tree,Zadruga kao model socijalnog preduzetnitva; etvrto, Model so-cijalnih preduzea za radnu integraciju i peto, Model coworkingprostora kao model socijalnog preduzetnitva.

U Uvodnom dijelu Analize naznaeni su osnova za izradu Analize,

predmet, ciljevi, metodologija, korisnici, struktura i sadraj. U pr-vom poglavlju, kao to se to i iz njegovog naziva vidi, predstavljenisu modeli socijalnog preduzetnitva, njihove karakteristike, klasifi-kacija, upotreba, primjeri. U drugom poglavlju je prezentirana tipo-logija i operativni modeli socijalnih preduzea s karakteristikama.Tree, etvrto i peto poglavlje je organizirano po istoj matrici, kojaukljuuje uvodne napomene za svaki od izabranih modela, zatimosvrt na meunarodno iskustvo, potom predstavljanje bosansko-

hercegovakog iskustva i primjera dobre prakse te njihovo mode-liranje i na kraju se naznaava model koji bi mogao biti respektiranu stratekim planovima podrke zapoljavanju mladih YEP / vi-carske ambasade, u smjernicama za oblikovanje programa aktiv-nih mjera zapoljavanja zavoda za zapoljavanje i kao motivacijasocijalnim preduzetnicima. Predloeni modeli korespondiraju spostojeim pravnim okvirom i izgraeni su koritenjem lokalnih imeunarodnih primjera dobre prakse. I na kraju, u Zakljuku je

dana sinteza svih zavrnih stavova, spoznaja i injenica koji suizneseni u analitikom dijelu analize. Zakljuak sadri najvanijarjeenja postavljenog problema analize, odnosno odgovore na po-stavljena pitanja. Naravno, zakljuak se temelji na zakonima logikei na izloenom u analizi.

Sastavni dio Analize je popis skraenica, popis tabela, slika, grafi-kona, kao i pregled koritenih izvora.

Prema tome, Analiza modela socijalnog preduzetnitva Ekonom-skog instituta Sarajevo osigurava: prvo, elemente za planiranjebudue podrke mladima u Bosni i Hercegovini vezano za socijal-


13/80


no preduzetnitvo kao rjeenje problema nezaposlenosti potrebneYEP / Ambasadi vicarske u BiH; zatim, smjernice za programira-nje mjera aktivnog zapoljavanja zavoda za zapoljavanje u BiH i

na kraju, podrku socijalnom preduzetnicima. Analiza je uraena upartnerstvu s naruiocem i kljunim akterima.


14/80


1. Socijalno preduzetnitvo:pojmovno odreenje i EU iskustva

1.1. Definisanje socijalnog preduzetnitva

Socijalno je preduzetnitvo1definisano kao poslovanje kome susocijalni ciljevi primarni i gdje se prihod reinvestira prema istom

(socijalnom) cilju, a ne prema maksimiziraju profita stakeholdera ilivlasnika (Defourny, Nyssens, 2008).2

Usporedbom oblika socijalnog preduzetnitva u zemljama koje surazvile pravni okvir i formalno regulisale socijalno-preduzetniki tipdjelatnosti, moe se uvidjeti raznolikost u pravno-organizacijskomsmislu. Pri tome, moe se uoiti postojanje nekoliko temeljnih za-htjeva koji trebaju biti ispunjeni kako bi se djelatnost identificiralakao socijalno preduzetnitvo. Ovi zahtjevi su:

Postojanje socijalne misije, usmjerenost prema opem dobru,interesima i dobrobiti zajednice, socijalnoj svrsi.

1 Neki autori preferiraju koritenje termina drutveno preduzetnitvo kako bise obuhvatile sve preduzetnike prakse s drutvenim ciljem, u odnosu na pojamsocijalno preduzetnitvo koje moe imati konotaciju iskljuive angairanostiu socijalnoj sferi. Unutar ove publikacije, pojmovi socijalno preduzetnitvo i

drutveno preduzetnitvo se smatraju sinonimima i, ako nije drugaije nazna-eno, nisu ogranieni na socijalnu sferu.2 Prema stavovima Evropskog privrednog i socijalnog odbora, da bi se poduzet-nik okarakterizirao kao drutveni, nune su drutveno-poduzetnike aktivnostitijekom cjelokupnog ivotnog ciklusa subjekta (EK, 2012). U svojoj Inicijativi zadrutveno poslovanje Evropska komisija je odredila drutvenog preduzetnikakroz tri dimenzije: a) drutveni preduzetnik se odreuje kao nosilac preduzet-nike aktivnosti kojem je primarni cilj drutveni uticaj, a ne generiranje dobiti zavlasnike ili dioniare; b) drutveni preduzetnik djeluje na nain da prua robu ili

usluge na tritu na preduzetniki i inovativan nain te koristi ostvarenu dobitprimarno za ispunjavanje drutvenih ciljeva; c) nain upravljanja preduzetnikimsubjektom je otvorenog tipa te ukljuuje zaposlenike, korisnike i ostale zaintere-sovane strane na koje utie privredna aktivnost preduzetnika (EK, 2011).


15/80


Postojanje trinog naina djelovanja, to predstavlja osnovniaspekt koji zahtijeva posebnu regulaciju, usmjerenu na sprje-avanje nelojalne konkurencije na tritu, a opet garantovanje

povlatenog poloaja s obzirom na djelovanje za ope dobro. Postojanje odreenog oblika nadzora, tj. kontrola (unutranja

ili vanjska) nad ispunjavanjem socijalne misije. Reguliranje raspodjele dobiti i imovineprema socijalnim cilje-

vima. Socijalno preduzetnitvo djeluje trino, ali ne i profitno idobit se ne raspodjeljuje meu lanovima ili treim stranama,ve se reinvestira prema socijalnoj misiji.

Uspostavljanje samoodrivosti organizacije ili preduzeaneza-

visno od vanjskih izvora finansiranja. Ukoliko djelatnost zavisi odvanjskih izvora podrke, ne moe se govoriti o preduzetnitvu.

Upravljanje nad organizacijom takvo da titi i interese aktera,kao i zajednice.

Socijalno preduzetnitvo karakterizira irok spektar stakehol-dera i povezanost s lokalnom zajednicom.

Demokratsko naelo upravljanja je najei oblik unutranjestrukture. Odreeni modeli socijalnog preduzetnitva mogu

razviti sistem odluivanja sliniji komercijalnim preduzeima itemeljiti ga na naelu udjela u vlasnikom kapitalu, ali i u tomsluaju uvode se ograniavajui propisi.

Reguliranje socijalne odgovornosti prema zaposlenicima, la-novima i iroj zajednici.

Primjer operacionalizacije navedenih kriterija u sluaju Republi-ke Hrvatske dat je u Boxu 1. Ispunjavanje svih navedenih kriterijadrutveni preduzetnik dokazuje aktima osnivanja i poslovanja (tro-

godinji strateki/poslovni planovi, godinji programi rada ili dosa-danji rezultati), koje daje na uvid prilikom podnoenja zahtjeva zaupis u Evidenciju drutvenih poduzetnika kod nadlenog tijela.

Istom se obaveno godinje predaje izvjetaj o realizaciji godinjegprograma rada te izvjetaj o drutvenoj reviziji.


16/80


BOX 1: Kriteriji prepoznavanja drutvenih poduzetnika u Republici Hrvatskoj

1. Drutveni preduzetnik ostvaruje ravnoteu drutvenih, okolinih i ekonomskih ci-ljeva poslovanja.

2. Drutveni preduzetnik obavlja djelatnost proizvodnje i prometa roba, pruanjausluga ili obavlja umjetniku djelatnost kojom se ostvaruje prihod na tritu tekoja ima povoljan uticaj na okoli, doprinosi unapreenju razvoja lokalne zajednicei drutva u cjelini.

3. Drutveni preduzetnik stvara novu vrijednost i osigurava financijsku odrivost nanain da u trogodinjem razdoblju poslovanja najmanje 25% godinjeg prihodaplanira ostvariti ili ostvaruje obavljanjem svoje preduzetnike djelatnosti.

4. Drutveni preduzetnik najmanje 75% godinje dobiti, odnosno viak prihodaostvaren obavljanjem svoje djelatnosti, ulae u ostvarivanje i razvoj ciljeva poslo-vanja, odnosno djelovanja.

5. Drutvenog preduzetnika odlikuje dobrovoljno i otvoreno lanstvo te autonomijaposlovanja, odnosno djelovanja.

6. Republika Hrvatska, jedinica lokalne i podrune (regionalne) samouprave ili tijelojavne vlasti ne moe biti iskljuivi osniva drutvenog preduzetnika.

7. Drutvenog preduzetnika odlikuju demokratski nain odluivanja (ukljuenost zainte-resovanih strana u transparentno i odgovorno upravljanje), odnosno odluivanje nijeiskljuivo vezano uz vlasnike udjele ili lanske uloge ve obuhvata kljune zaintere-sovane strane: radnike, lanove, korisnike ili potroae te partnerske organizacije.

8. Drutveni preduzetnik prati i vrednuje svoje drutvene, ekonomske i okolineuinke i uticaj te rezultate vrednovanja koristi u planiranju svog daljnjeg poslova-nja i vodi rauna o njihovu poboljanju.

9. Drutveni preduzetnik, u sluaju kada prestaje obavljati djelatnost, svojim opimaktima ima definiranu obvezu svoju preostalu imovinu, nakon pokria obveza pre-ma povjeriocima i pokria gubitka iz prethodnog razdoblja, prenijeti u vlasnitvodrugog drutvenog preduzetnika s istim ili slinim ciljevima poslovanja, ili u vla-snitvo jedinice lokalne i podrune (regionalne) samouprave koja e je upotrijebitiza razvoj drutvenog preduzetnitva.

Izvor: Strategija razvoja drutvenog preduzetnitva u Republici Hrvatskoj 20152020.godina

1.2. Pregled EU iskustava u domenu socijalnogpreduzetnitva

U Evropi se fenomen socijalnog preduzetnitva prvo pojavio u Italijikasnih osamdesetih prolog vijeka, te se do sredine devedesetihproirio i na druge evropske zemlje. U evropskim zemljama u ko-

jima nije stvoren specifian pravno-organizacijski oblik, socijalnopreduzetnitvo se pojavljuje u razliitim oblicima udruenjima,

humanitarnim organizacijama, organizacijama uzajamne pomoi,socijalnim preduzeima, fondacijama, zadrugama, centrima za za-


17/80


poljavanje i slino. Najei oblici u svim zemljama su udruenja izadruge. Izbor organizacijskog oblika najvie zavisi od legislative udravi, odnosno od toga dozvoljava li zakon neprofitnim organiza-

cijama bavljenje trinim aktivnostima i u kojoj mjeri. Iako se soci-jalno preduzetnitvo moe pojaviti u bilo kom podruju djelovanjakoje ima socijalnu svrhu, pokazalo se da se ono u Evropi uglavnom

javlja u dva glavna tipa djelatnosti: integracija u trite rada i uslu-ge socijalne brige u zajednici (Borzaga i Defourny 2001; Nyssens2006; Defourny i Nyssens 2008).

Socijalna preduzea usmjerena na radnu integraciju pojavljuju se ugotovo svim evropskim zemljama, a veinom su se razvila iz ne-kadanjih sklonita za nezaposlene ili zatitnih radionica u kojimasu se organizirale razliite proizvodne ili uslune djelatnosti. Ovaj

je oblik preduzetnitva nazvan socijalno preduzee za radnu in-tegraciju (Work Integration Social Enterprise WISE), a ukljuujesve oblike zapoljavanja osoba slabijeg poloaja na tritu rada ilionih koje su s njega potpuno iskljuene, poput osoba s posebnimpotrebama, invalida, ena i drugih.

I drugi se tip socijalnih preduzea javlja u svim evropskim ze-mljama i moe poprimati razliite organizacijske oblike. Radi seo djelatnostima pruanja socijalnih usluga u zajednici, za potrebekoje su ostale neadresirane. Najee se javlja u podrujima poputzdravstvene njege, obrazovanja, brige o djeci, o starijima, pomoiu kui, kune njege i drugo. Nastaje u velikoj mjeri s ciljem prua-nja usluge za drutvene grupe koje nisu prepoznate u programima

javnih socijalnih politika, kao i za one koji ispadaju iz tog sistema.

U znaajnom broju evropskih zemalja socijalno preduzetnitvo seprepoznaje kao posebna djelatnost, a u nekima su se razvili zakonikoji reguliraju njegovo djelovanje te javne politike koje usmjerava-

ju njegov razvoj. Prema podacima EMES-ove meunarodne istra-ivake mree, u Evropi se moe identificirati preko 40 razliitihpravno-organizacijskih oblika koji ine socijalnu ekonomiju, a dionjih se odnosi na socijalno preduzetnitvo.

Kao to smo ranije naveli, prvi pravno-institucionalni okvir za soci-jalno preduzetnitvo formiran je u Italiji krajem osamdesetih godi-na prolog stoljea. U ovoj su se zemlji pojavili novi zadruni oblici


18/80


s ciljem adresiranja socijalnih potreba prepoznatih u zajednici. Naj-ee se radilo o grupama iskljuenim s trita rada, te je primar-ni cilj zadrunog djelovanja bila radna reintegracija. Meutim, za

razliku od tradicionalnih zadruga, koje su se brinule o potrebamai interesima svojih lanova, ovi novi oblici zadruga bili su okrenu-ti i korisnicima izvana te su djelovali za opu korist zajednice, ane samo na korist svojih lanova. S prepoznavanjem posebno-sti ovih zadruga usmjerenih na socijalne ciljeve i iru drutvenukorist, 1991. godine donesen je i zakon kojim se regulira njihovodjelovanje. esto se oznaava i kao pionirski zakon o socijalnompreduzetnitvu. Zakon o socijalnim zadrugama odreuje dva tipa

zadruga tip A i tip B. Prvi tip se odnosi na one socijalne zadrugekoje pruaju socijalne, zdravstvene, obrazovne usluge, dok je dru-gi tip usmjeren na radnu integraciju, posebno osoba s oteanimpristupom tritu rada, i ne mora nuno proizvoditi socijalne uslu-ge. Procjenjuje se da je 1996. godine u Italiji bilo 4.000 socijalnihzadruga, s preko 100.000 lanova, 75.000 zaposlenih i 9.000 vo-lontera. Desetak godina poslije, 2005. godine, djelovalo je 58.000zadruga, meu kojima je bilo 7.568 socijalnih zadruga. Najbrojnije

su zadruge tipa A, koje ine oko 70% svih socijalnih zadruga (Pa-run Kolin i Petrui 2007).

Osim zadruga, i druge su se organizacije, uglavnom iz sektora civil-nog drutva, poele baviti socijalnim preduzetnitvom, pa je 2005.donesen i iri zakon koji je regulirao tzv. socijalna preduzea (tal.impresa sociale). Ovaj je zakon omoguio i drugim pravnim obli-cima da steknu brand socijalnog preduzea te odredio cijeli nizaktivnosti koje su drutveno korisne i spadaju u kategoriju djelat-

nosti socijalnog preduzea, poput pruanja socijalnih usluga, radneintegracije, zatite okolia, zdravlja, obrazovanja i slino.

Vie od deset godina nakon prvog talijanskog zakona, britanskavlada je napravila korake u zakonskom reguliranju socijalnog pre-duzetnitva. Po nekima, to je najsistematiniji zakonski okvir kojimse regulira socijalno preduzetnitvo u Evropi (Heckl i Pecher 2007),iako je strukturiran kao kombinacija evropskog i amerikog kon-cepta socijalnog preduzetnitva. Vlada je 2002. godine pokrenulaKoaliciju za socijalno preduzee i osnovala Odjel za socijalno pre-duzee (Social Enterprise Unit), s namjerom intenzivnije promocije


19/80


socijalnog preduzetnitva. Pokretanje pravnog okvira za reguli-ranje socijalnog preduzetnitva dijelom je motivirano intencijomstvaranja percepcije o bitnoj ulozi socijalnog preduzetnitva u re-

formi javnog sektora, posebno s obzirom na ukljuivanje zadrugai neprofitnih organizacija kao bitnih isporuilaca usluga u socijalnojsferi, a dijelom namjerom da se zajednica i civilno drutvo uklju-e u sprjeavanje socijalne iskljuenosti. Godine 2005. u VelikojBritaniji je donesen zakon koji je regulirao novi pravni oblik, orga-nizacijski negdje izmeu tradicionalnih preduzea i dobrotvornogdrutva, pod nazivom Preduzee usmjereno na interes zajednice(Community Interest Company CIC). Ovaj oblik organizacije je za-

pravo drutvo s ogranienom odgovornou, formirano s ciljemkoritenja svog profita za postizanje socijalnih ciljeva i ostvarivanjesocijalne misije. CIC ima i neka nova i specifina obiljeja i morazadovoljiti odreene uslove. Prije svega, ovo preduzee treba pro-i test interesa zajednice kako bi se utvrdilo da zaista djelujeza ope dobro i u javnom interesu. Profit koji ostvaruje moe semeu lanovima dioniarima distribuirati samo u skromnim i ogra-nienim iznosima, a za razliku od dobrotvornih organizacija, CIC ne

podlijee posebnom poreznom sistemu niti ima porezne olakice.U 2010. godini u Britaniji je bilo registrirano preko 4200 CIC predu-zea, to je znaajan porast u usporedbi s 2007. godinom kada ih

je bilo tek 500 (Billitteri 2007).

Na temelju dostupnih istraivanja o socijalnom preduzetnitvumogue je identificirati nekoliko glavnih modela pravnih oblika kojise pojavljuju u zakonodavstvima o socijalnom preduzetnitvu uevropskim zemljama:

Zadruni model (Co-operative model) odnosi se na zadrugeusmjerene prema socijalnim ciljevima. Ovaj je oblik prisutan uItaliji, Francuskoj, Portugalu i Poljskoj.

Model preduzea (Company model) temelji se na profitnomdjelovanju i ogranienoj distribuciji profita. Ovaj je model tipi-an za Belgiju i Veliku Britaniju.

Model slobodnog oblika (Open form model), za koji nije bitanpravno-organizacijski oblik, ve je prepoznato i zakonski re-gulirano socijalno-preduzetniko djelovanje. Model se javlja uFinskoj i Italiji.


20/80


Socijalne zadruge ine model primarno orijentiran prema postiza-nju socijalnih ciljeva. Ono po emu se razlikuju od obinih zadru-ga jest socijalna misija, odnosno temeljna orijentiranost prema ne-

kom obliku socijalne integracije i interesima zajednice. Osim toga,nisu nuno usmjerene samo na interese svojih lanova, ve u nji-hovo djelovanje mogu biti ukljueni i vanjski stakeholderi i korisniciiz zajednice. Zadruno djelovanje podrazumijeva organizacije kojeosniva vei broj lanova i kojima se upravlja prema demokratskomnaelu. Usmjerenost prema socijalnoj svrsi podrava se sistemomfiskalnih olakica ili drugih beneficija, ali podrazumijeva i sistemkontrole i nadzora kako bi se sprijeile zloupotrebe posebnog tre-

tmana koji takve organizacije imaju. Socijalne se zadruge naje-e osnivaju s ciljem radne integracije marginaliziranih i posebnoosjetljivih drutvenih grupa.

Model preduzea pokazuje snaniju povezanost s profitnim za-konodavstvom, odnosno onim zakonima koji reguliraju rad komer-cijalnih preduzea i trgovakih drutava. U ovom modelu socijalnose preduzetnitvo tretira kao tip preduzea, kao trino djelovanjesa socijalnom svrhom. Iako se preferira reinvesticija vika dobitina daljnje institucionalne aktivnosti, omoguena je dijelom i dis-tribucija profita meu lanovima. Takoer, demokratsko naelo uupravljanju nije nuno propisano i postoji vea, iako ograniena,vezanost na naelo odluivanja prema ueu u vlasnikom ka-pitalu. Iako se naglaava vezanost za zajednicu i njene potrebe,kolektivni karakter djelovanja ovog tipa socijalnog preduzetnitvanije naglaen.

Model slobodnog oblika podrazumijeva da postoje zakoni kojimase reguliraju socijalno preduzetnike aktivnosti, ali zakoni ne pred-viaju neki poseban novi pravno-organizacijski oblik za takvo dje-lovanje. Stoga se socijalno preduzetnitvo moe javiti u razliitimorganizacijama ili preduzeima. Primjera radi, finski zakon potiebilo kakav oblik preduzea koji zapoljava osobe s posebnim po-trebama, invalide i dugotrajno nezaposlene. Razvijeni su i posebnipoticaji koji se dodjeljuju takvim preduzeima. Fokus je prije sve-ga na aktivnostima koje provode i ciljevima koje ostvaruju, a nena obliku organizacije i upravljanja. Za razliku od finskog, talijanskizakon nema za cilj promovirati neku posebnu aktivnost ili pod-


21/80


ruje djelovanja, niti za to predvia poticajna sredstva i olakice.Odnosi se na sve oblike preduzea i organizacija koje su baremdijelom ukljuene u socijalno-preduzetnike aktivnosti i usmjerene

na ope dobro.Osim zemalja koje su izdvojene u ovom usporednom prikazu, uveini drugih drava, ako je u njima socijalno preduzetnitvo i pre-poznato kao poseban fenomen, zakonodavstvo se nije mijenjalokako bi ga reguliralo posebnim propisima. U njima se uglavnomsocijalno preduzetnike djelatnosti reguliraju kroz ve postojeepravne i organizacijske oblike te uz postojee zakone. ak i u ze-mljama koje su usvojile zakone i stvorile nove pravne oblike, para-lelno djeluju novi i stari oblici od udruenja, zadruga do preduzeas ogranienom odgovornou, kroz koje se sve moe pojavljivatisocijalno preduzetnitvo.

1.3. Iskustva zemalja u regiji

U Sloveniji je koncept socijalnog preduzetnitva jo uvijek relativnonov teko da je i koriten do 2009. godine. U 2011. Slovenija je

donijela Zakon o socijalnom poduzetnitvu koji prua definiciju so-cijalnog poduzetnitva koji je u velikoj mjeri u skladu s definicijomEvropske unije; Zakon takoer prua definiciju socijalnog poduzet-nitva. Nadalje, Zakon uvodi eksplicitnu razliku izmeu drutvenihpoduzea za radnu integraciju (WISE) i drugih drutvenih poduze-a. Zakon omoguuje institucijama da se registriraju i dobiju statussocijalnog poduzetnitva. Mnogi sudionici vjeruju da Zakon trebapoboljati jer je vidno da je previe strog i ograniavajui.

Zakon slijedi prijedlog Strategije socijalnog poduzetnitva i srodnihprograma mjera koji definiraju mjere javne potpore sektoru. Ka-njenje u usvajanju tih dokumenata znai da su do sada postoja-le samo vrlo ograniene javno finansirane mjere potpore, i to suuglavnom usmjerene na WISE. Postoji samo vrlo ogranieni broj

javnih mjera u Sloveniji koje su posebno dizajnirane za drutvenapreduzea.

Slovenski Forum socijalnog poduzetnitva je glavna nacionalnamrea u sektoru. Nema oznake, naljepnica ili sistema certificiranja,osim dobrovoljne registracije institucija kao drutvenih preduzea


22/80


prema Zakonu. Socijalno finansijsko trite je u povojima s prvimspecijalizovanim socijalnim fondovima koji su se pojavili na tri-tu u 2013. Registrovana drutvena preduzea ukljuuju asocijacije,

institucije, fondacije, privatna drutva ograniene odgovornosti izadruge. Meutim, druga de facto drutvena preduzea takoerpostoje i postavljana su koristei pravni okvir Zavoda, drutva zainvalide, zadruga i nevladinih organizacija.

Ne postoje podaci o veliini sektora drutvenog preduzetnitva.46 subjekata je registrovano kao drutveno preduzee (EC, 2014).Sadanji registar ne pokriva cijeli spektar SE u Sloveniji. To je dije-lom zbog strogih kriterija za odravanje statusa SE i nema javnufinansijsku prednost koja se nudi odvojeno od postojeih mjeraMLFSA. EC (2014) procjenjuje da postoji oko 900 organizacija kojepotencijalno spadaju u operativnu definiciju EU. Glavnim pravnimoblicima preuzetim od drutvenih preduzea smatraju se zadruge,instituti i ostale udruge koje provode privredne aktivnosti.

Veina aktuelnih drutvenih preduzea ima svoj utjecaj kroz lju-de koje zapoljavaju (WISE). To je rezultat naslijea kompanija za

onesposobljene osobe i vladine politike u borbi protiv struktur-ne nezaposlenosti. Novi trendovi se odnose na utjecaj na okolii zdravlje kroz proizvodnju organske hrane, recikliranje i obraduotpada.

Oivljavanje sektora socijalnog poduzetnitva u posljednjih neko-liko godina moe se objasniti kroz utjecaj ekonomske krize kojadovodi do porasta interesa za alternativne modele ekonomskograzvoja, fiskalne mjere tednje koje su s jedne strane smanjile bes-

povratna sredstva podrke nevladinom sektoru, ali s druge straneotvorile javnom sektoru mogunosti za pruanje odreenih javnihusluga privatnim subjektima (sistem koncesije) i takoer fokusna borbu socijalne ukljuenosti u stratekim dokumentima kojiotvaraju programe finansiranja za WISE.

U dokumentima koji prezentiraju situaciju u vezi sa socijalnim pre-duzetnitvom u Hrvatskoj uglavnom se navodi da je ono jo uvijeknedovoljno razvijeno. Veinu onoga to se u Republici Hrvatskojsmatra dobrim primjerima socijalnog poduzetnitva pokrenule suorganizacije civilnoga drutva (bilo osnivanjem izdvojene pravne


23/80


osobe, najee zadruge ili trgovakog drutva, koja svoju dobitvraa organizaciji koja ju je osnovala; bilo organiziranjem socijal-no-poduzetnike inicijative u okviru djelovanja same organizacije

kao jedne od aktivnosti koju organizacija provodi kako bi osiguralasamoodrivost, ali i organiziranjem obuke za pojedince i organi-zacije koje su zainteresirane za razvoj socijalnog poduzetnitva).Organizacije civilnog drutva su promovisale vrijednosti socijalnogpreduzetnitva rjeavanjem razliitih drutvenih problema budu-i da su zbog rata i nezaposlenosti mnogi ljudi ostali na marginidrutva. Finansiranje njihovih aktivnosti uglavnom je proizalo izaktivnosti razliitih donatora.

Socijalni poduzetnici, kao i organizacije civilnog drutva, u Hrvatskojse u svom radu suoavaju s tekoama nedostatnih finansijskihsredstava i znanja o pokretanju, upravljanju i odrivosti poslovanja,prevelikoj zavisnosti od donacija i finansiranja od strane javnogsektora. Nepovjerljivost ulagaa i bankarskog sektora za krediti-ranje i zajmove onemoguuje razvoj oba segmenta. Unato tome,mogu se identificirati razliiti pojavni oblici socijalnih preduzetnika

od institucionalnih (razvijena socijalna preduzetnitva kroz pravniokvir udruenja, zadruga, trgovakih drutava), do podruja kojapokrivaju pruanje intelektualnih usluga, proizvodnu djelatnost,poljoprivredu, turizam, kulturu i dr. te naina na koji pridonose rje-avanju drutvenih problema (zapoljavanjem skupina u riziku odsocijalne iskljuenosti ili pruanjem usluga za socijalno osjetljiveskupine, ouvanjem prirodnih resursa, promoviranjem regionalnograzvoja i oivljavanjem resursa lokalnih zajednica u kojima djeluju).

Uzevi u obzir nedovoljan nivo znanja i vjetina iz podruja uprav-ljanja, finansiranja i promocije socijalno-preduzetnikih aktivnosti,preduzetnike podravajue institucije (razvojne agencije, podu-zetniki centri itd.) imaju znaajnu ulogu u razvoju sektora socijal-nog preduzetnitva u Republici Hrvatskoj. Akademska zajednica jetakoer u posljednjih nekoliko godina prepoznala socijalno predu-zetnitvo kao dio sveukupnih privrednih i drutvenih aktivnosti tega uvrstila u svoje kurikulume.

Hrvatsko zakonodavstvo, openito gledajui, ne prepoznaje soci-jalno preduzetnitvo kao specifian pojam. Ipak, zakonski okvir nesprjeava razvoj i poslovanje socijalnih preduzetnika. Znaajan dio


24/80


socijalno-preduzetnikih poduhvata u Hrvatskoj zapoet je krozudruenja i zadruge. Zakon o zadrugama prepoznaje socijalne za-druge koje su osnovane za obavljanje djelatnosti kojima se prua

pomo u zadovoljenju osnovnih ivotnih potreba socijalno ugro-enih, nemonih i drugih osoba u tekoj ivotnoj situaciji. Poredtoga, ovim zakonom je prepoznata djelatnost ukljuivanja osoba sumanjenom radnom sposobnou i drugih fizikih osoba koje ne-maju dovoljno sredstava za podmirenje osnovnih ivotnih potre-ba, a nisu u mogunosti ostvariti ih svojim radom ili prihodom odimovine ili iz drugih izvora u svojim radnim i privrednim procesima.

U Hrvatskoj je 2015. godine donesena Strategija razvoja drutve-nog preduzetnitva za period 20152020. godina. etiri temeljnacilja utvrena navedenim dokumentom su: (1) Uspostava i unapre-enje zakonodavnog i institucionalnog okvira za razvoj drutvenogpreduzetnitva; (2) Uspostava finansijskog okvira za uinkovit raddrutvenih poduzetnika; (3) promocija vanosti i uloge drutvenogpreduzetnitva kroz sve oblike obrazovanja; (4) Osiguranje vidlji-vosti uloge i mogunosti drutvenog preduzetnitva u RepubliciHrvatskoj te informisanje opte javnosti o temama u vezi s dru-tvenim poduzetnitvom.

U Srbiji, kao rezultat nerazumijevanja znaenja i znaaja socijalnogpreduzetnitva, socijalna preduzea i preduzetnici se jo uvijek su-oavaju s neizgraenim institucionalnim okvirom. Meutim, i po-red nepovoljnog pravnog, ekonomskog i institucionalnog okvira,socijalno preduzetnitvo ipak postoji u formi pojedinanih ini-cijativa ili relativno organizovanih podsektora (npr. preduzea za

profesionalnu rehabilitaciju i zapoljavanje osoba s invaliditetom)kojima se rjeavaju problemi nezaposlenosti i socijalne iskljueno-sti (Republiki zavod za statistiku, 2014).

Prema rezultatima istraivanja Republikog zavoda za statistiku uSrbiji je u 2012. godini radilo 1.196 preduzea koja se u irem smi-slu mogu okarakterizirati kao socijalna preduzea. U istoj godinisocijalna preduzea su doprinosila 0,2% bruto domaem proizvo-du i uestvovala s 0,6% u ukupnoj zaposlenosti u Srbiji. Rije je

o zadrugama (785), udruenjima graana (283), preduzeima zazapoljavanje osoba s invaliditetom (45), razvojnim agencijama(32), fondacijama (23), poslovnim inkubatorima (18) i izdvojenim


25/80


preduzeima (spin off) pod uslovom da ispunjavaju kriterije, po-put socijalnih ciljeva i troenja dobiti prije svega za takve ciljeve(8). Dominantan oblik socijalnih preduzea u Srbiji bile su zadruge,

pri emu su se u toj kategoriji najee pojavljuju zemljoradnikezadruge. Broj udruenja graana za koja se moglo smatrati da susocijalna preduzea relativno je mali, u velikoj meri zbog neade-kvatnog pravnog okvira, tj. iz okolnosti da tada vaeim zakonomnije bilo dozvoljeno da nevladine organizacije stiu zaradu obavlja-njem djelatnosti. Nova trita za socijalna preduzea su jo uvijek urazvoju, iako ih ima u odreenom broju, posebno u oblasti socijal-nih usluga, poljoprivrede i ruralnog razvoja. Vitalnost sektora soci-

jalnog preduzetnitva ogleda se u tome to akteri u ovom sektoru(socijalna preduzea, organizacije civilnog drutva koje ih promo-viu, institucije koje im daju podrku) u nedostatku izgraene in-stitucionalne podrke osnivaju mree i koalicije koje im olakavajupovezivanje, razmjenu iskustava, uenje i poslovanje.

Koalicija za razvoj socijalnog preduzetnitva formiranja je 2010. go-dine. Njen glavni cilj je kreiranje podsticajnog okruenja za razvojsocijalnog preduzetnitva. Uloga koalicije je vana zbog stratekogpristupa razvoju socijalnog preduzetnitva i zbog sinergijskog de-lovanja lanica. Mrea socijalne ekonomije Srbije osnovana je 2011.godine s ciljem da se obezbijedi prostor za socijalna preduzeada ue jedna od drugih, da podstiu saradnju izmeu socijalnihpreduzea meusobno, ali i s drugim akterima, da se na jednommjestu nau proizvodi/usluge socijalnih preduzea kako bi se lakomogli pretraivati i kako bi bili dostupniji potencijalnim kupcima ilipartnerima za saradnju.

Pored navedenih traba istai i Mreu odrivog razvoja mrenaorganizacija koja prua aktivnu podrku (prvenstveno strunu, or-ganizacionu, medijatorsku, edukativnu i informativnu) strategija-ma, programima i projektima odrivog razvoja. Nekoliko lokalnihsamouprava u Srbiji pomoglo je inicijative u oblasti socijalnog pre-duzetnitva tako to su ustupile na koritenje poslovni prostor iliobradivo zemljite. Sve su ei sluajevi u kojima preduzea iz po-slovnog sektora kupuju proizvode ili usluge od socijalnih preduzeaili ih pomau novanim donacijama i promocijom. Veliku ulogu upromociji socijalnog preduzetnitva, ali i u stvaranju povoljnog am-


26/80


bijenta za poslovanje i opstanak socijalnih preduzea, igra Tim zasocijalno ukljuivanje i smanjenje siromatva Vlade Republike Sr-bije. Tim je zasluan za pribliavanje ideje socijalnog preduzetni-

tva Vladinim tijelima, za pokretanje inicijativa za izmjene i dopunezakona koji se odnose na socijalno preduzetnitvo i za povezivanjerazliitih sektora u Vladi kada je rije o pitanjima razvoja socijalnogpreduzetnitva.

Generalno, koncept socijalnog preduzetnitva nije na adekvatannain prepoznat u okviru pravnog sistema u Srbiji. Naime, nijedanpravni propis u Srbiji ne regulie ovu materiju na sveobuhvatannain. Meutim, kroz nova zakonska rjeenja koncept socijalnogpreduzetnitva je prepoznat i otvorene su nove mogunosti zaosnivanje i poslovanje socijalnih preduzea. Sada se pojam so-cijalno preduzee spominje u Zakonu o socijalnoj zatiti i obe-zbjeivanju socijalne sigurnosti graana i Zakonu o profesionalnojrehabilitaciji i zapoljavanju osoba s invaliditetom, a u novom Za-konu o zadrugama predvia se osnivanje i poslovanje posebnogoblika socijalne zadruge. Osim toga, novi zakon o udruenjimadaje mogunost ovim pravnim subjektima da ostvaruju prihode odobavljanja djelatnosti, to im faktiki omoguuje da posluju kao so-cijalna preduzea. Meutim, za finansiranje i finansijsko poslovanjesocijalnih preduzea uslovi su jo uvijek relativno nepovoljni, osimza preduzea za profesionalnu rehabilitaciju i zapoljavanje osobas invaliditetom. Glavni problem je nedostatak mikrofinansiranja ipogodnosti u procesu javnih nabavki. Postojanje ovih elemenatau pravnom i poslovnom okruenju omoguilo bi lake osnivanje iposlovanje socijalnih preduzea, to bi dovelo do konanog uobli-

avanja ovog sektora u Srbiji.


27/80


2. Tipologija i operativni modeli socijalnihpreduzea

2.1. Tipologija socijalnih preduzea

Socijalna preduzea mogue je klasificirati prema razliitim kriteriji-ma. Jedan od esto koritenih kriterija je nivo integrisanosti socijalnihprograma i poslovnih aktivnosti socijalnih preduzea. Prema nave-

denom kriteriju mogue je identificirati tri kategorije ovih preduzea:(1) interna socijalna preduzea; (2) integrisana socijalna preduzea; i(3) eksterna socijalna preduzea (pogledati grafikon ispod).

Grafikon 1. Klasifikacija socijalnih preduzea

U sluaju internih socijalnih preduzea, socijalni programi i poslov-ne aktivnosti se podudaraju. Neprofitne organizacije osnivaju ova


28/80


preduzea izriito u programske svrhe. Aktivnosti preduzea su upotpunosti ugraene u poslovanje i socijalne programe organi-zacije, i centralne su za njegovu misiju. Socijalni programi se samo-

finansiraju kroz aktivnosti preduzea.Kod integrisanih socijalnih preduzea, socijalni program se dijelompreklapa s poslovnim aktivnostima, esto dijelei trokove i imovi-nu. Organizacije osnivaju integrisana socijalna preduzea kao me-hanizme finansiranja da bi podrale aktivnosti i misiju neprofitnogsubjekta. U mnogim sluajevima integrisana socijalna preduzeaire ili potiu misiju organizacije omoguavajui joj da postignevei socijalni uticaj. irenje misije moe biti postignuto komercijali-zacijom socijalnih usluga organizacije i njihovom prodajom novomtritu koje te usluge plaa ili osiguravanjem novih usluga ve po-stojeim klijentima.

Eksterna socijalna preduzea socijalne programe razlikuju od po-slovnih aktivnosti. Neprofitne organizacije osnivaju eksterna so-cijalna preduzea kako bi se finansirale socijalne usluge i/ili tro-kovi poslovanja. Aktivnosti preduzea su eksterne u odnosu na

poslovanje matine organizacije, ali podravaju njene socijalneprograme kroz dodatna finansiranja. Eksterna socijalna preduzeageneralno nemaju koristi od podjele trokova ili sinergije programas osnivaem te stoga, da bi koristila svojoj svrsi, ona moraju bitiu potpunosti profitabilna. Eksterna socijalna preduzea mogu bitistrukturirana u okviru matine organizacije kao profitni centar, iliodvojeno, kao neprofitna ili profitna podrunica.

2.2. Operativni modeli socijalnih preduzeaMogui su razliiti operativni modeli socijalnih preduzea. Svaki odoperativnih modela koje elaboriramo ispod moe se podvesti pod

jedan od gore navedenih tipova socijalnih preduzea. Operativnimodeli ne smiju se mijeati s pravnom formom socijalnih predu-zea. Oni prije ilustriraju mogue konfiguracije koje se koriste zastvaranje socijalne vrijednosti (mjerljivog uticaja) i ekonomske vri-

jednosti (prihoda). Ovi modeli su:

Model preduzetnike podrke prodaje poslovnu podrku i fi-nansijske usluge svojoj ciljnoj grupi ili klijentima, samozapo-


29/80


slenim pojedincima ili firmama. Zatim, ciljna grupa socijalnogpreduzea prodaje svoje proizvode i usluge na otvorenom tr-itu. Uobiajeni tipovi biznisa koji primjenjuju ovaj model su:

finansijske institucije (npr. mikrokreditne organizacije), menad-ment i konsalting agencije, profesionalne usluge (raunovod-stvo, pravno i trino savjetovanje i informacije), tehnologija iservisi koji podravaju preduzetnike.

Model posrednika na tritu osigurava usluge svojoj ciljnojgrupi ili klijentima, malim proizvoaima (pojedinci, firme ilizadruge), kako bi im pomogla da pristupe tritu/tritima. Us-luge socijalnih preduzea dodaju vrijednost proizvodima ciljne

grupe, a generalno ove usluge ukljuuju proizvodnu i marke-tinku podrku i kredite. Posrednik na tritu ili u potpunostikupuje proizvode svoje ciljne grupe ili ih uzima po konsignaci-onom principu pa ih zatim prodaje na tritu uz odgovarajuemare. Uobiajeni tipovi poslovanja koji primenjuju ovaj modelsu: marketinke organizacije, firme i prodavnice potrone robe,kao i poslovi prodaje prehrambenih i poljoprivrednih proizvoda.

Model zapoljavanja kreira prilike za zapoljavanje i poslovne

obuke svojoj ciljnoj grupi ili klijentima, osobama s potekoa-ma u zapoljavanju, kao to su osobe s invaliditetom, besku-nici, ugroena omladina i bivi prestupnici; ove organizacijefunkcioniraju tako to preduzee zapoljava svoju ciljnu grupui prodaje njihove proizvode i usluge na otvorenom tritu. Mo-del zapoljavanja iroko upotrebljavaju omladinska i udruenjaosoba s invaliditetom, kao i organizacije za pruanje socijalnihusluga koje pomau enama s niskim prihodima, zavisnicima

na oporavku, bivim beskunicima. Popularni tipovi preduzeakoja se bave zapoljavanjem svojih klijenata jesu kompanije zahigijensko odravanje stambenih i poslovnih prostora, kompa-nije za ureenje prostora, kafii, knjiare, radnje s poklonima,kurirske usluge, obrada drveta i mehanike popravke.

Model lanarine to jest naknade za usluge komercijalizirasvoje usluge (npr. u domenu zdravstva ili obrazovanja) i za-tim ih prodaje direktno ciljnoj grupi ili klijentima, pojedincima,

firmama, zajednicama ili treoj strani. lanarina kao naknadaza usluge je jedan od najee korienih modela socijalnogpreduzea meu neprofitnim organizacijama. Organizacije za-


30/80


snovane na lanstvu, kao i strukovna udruenja, kole, muzeji,bolnice i klinike su klasini primjeri socijalnih preduzea kojauzimaju naknadu za svoje usluge.

Model klijenata s niskim prihodima varijacija prethodnogmodela, kojem ciljna grupa ili klijenti predstavljaju trite zaprodaju roba ili usluga; osigurava ciljnoj grupi (s niskim prima-njima) pristup onim proizvodima i uslugama kojima je zbog ci-

jene, distribucije i karakteristike proizvoda pristup vrlo ograni-en; primjeri proizvoda i usluga mogu ukljuivati: zdravstvenunjegu, zdravstvene i higijenske proizvode, komunalne usluge idrugo za ta klijenti, u ovom sluaju ciljna grupa, plaaju. Me-

utim, s obzirom na niska primanja ciljne grupe u ovom mode-lu, postizanje finansijske odrivosti moe biti izazov. Socijalnopreduzee mora da se oslanja na razvoj kreativnih distributiv-nih sistema, sniavanjem trokova proizvodnje i marketinga,postizanjem visoke efikasnosti poslovanja i subvencionisa-njem kreativnih prihoda na tritu.

Model zadrugarstva osigurava direktnu korist svojoj ciljnojgrupi ili klijentima, lanovima kooperative, kroz usluge la-

novima: informacije o tritu, tehnika/savjetodavna podr-ka, kolektivni ugovori, ekonomija otkupa, pristup proizvodimai uslugama, pristup eksternim tritima za proizvode i uslugelanova; lanstvo zadruge esto se sastoji od vie malih proi-zvoaa iz iste grupe proizvoda ili zajednice s istim potrebama

na primjer pristup kapitalu ili zdravstvenoj njezi. Organizacijekoje posluju po principima fer trgovine esto rade s poljopri-vrednim i robnim proizvoaima u vlasnitvu zadruga. Grupe

za samopomo koje okupljaju ene s niskim primanjima e-sto se organizuju u zadruge da bi podrale raznolikost interesalanova, povezanih s trgovinom, zdravstvom i obrazovanjem.Kreditne unije su jo jedan primjer zadruga vezanih za eko-nomski razvoj i programe finansijskih usluga.

Model povezivanja s tritem olakava trgovinske odnose iz-meu ciljne grupe ili klijenata, malih proizvoaa, lokalnih firmii kooperativa i eksternog trita; socijalno preduzee funkcioni-

ra kao broker, povezivanjem kupaca s proizvoaima i obrnu-to, i naplaivanjem ove usluge. Tipovi ovih socijalnih preduzeaukljuuju uvoz-izvoz, istraivanje trita i brokerske usluge.


31/80


Model subvencionisanja usluga prodaje proizvode ili uslugeeksternom tritu i ostvarene prihode koristi za finansiranjesocijalnih programa. Neprofitne organizacije koje primenjuju

ovaj model socijalnog preduzea obavljaju razliite vrste po-slova, meutim, veina njih ulae svoja materijalna (zgradu,zemlju ili opremu) ili nematerijalna sredstva (metodologiju,znanje, odnose ili brend) kao osnovu za svoje preduzetni-ke aktivnosti. Ovakvi biznisi mogu da pokrenu odreeni brojpreduzea koja koriste infrastrukturu i kapitalna dobra: lizing,upravljanje vlasnitvom, robni maloprodajni objekti; kopiranje,prevoz ili usluge tampe, itd.

Model organizacione podrke prodaje proizvode i usluge ek-sternom tritu, biznisima ili irokoj javnosti; u nekim sluaje-vima ciljna populacija ili klijent je korisnik, odnosno mute-rija. Ovakvo socijalno preduzee se konstruie kao finansijskimehanizam organizacije i vrlo esto je strukturirano kao erkaorganizacija (profitni ili neprofitni subjekat) koja je u vlasnitvuneprofitne matine organizacije. Slino modelu subvencioni-sanja usluga, model organizacione podrke se virtuelno moe

primijeniti na svaki tip biznisa koji koristi svoja materijalna inematerijalna sredstva.

Operativni fundamentalni modeli najee uzimaju formu inter-nog socijalnog preduzea: model preduzetnike podrke, modelposrednika na tritu, model zapoljavanja, model naknade za us-luge, model kooperativa, model povezivanja s tritem. S drugestrane, model povezivanja s tritem i model subvencionisanjausluga uzimaju formu integrisanog socijalnog preduzea, dok mo-

del organizacione podrke u veini sluajeva uzima formu ekster-nog socijalnog preduzea.

Na kraju, mora se naglasiti da socijalna preduzea najee kombi-niraju fundamentalne (osnovne) operativne modele kako bi isko-ristila anse i na komercijalnom tritu i u socijalnim sektorima.Kombiniranje je strategija za maksimiziranje socijalnog uticaja, kaoi za diversifikaciju prihoda dosezanjem novih trita ili pokretanjemnovih preduzea. Kombiniranje modela javlja se u okviru socijalnogpreduzea (kompleksni model) ili na nivou matine organizacije(mjeoviti model).


32/80


3. Zadruge kao model socijalnogpreduzetnitva

Kao to je ranije navedeno, model zadrugarstva kao model soci-jalnog preduzea osigurava direktnu korist svojoj ciljnoj grupi iliklijentima, lanovima kooperative, kroz usluge lanovima: infor-macije o tritu, tehnika/savjetodavna podrka, kolektivni ugo-vori, ekonomija otkupa, pristup proizvodima i uslugama, pristupeksternim tritima za proizvode i usluge lanova. Kooperativnolanstvo esto se sastoji od vie malih proizvoaa iz iste grupeproizvoda ili zajednice s istim potrebama.

lanovi kooperativa su primarna interesna grupa u kooperativi, njimapripadaju prihodi, radna mjesta, usluge, ali oni takoer investirajuu kooperativu ulaui svoje resurse poput vremena, novca,proizvoda, rada. Misija kooperative usmjerena je na osiguravanje

usluga lanovima. Finansijska odrivost postie se kroz prodajuproizvoda i usluga ciljnoj grupi i lanovima, ali i na komercijalnomtritu. Kooperative zarade koriste da pokriju trokove vezane zairenje usluga na nove lanove, a vikovi mogu da se koriste zasubvencionisanje tih usluga.

Kooperative kao socijalna preduzea ukljuuju poljoprivredne tri-ne kooperative, koje na trite iznose i prodaju proizvode lanova,dok poljoprivredno-snabdjevake kooperative osiguravaju ulaga-

nja i potrebne unose u poljoprivredni proces. Organizacije kojeposluju po principima fer trgovine esto rade s poljoprivrednim irobnim proizvoaima u vlasnitvu kooperativa, kao i s nepoljopri-vrednim proizvodima. Grupe za samopomo koje okupljaju ene sniskim primanjima, popularne u junoj Aziji, esto se organiziraju ukooperative da bi podrale raznolikost interesa lanova, povezanihs trgovinom, zdravstvom i obrazovanjem. Kreditne unije su jo je-dan primjer kooperativa vezanih za ekonomski razvoj i programe

finansijskih usluga. U Velikoj Britaniji se kao blaga varijacija na koo-perative javljaju udruenja uzajamne zavisnosti ili drutva kojase esto povezuju sa socijalnim preduzeima. Za razliku od koo-


33/80


perativa, lanovi udruenja uzajamne zavisnosti ne doprinose ka-pitalu socijalnog preduzea direktnim investiranjem. Umjesto toga,ova udruenja se esto finansiraju iz filantropskih izvora ili od strane

vlade. Socijalne kooperative, specifino usmjerene na rjeavanje so-cijalnih problema neke od ugroenih kategorija, posebno su aktivneu Italiji, gdje su od poetka 90-tih dobile jo intenzivniju podrkuusvajanjem Zakona o socijalnim kooperativama. (Velev 2011, Anon.2013a, 2013b, Prun Kolin i Petrui 2008, Spear 2013, Vidovi 2012)

3.1. Evropsko iskustvo u zadrugarstvu

Zadruge postaju sve vanije unutar Evropske unije. Postoji oko160.000 zadruga u vlasnitvu 123 miliona lanova koje zapolja-vaju 5,4 miliona ljudi, ukljuujui oko 50.000 zadrunih preduzeau industrijskom i uslunom sektoru koja zapoljavaju 1,4 milionaosoba. Zadruge u prosjeku doprinose priblino 5% BDP svake dr-ave lanice. Proteklih nekoliko godina, kao rezultat restrukturiranjapreduzea u tekoama ili onih bez pravnih slijednika, osnovano jenekoliko stotina industrijskih i uslunih zadrunih preduzea. Zadru-

ge u industrijskom i uslunom sektoru imale su snaan uticaj na re-gionalni razvoj u nekima od industrijski najrazvijenijih regija EU. So-cijalne zadruge specijalizirane za radnu integraciju zapoljavaju vieod 30.000 osoba s invaliditetom i osoba u nepovoljnom poloaju uindustrijskom i uslunom sektoru. Zadruge su postale model za sa-mostalno zaposlene i osobe koje se bave slobodnim zanimanjimate je prisutnost tog modela snano porasla u novim sektorima, kaoto su socijalne i zdravstvene usluge, digitalne i usluge podrke

poslovanju, kao i usluge od opeg interesa koje je nekad obavljaojavni sektor. Zadruge imaju vrlo vanu ulogu u EU u privrednom isocijalnom smislu, kao i u pogledu odrivog razvoja i zapoljavanja,a osim toga predstavljaju odskonu dasku za socijalne inovacijekoje su vrlo vana tema u okviru strategija EU 2020 i Horizont 2020te doprinose ostvarenju cilja odrivog ekonomskog i socijalnog ra-zvoja regionalnih i lokalnih zajednica. Zadruni poslovni model do-prinosi istinskom ekonomskom pluralizmu i potpuno je u skladu s

vrijednostima iz Ugovora o EU i ciljevima iz strategije Europa 2020.U dravama lanicama Unije postoje brojni primjeri dobre praksekoji pokazuju da zadruna preduzea ostvaruju odline rezultate u


34/80


smislu rasta, zapoljavanja, stope odranja poslovanja i pokretanjanovih poslova, a ti primjeri obuhvaaju sistem jednokratne isplateu panjolskoj i Marcorin zakon u Italiji, prema kojima se osnivanje

novih zadruga djelomino finansira naknadama za nezaposlenost,te zadruge za zapoljavanje i preduzetnitvo osnovane u Francu-skoj, vedskoj i Belgiji. (Anon. 2013a, Vidovi 2012, Velev 2011)

3.2. Iskustvo Bosne i Hercegovine u zadrugarstvu

Zadrugarstvo u BiH egzistira vie od stoljea. Prema Selak et al.(2002, 2004) u historiji razvoja zadrugarstva mogu se identificirati

tri razdoblja, i to: razdoblje od pojave prvih zadruga do kraja Dru-gog svjetskog rata (19041945), zatim razdoblje od uspostave so-cijalizma do prvih demokratskih izbora (19451991) i na kraju, raz-doblje ratnog i sadanjeg zadrugarstva. Prve zadruge u BiH nastalesu u seoskim sredinama i imale iskljuivo kreditni karakter. Godine1909. osnovana je i prva zemljoradnika proizvoaka zadruga.3Mada su osnivane i druge zadruge, ocjena je da se zadrugarstvoprvenstveno temeljilo na selu i poljoprivredi. Pojava proizvoako-

preraivakih zadruga, bez obzira na njihov relativno mali broj, bilaje jedna vrlo vrijedna novost u tadanjem zadrugarstvu. Zadrugesu uglavnom bile mljekarske, voarske, voarsko-vinogradarske,povrtlarske i pelarske. (olji et al. 2005, Selak et al. 2002, 2004)

Posljednjih godina brojne razvojne meunarodne organizacije iinstitucije, domae i meunarodne nevladine organizacije, kao ilokalne zajednice i kantoni/regije, entiteti i dravne institucije i or-ganizacije razvijaju razliite projekte podrke zapoljavanju mladih,

razvoju ruralnih zajednica, razvoju poljoprivredne proizvodnje ufunkciji smanjivanja socijalne iskljuenosti, nezaposlenosti, u kraj-njoj liniji smanjivanju siromatva u Bosni i Hercegovini. (Kurtovi iAgi 2014, Anon. 2014, Jusovi 2015)

U okviru projekta zapoljavanja mladih (Youth Employment Project YEP) realizirani su i projekti s fokusom na zapoljavanje mladih,posebno u proizvodnji hrane i ruralnim podrujima, relevantni zapropitivanje modela zadrugarstva za zapoljavanje i preduzetni-

3 Njeni osnivai bili su italijanski kolonisti u selu Mahovljani kod Banja Luke izvala se Zadruga proizvoaa vina u Mahovljanima.


35/80


tvo. YEP projekt je implementiran u dvije faze, od strane njema-ke kompanije GOPA mbH, kroz predstavnitvo u BiH. Prva fazaProjekta zapoljavanja mladih (YEP) je implementirana u periodu

20082011. godine i finansirana od vicarske agencije za razvoj isaradnju (SDC) i Austrijske agencije za tehniku saradnju (ADC),dok je druga faza trogodinji nastavak projekta (20112014), kojifinansira vicarska agencija za razvoj i saradnju (SDC). Rezultatprve faze je unapreenje aktivnih mjera na tritu rada, zaposlenje1.521 osobe, a 2.888 osoba je educirano kako bi se lake integriralona tritu rada. Posebno se u kontekstu ovog teksta izdvaja Ishod2.3: Zapoljavanje, samozapoljavanje i stvaranje radnih mjesta u

ruralnim sredinama od strane NVO-a.4,5Odreena iskustva gene-rirana su i kroz YEP LIP6projekt podrke proizvodnji malina na po-druju opine Cazin. Kroz projekt je ostvarena saradnja udruenja,opine, slube za zapoljavanje, ministarstva poljoprivrede, poljo-privrednog zavoda i poljoprivredne zadruge.

Kao primjer dobre prakse i uspjena pria izdvaja se model rural-nog zapoljavanja kroz podrku proizvodnji jagodastog voa, po-sebno malina, koji je razvio vicarski Karitas.7Ova organizacija veidui niz godina radi na razvoju poljoprivredne proizvodnje u BiH. Uprogram Caritasa ukljueno je 1.500 proizvoaa.

Program fokusiran na lanac vrijednosti razvijao se u tri pravca, i to:kreditni fond, pomo u organizaciji poljoprivrednih proizvoaa i sa-vjetovanje (struna pomo i praenje poljoprivrednih proizvoaa).

Pored inicijalnih sredstava Caritasa, koritena su i druga sredstvaza kreditiranje preko mikrokreditne organizacije LOK8pod uslovima

koje je odredio program.9Kreditni paket ukljuuje sadni materijal,

4 Vidjeti aneks: pregled realiziranih projekata5 Vie informacija potraite na web stranici Projekta: http://yep.ba6 Projekat lokalnih inicijativa.7 Intervju s Hemom Jusoviem, vicarski Caritas, Sarajevo, 9. juni 2015.8 U prve tri godine kredit je plasiran preko UPI banke, do njenog privatiziranja,kada se novi vlasnik povukao iz ovog posla9 Do pet godina, fleksibilan grejs period, ali najdue do 2 godine, kamata 7%godinje + 1% za obradu kredita, anuitet fleksibilan (mjeseno, kvartalno, polu-godinje ili godinje), 95% povrat kredita.


36/80


navodnjavanje, hemijska sredstva, gnojiva, prskalice, analizu ze-mljita, savjetodavne usluge i druge neophodne inpute za poetakproizvodnje. Sve potrebno se nabavlja putem javne nabavke i tako

se osigurava transparentnost. Nia cijena se osigurava zajedni-kom nabavkom (koritenjem ekonomije obima). Postoji i poseb-na kreditna linija za nabavku mehanizacije.10Svaki poljoprivrednikovim sredstvima moe pridruiti i sredstva poticaja za razvoj po-ljoprivrede i subvencije, kao i sredstva po osnovu javnih pozivarazliitih nivoa vlasti i meunarodnih organizacija i institucija. Upripremi aplikacija uestvuju savjetnici uz odgovarajui naknadutemeljem uspjene aplikacije. ( Jusovi 2015)

Pomo u organiziranju poljoprivrednih proizvoaa ukljuivala jeosnaivanje malih poljoprivrednih proizvoaa te izgradnju i kapa-citiranje njihovih institucija,11prije svega Udruenja poljoprivrednihproizvoaa na raznim nivoima (od lokalnog, preko regionalnog ientitetskog, do nacionalnog nivoa) i Zadruga. Svi uesnici su dobilirelevantna znanja kroz treninge, predavanja, ekskurzije, strunastudijska putovanja i mentorstvo (zajedniki rad u evropskim ze-mljama) relevantnih osoba. Osnovna misija udruenja je predstav-ljanje poljoprivrednih proizvoaa, zagovaranje njihovih interesau procesu kreiranja politika prema meunarodnim organizacijamai institucijama, kao i prema poslovnim partnerima u lancu vrijed-nosti. Osnovna misija zadruga je to bolja prodaja proizvoda i to

jeftinija nabavka inputa (sjemena, opreme, drugog), drugim rijei-ma, zajednika nabavka, zajedniki plasman. One su potpuno ori-

jentirane na biznis. ( Jusovi 2015) Kao pozitivni primjeri zadrugakoje su nastale uz podrku vicarskog Karitasa, a potom dokazale

samoodrivost na tritu mogu se navesti: ATD Donji Vakuf, PMGGradaac, VIP Drina Ustikolina, koje posluje u skladu s najviimevropskim standardima. Potvrda za to je plasman proizvoda naevropsko trite (vicarska) i organiziranje proizvodnje na prostorukoji pokriva vie opina i dva entiteta. Dobar primjer je i VIP Krajinau Laktaima. ( Jusovi 2015) Model savjetovanja Caritas razvija vepet godina. U ovom periodu analizirani su razliiti modeli savjeto-vanja i finansiranja savjetovanja. Bosanskohercegovaki mali po-

10 Do 10.000 KM.11 Ukljueno je i njihovo formiranje.


37/80


ljoprivredni proizvoai iznad evropskog prosjeka finansiraju ovetrokove.12U finansiranje trokova savjetovanja ukljuuju se i lokal-ne zajednice, kao i drugi nivoi javne uprave. ( Jusovi 2015) Ostva-

rena je dobra saradnja s lokalnim zajednicama, ali i svim javniminstitucijama i organizacijama ukljuenim u poljoprivrednu proi-zvodnju po horizontalnoj i vertikalnoj liniji, s poslovnim sektorom,s tritem, trgovakim lancima u Bosni i Hercegovini i inostranstvu,meunarodnim organizacijama i institucijama, obrazovnim institu-cijama. ( Jusovi 2015) Caritas se pozicionirao kao lider na platfor-mi koja je okupila i koordinira sve relevantne uesnike (lokalnezajednice, poljoprivredne proizvoae, udruenja poljoprivrednih

proizvoaa, zadruge, poslovni sektor, trgovake lance, domaei meunarodne organizacije i institucije, organizacije i institucijeza savjetovanje, treninge i obuku). ( Jusovi 2015) Ovaj model jepokazao odrivost, ekonomske rezultate (proizvodi se izmeu 6-8hiljada tona maline; trea drava u Evropi po izvozu maline iza Polj-ske i Srbije; po osnovu izvoza godinje se ostvari prihod od 30 do40 miliona KM, koji zavri na selu). ( Jusovi 2015) Transparentnost,ekonomska opravdanost, konkurentnost na svjetskom tritu, di-

rektno i indirektno generiranje radnih mjesta i prihoda,13kao i nizdrugih drutvenih i individualnih benefita, rezultat je kontinuirane(petnaest godina) posveenosti, znanja, kvaliteta lidera programa.U najkraem dobar primjer, koji bi trebalo dalje replicirati i razvijati.(Jusovi 2015)

Ukoliko prezentirano iskustvo u BiH analiziramo kroz prizmu ranijeelaboriranih operativnih modela socijalnog preduzetnitva, moese konstatirati da se u principu radi o implementaciji tri temeljna

modela, i to: modela preduzetnike podrke, modela zadrugarstvai modela povezivanja s tritem.

12 Razliite drave u razliitom procentu pokrivanju trokove savjetovanja. Nje-maka pokriva osnovni troak, Danska plae sve trokove, ali preko Udruenjaprivatnim isporuiocima usluga, Slovenija pokriva 70% trokova.13

Razvoj lanca vrijednosti u proizvodnji malina rezultirao je formiranjem jednogbroja subjekata u povezanim industrijama. Prije svega mislimo na industrije do-bavljaa razliitih inputa i tehnologije. Ovo bi u konanici moglo rezultirati prera-stanjem lanca vrijednosti u istinski klaster u ovoj oblasti.


38/80


Grafikon 2. Koriteni operativni modeli

Navedeni modeli su kombinirani na odgovarajui nain kako bi seosigurao holistiki pristup i otklonili identificirani sistemski propustiunutar lanca vrijednosti. Smatramo da je ovo, u kombinaciji s odre-

enim faktorskim uslovima (klima, sastav tla itd.), specifinostimakonkurencije u industriji i posebno dugoronom posveenou i vi-zijom, bilo od predudnog znaaja za ostvarene izvanredne rezultate.

3.3. Potencijalni model socijalnih zadruga u BiH

Analizirajui ekonomsku situaciju u BiH, posebno iz perspektivetrita rada (visoka stopa dugorone nezaposlenosti i neaktivnoststanovnita, posebno kod ruralnog stanovnitva), moemo kon-statovati da postoji jasno izraena socijalna potreba da se podr-i radno aktiviranje mladih u sektoru proizvodnje hrane i drugimkomplementarnim sektorima proizvodnje hrane koritenjem mo-dela zadruga i tako osigura radno i svako drugo aktiviranje mladih,zapoljavanje, kreiranje nove vrijednosti, pozitivan uticaj na platnibilans, na kvalitetu ivota stanovnitva, na blagostanje. Narednaslika pokazuje model promjene: podrka ruralnom zapoljavanjukroz proizvodnju jagodastog voa, koji ima dovoljan broj potrebnihelemenata za uspjeno repliciranje u okviru razvoja modela za-druga kao jednog od oblika socijalnog preduzetnitva. Model pro-


39/80


mjene se fokusira na mlade nezaposlene koji ive ili su spremni daive i rade na selu. Drugim rijeima, ciljna grupa u modelu su mladi(18 do 30 godina) iji problemi se primarno rjeavaju zadrugar-

stvom kao modelom socijalnog preduzetnitva, bez obzira na nivoformalnog i neformalnog obrazovanja, koji ive na selu, koji na seluimaju zemljite i druge privredne objekte.

Uesnici su, pored ciljne grupe, identificirani lideri, javni sektor (lo-kalne zajednice, sve horizontalne i vertikalne institucije odgovorneza poljoprivrednu proizvodnju i ruralni razvoj, zavodi za zapolja-vanje, a posebno klubovi za traenje posla), relevantne obrazov-ne institucije, privatni (biznis) sektor (trgovaki lanci ili odreenetrgovine, snabdjevai potrebnim inputima, kupci na veliko i malo),civilni sektor (relevantne nevladine organizacije ije aktivnosti urazliitim fazama i dimenzijama mogu podupirati model).

U ovom modelu inputi su: finansijska sredstva (krediti, grantovi,donacije), radnici, savjetnici i eksperti, zatim oprema i druga infra-struktura te institucije. Model sadri sljedee aktivnosti: osigurava-nje zemljita, osiguravanje znanja i vjetina, osiguravanje opreme

i druge potrebne infrastrukture, osiguravanje sjemena i kemijskihsredstava, omoguavanje i olakavanje pristupa finansijskim sred-stvima, kao i osiguravanje plasmana proizvoda i nabavku inputa.Educirani nezaposleni za potrebe poljoprivredne proizvodnje, mre-a savjetnika, kreditna linija za poljoprivrednu proizvodnju, organi-zirana poljoprivredna proizvodnja, razvijena mrea institucija, osi-gurano zemljite za poljoprivrednu proizvodnju i osiguran plasman,odnosno kanali distribucije su outputi modela. Ishodi modela pro-

mjene podrka ruralnom zapoljavanju kroz proizvodnju jagoda-stog voa su povean broj proizvoaa, poveane zasijane povr-ine, poveanje izvoza ili prodaje na domaem tritu. Aplikacijaovog modela osigurava sljedee uticaje: poveanje zaposlenostimladih u ruralnim podrujima, smanjivanje siromatva, poveanjenivoa razvijenosti ruralnih podruja.

Na temelju gornje analize moe se zakljuiti da postoje pretpo-stavke za konstituiranje projekta razvoja modela zadruga za zapo-

ljavanje i preduzetnitvu u Bosni i Hercegovini u skladu sa svjet-skim, posebno evropskim iskustvom i opredjeljenjima sadranim urezoluciji evropskog parlamenta o zadrugama, kao potencijalnom


40/80


rjeenju problema zapoljavanja, socijalne inkluzije, smanjivanjasiromatva, ruralnog razvoja i ukupnog drutveno-ekonomskograzvoja. U ovom kontekstu predlae se animiranje identificiranih

uesnika u projektu, konstituiranje tima projekta, koji bi bili dioplatforme za razvoj modela zadruga za zapoljavanje i preduzet-nitvo u Bosni i Hercegovini, konstituiranje tima za pripremu apli-kacije projekta, osiguravanje pisma podrke projektu na lokalnom,kantonalnom/entitetskom, nacionalnom nivou, ali i na nivou klju-nih meunarodnih razvojnih organizacija i institucija koje djelujuna prostoru Bosne i Hercegovine. Prema tome, na temelju anali-ze bosanskohercegovakih, posebno prakse vicarskog Karitasa u

proizvodnji malina, i meunarodnih dobrih praksi, a u postojeempravnom okviru, predlae se model zadruga u poljoprivredi kaomodel koji bi zainteresovani akteri mogli imati u vidu kod plani-ranja svojih aktivnosti, koje su fokusirane prema mladima u uda-ljenim ruralnim podrujima, zatim kao vodi za kreiranje aktivnihprograma zapoljavanja zavoda za zapoljavanje i, na kraju, ali nemanje bitno, kao poticaj potencijalnim zadrugarima.


41/80


Gra

fikon3.

Po

tenc

ija

lnimo

de

lpo

dr

kesoc

ija

lnom

pre

duze

tnitvu

uform

isoci

jalnihza

druga


42/80


4. Socijalna preduzea za radnu integracijuUnutar irokog spektra aktivnosti pokrivenih socijalnom ekonomi-

jom, one usmjerene na socijalnu i profesionalnu integraciju osobas potekoama u zapoljavanju predstavljaju samo mali dio, ali suone od posebnog interesa u vremenima visoke nezaposlenosti.U tolikoj mjeri da je razvijen i poseban termin kako bi se oznaileinicijative radne integracije unutar socijalne ekonomije: Socijalna

preduzea za radnu integraciju (Work Integration Social Enterpri-ses WISE)

WISE su autonomni ekonomski entiteti iji je glavni cilj profesional-na integracija unutar samih WISE ili u okviru standardnih predu-zea ljudi koji se suoavaju sa znaajnim problemima na triturada. Ova integracija se ostvaruje kroz produktivnu aktivnost i pri-lagoenu kontinuiranu podrku, ili kroz trening, kako bi se podiglekvalifikacije radnika. WISE su aktivne u razliitim sektorima, ali su

u Evropi najee prisutni u sljedeim aktivnostima: manuelni rad(graevinarstvo, stolarski radovi itd.), sakupljanje i reciklaa otpa-da, odravanje javnih ili zelenih povrina i pakiranje proizvoda.

4.1. Razliiti tipovi i karakteristike WISE u Evropi

Analizirajui evropska iskustva identificirali smo etiri primarna tiparadne integracije:

1. Prelazno zanimanje cilj je da se odreenoj grupi osigura rad-no iskustvo (prelazno zapoljavanje) ili trening na poslu, kakobi se u konanom postigla integracija radnika u nepovoljnompoloaju na otvorenom tritu rada.

2. Stvaranje trajnih samofinansirajuih poslova cilj ovih WISEje stvoriti radna mjesta koja su stabilna i ekonomski odriva(srednjorono gledano) za osobe koje su u nepovoljnom po-loaju na tritu rada. U poetnoj fazi, javne se subvencije do-

djeljuju da bi se nadoknadio nedostatak produktivnosti ciljnegrupe. Te subvencije su esto privremene i koriste se dok rad-nici ne postanu konkurentni na tritu rada. Nakon ove faze,


43/80


ovi WISE moraju platiti integrisane radnike iz vlastitih sredstava(ostvarenih uglavnom na tritu).

3. Profesionalne integracije s trajnim subvencijama za naju-

groenije grupe, za koje e integracija na otvorenom triturada srednjorono biti teka, nude se stabilni poslovi, trajnosubvencionirani od strane javnih vlasti, ukljuujui i preduzeakoja su zatiena od otvorenog trita. Ove WISE zapoljava-

ju uglavnom radnike s invaliditetom, ali i ljude s tekim dru-tvenim hendikepom.

4. Socijalizacija kroz proizvodne djelatnosti u ovoj kategoriji, ciljnije profesionalna integracija na otvorenom tritu rada (iako

ta mogunost nije iskljuena) ve (prije) socijalizacija ciljnihgrupa kroz socijalni kontakt, potivanje pravila, vie struktu-rirani ivotni stil i drugo. Aktivnost je tako polu-formalna usmislu da nije regulirana kroz pravni status ili ugovorom o radu.Ovi WISE uglavnom rade s osobama s ozbiljnim socijalnim pro-blemima (alkoholiari, ovisnici, bivi zatvorenici i sline ranjivegrupe) i osobama s teim tjelesnim ili mentalnim hendikepom.

Kada se uzimaju u obzir karakteristike ciljnih grupa, postoje dvijeglavne situacije. Prva, postoji zakonski okvir koji definira tano ka-rakteristike ljudi koje preduzee moe zaposliti. Druga, ne posto-

ji zakonski okvir. Direktori preduzea mogu manje-vie ispravnoodrediti svoju ciljnu grupu. Ipak je meu ciljnim grupama evropskihWISE mogue identificirati dvije glavne kategorije: hendikepiraneosobe i tjelesno sposobne osobe s ozbiljnim problemima integra-cije koje trae posao. U drugoj kategoriji mogu se razlikovati ra-zne podgrupe: (1) Traioci posla s ozbiljnim socijalnim problemima

(osobe s problemom alkoholizma, drogom ili ozbiljnim porodinimproblemima, maloljetnici bez zakonskog skrbnika, bivi zatvoreniciili zatvorenici na uslovnoj, drugi); (2) Hard to place i/ili dugoronitraioci posla (profesionalno neaktivni nekoliko godina i koji nisustekli dovoljno kvalifikacija tokom kolovanja); (3) Mladi niskokva-lificirani traioci posla (osobe koje su napustile kolu vrlo rano);(4) Osobe koje pripadaju ugroenim manjinama (posebno etnikemanjine); (5) ene koje trae posao. Treba uzeti u obzir da veina

WISE ne rade s jednom ciljnom grupom. Openito, oni zapoljavajuljude s razliitim drutvenim i profesionalnim problemima.


44/80


Svi WISE koriste razliite vrste resursa za finansiranje svojih ope-racija. Ovi resursi mogu biti finansijski ili nefinansijski. Finansijskeresurse ine prihodi od prodaje roba i usluga, dravne subvencije i

druga indirektna dravna podrka te donacije lanova, drugih gra-ana ili pravnih osoba. Nefinansijski resursi se odnose na volontira-nje i drutveni kapital u formi lokalnih mrea i partnerstava, odnosapovjerenja s drugim operaterima, simpatije javnosti i drugo. Postojivelika razliitost u nainu na koji se finansiraju WISE. Institucionalnikontekst (pravni status, sadanje javne politike, i drugo), a takoeri sociokulturni kontekst snano utiu na relativnu vanost razlii-tih vrsta resursa koritenih od strane WISE. Svi oblici WISE za cilj

imaju stvaranje eksplicitne koristi za zajednicu ili barem za grupe unepovoljnom poloaju. Da bi to postigli, oni razvijaju preduzetnikulogiku s kontinuiranim aktivnostima proizvodnje dobara i usluga,odreeni nivo plaenog rada, uglavnom samostalno upravljanje iznaajan nivo ekonomskog rizika. Ovaj projekt se obino raa izkolektivne dinamike ukljuujui razliite vrste ljudi i primat ovogdrutvenog cilja objanjava injenicu da vlasnitvo osnovnog ka-pitala nije odrednica u strukturama odluivanja, niti za distribuci-

ju bilo kakvog profita. Meutim, za razliku od onoga to je sluajdrutvenih preduzea u drugim podrujima, ekonomski realizampotreban za postizanje drutvenog cilja ne doputa radnicima dabudu duboko ukljueni u upravljanje, bilo zbog svog invaliditeta ilizato to su u preduzeu samo na ogranieno vremensko razdoblje.

4.2. Preduzea za radnu integraciju u BiH

U veini evropskih zemalja, korijeni socijalnog preduzetnitva senalaze upravo u preduzeima za radnu integraciju osoba s invali-ditetom. Sam koncept socijalne ekonomije i socijalnog preduzet-nitva je poeo da se razvija na temeljima talijanskih socijalnihkooperativa koje su nastale kao rezultat reforme sistema medicin-ske zatite, prvenstveno u oblasti lijeenja osoba sa psiholokimproblemima. Istovremeno, zbog velikog broja lica s fizikim invali-ditetom kao posljedice II svjetskog rata, svuda po Evropi se u tom

periodu osnivaju zatiene radionice za ova lica. Izuzetak nije bilani tadanja Jugoslavija, u kojoj se osnivaju takozvana DES, predu-zea za radnu integraciju osoba s invaliditetom.


45/80


4.2.1. Osvrt na pravni okvir u BiH

Pravni okvir, posebno onaj vezan za zapoljavanje osoba s inva-

liditetom, vrlo je vaan u kontekstu razvoja ovog tipa socijalnogpreduzetnitva. Tu prije svega mislimo na profesionalnu integracijus trajnim subvencijama. S tim u vezi ovdje dajemo kratak osvrt natrenutno vaee entitetske zakone o profesionalnoj rehabilitaciji izapoljavanju osoba s invaliditetom. Osim to su definirali katego-rije, utvrdili njihova prava, zakoni su obavezali odreene subjektena zapoljavanje osoba s invaliditetom, prema broju zaposlenih,a ukoliko nemaju potreban cenzus za takozvano obavezno zapo-ljavanje, moraju izdvajati odreen iznos na bruto plate zaposle-nih. Takoer, pravna lica koja nemaju obavezu zapoljavanja poovom zakonu (organizacije iz nevladinog sektora) izdvajaju odre-eni iznos koji je procentualno manji od gore navedenih subjekataza obavezno zapoljavanje. Zakonima je uspostavljen Fond kaoposeban pravni subjekt koji alocira prikupljena sredstva na osno-vu javnih, transparentnih konkursa za zapoljavanje, profesionalnoosposobl

Documents

Modeli Socijalnog Poduzetnistva u BiH Web