Upload
others
View
48
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015, p. 719-752
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8647
ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
MİNYATÜRLERİN SANAT TARİHİ EĞİTİMİNDE KULLANILMASI: TOPKAPI SARAYI MÜZESİ’NDEKİ SURNAME-
İ HÜMAYUN ÖRNEĞİ
Kadriye TEZCAN AKMEHMET**
ÖZET
Sanat tarihi eğitiminde öğrencilerin, Dünya’nın çeşitli ülkelerindeki sanat eserleri ve sanatçıları olduğu kadar, kendi kültürlerindeki sanatsal üretim biçimleri, sanatçıları ve sanat eserlerini incelemeye ve öğrenme ihtiyaçları vardır. Minyatür sanatı Türklerin karakteristik ve geleneksel sanatlarından biridir.
Topkapı Sarayı Müzesi’nde Türk minyatür sanatının farklı dönem ve kültürlerine ait en başarılı ve ilginç örnekleri bulunmaktadır. Bu minyatürler aynı zamanda Osmanlı devrinin tarihini, ekonomik ve sosyal hayatını yansıtan birer tarihi belgedirler. Ayrıca sanat tarihi öğretiminin ‘sanat eserlerlerinin öneminin ve toplum içindeki yerinin anlaşılmasına katkıda bulunmak’ amacına yönelik inceleme için de çok uygun eserlerdir.
Bu çalışmanın amacı, minyatürlerin sanat tarihi eğitimindeki öneminin anlaşılmasına katkıda bulunmak ve Topkapı Müzesi Kütüphanesi’ndeki minyatür sanatı eserlerinden, ortaokul sanat tarihi öğretiminde nasıl faydalanılabileceği konusunu örneklendirmektir. Bu örneklendirme için Surname-i Hümayun adlı yazmanın minyatürleri seçilmiştir. Bu eserin seçilme nedeni, öncelikle klasik dönem Osmanlı minyatür üslubunun karakteristik bir örneği olmasıdır. Diğer bir neden Surname-i Hümayun’un konu ve tasarım açısından ortaokul öğretim programında yer alan “Görsel Sanatlar Dersi”nin sanat tarihi ve minyatür eğitimi ile ilgili hedefleriyle ilişkiler kurulabilecek Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki en uygun yazmalarından biri olmasıdır.
Bu makalede öncelikle alan yazın taramasına dayalı olarak Türk minyatür sanatı, Surname-i Hümayun eseri, sanat tarihi eğitimi ve Türk eğitim sistemi içinde sanat tarihi öğretimi incelenmiştir. Daha sonra sanat tarihi öğretimi ile Surname-i Hümayun arasında nasıl bir ilişki kurulabileceği, bu yazmanın minyatürlerinden sanat tarihi öğretiminde nasıl faydalanılabileceği, ortaöğretim düzeyindeki öğrencilere yönelik olarak örneklenmiştir. Bu örnekleme, 2005 yılında uygulamaya konan “İlkokul ve Ortaokul Görsel Sanatlar Eğitimi” dersi ve 2014 yılında uygulamaya konan “Ortaokullar İçin Seçmeli Görsel Sanatlar” derslerine
Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit
edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. YTÜ Sanat ve Tasarım Fakültesi Sanat Bölümü Müzecilik YLP, El-mek: [email protected]
720 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
dayandırılmaktadır.
“İlkokul ve Ortaokul Görsel Sanatlar Eğitimi” dersi hedeflerinden yarısına yakını sanat tarihi öğretimi ile ilişkilidir. Sanat tarihi öğretimine yönelik kazanımlar bu dersin öğrenme alanlarından “Kültürel Miras” ile “Sanat Eleştirisi ve Estetik” içinde bulunmaktadır. Minyatür sanatı, “Ortaokullar için Seçmeli Görsel Sanatlar” dersi kapsamında ise başlı başına bir öğrenme modülü olarak yer almaktadır. Bu derste sanat tarihi öğretimine ilişkin analiz, sentez ve yorum yoluyla ögrencilerin edindikleri bilgileri özümsemeleri ve sanat eserlerini daha anlamlı degerlendirilmeleri becerilerini geliştirmeye yönelik kazanımlar bulunmaktadır. Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki Surname-i Hümayun yazması minyatürleri görsel sanatlar eğitimi içinde yer alan sanat tarihi ve minyatürle ilgili eğitsel hedefler kapsamında incelenebilir. Böylece sanat tarihi eğitimi, Müze tarafından yapılacak çeşitli çalışmalar ve projelerle desteklenebilir.
Anahtar Kelimeler: Surname-i Hümayun, Minyatür, Sanat Tarihi, Sanat Tarihi Eğitimi, Topkapı Sarayı Müzesi, Müze Eğitimi
USING MINIATURE PAINTINGS IN ART HISTORY EDUCATION: THE EXAMPLE OF SURNAME-I HÜMAYUN AT TOPKAPI
PALACE MUSEUM
ABSTRACT
In Art history education, students need to know and examine artistic forms, artists and art works of their own culture as well as other various countries’. Miniature art is one of the unique and traditional art forms of Turkey.
Topkapi Palace Museum has the most important and interesting examples of the Turkish Miniature Art that dated to different periods of Ottoman Empire. At the same time, they are historical documents that reflect the historical, economic and social life of Ottoman Empire. These miniatures are also very appropriate art works that can be used to investigate for the purpose of ‘contributing to the understanding of the importance of art and its place in the community’ of the teaching of art history.
The aims of this study are to contribute to the understanding of the importance of miniature art in art history education and give an example of how miniature paintings can be used for the teaching of secondary school art history education at Topkapi Palace Museum Library. For this example the miniatures of the Surname-i Hümayun manuscript was determined. This manuscript was choosen; because it primarily comprises the most important examples of classical Ottoman miniature style. Another reason is that it is one of the most appropriate manuscripts of Topkapi Palace Museum that can be connected with educational objectives of art history education and learning about the miniature art.
In this paper, firstly the Turkish miniature art, Surname-i Hümayun manuscript, art history education and art history teaching in
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 721
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
the Turkish education system were examined which based on the literature review study. And then what kind of relationship could be established between the teaching of art history and Surname-i Hümayun, how the miniatures of this manuscript can be utilized in the teaching of art history were sampled for secondary school students.This sampling was based on “Visual Arts Education for Primary and Secondary Schools" course that was put into effect in 2005 and “Selective Visual Art for Secondary Schools” course that was put into effect in 2014.
The half of the objectives of the “Visual Arts Education for Primary and Secondary Schools" course is related to the teaching of art history. The educational objectives related to art history teaching take place in the learning area of “Cultural Heritage” and “Art Criticism and Aesthetic”. Miniature art is a separate learning module in the context of the “Selective Visual Art Education for Primary and Secondary Schools”. There is educational objectives related to art history learning such as to develop the skills of assimilating the information that the students were gained and to appreciate artists and artworks through making analysis, synthesis and interpretation. Miniatures of the Surname-i Hümayun manuscript can be examined within the context of educational objectives of visual art education courses related to art history and miniature at the Topkapi Palace Museum. Art history education can be supported by the Museum through several studies and projects.
STRUCTURED ABSTRACT
1. Introduction
In Art history education, students need to know and examine artistic forms, artists and art works of their own culture as well as other various countries. Miniature painting is one of the unique and traditional art forms of Turkey.
Topkapi Palace Museum has the most important and interesting examples of the Turkish Miniature Art that dated to different periods of Ottoman Empire. At the same time, they are historical documents that reflect the historical, economic and social life of Ottoman Empire. These miniatures are also very appropriate art works that can be used to investigate for the purpose of “contributing to the undertstanding of the importance of art and its place in the community” of the teaching of art history.
Today, one of the major problems encountered in contemporary art history teaching is teaching approach based on the memorization of information in the books that makes it boring. Another important problem is that teachers do not have enough information about the art works and artists and experience to be able to implement the art history lessons via examining art works, artists and issues related to art history in museums. Art history teaching should be supported in a teaching environment based on studies with art works.
Today, the most important task of the museums is contributing to the development of education and culture of the society. The museums (especially art museums) should be used in supporting the art history
722 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
teaching. They are one of the basic environments that will facilitate the learning of art history through object based teaching and increase the motivation of students with effective teaching methods. However, there is limited access to these miniatures at Topkapi Palace Museum. They are located in the Library and open to use only for researchers. The museum must provide access to these art works for different audience groups and support art and art history education.
2. Aim and Content of the Study
The aims of this study are to contribute to the understanding of the importance of miniature art in art history education and give an example of how miniature paintings can be used for the teaching of secondary school art history education at Topkapi Palace Museum Library. For this example the miniatures of the Surname-i Hümayun manuscript was determined. This manuscript was choosen because it primarily comprises the most important examples of classical Ottoman miniature style. Another reason is that it is one of the most appropriate manuscripts of Topkapi Palace Museum that can be connected with educational objectives of art history education and learning about the miniature art.
3. Method
In this paper, firstly the Turkish miniature art, Surname-i Hümayun manuscript, art history education and art history teaching in the Turkish education system were examined which based on the literature review study. And then what kind of relationship could be established between the teaching of art history and Surname-i Hümayun, how the miniatures of this manuscript can be utilized in the teaching of art history were sampled for secondary school students. This sampling was based on “Visual Arts Education for Primary and Secondary Schools" course that was put into effect in 2005 and “Selective Visual Art for Secondary Schools” course that was put into effect in 2014.
4. Findings and Discussion
The half of the objectives of the “Visual Arts Education for Primary and Secondary Schools" course is related to the teaching of art history. There is direct and indirect educational objectives related to teaching of art history such as understanding the value of artists and their works; making discussions on the work of art; examining the cultural heritage in the context of visual arts; recognition of their values; getting an awareness of protection of these works and developing aesthetic values in the context of this course. “Visual Arts Education for Primary and Secondary Schools" course focuses on three main areas of learning: “Visual Communication and Formatting”, “Cultural Heritage” and “Art Criticism and Aesthetic”; the educational objectives related to art history teaching take place in “Cultural Heritage” and “Art Ciriticism and Aesthetic”. It has seen that art history teaching is directly targeted in relation with the objectives of the “Cultural Heritage” area in the “Visual Arts Education for Primary and Secondary Schools" course. It has been stated in the explanation of the implementation of the course that the subjects take place in “Cultural Heritage” area should be connected with art history and museum education.
Miniature art is a separate learning module in the context of the
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 723
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
“Selective Visual Art Education for Primary and Secondary Schools”. There is educational objectives related to art history learning such as to develop the skills of assimilating the information that the students were gained and to appreciate artists and artworks through making analysis, synthesis and interpretation. In this sense the studies could be done through the miniatures of the Surname-i Hümayun can be summarized as follows:
the differences can be investigated between the
contemporary visual art and miniature art;
-the function of the miniatures of the Surname-i Hümayun
can be examined within the social and political situation of
Ottoman Period;
the reason of why Nakkaş Osman/Osman the Miniaturist
did those miniatures; the physical and social environment
he lived; the religious, the intellectual and cultural
characteristics that affected his art can be searched;
the similarities and differences within the professions in
visual arts can be examined;
an understanding of the clasical Turkish miniature art style
can be developed through the examination of the works of
Nakkaş Osman/Osman the Miniaturist;
it can be achieved to make students aware of how visual
arts, history and culture affect each other.
One of the modules of “Selective Visual Art for Primary and Secondary Schools” course is miniature art. Topkapi Palace Museum is one of the main places that could be used in teaching of this module. It has been suggested to study this lesson through making investigation, observations ve implementations at museums, art galleries, art workshops, libraries, etc. Topkapi Palace Museum should have the opportunities and environment for this. A learning environment can be created to introduce the Turkish miniature painting to students through miniature art module and brought up people have knowledge and skills stated below through the sampling of Surname-i Hümayun Manuscript at the Topkapi Palace Museum:
having consciousness of virtual literacy, perception and
aesthetic;
having sufficient knowledge, skill and understanding about
the basic concepts and applications of miniature art;
knowing the role and importance of miniature painting
within the book arts;
understanding the value of cultural heritage of the
miniature art and protecting it;
examining miniature paintings of past and present;
Miniatures of the Surname-i Hümayun can be examined within the context of educational objectives of the “Cultural Heritage” and “Art
724 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Criticism and Aesthetic” related to art history teaching and museum education.
5. Conclusion and Suggestions
There are difficulties in the field of art history education in Turkey. One of the basic problems of teaching of art history is caused by curriculum of the Minisry of National Education. The total hour of the “Visual Arts Education for Primary and Secondary Schools" course is not enough to gain the skills and knowledge related to the teaching of art history. The educational objectives of art history teaching focus on getting information of concepts of art; understanding the value of artists and artworks; the examination of art and making discussions on them; examinating the cultural heritage of visual arts and appreciating them; gaining awareness of conservation of art works and developing aesthetic values. Another problem is related with the teachers. The teachers who give this course have not sufficient knowledge about miniature art and skill on teaching art history. This situation is caused an unmotivated learning environment lack of effective learning methods.
Another basic problems of the teaching of art history is unmotivated learning environment. Art history teaching should be supported in a teaching environment based on studies with art works. Museums are one of the basic environments that will facilitate the learning of art history through object based teaching and increase the motivation of students. However, there is limited activities of the museums for school group. Museums should have educational departments and provide activities and resourches for school groups related to curriculum. However, there is no museum education unit in the Department of Museums within the Ministry of Cultur and Tourism. As a requirement of contemporary museology it is necessary to ensure the systematization, dissemination and sustainability of educational studies in museums. This is a solution that can be realized in a long term by the Ministry of Culture and Tourism. In the short term museums can make analysis to support long term solutions. Therefore the museum should examine the changes in the curriculum; do the necessary studies to support teaching through their collections; review their exhibitions and collections according to the curriculum.
Works needs to be done in the Topkapi Palace Museum in this context can be summarized as follows:
A suitable exhibition space can be created for the rich
collection of miniature paintings. Some of these miniatures
can be exhibited by using appropriate showcase, providing
suitable light, humidity and heat conditions. Some of the
copies of the miniature paintings can be used in this
exhibition environment. Also the educational value of the
exhibition can be increased supporting with audiovisual
equipments. The ipad application of the calligraphy
collection of Sabanci Museum is a good example of this.
The studies of digitization of the archives of the museum are
being continued in the Topkapi Palace Museum. A virtual
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 725
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
museum that includes selected examples of the miniatures
can be created for school groups. Thus, a source can be
created to benefit from this opportunity for schools far from
the Museum or school groups can not be able to come to the
Museum.
These two suggestions require a comprehensive and time-consuming work. In addition, in order to do this, human and financial resources are needed. Additionally, the conciousness of museum directors and employees about contribution of the Museum that support teaching is required. The management of Topkapi Palace Museum should be defined the goals and objectives to support education and learning, and write a museum education policy. And then action plan for the implementation of this policy should be realized. For this action different projects can be prepared and submitted to the Department of Museums within the Ministry of Culture and Tourism.
Keywords: Surname-i Hümayun, Miniature, Art History, Art History Education, Topkapı Palace Museum, Museum Education.
1. GİRİŞ
Sanat tarihi, insanların çeşitli tarihi bağlamlarda sanat nesnelerini keşfederek sanatın topluma
ve kültüre katkısını; hem sanat nesnelerinin estetik değerini, hem de üretildiği günden bugüne taşıdığı
anlam ve değerleri; sanat nesnelerinin biçimsel, tarihsel, sosyal ve kültürel boyutlarını araştıran ve bunların anlaşılmasına katkı sağlayan bir bilim dalıdır.
Türkiye’de sanat tarihi çalışmaları Batı öncülüğünde gelişmiş olduğu için, Türkiye’de sanat
tarihi eğitiminde yakın tarihlere kadar hep Batı sanatının gelişmesine ve çözümlenmesine dayalı bir eğitim anlayışı üzerinde odaklanılmıştır. Oysa sanat tarihi araştırmasıyla bağlantılı olarak öğrenciler
küresel kültürlerdekileri olduğu kadar kendi kültürlerindeki sanat eserlerini de incelemeye ve
araştırmaya ihtiyaç duyarlar. Evrensel sanat biçim ve ifadelerinin yanında yerel sanat türleri, dil ve
anlatımlarının bilinmesi, sanat tarihi eğitimi açısından da çok önemlidir. Türk sanatının gelişim süreci içinde kendine özgü karakteri ve sanat ifadeleri bulunmaktadır (Erzen, 1977). Jale Erzen,
sanat derslerinde kendi sanat geleneklerimizden, halk sanatımızdan köklü bir şekilde
yararlanılmadığını, örneğin Türk kilimleri, minyatür, hatta hattatlık için yapılacak bu tür analizlerin plastik sanatlarda yeni estetik ve biçimsel kaynaklar sağlayacağını ifade etmiştir; ayrıca kültürel ve
toplumsal olanaklarını çağdaş düzeyde geliştirmiş olan ülkelerin sanatında geleneksel sanatlardan
feyz alındığını, sanat eserlerinin kavram, malzeme ve uygulama yönünden çok zengin boyutlar ve
çeşitlilik gösterdiğini vurgulamakta; çağdaşlığı yönlendirmede, toplumların kendi tarihsel deneyimlerinin gücüne dikkat çekmektedir. Sezer Tansuğ da (1997) sanatta kavramlar oluşturmanın
yalnızca güncel hayatın pratikleri ve bunlarla bağlantılı düşünce kaynaklarını irdelemekle
gerçekleşmediğini, bunların yanı sıra tarihsel sanat verilerinin oluşumunda geçerli olan anlam ve içerik boyutlarının bilinmesinin de, sanatın kendine özgü sürekliliği açısından bir gereklilik olduğunu
vurgulamaktadır. Tansuğ, geçmiş kültür ve sanat evreleri içinde yer alan plastik biçimler ve
motiflerin düşünsel derinlikleri üzerine yapılan çalışmaların bu yönde yol gösterici işlevler üstlendiğini dile getirmektedir. Geçmiş sanat eserleri bir ülkenin sanatsal ve kültürel açıdan
gelişmesinin yanında, ulusal kültür ve değerlerin tanınması için de bir kaynak oluşturmaktadırlar
(Özsoy, 2003). Bu tanınma bu eserlerin anlam ve öneminin anlaşılmasının ardından kültürel koruma
bilincini de beraberinde getirmektedir.
726 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Türk sanatının en karakteristik ve diğer kültürlerin minyatür sanatından ayrı olarak kendine
özgü özellikleri olan geleneksel sanat ifadelerinden minyatür sanatının da bu bağlamda sanat ve sanat tarihi eğitiminde ele alınması çok önemlidir. Bu minyatürler başarılı birer sanat eseri olarak da sanat
tarihinde yerlerini almalarının yanı sıra Osmanlı devrinin tarihini, ekonomik ve sosyal hayatını
yansıtan birer tarihi belge niteliğini taşımaktadırlar. Toplum hayatıyla ilgili konular da Osmanlı sanatçılarını yakından ilgilendirmiş ve bunları işleyen resimler halkın günlük yaşantısını, iş hayatını,
eğlencelerini yeni gözlemcilik gücü ile yansıtan belgeler olarak değer kazanmıştır (İpşiroğlu, 1973).
Erken İslam minyatüründe de bol örnekleri görülen, günlük olaylar, iş hayatı, düğün-bayram gibi eğlenceler yeni bir canlılıkla bu yeni üslupta işlenmiştir. Türk minyatürlerinin bu özelliği bizlere
yapıldığı dönemin örf ve âdetlerini, gelenek ve göreneklerini, giyim ve yeme içme kültürünü olduğu
kadar Osmanlı tarihini de takip edebilme imkânı sunarken; bu eserlerin her birine de tarihi birer belge
niteliği kazandırmıştır. Görsel sanat zenginliği açısından da İslam kitap sanatında ayrıcalıklı bir yere sahip olan Osmanlı minyatürleri, tarih, sosyoloji, kültür tarihi ve diğer alanlarda yapılan birçok
araştırmada yararlanılan görsel belgeleri oluşturmalarının yanı sıra Cumhuriyet sonrası Türk resmine
de esin kaynağı olmakla ayrıca değer kazanmaktadır (Mahir, 2012).
Minyatür sanatı örnekleri genel olarak müze ve kütüphanelerde bulunurlar. Türk minyatür
sanatının en güzel örnekleri bugün İstanbul’da Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde, İstanbul
Üniversitesi Kütüphanesi’nde, Fâtih İl Halk Kütüphanesi’nde, Türk-İslam Eserleri Müzesi’nde, Askeri Müze’de, Deniz Müzesi’nde ve Vakıf Hat Sanatları Müzesi’nde bulunmaktadır. Müzelerin
bu eserlerini tanıtmaları, bunların eğitim ve öğretimde kullanılması için uygun ortam ile materyaller
üretmeleri ve sanat tarihi eğitiminde bu zengin birikimden faydalanılmasına imkân tanımaları
gerekmektedir.
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi dünyanın önde gelen koleksiyonlarından birine, sadece
Osmanlı değil, Moğol, Türkmen, Safevi vb. dönemi eserlerinin bulunduğu zengin bir koleksiyona
sahiptir. Topkapı Sarayı Müzesi’nde çeşitli kitaplar ve albümler içerisinde yaklaşık 13.500 adet minyatür olup, bunlar 12.-16. yüzyıllar arası çeşitli devirlere ait örneklerdir. Bu minyatürler 451 cilt
kitap ve albüm içerisinde toplanmışlardır. Topkapı Sarayı’ndaki “Fatih Albümü” diye adlandırılan
derleme de yer almaktadır (Binark, 1978; Öğütmen, 1966). Topkapı Sarayı’ndaki bu zengin minyatür
sanat örneklerinden de sanat ve sanat tarihi eğitiminde faydalanılması gerekmektedir.
Sanat tarihi eğitiminde en önemli sorunlardan biri, sanat tarihinin öğrenciyi pasif kılan ve
derse ilgisini azaltan kitap ve anlatıma dayalı didaktik öğretim yöntemidir. Bu yöntem artık günümüz
eğitim-öğretim anlayışına göre uygun görülmemektedir. Günümüzde öğrencinin aktif olarak araştırma yapmasına, gözlem ve inceleme yapmasına ve kendi çıkarımlarını oluşturmasına dayalı
yapılandırmacı öğretim anlayışı gündemdedir (MEB, 2005). Sanat tarihi derslerinin sanat eserleri
örnek ve/veya kopyaları ile desteklenerek, sınıf dışında bunların öncelenebileceği farklı ortamların etkisini kullanarak; öğrencilerin aktif bir biçimde inceleme yaparak gerçekleştirilmesi gereklidir
(Pazienza, 1986; Gültekin, 2009, 109). Müzeler bu anlamda en etkili kurumlardan biridir.
Bu çalışmanın amacı, minyatürlerin sanat tarihi eğitimindeki öneminin anlaşılmasına katkıda
bulunmak ve Topkapı Müzesi Kütüphanesi Koleksiyon’undaki minyatür sanatı eserlerinden nasıl faydalanılabileceği konusunu koleksiyondan seçilen Surname-i Hümayun adlı yazmanın
minyatürleri üzerinden örneklendirmektir. Bu eserin seçilme nedeni, öncelikle klasik dönem
Osmanlı minyatür üslubunun en karakteristik örneklerini içermesidir. Bu eserin nakkaşı Nakkaş Osman’ın eserlerini çalışmakla 16. Yüzyıl Osmanlı üslubu hakkında bir kanıya varılabilmektedir
(Atasoy, 1962, 102).
Hedef kitle olarak ortaokul öğrencileri, bu grubun öğretim programında sanat tarihi ve minyatür eğitimi ile ilgili doğrudan ve dolaylı eğitsel hedefleri olan Görsel Sanatlar Dersi’nin yer
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 727
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
alması ve Surname-i Hümayun yazması minyatürlerinin gelişim, bilgi ve beceri düzeyleri açısından
ilişkiler kurulabilecek en uygun grup olduğu düşüncesi nedeniyle seçilmiştir. Ayrıca Surname-i Hümayun minyatürleri malzeme, içerik ve konu olarak da ortaokul düzeyine daha çok uygundur.
Çalışmada alan yazın taramasına dayalı olarak Türk minyatür sanatı, Surname-i Hümayun
eseri ile sanat tarihi eğitimi ve Türk eğitim sistemi içinde sanat tarihi öğretimi incelenmiş; daha sonra sanat tarihi öğretimi ile Surname-i Hümayun arasında nasıl bir ilişki kurulabileceği ve bu yazmadan
sanat tarihi öğretiminde nasıl faydalanılabileceği incelenmiştir. Surname-i Hümayun’un minyatür
sanatı eserleri örneği üzerinden ortaöğretim düzeyindeki öğrencilere yönelik olarak 2005 yılında uygulamaya konan “İlköğretim Görsel Sanatlar Eğitimi” ve Ortaokullar için 2014 yılında
uygulamaya konan “Ortaokullar İçin Seçmeli Görsel Sanatlar” dersi ile ilişkili olarak açıklanmıştır.
2. TÜRK MİNYATÜR SANATI
Türkçe’ye Batı dillerinden girmiş olan “minyatür” sözcüğü, bir nesnenin küçük boyutlardaki örneğini ifade ederken, zamanla kitap resmi için kullanılmaya başlanmıştır; günümüzde genel olarak
yazma eserlerde anlatılan olayları görselleştirmek üzere yapılan kitap resimlerine denmektedir.
Osmanlı kaynaklarında ise minyatür terimi yerine tasvir ya da nakış sözcükleri geçmektedir (Mahir, 2012, 15; Atasoy, 2010).
Minyatür sanatı, gerek "doğu" gerekse "batı" dünyasında var olan bir sanat biçimidir. Kitap
resimlemek amacıyla yapılmaları nedeni ile boyutlarının küçük olması, minyatürlerin ortak özelliğidir ancak Doğu ve Batı minyatürleri renk, biçim ve kompozisyon açısından farklılıklar
göstermektedir. Minyatür sanatının en önemli özelliklerinden birisi, anlatılmak istenen konunun
eksiksiz olarak aktarılmakta olmasıdır. Minyatür sanatında perspektif, ışık ve gölge kullanılmaz;
konu ve figürler en ince ayrıntılarına kadar işlenir ve figürler birbirlerini tümüyle kapatmayacak şekilde düzenlenir.
Minyatür sanatının bilinen en eski örnekleri, Mısır’da İ.Ö. 2. yüzyılda papirüs üzerine
yapılan minyatürlerdir. Yunan, Roma, Bizans ve Süryani el yazmalarının da minyatürlerle süslendiği görülmektedir. Avrupa’da ilk minyatür örnekleri 8. yüzyılın sonlarına, Türklerde ise 9. yüzyıla
tarihlendirilmektedir.
Türk minyatür sanatının üslubu üretildiği dönemin, yerin ve kültürün resim ve süsleme
sanatına bağlı olarak kendine özgü özellikler göstermektedir. Selçuklu dönemine kadar Türklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden önceki döneme ait, çeşitli kültür ve dinlerin etkili olduğu bir ortamda
yapılan minyatürlerin üslupları çok zengindir ve yapıldıkları dönem ve yere göre farklılıkları
bulunmaktadır (Tanındı, 1996, 3). İslamiyet sonrasında ise farklı kültürlerin etkileri İslam düşüncesi ile harmanlanarak Osmanlı döneminde Türklere özgü bir minyatür sanatı üslubu geliştirilmiştir.
Klasik Osmanlı minyatür üslubu 17. Yüzyıl sonlarına kadar etkisini sürdürmüştür. 18. yy ve
sonrasında ise Batılılaşma döneminin ardından Batı etkisi ile natüralist resim sanatı gelişmiştir. Toplum hayatıyla ilgili konular da Osmanlı sanatçılarını yakından ilgilendirmiş ve bunları işleyen
resimlerde halkın günlük yaşantıları, iş hayatı, eğlenceleri yeni gözlemcilik gücü ile toplumun
yaşayışını yansıtan belgeler olarak değer kazanmıştır (İpşiroğlu, 1973, 129). Erken İslam
minyatüründe de bol örnekleri görülen, günlük olaylar, iş hayatı, düğün-bayram gibi eğlenceler, yeni bir canlılıkla bu yeni üslupta işlenmiştir. Bu resimler tarih, sosyoloji, kültür tarihi ve diğer alanlarda
yapılan birçok araştırmada yararlanılan görsel belgeleri oluşturmanın yanısıra, Cumhuriyet sonrası
Türk resmine de esin kaynağı olmuşlardır (Mahir, 2012,185).
Türklerde minyatür geleneğinin, Orta Asya’da Uygurlar döneminde ortaya çıktığı
düşünülmektedir. Turfan bölgesinde Uygur merkezlerinden günümüze gelmiş Türk minyatür
sanatının da ilk örnekleri olarak kabul edilen bu minyatürler Selçuklular Dönemi’ne kadar Türk kitap
728 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
sanatının gelişimini göstermektedirler. Türklerin İslamiyeti kabul etmelerinden önceki devreye ait
Bugün, Berlin Devlet Müzeleri koleksiyonunda buluna bu yazma yapraklarındaki minyatürlerde, Uygur prens ve prensesleri ile Mani ve Uygur rahipleri canlandırılmakta; maniheizmin etkisi
görülmektedir (Atasoy, 2007). Uygur Devleti'nin dağılmasından sonra Selçuklu Türkleri tarafından
ilk İslam minyatürleri oluşturulmuştur. İslamiyet sonrasında ise Osmanlı döneminde farklı kültürlerin etkileri ile özünde İslam düşüncesine dayanan Türk minyatür sanatı üslubu geliştirilmiştir.
11. yüzyıldan itibaren Bağdat’tan Anadolu’nun içlerine kadar uzanan çeşitli sanat
merkezlerinde yapılmış olan birçok eserde yer yer mahalli sanat görüşünün yanında Selçukluların İran ile ilişkilerine bağlı olarak İran, Orta Asya, Antik ve Bizans resim sanatının etkileri
izlenmektedir. Büyük Selçuklular devrindeki minyatür üslubu Anadolu Selçukluları zamanında da
devam etmiş, fakat bu eserler günümüze kadar gelememiştir (Binark, 1978). Selçuklu döneminde 12.
Yüzyılın ilk yarısından 13. Yüzyılın ilk çeyreğine kadar Artuklu Emirlerinin resim sanatına destek verdikleri, Türkiye ve Türkiye dışındaki kütüphanelerde bulunan minyatürlerden anlaşılmaktadır
(Tanındı, 1996). Türk minyatür sanatının 13. yüzyıla kadar olan gelişimini gösteren daha sonraki
örnekler ise günümüze ulaşmamıştır.
Günümüzde Topkapı Sarayı’nda bulunan, bir aşk hikâyesini betimleyen Varka ve Gülşah 13.
yüzyıl Selçuklu dönemi resim sanatının en güzel örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Varka
ve Gülşah minyatürlerindeki Türk tiplerini temsil eden figürler, Büyük Selçuklu dönemi çini ve seramiklerindeki figürlerle büyük benzerlikler gösterir. Yalın sahnelerin figürlerden arta kalan
boşluklarını ise, Büyük Selçuklu dönemi minyatürlerinin çoğunda olduğu gibi dekoratif bitki ve
hayvan motifleri doldurmaktadır. Selçuklu döneminden günümüze gelmiş bir başka eser ise, 1271’de
Aksaray’da yazılarak Sivaslı Nasreddin tarafından Selçuklu Sultanı III. Gıyaseddin Keyhüsrev’e sunulan bir Astroloji Kitabı’dır. Günümüzde Paris Ulusal Kütüphanesi’nde bulunan bu eserdeki
Doğu’dan alınan motiflerin yanında minyatürlerdeki güçlü konturlar ve hafif gölgelendirme,
sanatçısının Bizans minyatürlerini tanımış olduğu şeklinde yorumlanmaktadır. Bir başka örnek, “Mehmet Siyah Kalem” diye adlandırılan resimlerdir. Araştırıcıların Türklerin eski yurtları Orta
Asya’da, Türkistan’da yapılmış olduğunda birleştikleri bu resimler, Topkapı Sarayı Müzesi
Kütüphanesi’ndeki “Fatih Albümü”nde yer almaktadır. Çeşitli çevre ve dönemlerden gelen eserlerin
arasında yer alan bu resimlerdeki figürler belli bir hacim değerine sahiptir. Resimlerin bazıları ipek, bazılarıda kaba Çin kâğıdına yapılmıştır. Bilim adamlarının şamanizm dünyasını yansıttığı
konusunda görüş birliğinde oldukları bu resimlerde kuvvetli bir Çin sanatı etkisinin egemen olduğu
görülmektedir (Atasoy, 2010).
Osmanlı döneminde minyatür sanatının icra edildiği atölyelere nakkaşhane, minyatür
ressamı için de “nakkaş” veya “musavvar” adı verilmekteydi. Saray nakkaşhanesinin çalışmaları
gerek üslup özellikleri gerekse konu bakımından İranlı sanatçı sayısının fazla olmasına rağmen, Müslüman yakın doğunun resim sanatından çok farklı olmuştur. Türk minyatür sanatı çeşitli
dönemlerde çeşitli sanatçıların ortaya koyduğu örneklerin etkilerini İslami görüş ışığında eriterek
yeni bir üslup ve konu çeşitliliği ile kendi zenginliğini meydana getirmiştir (Atasoy, 1962).
Osmanlı döneminde diğer minyatür üsluplarından ayrılan kendine özgü bir üslup yaratılmıştır. Kanuni Dönemi’nde iyice belirginleşen Osmanlı minyatür üslubu, II. Selim (1566-
1574) ve özellikle III. Murad (1574-1595) zamanında Klasik üslubuna kavuşmuş; III. Murad ve III.
Mehmed (1595-1605) çağında doruğa ulaşmıştır (And, 2002; Mahir, 2012). Osmanlı minyatür sanatının doğmasında ve gelişmesindeki belli başlı etkenler şöyle özetlenebilir:
Değişik ortamlardan da gelmiş olsa, 16. yüzyıl başlarından itibaren tüm kitap resmi
sanatçıları gelenekselleşmiş biçimlerin işlenmesinde ustalığın doruğuna varırken, yeni geleneklerin
tohumlarını da atmışlardır. (Tanındı, 1993; Atasoy, 1962) Saray resssamlarına ödenen ücreti ortaya
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 729
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
koyan Ehl-i hiref defterleri atölyelerdeki yabancıların arasında İranlıların büyük bir çoğunlukta
olduğunu göstermektedir. Örneğin; İran’dan gelen sanatçılar, genel olarak Doğu minyatür sanatı geleneklerini devam ettirmişlerdir; ancak Orta Asya resim geleneklerini devam ettiren bir okul
kuramamışlardır. Diğer minyatür üsluplarından ayrılan kendine özgü özelliklerini kazandırmışlar ve
Osmanlı minyatür sanatı üslubunun doğmasında ve ilerlemesinde etkili olmuşlardır. (Atasoy, 1962; Tanındı, 1993).
Savaşlar ve atamalar sonucunda gerçekleşen minyatür okulları arasındaki sanatçı
değişimi ile nakkaşların birbirlerini etkilemeleri de Osmanlı üslubunun gelişiminde etkin rol
oynamıştır (Ersoy, 2006). Çok geniş coğrafyaya yayılmış olan Osmanlı İmparatorluğu, yönetimi altındaki bölgelere saray okulundan götürdüğü nakkaşları yerleştirdiği gibi, hizmet götürdüğü
yörenin mahalli sanatçılarını da Ehl-i Hiref Saray Okulu’na getirmiştir. Her yörenin mahalli
sanatçıları yetişince kendi üslubunu bulmuş, kendi üslupları ile anılmışlardır (Ersoy, 2006).
Osmanlı padişahlarının sanata hoş görülü davranmaları, her bakımdan sanatın
koruyucusu ve destekçisi olmaları da minyatür sanatçılarının klasik Osmanlı uslubunu yaratmalarında etkili olmuştur. Saray nakkaşhanesinde işe başlayan her sanatçı, Ehl-i Hirefe bağlı
olsun ya da olmasın, sarayın hizmetinde, saray yönetiminin istediği doğrultusunda eser vermekle
yükümlü olmuştur; ancak, yeni uyum ve güzellik yolları yaratmada ustalığını yönetime kabul ettirmiş sanatçıların özgürce davrandığı da görülmektedir (Tanındı, 1993).
İmparatorluğun başkenti İstanbul’daki gelişmeler de Osmanlı minyatür sanatını
etkilemiştir. Fatih Sultan Mehmed, minyatür resmine Batı tasvir geleneğinin de kapıları açmıştır
(And, 2002, 36). İtalya’dan aralarında Gentile Bellini’ninde bulunduğu sanatçılar getirtmiş; Bellini’ye yağlıboya portresini, Constanza da Ferrara’ya da üzerinde büstü ve atlı portresi bulunan
madalyonları yaptırmıştır. Bu sanatçıların İstanbul sarayında yaptıkları eserlerin çoğu ortadan
kalkmış ama Batı resim sanatını İstanbul atölyelerine tanıtan bu sanatçıların arkalarında bıraktıkları,
etki, Doğu geleneği ile birlikte erken Osmanlı dönemi tasvir sanatını etkilemiştir (Atasoy, 2010; Tanındı, 1996). Örneğin Türk portreciliğinin doğmasında Doğu etkileri kadar bu faaliyetlerin etkisi
olmuştur (Atasoy, 2008; Konak, 2013, 426). Osmanlı portre ressamlığının ilk ürününü, Topkapı
Sarayı Müzesi Kütüphenesi’ndeki Fatih Portresi ile Sinan Bey vermiştir. Gözleri uzaklara dalmış, elinde tuttuğu gülü koklarken resimlenmiş olan Padişah gerek yüzdeki hafif gölgelendirme gerek
kaftanın yakasının işlenişi, Doğu ve Batı üsluplarının Türk sanatçıların elinde nasıl yeni bir senteze
ulaştığını ortaya koymaktadır (Atasoy, 2008).
Osmanlılar’da nakkaşhanelerin faaliyetlerinin 15. Yüzyılın ilk yarısında Çelebi Sultan Mehmed, Sultan II. Murad ve devlet adamı Umur Bey’in koruyuculuğunda Bursa’da yoğun olduğu,
Bursa’da Osmanlı sultanlarının himayelerine aldıkları, kitap süsleyen ve cilt yapan sanatkârlar
olduğu bilinmektedir. Fakat bu dönemden minyatür sanatı örnekleri günümüze ulaşmadığından, Osmanlı minyatür sanatının bilinen ilk örnekleri başkentin Bursa’dan Edirne’ye taşınmasından sonra
Edirne’de hazırlandığı bilinen minyatürlerdir. Sayıca az olmasına rağmen bu resimler Türk minyatür
sanatının olduğu kadar Türk tasvir sanatının da gelişmesine bir yol hazırlamışlardır (Tanındı, 1993).
Osmanlılar devrinden, ancak Fâtih Sultan Mehmed zamanından itibaren olan eserler
günümüze ulaşabilmiştir (Binark, 1978). Bu dönemde 1455-56 yıllarında Edirne’de hazırlanan
Dilsuzname: Gül ve Bülbül (Oxford Bodlein Kütüphanesi) adlı edebi eser, Türkmen minyatürlerinin
etkisini göstermektedir. Hatifî’nin, mimari çizimlerdeki perspektif denemeleri ve Fatih döneminde Batı’dan alınan etkileri yansıtan Hüsrev-i Şirin minyatürleriyle (N.Y., Metropolitan Sanat Müzesi),
yine Edirne’de yapıldıkları sanılan Külliyat-ı Katibi (Topkapı Sarayı Müzesi), İskendername
(Venedik San Marco Kütüphanesi) minyatürleri de Türkmen okulu etkilerini güçlü biçimde ortaya koyarlar. Bu eserler dönemin giyim, müzik aletleri ve eğlence hayatı gibi bazı özelliklerini de
730 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
yansıtırlar. Amasya’da hazırlanan cerrahlıkla ilgili Cerrahiyetü’l-haniyye de dönemin minyatürlü
kitaplarındandır (Tanındı, 1996). 1465’te Amasya’da hazırlanmış olan tıp kitabı Cerrahiye-i Hakaniye (Paris, Bib. Nat. /Ulusal Kütüphane) ise daha başka bir anlayışı/taşra üslubunu sunar. Bu
minyatürlerin en genel özellikleri, çeşitli cerrahi müdahaleleri çizgisel bir üslupla açık seçik ve yalın
bir biçimde açıklıyor olmalarıdır (Atasoy, 2008).
Osmanlı devri Türk minyatüründe Fâtih ile birlikte başlayan gelişme, Kanunî zamanında tam
bir olgunluğa erişmiştir. Kanunî devrinde daha da gelişen minyatür sanatında, İbrahim Çelebi, Nigârî
(Haydar Reis), Nakkaş Osman, Mehmet Bey ve Kefeli Hasan Çelebi gibi büyük üstadlar yetişmişlerdir (Binark, 1978, 277).
Osmanlı minyatür sanatçıları İslam ülkelerinde gelişen minyatür sanatından ayrılan bir ekol
oluşturmuşlardır. Türk sanatkârlarının yapıtları, çağdaşları olan diğer İslâm minyatürcülerinin
geleneksel ve sadece kitabı süslemeyi amaçlayan eserlerinden ayrılır. Bu Osmanlı Minyatür Sanatı’nda klasik uslubun doğmasına yol açmıştır. Türk minyatür sanatının kendine has özellikleri
vardır. Bu özelliklerinin bazılarını şöyle sıralayabiliriz:
Konu çeşitliliği: Osmanlı saray çevresinde resimlendirilen yazmalar, kendine özgü bir kişilik geliştiren Osmanlı minyatür sanatı her şeyden önce minyatür sanatına yeni bir yaklaşım, yeni bir
konu dünyası getirmişlerdir. İran kitap sanatındaki Şehname ve Hamse gibi bu sanatın kalıplaşmış
örneği ve kaynağı sayılan kalıplaşmış edebiyat türünden başka, bilimsel eserler, seyahatnâmeler, ansiklopediler, biyografiler vb. yeni alanlara, dinsel biyografi, peygamberlerin hayatı vb. dini
konulara da yönelmişlerdir. Hatta dünyanın yaratılışı, şeytan, cin, melek cennet-cehennem gibi
konuların işlendiği gerçeküstü yaklaşımla ele alınmış minyatürler de bulunmaktadır (Taş ve Öztürk,
2015). Toplum hayatıyla ilgili konular da Osmanlı sanatçılarını yakından ilgilendirmiş ve bunları işleyen resimlerde halkın günlük yaşantısını, iş hayatını, eğlencelerini yeni gözlemcilik gücü ile
toplumun yaşayışını yansıtan belgeler olarak değer kazanmıştı. Erken İslam minyatüründe de bol
örnekleri görülen, günlük olaylar, iş hayatı, düğün-bayram gibi eğlenceler yeni bir canlılıkla bu yeni üslupta işlenmiştir.
Gerçekçilik: Klasik dönem nakkaşları için olaylar, olay kahramanları en önemli unsur olmuş
ve bu olayları çevresiyle birlikte kendine özgü bir gerçekçilikle resmetmişlerdir. Minyatürde doğa
ise olay kahramanlarını kavrayan basit bir fon durumundadır. Genellikle bir, iki tepe veya ağaçla belirtilir. Sanatçı, sadece konu çevreyle ilgili olduğu zaman bölgenin belirgin özelliklerini yansıtan
gerçekçi bir davranışla nehirleri, kaleleri, ağaçları resmeder. Mimari görünüm olarak da binalar,
şehirler genellikle hayali olmaktan uzaktır ve Osmanlı mimarisinin ölçülü süslemeciliğini yansıtır. Birçok defa da belirli bir yapının, devrindeki durumunu belirtecek gerçekliktedir (Çağman, 1982).
İslam dünyası içinde yalnız Türklerde görülen bir tür gerçekçilik ve dünyevilik, minyatür
kompozisyonların kitap sayfalarına bağımlı denebilecek boyutlarını bile zorlamış ve Batıdaki resmin anıtsal ölçüleriyle kıyaslanabilen heybet ifadelerine ulaşılmıştır (Tansuğ,1995, 202). İslâm
ülkelerinde görülmeyen bu gözlemcilik, Batı ile etkileşimler sonrasında başlamıştır; fakat Osmanlılar
da dinsel bir açıdan dünyaya baktıklarından ve dünyayı geçiciliği içinde sadece bir görüntü olarak
gördüklerinden Rönesans’la Batı sanatına giren yeniliklere, derinlik, perspektif, anatomi ve oranlarla ilgili öğretilere kapalı kalmışlardır.” (İpşiroğlu, 1977).
Belgeleme: Kendine özgü bir karekteri olan Osmanlı minyatürleri, belgesel değer taşımaları
ve özellikle tarihi konulu eserlerdeki örneklerinin gerçekçi yaklaşımıyla değer taşırlar (Mahir, 2012, 5). Osmanlı minyatür sanatçıları çoğu kez betimledikleri konuya şahit olmuş ve kendi gözlemlerini
betimlemişlerdir. Bu nedenle minyatürlerinde önemli olayları ve kişileri en doğru biçimiyle
belgeleme yoluna gitmiştir Bu minyatürler, gerçek olayları göstermek için yapıldıklarından, aynı zamanda tarihi birer belgedirler (Atasoy, 1962).
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 731
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Renk anlayışı: 16. yüzyılın ikinci yarısında Figürlerde görülen parlak renkli süslemeler
sadeleştirilmiştir. Doğanın renklendirilmesinde de gözalıcı renklerden kaçınılmıştır. Orta Asya duvar resimlerinde kullanılan toprak kırmızısı, lâl, mavi, yeşil, mor, portokal sarısı, pembe ve kahverengi
gibi renkler Osmanlı devri Türk minyatüründe de kullanılmıştır.
Kompozisyon: Minyatür sanatçıları, minyatürün bir kitap sanatı olması konunun bütün zenginliği ile küçük bir sayfaya sığdırılmasına imkân vermediği için, figürleri arka arkaya
sırayacaklarına yerde üst üste yığmayı tercih etmişlerdir; böylece geri plânda bulunması gereken
figürlerin küçülerek renk ve desen zenginliğini kaybetmelerini önlemişlerdir (Yetkin, 34).
Kanuni Sultan Süleyman dönemi, Osmanlı minyatür sanatında pek çok yeniliğin denendiği
bir dönemdir. Kanuni Sultan Süleyman döneminde tarihi olayları saptama anlayışı “şehnâmecilik”
adıyla devletin resmi tarihini belgeleme niteliğinde resmi bir görev halini almıştır; dönemin önemli
tarihi olayları yazma olarak kayda geçirilirken, bir yandan da resimlenmişlerdir (Atasoy, 1997). 16. yüzyıl Osmanlı minyatürlerinde en çok tarihi ve sarayla ilgili konular seçilmiştir. Tarihi konulu
minyatürlerde genellikle Osmanlı ordusunun seferleri, padişahın tahta çıkışı, kabul törenleri, avları,
bayram kutlamaları, saray içinde ve dışında düzenlenen gösteri ve şenlikler gibi olaylar konu alınmıştır. Bu minyatürlerde Osmanlı tarihinin kudret ve ihtişamı betimlenmiş, Hünername,
Şehinşahname, Silsilename ve Şemailnameler, Sultanların yaptıkları işleri, zaferlerini, hünerlerini,
kuvvet ve kudretlerini, adaletlerini ve devlet idaresindeki başarılarını daha iyi gösterebilmek için minyatürlenmiştir (Atasoy, 2010).
Kanuni döneminde yapılan bu konudaki denemeler II. Selim. (1566-1574) ve III. Murad
(1574-1595) zamanında olgunlaşmıştır (Mahir, 2012, 58). Klasik üslup sanatsever bir padişah olan
III. Murad zamanında minyatür sanatı en yüksek düzeye ulaşmıştır. Bu dönemin minyatür sanatı bakımından en önemli ve en zengin yapıtı Surnâme’dir. Büyük sanat koruyucuları olan III. Murad
ve oğlu III. Mehmed döneminde tarihi konulu minyatür yapımının yanı sıra edebi eserlerin
resimlenmesine de devam edilmiştir. Bu edebi eserlerin başında yüzyıllar boyunca sayısız kopyaları yapılan ve resimlenen Firdevsî’nin şehnâmesi (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi) gelir.
16. yüzyıl sonuyla 17. yüzyıl başında minyatür sanatı bir yandan geleneksel üslubunu
sürdürürken öte yandan albüm resmi birdenbire büyük bir önem kazanmıştır. Örneğin I. Ahmed
Albümü (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi) hiçbir metne bağlı olmayan tek tek figürlerin ya da günlük hayatla ilgili konuların işlendiği örneklerden oluşur. Bu resimlerde serbest bir anlatım
üslubuna tanık olunur. Geleneksel anlatım tarzlarından ayrılan bu tür serbest üslup örneklerine 18.
yüzyıl başından günümüze tek sayfa halinde kalan sahnelerde de rastlanmaktadır (Atasoy, 2010).
17. yüzyılda Nakşî (Ahmed Mustafa), 18.yüzyılda da adı renk vuran anlamına gelen Levnî
(Edirneli Abdül-Celil Çelebi) minyatür sanatının ustaları olmuşlardır. Bunlardan III. Ahmed'in saray
nakkaşbaşısı olan Levnî Türk minyatüründe kendine özgü bir okul oluşturan büyük bir ustadır. Levnî, özellikle lIl'üncü Ahmed'in oğlu Şehzade Süleyman'ın sünnet düğünü için Şâir Vehbi'nin yazdığı
Surnâme'yi (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi) süsleyen minyatürleri ile tanınmıştır. Bu kitapta
yazılı ve bol resimli olarak III. Ahmed’in oğullarının sünnet düğünü anlatılmıştır. Düğün
Okmeydanı’nda düzenlenmiştir. III. Murad dönemindeki düğünde olduğu gibi 1720 tarihli bu düğünde de şenliğe bütün İstanbul esnafı katılmış, çeşitli hünerler sergilenmiştir. Süslenmiş
koçlarıyla celep ve kasapların geçişini gösteren minyatür, esnafları temsil eden ilginç bir örnektir
(Binark, 1978, 277). Levnî çeşitli milletten, meslekten kadın ve erkek figürünü resimlediği çok sayıda örnek bırakmıştır. Sanatçı, yaptığı tek figürlerde konuya uygun bir çizgi ritmi yaratmayı
başarmıştır.
Lale Devri’nde minyatür sanatında Batı resmi tarzında gelişmeler olmuş, minyatüre olan ilgi azalmıştır. Levnî’den sonra Batı’nın konulu manzara resimlerini anımsatan sahnelere yer verilmeye
732 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
başlanmış ve 19. yüzyıl boyunca minyatür sanatı yerini Batı resim tekniğiyle yapılmış yağlıboya
tablolara bırakmıştır.
3. SURNAME-İ HÜMAYUN
Surnameler, Tarih-i Sultan Süleyman, Hünernâme, Şehnâme-i Selim Han, Şehinşehnâme
gibi başyapıtların dışında yeni bir gözlemcilik gücü ile toplumun yaşayışını yansıtan belgeler olarak Klasik Osmanlı Dönemi’nde değer kazanmışlardır.
Sur (şenlik) düzenleme ve surname (şenlik kitabı) yazma Osmanlılar’a özgü bir gelenektir.
Surname, Osmanlı dönemi Türk edebiyatına özgü bir türdür; Divan edebiyatında padişahın çocuklarının doğumu, sünneti, kızlarının, kız kardeşlerinin evlenmesi gibi nedenlerle düzenlenen
halka açık eğlencelerin anlatıldığı manzum eserlerdir. Sezer Tansuğ, bir edebî tür olarak
surnâmelerin Anadolu düğünlerinde gelen hediyelerle, hediye getirenlerin adlarının yazıldığı kayıt
defteri tutma geleneğine bağlandığını söyler (Korkmaz, 2004, 25). Surname’de sadrazamın, vezirlerin düğün dolayısıyla verdikleri armağanlar, ziyafetler, kurulan otağlar, halka açık eğlenceler,
kandiller, havai fişekler, esnaf alayları, gezdirilen gümüşten şekerden vb. nahıllar, güreş, at yarışı,
cambaz, hokkabaz, kol oyunları gibi gösteriler ayrıntılarıyla anlatılır (Büyük Larousse, 10890).
İlk kayıtlara geçen şenlik 1285’te I. Osman ile Karaman Beyi’nin kızının düğününü kutlamak
üzere düzenlenmiş olup, Osmanlı Hanedanı’nın kuruluş öncesine aittir (Atıl, 1999, 42). Özdemir
Nutku, “Eski Şenlikler” başlıklı makalesinde 48’i önemli olmak üzere 79 saray şenliğinin saptandığını söylemektedir (Ö. Nutku 1972’den aktaran Korkmaz, 2004). 1365’te I. Murad’ın
şehzadesi Yıldırım Bayezid için yapılan şenlik ise ilk sünnet şenliğidir (Mahir, 2012). 19. yüzyıl
sonunda, 1899’da II. Abdülhamid’in, şehzadesinin sünnet düğünü dolayısıyla yaptırdığı şenlik ise
Osmanlı Hanedanı tarafından düzenlenen son büyük kutlamadır. Şenlikler arasında etkinliklerinin görkemi ve uzunluğu ile en fazla bilinenleri sünnet düğünleri olmuştur. Esin Atıl’ın (1999) aktardığı
gibi Kanuni Sultan Süleyman’ın dört oğlunun sünneti dolayısıyla 1530 yılında düzenlenen şenliğin
de üç hafta sürdüğü bilinmektedir.
Bu etkinlikler İmparatorluk bünyesinde salt bir eğlence olmanın ötesinde Osmanlı Devletinin
kuruluşundan 19. yüzyıla kadar devam eden şekliyle kendi dönemlerinin toplumsal, siyasi, ekonomik
ve kültürel özelliklerinin aktarılmasında önemli bir belge olarak değerlendirilmektedirler
(Türkmenoğlu, 2008). Yeni bir gözlemcilik gücü ile toplumun yaşayışını yansıtan belgeler değerini de kazanmışlardır. Erken İslam minyatüründe de bol örnekleri görülen, günlük olaylar, iş hayatı,
düğün-bayram gibi eğlenceler yeni bir canlılıkla bu yeni üslupta işlenmiş; şenlikleri bütün
ayrıntılarıyla anlatan yazma kitaplar olan surnameler için, “surnâme ressamlığı” ortaya çıkmıştır (Arık, 1976).
Surname türündeki resimli yazmalar ilk kez Sultan III. Murad döneminde (1574-1595)
hazırlanmıştır. Sarayda divan kâtibi olan İntizami adında Bosna Foça kökenli bir yazar tarafından Türkçe kaleme alınmış olan adlı eserde III. Murad’ın şehzadesi Mehmet’in 1582’deki sünnet düğünü
şenliği anlatılır. Düğün ve şenlikler, daha önce tarihçiler ve vakanüvisler tarafından anlatılırken, 16.
yüzyılda 1582 şenliği üzerine yazılan bu eserlerle birlikte, surnâme bağımsız bir edebî tür olarak
ortaya çıkmıştır (Korkmaz, 2004). Bu eser, Osmanlı padişahlarının 17 ve 18. yüzyıllarda sünnet ve evlilik gibi nedenlerle düzenledikleri düğün şenliklerini anlatan minyatürlenmemiş çok sayıda eserin
de yazımını başlatan eserdir Bu yazmanın dönemin Baş Nakkaş’ı Osman’ın yönetiminde bir ekip
tarafından resimlendirilmesiyle ilk surname hazırlanmıştır (Mahir, 2012, 108).
Nakkaş Osman, yıllar boyu özel atölye çalıştırmış, Kanuni, II. Selim ve III. Murad
zamanlarında saray için eserler vermiş, Türk minyatür sanatına kendi üslubunu ve damgasını vurmuş
bir minyatür sanatçısıdır. III. Murad zamanında gerçekleştirilen minyatürler, nakkaşların
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 733
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
ustalıklarının zirveye ulaştığı en parlak dönemi kapsar (Ersoy, 2006). III. Murad döneminde saray
atölyelerinin faaliyetleri arttırılmış, Osmanlı minyatür sanatının en önemli eserlerinin bulunduğu ellinin üzerinde minyatürlü eser üretilmiştir. Çok pahalı olan minyatürlü kitap üretimi sanata tutku
derecesinde bağlı olan bir hükümdarın himayesi ve sanatçıların yüreklendirilip desteklenmesi, III.
Murad zamanında padişah albümleri gibi yeni birtakım eserler denenmesine de imkân sağlamıştır (Atasoy, 1997, 11).
Bu dönemde Osmanlı’da tüm kitap resmi sanatçıları klasik dönem üslubu olarak adlandırılan
Nakkaş Osman’ın üslubunda çalışmışlardır (Atasoy, 1962, 102).
İslam sanatında genel olarak sanatkârların şahsiyetleri üzerinde durulmadığından, Nakkaş
Osman hakkında fazla bilgiye de ulaşılamamaktadır. 16. Yüzyıl Osmanlı tarihçileri sanatkârların
eserlerinin güzelliğini bazı benzetmelerle övmüşler, fakat şahsiyetleri ve eserlerinin meydana
getiriliş biçimi hakkında bilgi vermemişlerdir. 1592’den sonraki tarihlerde herhangi bir eserine rastlanmamış olması, bu tarihten sonra ölmüş olabileceği ihtimalini düşündürmektedir (Atasoy,
1962).
Surname-i Hümayun metninde İntizami, kitabın sonunda, kendisinin Sultanın hizmetine nasıl girdiğini anlatır ve Onu uzun uzun över. Sonra da “Nakkaşın ve Onun Vasfi” başlığı altında
Nakkaş Osman’ın bu kitabın minyatürlerini yapması ile ilişkili olarak ne kadar usta bir Nakkaş
olduğunu birçok sıfat ve benzetmelerle anlatır. Ancak bu konu ile ilgili sayfalar eksik ve metinde ağdalı bir saray dili ile yazılmış olduğundan, kesin bir bilgi edinme imkânı yoktur (Atasoy, 1962,
12).
Bu dönemde Tarih-i Sultan Süleyman, Hünernâme, Şehnâme-i Selim Han, Şehinşehnâme
gibi başyapıtların dışında içinde tek bir tarihi olayı aktarmakla birlikte en önemli ve en zengin yapıtı Surnâme’dir. 1582 yılındaki sünnet düğününün Surname-i Hümayun ile görselleştirilmesi, Türk
sanatı, özellikle de Türk minyatür sanatı açısından büyük önem taşımaktadır (Atasoy, 1997).
İşlenmek üzere ilk defa ele alınan bu konu için yeni bir anlatış tarzı bulunmakta, konuyu daha açık ve gerçeğe yakın anlatabilmek için ifade ve hareket bakımından geleneksel figür kalıpları
yanında yeni figür kalıpları kullanılmakta, asıl anlatılmak istenenler belli kompozisyon kalıpları ile
anlatılmakta, kişiler gerçek durumlarına uygun bir şekilde ve giyimde canlandırılmaya çalışılmakta,
bu şekilde Türk minyatür sanatındaki yeni üslup Türk-İslam geleneği içerisinde kendine özgü özellikleriyle ortaya çıkmaktadır (Atasoy, 1962, 103).
Nakkaş Osman kendi üslubunu yaratmıştır. “Nakkaş Osman İran minyatürcülüğünün tersine,
geometri düzeniyle doğaya fazla yer vermeyerek sembolik hatırlatmaları tercih etmesiyle, düz ve dalgalı çizgiler teşkil edecek bir kompozisyon tarzı ve bu tarzda merkezi kompozisyondan
uzaklaşmasıyla nitelendirilir” (Arık, 1976, 32).
Surname-i Hümayun, günümüzde Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Eserin resimsiz bir taslak nushası daha vardır (Mahir, 2012, 178). Metni Türkçe olan yazma, nesihle
yazılmıştır. Yazmada 432 yaprak ve 427 minyatür yer almaktadır ancak sayısı kesin olarak
bilinemeyen en az 73 yaprağının kayıp olduğu düşünülmektedir.
Minyatürler, bütün bir sayfayı ortalama olarak 31,5x21,5–32x21 cm’lik bir alanı kaplar ve etrafları altın yaldızla çevrelenmiştir. Eserin bütün minyatürleri tam ve karşılıklı iki sayfa olarak
resmedilmişlerdir. Kitabın orjinal cildi bozulmuş, sonradan geç devirde cild vişneçürüğü renginde
yeniden ciltlenmiştir. Kitabın tam ortasındaki şemse içinde ve köşelerde aralarında gül de bulunan çiçek demeti süslemesi vardır. Atasoy (1997), eserin hırpalanmış durumunun çok ele alındığını hatta
bazı sayfaların karalanmış olması nedeni ile padişah çocuklarının eline geçmiş olduğunu
düşünmektedir. Nakkaş Osman ve ekibinin resimlediği bu minyatürlerde benzersiz bir kompozisyon
734 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
örneği sergilenir. Farklı sanatçılar tarafından yapılmalarına rağmen kurguları aynı olan bu
minyatürlerin değişmez unsurları İbrahim Paşa Sarayı ile At Meydanı olmuştur.
Osmanlı şenliklerindeki çeşitli gösteri ve eğlencelerin benzerlerinin Bizans şenliklerinde de
bulunduğu bilinmektedir. 16. yüzyıl sonlarındaki Osmanlı şenlikleri söz konusu olduğunda ise,
şenlik düzeninin genel olarak Bizans eğlencelerinin düzenine benzediği görülür (Korkmaz, 2004, 12). Eski Bizans’ta da şenlik ve eğlencelerin, sportif olayların düzenlendiği Atmeydanı’nın İstanbul
halkının yaşamında oynadığı rol, Osmanlı Dönemi’nde de değişmemiştir. Birçok isyan ve kanlı
olayın yaşandığı at meydanı, büyük şenliklerin de sahnelendiği yer, İbrahim Paşa Sarayı ise bunları padişah ve önemli konukların seyrettiği yer olmuştur (Atasoy, 1997; And 1982). 1582 şenliğinin
Bizans şenlikleriyle ilişkisi, şenliklerin yapıldığı alan ve genel düzenin benzerliğinden ibaret değildir.
Sezer Tansuğ (1993) 1582 şenliğini tasvir eden minyatürlerin kompozisyon yapısıyla, Bizans
şenliklerinin görsel tasvirlerinin kompozisyon yapısı arasındaki ilişkiye dikkat çeker. Tansuğ’un belirttiğine göre, Surname minyatürlerindeki kompozisyon düzeninin bir eşi Atmeydanı’ndaki
Obelisk’in (Dikilitaş) kaidesindeki kabartma tasvirlerde bulunmaktadır. 4. yüzyılda Büyük
Theodosius döneminde yapılmış olan bu kabartmalar, bir Bizans şenliğini tasvir eder. Kaidenin dört cephesinde hemen hemen hiç değişmeden yer alan dekorda, imparator ve ailesi en yüksekte olmak
üzere devlet büyüklerini, kumandanları, halkı ve gösteri yapanları hiyerarşik bir sıralama içinde
gösteren kabartmalar vardır.
Nakkaş Osman sünnet düğününü akış sırasına bağlı olarak sahnelere bölmüş, At Meydanı ve
İbrahim Paşa Sarayı bir çerçeve halinde tekrarlayarak gösterileri bir tiyatro sahnesi gibi
betimlemiştir. Çift sayfa olarak tasarlanan Surname-i Hümayun’da da bütün minyatürler için aynı
şema kullanılmıştır. Padişah Surname minyatürleri boyunca, kitabın sağ ve sol sayfalarında yer alan ve bir bütün oluşturan minyatürden, sol üst tarafta bulunmaktadır. Geçit törenini, bize göre sağ
tarafında Şehzade Mehmet, solunda iki yaveriyle birlikte izlemektedir. Yukarıda, Padişah ve saray
yapılarının aynı kalan düzeni içinde yalnızca giysiler ve renklerde değişiklikler yapılmış, aşağıda Dikilitaş ve Burmalı Yılan sütun arasında, sürekli değişen olaylar, şenlik etkinlikleri ve eğlenceler
bir tiyatro sahnesi gibi her sahnede aynı kompozisyonda yeralmaktadır. Sağ tarafta yer alan
minyatürlerde yine üst tarafta İbrahim Paşa Sarayı’nın bitişiğine tören için inşa edilen üç katlı locada
geçit törenini izleyen yabancı konuk ve elçilerle saraylılar gösterilmiştir. Bunların altında yer alan minyatürlerde bir topluluk halindeki gösteri yapanlar, alana giren esnaf lonca ve topluluklarını
izlemektedir. Sağ alt bölümünde de, meydanın Ayasofya tarafındaki köşesinde, aralarında kadın ve
çocukların da bulunduğu bir yığın halinde gösterilen figürlerle temsil edilen töreni izleyen İstanbul halkı görülür (Atasoy, 1997). Bu metinlerde halkın eğlendiği bir şenlik değil, saray halkının şenliğe
davetli olarak çağrılan yabancı konukların ve bu arada halkın da izlemesi için düzenlenen bir
resmîgeçit töreni anlatılmaktadır (Resim 1).
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 735
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Resim 1. Kahvehane
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H1344, vr. 367a-366b
Minyatürler şenliği Padişahın bulunduğu locanın tam karşısından resmetmiştir. Bu kompozisyon ile minyatürlerde sağdan sola, Padişahın yer aldığı bölüme doğru bir hareket
oluşmuştur. Nakkaş Osman’ın bu yönde aynı dekor çerçevesinde her sahneye uyguladığı
çeşitlemelerle, eserinin bütünlüğünü eklemeci bir tavırda geliştirdiği görülmektedir (Türkmenoğlu,
2008). Surnâmelerde anlatılan, şenliğe halkın katılımını gösterebilecek etkinliklerden diğer etkinlikler “Çanak Yağması” ve “Padişahın Halka Para Saçması”dır (Resim 2). Ancak bu etkinlikler
halkın eğlenmesinden çok, gösteri amacıyla düzenlenir. Böylece Padişahın, yani
Osmanlı’nın,”otoritesi”, “cömertliği” ve “zenginliği” padişahın kullarına ve davetlilere sergilenmiş olur.
736 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Resim 2. Padişahın Halka Para Saçması
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H1344, vr.47b-46a
52 gün süren bu şenlik sırasında, İbrahim Paşa Sarayı’nda oturan Padişah ve şehzadenin önünden geçen esnaf loncalarını ve gösterileri yüzlerce minyatürde, mimarlardan kahvecilere,
ekmekçilerden kebapçılara, camcılardan çengi ve cambazlara kadar her kesimden esnafların
minyatürleri ile dönemin meslekleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır (Resim 3). Bu esnaf gösterileri, İstanbul halkının o devirde yediği, içtiği, giydiği, kullandığı her çeşit eşyayı, üretilen her çeşit malı
ve bunların nasıl yapıldıklarını da ayrıntılı olarak betimlemektedir (And, 1982, 237; Atasoy, 1962).
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 737
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Resim 3. Ekmekçiler
Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, H1344, vr.153a-152b
Ayrıca bu törenlere İstanbul’un bütün esnaf loncaları da katılıp hünerlerini göstermişlerdir.
Padişahın çeşitli din ve etnik kökene mensup kullarının, loncalarının hünerleri, ürünleri, eşyalarının
zenginliği ile de İmparatorluğun ihtişamı sergilenmiştir. Bu bakımlardan Surnâme-i Hümayun
minyatürleri sanat tarihi için olduğu kadar, kültür tarihimiz için çok önemlidir; araştırmacıların bir belge olarak kullandıkları bir kaynaktır. Örneğin Aslan ve Yazar’ın (2015) Türk cam sanatını kültür
ürünü olarak inceledikleri çalışması buna örnek olarak verilebilir.
Surname-i Hümayun III. Murat döneminde imparatorluğun sanatının yanında siyasal ve ticari gücü ile kültürünü sergilemesiyle Osmanlı tarihi için de ayrı bir önem taşımaktadır. Şenliklerin
yapıldığı dönem Osmanlı İmparatorluğu için bir çelişkiler dönemi olarak kabul edilmektedir.
İmparatorluğun en geniş topraklarına sahip olduğu bu dönem bir taraftan da ayarı bozuk para çıkarılması, rüşvet gibi devlet yapısı ve işleyişindeki idari bozukluklara; diğer taraftan yeniçeri
isyanları gibi imparatorluk otoritesindeki çözülmelere sahne olmuştur. Gerilemenin başladığı bir
toplumsal yapıda Osmanlı İmparatorluğunun kaybolan siyasi etkinlik ve otoritesi, onun zenginlik ve
itibarını ortaya çıkarmaya yönelik olmuştur. III. Murad’ın oğlu için yaptırdığı sünnet düğünü, Osmanlı İmparatorluğu tarihinde en önemli sosyal olayların başında gelmektedir. Önemli devlet
görevlilerinin şenliklerin yürütülmesi ve düzenlenmesinde görevlendirilmesi de, taşıdığı siyasi
önemi belirtmektedir. Askeri bir varlık göstermekten uzak olan III. Murad, Osmanlı İmparatorluğu’nun büyüklüğü ve ihtişamını Şehzade Mehmed’in sünnetini büyük bir ihtişamla
738 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
kutlayarak yeniden dünyaya duyurmak istemiştir. Düğünün birçok tarihi kaynakta 16. Yüzyılda
moda olan seyehatname/anı edebiyatında anlatılması, gerek Osmanlı, gerekse yabancı ülkelerde ne kadar ilgi uyandırdığını ortaya koymaktadır (Atasoy, 1997).
4. SANAT TARİHİ EĞİTİMİ
“Sanat tarihi” kuruluşundan itibaren tarihi bilimler sınıfında, eski çağların sanatlarını, sanatın farklı dönemlerini inceleyen bir bilim dalı olarak yapılandırılmıştır. Prof. Dr. Semavi Eyice (2003),
sanat tarihini “kültür mirası olarak adlandırılan eski eserlerin, tanıtılması ve öğretilmesi ile uğraşan
bilim dalı” olarak tanımlamıştır. Sanat tarihi eski çağlar ve sanatların yanında bir sanat ya da sanatlar arasındaki ilişkileri tarihsel boyutta kurma amacıyla hareket etmeye; sanatı oluşturan öğelerin tarih
içindeki ağırlığını ve dağılım düzenini saptarken, sayısız ve karmaşık sanat olgularının hiyerarşisini
aramaya başlamıştır. Mülayim (1994) sanat tarihinin tarih koşullarından doğan maddi kültür eşyasını
inceleyen bir bilim dalı olması, sanat tarihinin malzemesini tarih içinde üreten varlığın insan olması, insanın ise her çağda değişmesi nedeni ile bu bilim dalının gelişme ve değişmelere ait bilgileri
topladığına, insanların sanat eseri üretmelerinin itici gücünün ne olduğunu, bu gücün sanat formlarını
nasıl değiştirdiğini bilmek için çaba harcadığını belirtmekte ve sanat tarihinin konusunu sanatın ana şekilleri, dış ve iç belirtileri ile ilgili gelişme süreçleri ile bunların yapı ve temalarını zaman ritmleri
içinde incelemek olduğunu ifade etmektedir. (Mülayim, 1994, 29). Cahit Kınay(1993,5) ise, sanat
tarihini, “sanat denilen olayın doğuşundan günümüze kadar birçok memleketlerde ne şekilde ne tür eserler vererek göründüğünü inceleyen, sanat eserlerinin ve onları yapan sanatçıların üsluplarını,
sanat anlayışlarını saptayarak değerlendirmeyi amaçlayan bir bilim dalı” olarak tanımlamaktadır.
Sanat tarihi, insanların çeşitli tarihi bağlamlarda sanat nesnelerini keşfederek sanatın topluma ve
kültüre katkısını; sanat nesnelerinin tarihsel, kültürel ve biçimsel boyutlarının yanında sanat nesnelerinin estetik değeri ile diğer anlam ve değerlerini araştıran ve bunların anlaşılmasına katkı
sağlayan bir bilim dalıdır.
Sanat tarihi araştırmalarında sanat eserinin farklı açılardan incelenmesi gerekmektedir. Mülayim (1994) “Her eser ait olduğu kronolojik dilimin bir özeti gibi olduğundan sanat tarihi
araştırmasındaki ana problemlerden birinin, sanat nesnesinin zamana bağlı değişimlerinin kronolojik
olarak belirlenmesi” olduğunu söyler. Sanat tarihi öğretiminde 19. yüzyıldan beri uygulanan yöntem,
sanat tarihini kronolojik, tematik ve kıyaslamalı olarak ögretme biçimidir. Bu yaklaşım doğru olmakla birlikle, tarih sırasına göre öğretme, öğrencileri, isim, tarih ve ayrıntıları ezberlemeye zorlar;
bu da çağımız eğitim anlayışına ters düşen pasif bir öğretim şeklinin doğmasına neden olur. Bu
nedenle kronolojik öğretimin yanında soruşturmaya dayalı bir yaklaşımla öğretimin yapılması daha verimli olacaktır (Pazienza, 1986). Özellikle ortaöğretimde öğrenme şekli soyuta yönelik olduğu için
soruşturmaya dayalı bir yaklaşım, sanat tarihinin öğrenilmesinde daha etkili olur. Bunun yanında
soru sorarak öğrenme, yönlendirici ve açık uçlu bir yöntem olduğundan kişiyi sanat tarihçileri gibi davranmaya yöneltir (Pazienza, 1986; Çetin, 2001). Sanat tarihi öğretiminde en önemli amaç, belli
bir kültüre ve döneme ait sanat eserinin önemini sanat tarihsel bir perspektif içinde öğrencilere
aktarmaktır. Bu anlamda sanat öğretmeninin görevi, öğrencilerin, belli bir kültürde ve belli bir zaman
dilimi içinde oluşan sanat eserlerini ve onun toplum içindeki yerini ve önemini anlamalarını sağlamaktır. Sanat tarihi öğretmenleri bunu yaparken, sanat tarihi bilgisini ‘bir disiplin ve tarihsel
anlayış süreci olarak’ vermelidirler (Gültekin, 2009). Öğrencileri bir sanat tarihçisinin rolünü
üslenmeye itmeli; onları sanat eseri ile ilgili sorular sormaya, bu eserler ve onların kendilerine verdiği kültür hakkında nasıl bilgi edineceklerini ögrenmeye yönlendirmelidirler (Pazienza, 1986; Kırışoğlu
ve Stokrocki, 1997).
Sanat tarihi eğitiminin günümüz sanat eğilimindeki yeri çok önemlidir. Sanat tarihinin öncelikle 1950 ve 1960’ların sonunda öğretim programındaki reform hareketleri sonrasında diğer
disiplin alanları ile bağlantısı kurulmuş, ‘disiplin merkezli sanat anlayışı’nın öğretim
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 739
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
programlarındaki yerini alması ile sanat tarihi, görsel sanat eğitimindeki olmazsa olmaz dört
bileşenden biri olmuştur. Diğer bileşenler sanat uygulaması, sanat eleştirisi ve estetiktir (Eisner ve Day, 2004; Dobbs, 1998). Teoriyi savunan yayınlar, bu dört disiplinin her birinin (öğretiminin,
sanatın önemi ve gerekliliğinin anlaşılmasına, sanatla ulaşılan güçlü düşüncelerin araştırılmasına,
sanat eserlerini üretmek, tanımlamak, yorumlamak ve analiz etmeye yönelik olarak çocukların derinlemesine yeteneklerinin arttırılmasına, sanat dilinin anlaşılarak görsel sanatlar ile kültürel ve
tarihi çevre ilişkilerinin değerlendirilmesine, sadece sanat yapan uygulayıcılar degil sanattan zevk
alan bireyler yetiştirilmesine önemli ölçüde katkıda bulunduğunu belirtmektedirler (Kirişoğlu, 2005; Çetin, 2001; Kirişoğlu ve Strokrocky, 1997; Aykut, 2006).
Herhangi bir sanat türünde görülen özellikler bir ölçüde toplumun kültür yapısı tarafından
belirlenir. Sanat, kültürün ve kültür değişmelerinin en hassas göstergesidir (Mülayim, 1989). Sanat
tarihi kapsamındaki sanat ve kültür incelemelerinin bu anlamda önemli bir değeri bulunmaktadır. Sanat Tarihi sayesinde öğrenci, sanatı aracılığıyla çeşitli ülkelerin sanat nesnelerini, formlarını ve
sanatçılarını öğrenirler. Bu da kültürlerarası iletişim ve etkileşimi güçlendirir (Çetin, 2001). 2008
yılında, Avrupa Konseyi kültürler arası iletişim üzerine yazı, sanat ve kültür eğitimi kanalıyla diyalogun, öğrenmenin, kültürler arası etkileşimin desteklenmesinde belirgin bir potansiyele sahip
olduğu bilinen eğitim kurumları arasında sanat nesnelerinin bulunduğu ve sanat tarihi
incelemelerinin temel mekânlarından biri olan müzeleri de belirlemiştir (Eurydice, Avrupa Eğitim Bilgi Ağı, EACEA, 2009). Sanat tarihi öğretimi sanat eserleri ile çalışmaların gerçekleştirildiği bir
öğretim çevresi ile desteklenmelidir (Göğebakan, 2011). Sanat tarihi içerisinde yer alan kaynakların
çoğu müzelerde bulunur. Bu anlamda müzelerdeki sanat nesneleri aracılığıyal gerçekleştirilen sanat
tarihi eğitimi, farklı kültürlerin eserleri aracılığıyla inanç ve değerlerini, siyasal, sosyal, psikolojik hatta coğrafik bakış açılarını anlamamızda etkilidir.
Müzeler, sanat eserlerinin ve ilişkili bilgilerin incelenmesi için de uygun ortamlardır.
Türkdoğan’a göre (1984) sanat tarihi derslerinde konuların kuru ve monoton bir anlatım içine sıkıştırılarak ezberciliğe dayanan yöntemlerle öğretilme düşüncesinin hiçbir zaman sanat eğitiminin
amaç ve özüne uygun bir yöntem sayılmadığı ve günümüz sanat tarihi öğretiminde, bu görevi
üstlenen ögretmenlerin, sanat tarihi bilgisinin yanında verilen bilgi ve becerileri çeşitli görsellerin
yanında sanat eserleri ve kopyaları ile somutlaştırarak öğrenciye vermeleri gerektiğini vurgulamaktadır. Sanat tarihinin doğasından kaynaklanan, sözel ve soyut sembollerin kullanılması,
öğretim etkinliğinin azalmasında, hatırlanma düzeyinin düşük olmasında baş faktör olarak
değerlendirilebilir. Modern görsel sanatlar eğitimi içinde sanat tarihi, sadece bilgi aktarımını esas almaz. Çağdaş görsel sanatlar eğitimi, çocuk merkezli eğitim-öğretim etkinlikleri benimsediğinden,
yöntem-teknik, araç-gereç kullanımı ile daha verimli sanat tarihi eğitimi yapılmasına yönelik
çalışmaları da kapsar (Witcombe, 2008; Gültekin, 2009). Bu noktada da müzelere önemli görevler düşmektedir. Müzeler de öğretmenlerin bu ihtiyaçlarına yönelik olarak sanat eserlerini tanıtan
kaynaklar ve öğretmenlerin öğrencileri ile birlikte sanat eserlerinin inceleyebilecekleri ortamlar ve
materyaller yaratmaları gerekmektedir.
Eyice’nin “Sanat tarihi, her aydın olduğunu iddia eden kişinin, bir dereceye kadar bilmesi gereken bir konudur. Batı ülkelerinde buna önem verilmiştir. Ancak o ülkelerde mimarinin yanı sıra
eski sanatları temsil eden resim sanatı ürünlerinin de toplandığı müzeler, sanat galerileri vardır”
sözleri ile müzelerin sanat tarihi eğitimindeki önemini vurgulamaktadır (Eyice, 2003).
Sanat tarihi çalışması, kişinin kendi sanatı hakkında bilgi ve inceleme yapması, öğrencinin
ulusal sanat dillerini anlaması ve bu sanata değer vermesinin yanı sıra, sanatın incelenmesi yoluyla
kendi ulusal özelliklerini ve kültürel ilkelerini öğrenmelerine katkıda bulunur. Sanat tarihi araştırmasıyla bağlantılı olarak öğrenciler küresel olduğu kadar kendi kültürlerindeki sanat eserlerini
incelemeye ve araştırmaya da ihtiyaç duyarlar. Sanat eserleri ulusal değerlerin ifadesini en iyi şekilde
740 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
iletirler (Özsoy, 2003; Gültekin, 2009).
Sanat tarihi alanındaki çalışmalar geçmişin sanat eserleri üzerinde düşünmemizi sağlayarak günümüz ve gelecekteki eserler ile ilgili tartışmalara yön verecektir. Sanat eserlerinin amacının,
neden yapıldığının, yapan sanatçının sanatsal katkılarının anlaşılması sanat ve kültür varlıklarının
korunması açısından da dikkate değerdir. Sanat tarihi derslerinde sanat, sanatçı, toplum unsurları incelenirken, her evre sanatından ve sanatçısından öğrenciler, kendilerine özgü tarihi ve estetik bir
sonuç çıkarabilmelidirler. Okullarda kuramsal dersler sırasında yer alan sanat tarihi, bir yönü ile
kültür, öteki yönü ile üslup/ekol tarihi anlayışı ile yorumlanıp öğretilmelidir (Gültekin, 2009, 109).
5. TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNDE SANAT TARİHİ ÖĞRETİMİ
Türkiye’de sanat eğitiminde, üniversite dışındaki örgün eğitim siteminde Cumhuriyet’in
kuruluşuna kadar yeterli gelişme olmamış; Tanzimat Dönemi’nden itibaren yapılandırılmaya
çalışılan batılı eğitim sistemine göre eğitim ve öğretim içinde sanat tarihi öğrenimi gerçekleştirilememiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarında uygulanan eğitim ve kültür politikalarına bağlı
olarak sanat tarihi alanındaki çalışmalar da hız kazanmıştır. Öncelikle liselerde başlatılan sanat tarihi
öğretimi, 2000’li yıllardan sonra ilköğretim öğretim programlarına da girmiştir.
5. 1. 2004 İlköğretim Öğretim Programı Görsel Sanatlar Eğitimi ve Sanat Tarihi
Türkiye’de Avrupa Birliği’ne tam üyelik çalışmaları sürecinde 2003-2004 Eğitim-Öğretim
Yılı’nda başlanan ilköğretim programlarının geliştirilmesi çalışmaları ile Türkiye’ de sanat tarihi eğitimi alanında önemli bir adım atılmıştır. 2005-2006 Eğitim-Öğretim Yılı’nda tüm ilköğretim
okullarında uygulamaya konan yeni bir öğretim programı geliştirilmiştir. Bu yıla kadar sanat tarihi
eğitimi sadece liselerin öğretim programında yer alırken, 2005 yılından itibaren İlköğretim 1-8.
Sınıflar için Resim İş dersi yerine uygulamaya geçirilen ‘Görsel Sanatlar Eğitimi’ dersi kapsamında ilkokul ve ortaokul öğretim programlarına girmiştir.
Resim, heykel, mimarlık, grafik sanatlar, endüstri tasarımı, uygulamalı sanatlar,
sinematografi, fotografi, tekstil, moda tasarımı, seramik, bilgisayar sanatı gibi dalların tümüyle ilgili olarak okul öncesinden yüksek öğrenime kadar her aşamadaki sanat eğitimi ve öğretimiyle ilgili
kuramsal ve uygulamalı çalışmalar “Görsel Sanatlar Eğitimi” olarak adlandırılmaktadır (Kırışoğlu,
2002, 2). Bu öğretim programında ‘görsel sanatlar’, insan bilincini yeniden düzenleyebilecek
kazanımları sağlayan ve bu sayede duygusal gelişime katkıda bulunarak duygu birliği oluşturan; onun yaratıcılık ve üretkenlik yönünü açığa çıkartarak sanatsal gelişimini teşvik eden; farklı fikirler,
ülkeler ve kültürlerle iletişim kurarak onlara saygı duymayı öğreten ve empati gibi değerleri
kazandırarak toplumlar arasında köprü vazifesi gören; kültürel mirasa değer vermenin önemini kavratan; estetik değer yargılarının gelişimine katkı yapan; bireylerin görsel okuryazarlığı
kazanması, eleştirel düşünmesi ve problem çözmesi için eğitsel süreci organize eden bir alan’ olarak
tanımlanmaktadır. Ayrıca görsel sanatlar, insanlık tarihinin geçmişini bize aktarmakla birlikte kim olduğumuzu, tarihimizi, kültürümüzü ve dünyadaki yerimizi anlamamıza yardımcı olduğu
vurgulanmakta; bireyin kişisel yaşantısına katacağı olumlu edinimler, küresel anlamda ilişki
içerisinde olduğumuz insanlar ve toplumlar açısından avantajlar sağladığından her düzeydeki yaş
grubundan bireyler için bir gereksinim olarak görülmektedir. ‘İlköğretim Görsel Sanatlar Dersi’ bu gereksinimler doğrultusunda hazırlanmıştır (MEB, 2013).
Öğretim programını incelediğimizde, sanat tarihi öğretimine yönelik de temel hedefleri
olduğu; bu hedeflerin, görsel sanatların 12 maddeli hedeflerinden aşağıdaki 5 tanesi ile ilişkili olarak programda önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir (MEB 2013) :
1. Görsel okuryazarlık, algı ve estetik bilincine sahip;
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 741
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
2. Görsel sanatlar alanındaki temel kavram ve uygulamalar konusunda bilgi, beceri ve
anlayışa sahip;
3. Görsel sanatlar ile ilgili tartışmalara etkin olarak katılan ve bu tartışmaları
değerlendiren;
4. Görsel sanatların doğası ve kökenini inceleyen, değerini sorgulayan;
5. Görsel sanatlara ait kültürel mirasın değerini anlayan ve onları koruyan,
bireyler yetiştirmek.
Programda görsel sanatların doğasında var olan kavramlar bilgisinin elde edilmesi, sanatçının ve sanat eserinin değerinin anlaşılması, sanat eseri üzerinde tartışma yapılması, görsel
sanatlara ait kültürel mirasın incelenmesi, onların değerinin fark edilmesi ve koruma bilinci
kazandırılması, estetik değer yargılarının geliştirilmesi gibi sanat tarihi ile doğrudan ya da dolaylı
olarak ilişkili kazanımlara da yer verilmiştir.
Görsel sanatlar dersi programının 1-4. sınıflarında genel olarak duygu ve düşüncelerin sanat
yoluyla nasıl ifade edilebildiği, sanatın değerli olduğu, sanat eserlerinin süreç içerisindeki değişimi
ve yapıldıkları yerlerin tanınması; Türk kültüründen ve farklı kültürlerden esinlenilerek yeni fikirler oluşturulması, bu fikirlerin uygulamaya yansıtılırken sanat malzemelerinin ve tekniklerinin
kullanılması; oyun ve sorgulama yoluyla öğrenmenin gerçekleşmesi, yerel sanat ürünleri üzerindeki
motiflerin incelenmesi, sanata karşı duyarlı olunması ve geçmiş dönemlerde yapılmış sanat eserlerinin günümüz sanatına etkisi üzerine yoğunlaşılmıştır. Makalenin konusunu oluşturan Görsel
sanatlar dersi programının ortaokul 5-8. sınıflarında ise genel olarak edinilen bilgilerin özümsenmesi
ve sanat eserlerinin daha anlamlı değerlendirilmesi, sanat çalışması oluşturmada ve sanatı takdir
etmede kişisel değer ve fikirlerin iletimi; sanatçıların formları, materyalleri ve sembolleri eserlerinde nasıl kullandıklarının analiz edilmesi ve değerlendirilmesi; yaratıcı sürecin araştırılması, analizi ve
keşfi, sanat elemanları ve tasarım ilkeleri doğrultusunda geleneksel ve çağdaş sanat materyallerinin
kullanılarak tasarım yapılması, görsel sanat dilinin geliştirilmesi, sanatın anlamının ve değerinin araştırılması; görsel sanat çalışması oluşturulurken farklı tekniklerin bir arada kullanılması üzerine
odaklanılmıştır.
‘Görsel Sanatlar Eğitimi’ dersi, öğretim programının temel hedefleri ve kazanımlarını
gerçekleştirecek üç temel öğrenme alanı üzerine odaklanmıştır: Görsel İletişim ve Biçimlendirme, Kültürel Miras, Sanat Eleştirisi ve Estetik. Bu alanlardan ‘Kültürel Miras’ öğrenme alanı ve ‘Sanat
Eleştirisi ve Estetik’ sanat tarihi ile ilişkilidir.
Ayrıca Programın uygulanması ile ilgili açıklamalarda kültürel miras alanı ile ilgili konuların, müze eğitimi ve sanat tarihi ile ilişkilendirilmesi gerektiği doğrudan vurgulanarak sanat
tarihinin bu programdaki öneminin altı çizilmektedir. Öğretmenin başta Türk sanatı olmak üzere
farklı dönemlerin özelliklerini, önemli sanatçılarını ve sanat eserlerinden örnekleri bir bütünlük içerisinde gösteren sanat tarihi şeridi oluşturması, bunu bir öğretim materyali olarak kullanması
gerektiği ifadeleri edilmektedir.
Program, öğrenmede tek öğrenme ortamının sınıf olmadığını; müze, sanat galerisi, ören yeri,
tarihî yapı ve mekânlar, sanatçı atölyeleri gibi yerlerin de öğrenme ortamı olabileceğini vurgulayan ve aynı zamanda bu mekânların kullanılmasına ve müze eğitimi ile ilişkilendirilmesine olanak veren
bir yapıda düzenlenmiştir.
5. 2. Seçmeli Görsel Sanatlar Dersi (5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) ve Sanat Tarihi
2014 yılında, ortaöğretimi yeniden yapılandırılması çalışmaları kapsamında da Ortaokul ve
742 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
İmam Hatip Ortaokulu Seçmeli Görsel Sanatlar Dersi (5, 6, 7 ve 8. Sınıflar) Öğretim Programı, 2014-
2015 Öğretim Yılından itibaren 5, 6 ve 7. sınıflardan başlamak üzere kademeli olarak uygulanmaya başlamıştır. Seçmeli Görsel Sanatlar Dersi için hazırlanan bu Öğretim Programı’nda, 1739 sayılı
Millî Eğitim Temel Kanunu’nun 2. maddesinde ifade edilen Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları
ile Türk Millî Eğitiminin Temel İlkeleri esas alınmıştır (MEB, 2014).
İsteğe göre haftada iki veya dört saat seçilebilen bu ders kapsamında zengin bir içeriğe sahip
olan görsel sanat alanlarından resim, grafik tasarım, seramik, geleneksel sanatlardan da ebru, tezhip
ve minyatür ele alınmıştır. Belirlenen görsel sanat alanları genel anlamda hem iki hem de üç boyutlu olması, yaşamın içinde yer alması ve okul ortamında uygulanabilir olması gerekçesi ile tercih
edilmiştir. Minyatür modülünde öğrencinin ifade gücünü geliştirmesi, hayal dünyasını
yansıtabilmesi, çevresini ve doğayı gözlemleyerek uygulamaya dönüştürebilmesi amaçlanmıştır.
Bu son değişiklerle sanat tarihi dersi ilkokuldan başlayarak sanat tarihi öğretimi zorunlu olarak teoride öğretim programlarına girmiş bulunmaktadır. Derslerin sanat tarihi ile ilgili özel
hedefleri Surname-i Hümayun yazması minyatürleri ile ilişkili olarak bir sonraki bölümde ele
alınacaktır.
6. SURNAME-İ HUMAYUN’UN SANAT TARİHİ ÖĞRETİMİNDE
KULLANILMASI
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından sanat tarihi öğretim programlarında müze, galeri gibi ortamlarda, değişik yöntem-teknik, araç-gereç kullanımı ile daha etkili öğretim yapılmasının önemi
vurgulanmakta ve müzelerden bir eğitim ortamı olarak faydalanılması önerilmektedir. Çünkü
günümüz çağdaş eğitim yaklaşımı içinde sanat tarihi eğitiminde öğrencinin pasif olduğu, kitap ve
anlatıma dayalı ezberciliğe dayanan öğretim yöntemleri etkili bulunmamaktadır (Pazienza, 1986). Sanat tarihi derslerinin sanat eserleri ve/veya kopyaları ile desteklenerek bu nesnelerle ilişkili
çalışılarak gerçekleştirilmesi gereklidir. Bu nedenlerle sanat tarihi derslerinin müzelerde
gerçekleştirilmesi çok önemlidir. Topkapı Sarayı Müzesi’nde bulunan Surname-i Hümayun bu bağlamda sanat tarihi öğretiminde kullanılması açısından çok uygun bir eserdir. Bunun başlıca
nedenleri şöyle sıralanabilir:
Ulusal sanat biçimleri, kültür ve değerlerimizin tanınması çocuk ve gençlerin eğitimi
açısından çok önemlidir. Sanat tarihi araştırmasıyla bağlantılı olarak öğrenciler küresel olduğu kadar
kendi kültürlerindeki sanat eserlerini incelemeye ve araştırmaya da ihtiyaç duyarlar. Türk minyatür sanatının ve de Türk el sanatlarının en karekteristik örneklerinden biri olması nedeni ile çocuk ve
gençlerimiz Surname-i Hümayun’un örneği üzerinden minyatür sanatını öğrenebilirler.
Sanat tarihi araştırmalarında sanat eserinin farklı açılardan incelenmesi gerekmektedir.
Sanat nesneleri sanatsal olarak üretildiği günden bugüne taşıdığı anlam ve değerlerinin yanında onu üreten toplumun tarihsel, sosyal ve kültürel boyutları hakkında da bilgi alabileceğimiz birinci
dereceden kaynaklardır. Sanat ve sanat tarihi açısından önemli olmasının yanında, toplumun
yaşayışını yansıtan belgeler olarak da değer kazanmışlardır. Bu minyatürlerden Surname-i Hümayun’dan bir öğretim materyali olarak yararlanılması -öğretim programında önerilen
‘öğrencinin deneyimleri ve yakın çevresi ile ilgili olma’ özelliği nedeni ile- o yaşlardaki çocukların
yaşantısı ile ilişkili olduğundan ve konu olarak dönemin eğlencelerini içerdiğinden ilgilerini çekerek
öğrenme için motivasyonun güçlendirilmesini sağlayabilir.
Surname-i Hümayun minyatürleri, sanat tarihi öğretiminin ‘belli bir döneme ve kültüre
yönelik sanat eserlerinin öneminin ve toplum içindeki yerinin anlaşılması’ amacına yönelik inceleme
için de çok uygun bir eserdir. Öğretmenler bu inceleme için soruşturmaya dayalı bir yaklaşımla
öğrencileri bir sanat tarihçisinin rolünü üslenmeye itebilir; onları sanat eseri ile ilgili sorular sormaya,
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 743
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
bu eserler ve onların kendilerine verdiği kültür hakkında nasıl bilgi edineceklerini ögrenmeye
yönlendirebilirler.
Çalışma kapsamında hedef kitle olarak belirlenen ortaokulların öğretim programları ile sanat
tarihi öğretimi arasında nasıl ilişki kurulabileceği öncelikle zorunlu daha sonra ise seçmeli Görsel
Sanatlar Dersi Kültürel Miras ile Sanat Eleştirisi ve Estetik öğrenme alanları ve bunların altında yer alan kazanımlarla bağlantılar kurularak, öğretim programında yer alan kazanım numaraları ile
açıklanmıştır.
6. 1. İlköğretim 5-8. Sınıf Görsel Sanatlar Dersi ve Sanat Tarihi Öğretimi
İlköğretim 1.-4. sınıflarda görsel sanatlar dersi kapsamında sanat tarihi ile ilişkili olarak
öncelikle bilme ve anlama düzeyinde çalışmalar yapılmaktadır: Öğrencilerin sanatın, kültürün bir
parçası olduğunu fark etmesi; sanat eserinin renk, çizgi, biçim/şekil açısından özelliklerini söylemesi;
el sanatlarını tanıması; sanat eserinde kullanılan sanat elemanlarını ve tasarım ilkelerini göstermesi; görsel sanat çalışmasını oluştururken farklı yazılı kaynak, kavram ve temalardan esinlenmesi; geçmiş
dönemlerde yapılmış olan sanat eserlerinin günümüz kültürüne etkisini incelemeleri üzerine
yoğunlaşılmaktadır. Türk kültürüne ve diğer kültürlere ait sanat eserleri ve mimari yapıların belirgin özelliklerini karşılaştırır. İlköğretim 5.-8. Sınıf görsel sanatlar dersi kapsamındaki ise sanat tarihi
öğretimine ilişkin daha çok analiz, sentez ve yoruma dayalı; öğrencilerin edindikleri bilgileri
özümsemeleri ve sanat eserlerinin daha anlamlı değerlendirilmeleri üzerine yoğunlaşılarak görsel sanat çalışması oluşturmada ve sanatı takdir etmede kişisel değer ve fikirlerin iletimi üzerine vurgu
yapılır.
6.1.1. 5. Sınıf Görsel Sanatlar Dersi Öğretim Programı
Beşinci sınıf görsel sanatlar dersinde öğrencilerin edindikleri bilgileri özümsemeleri ve sanat eserlerinin daha anlamlı değerlendirilmeleri üzerine yoğunlaşılır. Bu düzeyde görsel sanat çalışması
oluşturmada ve sanatı takdir etmede kişisel değer ve fikirlerin iletimi üzerine vurgu yapılmaktadır.
Kültürel Miras
5.2.2.) Geçmişte ve günümüzde yapılmış olan sanat eserleri arasındaki farklılıkları belirler:
Minyatür sanatı ile günümüz resim sanatı arasındaki farklılıkları sorgulayabilir. Surname-i Hümayun
eserinden seçilen bir minyatür ile günümüz çağdaş resim sanatından seçilen bir örnek
karşılaştırılabilir.
5.2.3). Müzeler ile görsel sanatları ilişkilendirir: Müzelerin kültürel mirasa katkıları Topkapı
Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunan Surname-i Hümayun örneğinde minyatür sanatı
örneklerinin müzelerde yer alması tartışılabilir.
5.2.4.) Kullanılan sanat malzemeleri ile görsel sanat alanındaki meslekler arasında ilişki
kurar: Surname-i Hümayun’un yapılış öyküsü üzerinden nakkaşlık mesleği ve kullandığı malzemeler
üzerinde durulur.
Sanat Eleştirisi ve Estetik
5.3.4.) Bir sanat eserini yapıldığı dönem ve şartlara göre analiz eder: Surname-i Hümayun’un
yapıldığı klasik Osmanlı Devri sosyal ve siyasal durumu analiz edilebilir. Surname-i Hümayun’un
işlevi, Nakkaş Osman’ın içinde bulunduğu çevre ve şartlar, sanatçıyı etkileyen dinsel, düşünsel, kültürel özellikler araştırılabilir.
5.3.6.) Sanat eserlerinin neden farklı değerlendirildiğini öğrenir: Minyatür sanatı konusunda
Batılıların minyatür sanatı ile ilgili görüşleri; bir sanat eserinin duyusal, ekonomik, tarihsel, sosyo-kültürel, işlevsel vb. açılardan değerlendirildiğinden dolayı estetik yargıların farklı olabileceği
744 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
üzerinde durulur.
6. 1. 2. 6. Sınıf Görsel Sanatlar Dersi Öğretim Programı
Bu sınıfın Görsel Sanatlar dersi kazanımlarını sanat tarihi öğretimi açısından incelediğimizde
sanat eserini tanımlama, çözümleme, yorumlama ve yargılama konusuna odaklandıklarını görürüz.
Kültürel Miras
6.2.5.) Görsel sanatlar, tarih ve kültürün birbirlerini nasıl etkilediğini fark eder. Surname-i
Hümayun‘un tarihsel değeri, Türk minyatür sanatına ve kültürüne etkisi tartışılabilir.
Sanat Eleştirisi ve Estetik
6.3.1.) Sanat eserini tanımlarken, çözümlerken, yorumlarken ve yargılarken eleştirel
düşünme becerilerini kullanır: Surname-i Hümayun incelenerek bu eserde Nakkaş Osman’ın neyi
anlatmak istediği ve nasıl anlattığı açıklanmaya çalışılır.
6.3.4.) Sanatçıların niçin sanat eseri oluşturduklarını tartışır. Nakkaş Osman’ın Surname-i Hümayun’u hangi amaçla resimlediği dönemin siyasi ve sosyal olayları ile ilişkili olarak açıklanır.
6. 1. 3. 7. Sınıf Görsel Sanatlar Dersi Öğretim Programı
Öğrencilerin sanat elemanları ve tasarım ilkeleri doğrultusunda geleneksel ve çağdaş sanat eserlerindeki tema, konu ve sembolleri değerlendirirken sorgulama becerisini kullanarak görsel sanat
dilini geliştirmeleri üzerine vurgu yapılır: Bu öğrenme alanı altında Surname-i Hümayun’un kendi
dönemi için anlam ve değerinden sonra günümüzdeki anlamı ve değeri üzerine araştırma yapmaları için teşvik edilebilirler.
Kültürel Miras
7.2.1.) Sanat eserlerindeki üslupları fark eder: Sunrname-i Humayun’da Nakkaş Osman’ın
kullandığı üslup incelenerek Klasik Osmanlı minyatür üslubunu anlamaları sağlanabilir.
7.2.3.) Sanatçıların topluma sağladığı katkıları açıklar: Nakkaş Osman’ın Surname-i
Hümayun aracılığıyla dönemin kültürel ortamına katkıları tartışılabilir.
7.2.4.) Tarihî olayların sanat eserleri üzerindeki etkisini inceler: Surname-i Hümayun’un oluşturulmasındaki tarihi dönemin/III. Murad dönemi etkisi incelenebilir.
Sanat Eleştirisi ve Estetik
7.3.1.) Sanat eserinde ele alınan tema, konu ve sembolleri tanımlar: Minyatür sanatının ele
aldığı konular ve sonrasında Osmanlı minyatüründe düğün ve şenliklerin betimlenmesi; Surname-i Hümayun’un konusu ve bu konunun nasıl bir kompozisyona dönüştürüldüğü tartışılabilir.
7.3.2.) Sanat eserini değerlendirmek için sanat eleştirisi yöntemini kullanır: Burada öncelikle
Surname-i Hümayun’u tanımlamak için şu sorularla bağlantılı eser incelemesi yapılabilir (MEB, 2014):
Tanımlama: Eserde neler görüyorsunuz? Eserde hangi malzemeler kullanılmıştır? Bu
hangi sanat formudur? Hangi renkleri görüyorsunuz? Eserde etkin olan biçimler hangileridir? (geometrik, organik, her ikisi) Hangi gereçler kullanılmıştır? Eser hangi teknikle yapılmıştır?
Sanat eserinin sanatçısının ismi nedir? Bu ne tür bir sanat eseridir? Bu eser ne zaman
yapılmıştır? Bu sanat eserinin yapıldığı tarihsel dönemde yer alan bazı önemli olayları sıralayınız.
Çözümleme: Renkler nasıl düzenlenmiştir? Eserde sıcak renkler mi soğuk renkler mi hâkim? Işık ve renk değerleri nasıl oluşturulmuş? Eserde hangi çizgiler kullanılmıştır? (düz, eğri,
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 745
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
kırık, zikzak, hepsi). Eserde denge nasıl oluşturulmuştur? Eserde mekân nasıl oluşturulmuştur?
(düz, üst üste; derin vb). Eser nereden bakılarak yapılmıştır? Eserde size en yakın ve en uzak şey nedir? Eserde görülen nesneler ya da figürler gerçek büyüklüğünde mi yapılmış? Eserde biçimler
nasıl düzenlenmiş? Eserde değer (valör) nasıl kullanılmış? (açık, koyu, orta ya da yüksek kontrast).
Yorumlama: Eser size ne hissettiriyor? Eserde ne anlatılmak isteniyor? Sanatçı bu sanat eserini neden yapmış olabilir? Sanat eserinde farklı anlamlar taşıyan simgeler var mıdır? Varsa
nelerdir? Eserin insanlara anlatmak istediği özel bir mesajı var mıdır? Bu ne olabilir? Esere
baktığınızda çizgiler, renkler ve şekiller size ne hissettiriyor?
Yargı: Bu eser değerli midir? Niçin? Bu eser ile tıpkıbasımı arasındaki fark nedir? Bu
eser güzel midir? Niçin? Bu eser sana soğuk mu geliyor? Sizce bu eser tarihi değer taşır
mı? Sizce bu eserin bir işlevi var mıdır? Niçin?
7.3.4.) Görsel sanat eserlerindeki sanatçının üslubunu farkeder: Burada Klasik Osmanlı minyatür sanatı üslubunu oluşturan Nakkaş Osman’ın üslubu tartışılabilir.
7.3.5.) Kişisel ve bağlamsal bilgiler temelinde sanat eserini inceler. Nakkaş Osman’ın
içinde bulunduğu çevre ve şartlar, Surname-i Hümayun’un işlevi, sanatçıyı etkileyen dinsel, düşünsel ve kültürel özellikleri içeren bilgi olduğuna dikkat edilmelidir. Kişisel bilginin bir sanat eserini
gözlemleyerek ve inceleyerek elde edilen bilgi olduğu vurgulanır.
7.3.6.) Sanat eserinde sosyal ve kültürel inanışların etkisini yorumlar: Eserin üretildiği Osmanlı İmparatorluğu ve III. Murad Dönemi’nin sosyal ortamının ve Osmanlı sanatında etkili olan
İslam düşüncesinin minyatür sanatı ve eser üzerindeki etkileri yorumlanabilir.
6.1.4. 8. Sınıf Görsel Sanatlar Dersi Öğretim Programı
Öğrencilerin sanat eseri konusundaki yargılarını geliştirebilmeleri için sanatın amacı, anlamı ve değeri üzerine sorgulama yapılmasına yoğunlaşılır.
Kültürel Miras
8.2.1.) Sanat eserinin sosyal, politik ve ekonomik faktörlerden nasıl etkilendiğini tanımlar.
Surname-i Hümayun’un oluşturulma nedenleri, dönemin politik ve sosyal olayları ile ilişki
içinde açıklanabilir.
8.2.4.) Müzelerdeki eserlerin korunmasının önemini kavrar.
Surname-i Hümayun minyatürleri üzerinden müzelerdeki eserlerin ve minyatürlerin korunmasının önemi ve bunun neden önemli olduğu tartışılabilir.
6. 2. Ortaokullar İçin Seçmeli Görsel Sanatlar Dersi
Bu ders kapsamında zengin bir içeriğe sahip olan görsel sanat alanlarından resim, grafik tasarım, seramik, geleneksel sanatlardan da ebru, tezhip ve minyatür ele alınmıştır. Bu doğrultuda
hazırlanan minyatür modülünde öğrencilere Türk kültüründe önemli bir yer teşkil eden minyatür
sanatını tanıtmak, tarihini ve kültürünü fark ederek
Geleneksel sanatların yaşatılması ve yarınlara aktarılması duyarlılığına sahip,
• Görsel okuryazarlık, algı ve estetik bilincine sahip,
• Minyatür sanatındaki temel kavram ve uygulamalar konusunda bilgi, beceri ve anlayışa
sahip,
• Minyatürün kitap sanatları içerisindeki yeri ve önemini bilen,
746 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
• Minyatür sanatına ait kültürel mirasın değerini anlayan ve koruyan,
• Geçmiş ve günümüz minyatür eserlerini inceleyen,
• Geleneksel sanatlarımızı yaşatmanın önem ve gerekliliğine inanan
bireyler yetiştirmek amaçlanmıştır:
Bu dersin öğrenme-öğretme yaklaşımlarında da ‘Birincil kaynaklardan olan müze, sanat galerisi, sanat atölyesi, kütüphane vb. ortamlarda inceleme, gözlem ve uygulama yapılması’
önerilmiştir. Öğretmenlerin öğrenme yaklaşımını çeşitlendirerek birincil dereceden kaynakları
öğrencilerine göstermesi ve bunlarla ilişkili çalışmalar yapmaları gerekmektedir. Müzelere bu noktada önemli görevler düşmektedir.
Minyatür modülünde Kültürel Miras ile Sanat Eleştirisi/Estetik başlıklı iki tane öğrenme
alanı (sanat tarihi ve müze eğitimi) ile ilişkili olarak Surname-i Hümayun örneğinde sanat tarihi
eğitimine yönelik çalışılabilir. Topkapı Sarayı Müzesi’nde Surname-i Hümayun yazması minyatürleri ile ilgili çalışılabilecek kazanımlar aşağıda ilgili öğrenme alanları altında açıklanmıştır:
Kültürel Miras
Bu öğrenme alanında öğrencilerin; genelde geleneksel sanatlar, özelde ise minyatür tarihi süreci ve ile ilgili bilgileri araştırmaları, sorgulamaları, raporlaştırmaları ve Topkapı Sarayı Müzesi
ile ilişkilendirmeleri üzerinde durulabilir.
Sanat Tarihi: Kültürel miras öğrenme alanı içerisinde yer alan sanat tarihi bağlamında öğrencilerin;
• Minyatürün ortaya çıkışını ve özelliklerini bilmeleri,
• Minyatür sanatının kitap sanatları içerisindeki yeri ve önemini bilmeleri,
• Surname-i Hümayun örneği üzerinden minyatürün kültürün bir parçası olduğunu ve Osmanlı kültürünü yansıtığını fark etmeleri,
• Surname-i Hümayun’un önemli bir tarihi olayı, mekânı ve toplumsal-kültürel yapıyı
yansıttığı, Surname-i Hümayun’da seçilen konuları ve özelliklerini açıklamaları yoluyla farkettirilir.
• Nakkaş Osman özelinde minyatür sanatçılarını ve eserlerini tanımaları gerçekleştirilebilir.
Müze Eğitimi: Kültürel miras öğrenme alanı içerisinde yer alan müze eğitimi bağlamında
öğrencilerin Topkapı Sarayı Müzesi ile minyatür sanatını ilişkilendirmeleri ve müzelerin minyatür sanatı örneklerinin korunması ve tanıtılmasındaki öneminin açıklanması ve Topkapı Sarayı
Müzesi’nde bu bağlamda yapılması gerekenler üzerinde tartışılabilir.
Sanat Eleştirisi ve Estetik
Bu öğrenme alanı bağlamında da:
• Surname-i Hümayun minyatürlerinin konusunu açıklamaları,
• Surname-i Hümayun minyatürlerini eser eleştirisi yöntemine göre incelemeleri,
• Surname-i Hümayun minyatürleri örneğinden, minyatür sanatının anlamını ve değerini fark
etmeleri sağlanabilir.
7. SONUÇ VE ÖNERİLER
Sanat tarihi eğitiminde öğrencilerin, Dünya’nın çeşitli ülkelerinde üretilen sanat eserleri ve
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 747
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
sanatçıları olduğu kadar, kendi kültürlerindeki sanatsal üretim biçimleri, sanatçıları ve ürettikleri
eserleri de incelemeye ve öğrenmeye ihtiyaç vardır. Minyatür sanatı Türklerin en karekteristik ve geleneksel sanatlarından biridir. Bu minyatürler, Türk sanat tarihinin en başarılı ve ilginç
örneklerinden biri olmalarının yanısıra Osmanlı devrinin tarihini, ekonomik ve sosyal hayatını
yansıtan birer tarihi belgedirler. Bu bakımdan sanat tarihi eğitiminin temel yöntemlerinden biri olan nesne incelemesi için de farklı hedef ve konularla ilişkiler kurulabilecek bir niteliği de
taşımaktadırlar.
Günümüz sanat tarihi öğretiminde karşılaşılan en önemli sorunlardan biri ders kitabındaki bilgileri ezberlemeye dayalı dersi sıkıcı hale getiren bir öğretim anlayışıdır. Diğer önemli bir başka
sorun, öğretmenlerin sanat tarihi eser ve konuları ile bu dersi müze ve/veya galerilerde sanat
eserlerini inceleyerek gerçekleştirebilmeleri için yeterli bilgi ve beceriye sahip olmamalarıdır
(Kahraman, 2014; Yazar ve Diğerleri, 2014). Sanat tarihi öğretiminin etkin öğretim yöntemleriyle öğrencilerin motivasyonunu yükseltecek temel ortamlardan biri olan müzelerde ve müzelerin
sunduğu ortamlarda sanat eserlerinin incelenerek gerçekleştirilmesi ve çeşitli materyallerle
desteklenmesi gerekmektedir. Bu konuda günümüzde toplumla iletişim ve toplumun sanat ve kültürünün gelişmesi merkezli müzecilik anlayışı içinde müzelere önemli görevler düşmektedir.
Müzelerin günümüzde en önemli görevi toplumun eğitim ve kültürüne katkıda bulunmak olarak ifade
edilmektedir.
Topkapı Sarayı Müzesi’nde minyatür sanatının en güzel ve karekteristik örnekleri
bulunmaktadır. Müze’nin Kütüphanesinde bulunan bu zengin minyatür sanatı örneklerinden sanat ve
sanat tarihi eğitiminde faydalanılması gerekmektedir. Bu çalışma ile minyatürlerin sanat tarihi
eğitimindeki önemi açıklanarak Topkapı Müzesi Kütüphanesi Koleksiyonu’ndaki minyatür sanatı eserlerinden sanat tarihi öğretiminde nasıl faydalanılabileceği konusu Türk minyatür sanatı
üslubunun en karekteristik örneklerinden biri olan Surname-i Hümayun adlı yazma örneğinde,
ortaöğretim düzeyindeki öğrencilere yönelik olarak 2005 yılında uygulamaya konan “İlkokul ve Ortaokul Görsel Sanatlar Eğitimi” ve 2014 yılında uygulamaya konan “Ortaokullar İçin Seçmeli
Görsel Sanatlar Dersi” ile lişkili olarak açıklanmıştır.
konan “İlkokul ve Ortaokul Görsel Sanatlar Eğitimi” dersi hedeflerinden yaklaşık yarısı
sanat tarihi öğretimine odaklanmaktadır. Programda, görsel sanatların doğasında var olan kavramlar bilgisinin elde edilmesi, sanatçının ve sanat eserinin değerinin anlaşılması, sanat eseri üzerinde
tartışma yapılması, görsel sanatlara ait kültürel mirasın incelenmesi, onların değerinin fark edilmesi
ve koruma bilinci kazandırılması, estetik değer yargılarının geliştirilmesi gibi sanat tarihi ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili kazanımlara da yer verilmiştir.
konan “İlkokul ve Ortaokul Görsel Sanatlar Eğitimi” dersi, öğretim programının temel
hedefleri ve kazanımlarını gerçekleştirecek üç temel öğrenme alanı üzerine odaklanmıştır: “Görsel İletişim ve Biçimlendirme”, “Kültürel Miras” ile “Sanat Eleştirisi ve Estetik”. Sanat tarihi öğretimine
yönelik kazanımlar bu alanlardan “Kültürel Miras” öğrenme alanı ile “Sanat Eleştirisi ve Estetik”
içinde yer almaktadır. Ayrıca Programın uygulanması ile ilgili açıklamalarda ‘kültürel miras alanı
ile ilgili konuların, müze eğitimi ve sanat tarihi ile ilişkilendirilmesi gerektiği doğrudan vurgulanarak sanat tarihinin bu programda kültürel miras alanı ile ilgili kazanımlarla ilişkili olarak doğrudan
hedeflendiği ve buna önem verildiği görülmektedir.
2014-2015 Öğretim Yılından itibaren 5, 6 ve 7. sınıflardan başlamak üzere kademeli olarak uygulanmaya başlamış olan ortaokullar ve imam hatip liseleri için ‘Ortaokullar İçin Seçmeli Görsel
Sanatlar Dersi’ kapsamında ise minyatür başlı başına bir öğrenme modülü olarak yer almaktadır.
İlköğretim 5.-8. Sınıf görsel sanatlar dersi kapsamındaki sanat tarihi öğretimine ilişkin daha çok analiz, sentez ve yoruma dayalı; öğrencilerin edindikleri bilgileri özümsemeleri ve sanat eserlerinin
748 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
daha anlamlı değerlendirilmeleri üzerine yoğunlaşılarak görsel sanat çalışması oluşturmada ve sanatı
takdir etmede kişisel değer ve fikirlerin iletimi üzerine vurgu yapılır. Bu anlamda Surname-i Hümayun örneğinde yapılabilecek öne çıkan çalışmalar şöyle özetlenebilir:
Günümüz resim sanatı ve minyatür sanatı arasındaki farklılıklar sorgulanabilir, Surname-i
Hümayun’un yapıldığı klasik Osmanlı Devri sanatsal, sosyal ve siyasal durumu içinde ’ Surname-i Hümayun un işlevi, Nakkaş Osman’ın niçin sanat eseri oluşturduğu, içinde bulunduğu çevre ve
şartlar, sanatçıyı etkileyen dinsel, düşünsel, kültürel özellikler araştırılabilir; bu konuya ilişkili olarak
görsel sanatlardaki meslekler arasındaki benzerlik ve farklılıklar incelenebilir, Nakkaş Osman’ın kullandığı üslup incelenerek Klasik Osmanlı minyatür üslubunun anlaşılması sağlanabilir, görsel
sanatlar, tarih ve kültürün birbirlerini nasıl etkilediğini öğrencilerin fark etmesi sağlanabilir.
Ortaokullarda seçmeli olarak yer alan görsel sanatlar dersi ile sanat tarihi eğitiminde Topkapı
Sarayı Müzesi, bu dersin kapsamında bulunan minyatür modülü kapsamında öğretimde kullanılabilecek ana mekânlardan biridir. Bu dersin öğrenme-öğretme yaklaşımlarında ‘birincil
kaynaklardan olan müze, sanat galerisi, sanat atölyesi, kütüphane vb. ortamlarda inceleme, gözlem
ve uygulama yapılması’ önerilmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi de buna yönelik imkân ve ortamlar sunması gereken müzelerden biridir.
Bu doğrultuda hazırlanan minyatür modülüne yönelik olarak öğrencilere Türk kültüründe
önemli bir yer teşkil eden minyatür sanatını tanıtmak, tarihini ve kültürünü fark ederek geleneksel sanatların yaşatılması ve yarınlara aktarılması duyarlılığına sahip:
• Görsel okuryazarlık, algı ve estetik bilincine sahip,
• Minyatür sanatındaki temel kavram ve uygulamalar konusunda bilgi, beceri ve anlayışa
sahip,
• Minyatürün kitap sanatları içerisindeki yeri ve önemini bilen,
• Minyatür sanatına ait kültürel mirasın değerini anlayan ve koruyan,
• Geçmiş ve günümüz minyatür eserlerini inceleyen,
bireyler yetiştirmek amaçlarını gerçekleştirmek üzere Surname-i Hümayun örneğinde Topkapı
Sarayı Müzesi’nde bir öğretim ortamı oluşturulabilir. Minyatür modülünün altında yer alan Kültürel
Miras ile Sanat Eleştirisi ve Estetik başlıklı iki tane öğrenme alanı (sanat tarihi ve müze eğitimi) ile
ilişkili olarak sanat tarihi eğitimine yönelik çalışılabilir.
Türkiye’ de sanat tarihi eğitimi alanında güçlükler yaşanmaktadır. Görsel Sanatlar Dersi
altında sanat tarihi öğretimi konusundaki sorunların bir ayağı Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yer
almaktadır (Özsoy, Mercin, 2003). Bunlar şöyle özetlenebilir:
Ders saatlerinin azlığı bir problem olarak varlığını sürdürmektedir. Müfredat programında
ders saatlerinin yeterli olmaması, konu odaklı öğretim programı sürecinde Dünya sanatı ve
kültürlerinin tümünü öğrenmek için yeterli değildir. Bu nedenle sanat tarihi öğretimini liselerle sınırlı tutmaktan kurtarıp ilköğretim düzeyinde disiplin temelli sanat anlayışı kapsamında ele alan
Görsel Sanatlar Eğitimi dersi sanat tarihi öğretimi alanındaki sorunların çözümüne yönelik ilk
adımlardan biri olabilir. Bu şekilde yeni öğretim programı ile bilgiden çok buna destek olarak beceri
geliştirme odaklı bir program oluşturulmuştur. Başlangıcından günümüze tüm süreci ile Dünya sanat tarihinin gelişimi, başlıca sanatçıları ve eserlerinin haftada iki saatlik bir ders ile verilmesi ve bu
bilgilerin derinlemesine öğrenme olmadan kısa kısa bilgi odaklı öğretilmesi mümkün
görülmemektedir. Bu nedenle Görsel Sanatlar Dersi kapsamındaki sanat tarihi öğretimi eğitsel hedefleri kavramlar bilgisinin elde edilmesi, sanatçının ve sanat eserinin değerinin anlaşılması, sanat
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 749
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
eserinin incelenmesi ve üzerinde tartışma yapılması, görsel sanatlara ait kültürel mirasın incelenmesi,
onların değerinin fark edilmesi ve koruma bilinci kazandırılması, estetik değer yargılarının geliştirilmesine odaklanmıştır. Anacak yine de haftada iki saat bu bilgi ve becerilerin verilebilmesi
için yeterli olmamaktadır.
Başka bir sorun, dersi veren öğretmenlerle ilgili sorunlardır (Korkmaz, 2014; Yazar ve Diğ., 2014). Bu dersi veren öğretmenler sanat tarihi ve öğretimi konusu ile minyatür konusunda yeterli
bilgi ve beceriye sahip değillerdir ve bazı öğretmenler bu konudaki yetersizliklerini dile
getirmektedirler. Bu durum sanat tarihi konularının yapılan araştırma ya da etkili öğrenme yöntem ve teknikleri kullanılmadan sıkıcı bir öğrenme ortamında gerçekleştirilmesine neden olmaktadır.
Öğretmnelerin çoğu da müzeleri öğretime detek olarak kullanma konusunda yeterli bilgi ve beceriye
sahip değillerdir. Programın uygulanması ile ilgili açıklamalarda ‘kültürel miras alanı ile ilgili
konuların, müze eğitimi ve sanat tarihi ile ilişkilendirilmesi gerektiği doğrudan vurgulanarak sanat tarihinin bu programdaki öneminin altı çizilmektedir. Bu dersin branş öğretmenleri tarafından
verilmesi dersin sorunlarına yönelik çözümlerin atılmasının başta gelen adımlarından biri olabilir.
Şu anda Türkiye’de sanat tarihi öğretmenliği formasyonuna sahip azımsanmayacak sayıda sanat tarihçisi bulunmaktadır. Üniversitenin ilgili bölümlerinde de eğitim gören ya da görmüş olan yeterli
sayıda Sanat Tarihçisi bulunmaktadır. Bu kişilerin bir kısmı zaten formasyon eğitimine sahiptir:
olmayanlar da formasyon alıp ilk ve ortaokullarda görevlendirilebilir. Böylece özellikle Seçmeli Görsel Sanatlar Dersi altındaki geleneksel sanatlardan ebru, tezhip modülleri gibi minyatür
modülünün öğretimi de bu alanda ve öğretimi konusunda yetkin, bilgi ve beceriye sahip öğretmenler
tarafından etkin yöntemlerle öğretilebilir.
Görsel Sanatlar Dersi kapsamında sanat tarihi öğretimi konusundaki sorunlara getirilebilecek bir diğer temel çözüm Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yapılabilecek çalışmalardır.
Günümüzde Bakanlığın Müzeler Daire Başkanlığı bünyesinde bir müze eğitimi birimi
bulunmamaktadır. Özellikle son yıllarda Bakanlık müzelerinde bazı eğitim çalışmaları gerçekleştirilmektedir fakat bu çalışmalar daha çok o müzede çalışan müzecilerin ya da müze
yöneticilerinin insiyatifleri doğrultusunda gerçekleştirilmektedir. Aslında müzelerimizde eğitim
çalışmalarının çağdaş müzeciliğin bir gereği olarak Türkiye genelinde sistemleştirilmesi,
yaygınlaştırılması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması gerekmektedir; bu daha uzun vadede gerçekleştirilebilecek bir çözümdür. Kısa vadede ise müzelerin koleksiyonlarının öğretime destek
olması konusunda müzelerin gerçekleştirecekleri çalışmalarla çözüm sağlanarak uzun vadedeki
çözümün yapılandırılmasında faydalı olabilecek bilgiler toplanabilir. Bu nedenle Türkiye’de müzelerin öğretim programlarındaki bu değişimleri inceleyerek, okul öğretimini desteklemek üzere
gerekli çalışmaları yapmaları, öğretim programlarını inceleyerek bu öğretim programına göre nesne
ve koleksiyonlarını ve sergileme düzenlerini gözden geçirmeleri ve gerekli öğrenme ortam ve materyallerini sağlamaları gerekmektedir. Bu bağlamda Topkapı Sarayı Müzesi örneğinde
müzelerde yapılması gereken çalışmalar başka bir çalışmanın konusudur yalnız yapılabilecek
çalışmalar şöyle özetlenebilir: Topkapı Sarayı Müzesi’nde uygun bir sergi alanı oluşturularak,
zengin minyatür koleksiyonu sergilenebilir. Koruma açısından uygun ışık, nem ve çevre şartlarının oluşturulması ve uygun vitrinlerin kullanılması ile bu minyatürlerin bazıları sergilenebilir. Bu sergi
ortamında bazı minyatürlerin kopyaları da kullanılabilir. Ayrıca bu minyatürlerden öğretimde
faydalanılması üzerine sergi görsel-işitsel araçlarla zenginleştirip öğretime destek materyalleri oluşturulabilir. Sabancı Müzesi’nin Hat koleksiyonunu sergilediği bölümünde uyguladığı i-pad
uygulaması bu konuda iyi bir örnektir. Müzenin tüm arşivini dijital ortama aktarma çalışmaları
sürmektedir. Bu çalışma bittiğinde bu dijital koleksiyondan seçilmiş örneklerle okullara ve örgün eğitim öğrencilerine yönelik ayrı bir sanal müze oluşturulabilir. Böylece Müzeye mesafe olarak uzak
olan ya da gelemeyen okul ve öğrencilerin de bu imkândan faydalanmaları sağlanabilir.
750 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Bu iki öneri oldukça kapsamlı ve zaman alan bir çalışmayı gerektirir. Ayrıca bu çalışmaların
yapılabilmesi için ortam, insan ve para kaynağına gerek vardır. Ama tüm bunlardan önce Müze’nin öğretime sağlayacağı katkıların farkında olunması ve bu konuda müze yönetici ve çalışanlarının
motivasyonu gerekmektedir. Müze tarafından müzenin eğitim ve öğrenme açısından ne anlama
geldiği tanımlanmalı, eğitim ve öğretime sağlamak istediği katkıları ve hedefleri belirlenmeli daha sonra da hedeflerin uygulamaya konmasına yönelik eylem planı gerçekleştirilmeli; farklı projeler
hazırlanarak Kültür ve Turizm Bakanlığı Müzeler Dairesi Başkanlığı’na sunulmalıdır. Müze kaynak
bakımından yeterli olmadığı durumlarda çeşitli kişi, kurum ve kuruluşlarla işbirliği yaparak kaynak yaratabilir. Örneğin İstanbul Arkeoloji Müzeleri ve Yıldız Teknik Üniversitesi yönetiminde çeşitli
Sivil toplum kuruluşları (Çağdaş Drama Derneği, Çağdaş Yaşamı Desteklem Derneği, Eğitim
Gönüllüler Vakfı) ve Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi işbirliğiyle 2003-2010 yılları arasında
İstanbul Arkeoloji Müzesi Çağlarboyu İstanbul Salonu’nda gerçekleştirilen Okul-Müze Günleri Eğitim Programı insan kaynağı ve maddi kaynakların bir kısmının müze, üniversite ve sivil toplum
kuruluşları işbirliği ile çözüldüğü; kaynakların yeterli olmadığı durumda da bunun yapılabileceğinin
en canlı örneklerinden biridir (Atagök, Özkasım ve Tezcan Akmehmet, 2006).
KAYNAKÇA
And, M. 1982. Osmanlı Şenliklerinde Türk Sanatları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
And, M. 2002. Osmanlı Tasvir Sanatları, 1 Minyatür, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Arık, R. 1976. Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Aslan, T. Yazar, T. Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: Surname-i Hümayun Analizi, Turkish Studies - International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/5 Spring 2015, p. 13-26, ISSN: 1308-
2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8126, ANKARA-TURKEY
Atagök, Tomur. Özkasım H, Tezcan Akmehmet, K. (haz.). 2006. Okul-Müze Günleri Öğretmen Paketi. İstanbul: YTÜ Basım-Yayım Merkezi, 2006.
Atasoy, N. 1962. Nakkaş Osman’ın Eserleri ve Osmanlı Minyatür Sanatına Getirdiği Yenilikler. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Anabilim Dalı
Atasoy, N. 1997. Surname-i Hümayun, Düğün Kitabı. İstanbul: Koçbank Yayınları.
Atasoy, N. 2007. Minyatür Hakkında, http://www.envanter.gov.tr/halk-kulturu/index/detay/29506. (Erişim 5 Mayıs 2015)
Atasoy, N. 2008, Minyatür Sanatı, Türk İslam Sanatları Hat Dergisi, http://www.hatdergisi.com/HAT%20DERGİSİ/minyatur_sanati.htm. (Erişim: 25 Mayıs
2015)
Atasoy, N. 2010. İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Ders Notları. İstanbul Üniversitesi Güzel Sanatlar Bölümü. http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/minyatur.htm (Erişim 10
Ocak 2013)
Atıl, E. 1999. Levni and the Surname: The Story of an Eightennth Century Ottoman Festival. İstanbul: Koçbank Yayınları.
Aykut, A. 2006. Günümüzde Görsel Sanatlar Eğitiminde Kullanılan Yöntemler. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 21, 2006/2, 33-42.
Binark, İ. 1978.Türklerde Resim ve Minyatür Sanatı, Vakıflar Dergisi, 12, 271-290.
Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki… 751
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Çağman, F. 1982. Anadolu Türk Minyatürü, Anadolu Uygarlıkları Ansiklopedisi, 5, 929-951.
Çetin, Y. 2001. Çağdaş Sanat Eğitiminde Sanat Tarihi Öğretimi. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 7, 63-64.
Dobbs, S.M. 1998, Learning and Through Art: A Guide to Discipline-Based Art Education. Los
Angeles: The J. Paul Getty Trust.
EACEA/Eurydice, Avrupa Eğitim Bilgi Ağı. 2009. Avrupa’da Okullarda Sanat ve Kültür Eğitimi.
Ankara: MEB. Milli Eğitim Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı.
Eisner, EW. and Day, MD (Eds.) 2004. Handbook of Research and Policy in Art Education: A Project of the National Art Education Association. Mahwah, N. J.:Lawrence Erlbaum
Associates.
Ersoy, S. A. 2006. Osmanlı Minyatür Tekniği, Ankara: İnkansa Matbaacılık.
Erzen, J. 1977. Türk Sanatında Yeni Eğilimler ve Sanat Bayramı. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 3 (2), Güz, 297-310.
Eyice, S. 2003. Sanat Tarihi Eğitimi, Sanat ve Plastik Sanatlar Eğitimi Dergisi, 1.
Göğebakan, Y. 2011. Sanat Tarihi Öğretiminde Yöntem Karşılaştırması, İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 1 (1), 87-100.
Gültekin, M. 2009. Sanat Tarihi Öğretiminde Çağdaş Yaklaşımlara İlişkin yazın Taraması, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 21 (1), 103-121.
http://dspace.uludag.edu.tr:8080/jspui/bitstream/11452/2436/1/M7.pdf. (Erişim: 15
Temmuz 2015)
İpşiroğlu N., İpşiroğlu M. Ş. 1977. Oluşum Süreci Içinde Sanatın Tarihi. İstanbul: Cem Yayınevi.
İpşiroğlu, M. Ş. 1973. Islamda Resim Yasağı ve Sonuçları. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Kahraman, D. 2014. Sınıf Öğretmenlerinin Görsel Sanatlar Dersi Programının Uygulanmasında Karşılaşılan Sorunlara İlişkin Görüşleri ve Çözüm Önerileri, Abant Izzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 14 (1), 221-240.
Kınay, C. 1993. Sanat Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Kirişoğlu, O. T. 2005. Sanatta Eğitim Görmek Öğrenmek Yaratmak. Ankara:PegemA Yayıncılık.
Kirişoğlu, O. ve Stokrocki M.1997. Ortaöğretim Sanat Öğretimi. Ankara: YÖK/Dünya Bankası, MEGP.
Konak, R. 2013. Osmanlı Minyatür Sanatı’nda Padişan Portreciliğinin İlk Örnekleri ve Geleneğe Katkıları, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic Volume 8/5 Spring 2013, p. 425-439, ISSN: 1308-2140,
www.turkishstudies.net. Ankara: Turkey.
Korkmaz, G. E. 2004. Surnamelerde 1582 Şenliği. (Master Tezi) Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Edebiyatı Bölümü.
Mahir, B. 2012. Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
MEB. 2005. İlköğretim Görsel Sanarlar Dersi Programı. Ankara: MEB.
MEB. 2013. İlkokul ve Ortaokul Görsel Sanatlar Dersi Programı, Ankara: MEB.
MEB. 2014. Ortaokullar İçin Seçmeli Görsel Sanatlar Dersi Programı, Ankara: MEB.
Mülayim, S. 1994. Sanat Tarihi Metodu. İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi.
Mülayim, S.1989. Sanata Giriş. İstanbul: Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi Yayınları (2),12-92.
Öğütmen, F. 1966. 19. Yüzyıl Arasında Minyatür Sanatından Örnekler. Topkapı Sarayı Minyatür
752 Kadriye TEZCAN AKMEHMET
Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/14 Fall 2015
Bölümü Rehberi. Ankara.
Özsoy, V. 2003. Görsel Sanatlar Eğitimi Resim-Iş Eğitiminin Tarihsel ve Düşünsel Temelleri. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık.
Özsoy, V., Mercin L. 2003. “Sanat (Resim) Eğitiminde Müzelerin Kullanılmasında İlgili Kurum ve
Kuruluşların Karşılıklı Görev ve Yükümlülükleri”,Gazi Üniversitesi Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 1 (3).
Pazienza, J. 1986. Teaching Art History to Children: A philosophical Basis. Marilyn Zurmuehlin Working Papers in Art Education, 5 (14), 53-61.
Tanındı, Z. 1993 Türk Tezhip, Minyatür ve Cilt Sanatı, Başlangıcından Bugüne Türk Sanatı, Ankara: Türkiye İş Bankası Yay. 397-430.
Tanındı, Z. 1996. Türk Minyatür Sanatı. Ankara: İş Bankası Yayınları.
Tansuğ, S. 1993. Senlikname Düzeni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Tansuğ, S. 1995. Farklılık Bilincinin Tarihsel Kökenleri. Ankara: Anadolu Üniversitesi, Güzel
Sanatlar Fakültesi/Sempozyum-Konferanslar.
Tansuğ, 1997. Çağdaş Türk Sanatına Temel Yaklaşımlar. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Taş, E, Öztürk,G. 2015. Osmanlı Minyatürlerinde Sürrealist Yaklaşımlar, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 10/2 Winter 2015, p. 907-928, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI
Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7864, Ankara: Turkey.
Türkmenoğlu, D. 2008. Sanatsal Bir Belge Olarak Surname-i Hümayun Minyatürleri ve Toplumsal
Anlamları, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Electronic Journal of Social Sciences, Güz-2008 C.7 (26), 98-111.
Witcombe C. L. C. E., 2008. Bye Bye, Slides, Bye Bye Caroussels, Hello Internet I think I’m a Gonna Cry-y. In Teaching Art History with New Technologies.( Eds: Donahue-Wallace K.,
L. La Follette and A. Pappas.) New Castle: Cambridge Scholars Publishing.
Yazar, T., Aslan, T, Şener S. 2014. Sanat Eğitimi Sorunu Olarak Ülkemizde İlk ve Ortaöğretim Kurumlarında Sanat Eğitimine Olan İlgisizlik Sebepleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi, 33 (2), 593-605. Doi: 10.7822/omuefd.33.2.18
Yetkin, S. K. 1953. İslam Minyatürünün Estetiği, Ankara Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 2 (1), 33-35. DOI: 10.1501/Ilhfak_0000000392
Citation Information/Kaynakça Bilgisi
Tezcan Akmehmet, K., (2015). “Minyatürlerin Sanat Tarihi Eğitiminde Kullanılması: Topkapı
Sarayı Müzesi’ndeki Surname-i Hümayun Örneği / Using Miniature Paintings In Art History
Education: The Example Of Surname-i Hümayun At Topkapı Palace Museum”, TURKISH
STUDIES -International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic-, ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. H. Ömer Karpuz Armağanı), Volume 10/14 Fall 2015,
ANKARA/TURKEY, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8647, p. 719-752.