Mjeriteljski sistem u BiH i organizacija Instituta za ... sistem BiH.pdf · Laboratorija za mjerila toplotne energije u KJKP Toplane Sarajevo • Laboratorija za električne veličine

Maj 2008. Mjeriteljski sistem u BiH i organizacija IMBiH-a / mr. sc. Zijad Džemić

Mjeriteljski sistem u BiH i organizacija Instituta za mjeriteljstvo BiH

mr. sc. Zijad Džemić


• Najstariji etalon vjerovatno je bio etalon za dužinu u dobaStarog Egipta (3000 godina p.n.e.).

• Etalon je bio napravljen od crnog granita, ostala mjerilapravljena su od drveta.

• Mjerna jedinica je bila "kubit" - udaljenost od lakta do vrhasrednjeg prsta faraona uvećana za širinu ruke faraona kodnjegovog zgloba.

• Obavezna rekalibracija svakog punog mjeseca.

• Kazna za propuštanje rekalibracije je bila smrt zaodgovornog mjeritelja (arhitektu piramide).

Prapočeci


• Upoređivanjem sa ovim prauzorcima izvedeni su do 1869.godine etaloni metra i kilograma u 12 zemalja (Belgija,Brazil, Vatikan, Čile, Grčka, Nizozemska, Italija,

• 1799. godine se uvodi metrički sistem baziran na prametru iprakilogramu - etalonima jednog metra i jednog kilogramanapravljenim od platine i deponovanim u Francuskomnacionalnom arhivu u Parizu.

Nakon 5000 godina


• Mjerna jedinica je određena veličina definisana iprihvaćena konvencijom i sa kojom se ostale veličine istevrste porede s ciljem izražavanja njihove relativnevrijednosti prema mjernoj jedinici.

• Etalon je realizovana mjerna jedinica.• Sljedivost je osobina rezultata mjerenja ili vrijednosti

etalona preko koje se ona može dovesti u vezu sareferentnom vrijednošću kroz neprekinuti lanac poređenja.U svakom od ovih nivoa provodi se kalibracija etalona-mjerila.

• Kalibracija se može definisati kao grupa operacija, koja pododređenim uslovima ustanovljava relaciju izmeđuvrijednosti veličine pokazane na mjernom instrumentu,mjernom sistemu ili vrijednosti predstavljenematerijalnom mjerom ili referentnim materijalom iodgovarajuće vrijednosti dobijene etalonom.

Mjerna jedinica, etalon, sljedivost, kalibracija


• Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine - član Evropske asocijacije Nacionalnih mjeriteljskih instituta,

• Zavod za mjeriteljstvo Federacije Bosne i Hercegovine,

• Zavod za mjeriteljstvo i standardizaciju Republike Srpske,

• Akreditovane kalibracione laboratorije,

• Imenovane mjeriteljske laboratorije.

Mjeriteljska infrastruktura u Bosni i Hercegovini


• Institut za mjeriteljstvo BiH osnovan je Zakonom oosnivanju Instituta za mjeriteljstvo BiH (“Službeni glasnikBiH”, br. 43/2004).

• Djelatnost Instituta traje od 1993. godine.

Pored ovog zakona Institut provodi i:

• Zakon o mjeriteljstvu Bosne i Hercegovine (“Službeniglasnik BiH”, br. 19/2001)

• Zakon o mjernim jedinicama Bosne i Hercegovine(“Službeni glasnik BiH”, br. 19/2001)

• Zakon o osnivanju Instituta za standarde, mjeriteljstvo iintelektualno vlasništvo BiH, (“Službeni glasnik BiH”, br.19/2001)

Pravni okvir Instituta za mjeriteljstvo BiH


• Ostvaruje etalonsku bazu u Bosni i Hercegovini,

• Osigurava sljedivost državnih etalona,

• Propisuje mjeriteljske zahtjeve za etalone,

referentne materijale i mjerila,

• Donosi odluke o proglašenju državnih etalona,

• Uspostavlja distribuirani mjeriteljski sistem,

Institut za mjeriteljstvo BiHZadaci I


• Organizira, usmjerava i bavi se naučno-istraživačkim radom u mjeriteljstvu,

• Predlaže i određuje prioritete realizacije razvojnih projekata u oblasti mjertiteljstva,

• Učestvuje u radu međunarodnih organizacija za mjeriteljstvo i u njima predstavlja Bosnu i Hercegovinu.

Institut za mjeriteljstvo BiHZadaci II


• Provodi međudržavne ugovore o saradnji u oblastimjeriteljstva.

• Direktor Instituta uz saglasnost Savjeta vrši imenovanjemjeriteljskih laboratorija i, centara za verifikaciju koje supredhodno prošle proceduru akreditiranja u skladu sastandardima Serije EN 45000 , odnosno ISO 17025, iliproceduru jednakovrijednu proceduri akreditiranja.

• Realizuje projekte ili dijelove projekata iz oblastimjeriteljstva uz učešće kompetentnih naučno-istraživačkih organizacija, institucija i pojedinaca iz zemlje iinostranstva.

Institut za mjeriteljstvo BiHZadaci III


• Za pojedine vrste mjerila propisuje načineocjenjivanja usklađenosti, vrste i načinaoznačavanja mjerila te sadržaj i oblik certifikata ousklađenosti sa mjeriteljskim propisima.

• Imenuje pravno lice za ocjenjivanje usklađenostičija je osposobljenost bila povjerena po pravilimaakreditiranja ili po pravilima koja su jenakovrijednakao i pravila akreditiranja, i koje ispunjava dodatnezahtjeve ocjenjivanja usklađenosti koje jepropisao direktor Instituta.

Institut za mjeriteljstvo BiH Zadaci IV


• Verifikacija mjerila u zakonskom mjeriteljstvu i njihovmjeriteljski nadzor,

• ”Verifikaciju mjerila, poštujući važeće tehničke propise, vršeentitetske institucije za mjeriteljstvo u Federaciji BiH iRepublici Srpskoj ili imenovana pravna lica koja supredhodno prošla proceduru akreditiranja ili proceduruvrijednu akreditiranju.” (Zakon o mjeriteljstvu BiH, 27-2).

Zadaci entitetskih institucija za mjeriteljstvo i imenovanih pravnih lica


• Sektor za naučno mjeriteljstvo

• Sektor za industrijsko mjeriteljstvo

• Sektor za zakonsko mjeriteljstvo

• Laboratorije za masu, referentne materijale, volumen i protok, jonizirajuće zračenje, za električne veličine

Organizacija Instituta


NAUČNO MJERITELJSTVO:

Realizacija i održavanje državnih etalona,

Obezbjeđivanje sljedivosti mjerenja do međunarodnog novoa,Transfer znanja i ekspertskih pomoći

Učlanjenje u međunarodne organizacije (BIPM(Met.Con.), EURAMET (regionalna organizacija BIPM-a za područjeEvrope),Investicije u izgradnju državnih referentnih laboratorija,

INDUSTRIJSKO MJERITELJSTVO:

Bavi se kalibracijama i mjerenjem za potrebe industrije.

ZAKONSKO MJERITELJSTVO:

Zakonski obavezna mjerenja i verifikacije (za potrebe trgovačkih transakcija roba i usluga (vodomjeri, plinomjeri,električna mjerila – brojila, trgovačke vage, i sl.), za potrebe zaštite zdravlja ljudi (mjeriteljstvo u medicini, uhemiji, u proizvodnji i nadzoru u oblasti prehrane i veterinarstva,..), u oblasti sigurnosti (saobraćaj, autoindustrija,..), za potrebe zaštite okoline, vještačenja i ekspertize u sudskim postupcima...).

Sva mjerenja u industrijskom i zakonskom mjeriteljstvu moraju da budu sljediva do državnih

etalona koji se čuvaju u državnim referentnim laboratorijama.

Zadaci Sektora u Institutu


• 32 uposlena (19 VSS i 13 SSS)

- 7 uposlenih na Postdiplomskom studiju iz mjeriteljstva

• Laboratorije:

- Laboratorija za masu i

- Laboratorija za plemenite metale

- Laboratorija za volumen (u osnivanju)

• Dva centra za Verifikaciju:

- Centar za Verifikaciju u Sarajevu

- Centar za Verifikaciju u Tuzli

Struktura uposlenih u Institutu za mjeriteljstvo BiH


• Garniture referentnih tegova:

- 25 tegova klase E1 (od 1 mg do 1 000 g),

- 28 tegova klase E1 (od 1 mg do 5 kg),

- E2 teg od 10 kg (sljediv prema DKD-u)

• Komparatori mase za tegove od 1mg do 10 kg

• Proces pripreme dokumentacije za akreditaciju u skladu sa BAS EN ISO/IEC 17025

• Referentna laboratorija za plemenite metale (zlato, srebro, platina i paladium)

• Proces pripreme dokumentacije za akreditaciju u skladu sa BAS EN ISO/IEC 17025

Etalonska baza Instituta


UNIVERZITET U ZENICI METALURŠKI INSTITUT “Kemal Kapetanovic” ZENICA – Mehanicki kalibracioni

laboratorij, Podrucje: mehanicke velicine, Opseg: kalibracije mjerila (uredaja) za silu, moment sile i tvrdocu

BNT- TVORNICA MAŠINA I HIDRAULIKE d.d. –Kalibracioni laboratorij

Podrucje: dimenzionalne velicine Opseg: kalibracije mjerila (uredaja) za dužinu i ugao

Podrucje: mehanicke velicine, Opseg: kalibracije mjerila (uredaja) za pritisak

“DELTA PETROL” KAKANJ d.o.o. – Laboratorij za ispitivanje i kalibraciju mjerila protoka (volumena) tecnih

naftnih derivata

Podrucje: mehanicke velicine, Opseg: kalibracija mjerila (uredaja) za protok tecnosti i volumen tecnosti

UNIVERZITET U ZENICI METALURŠKI INSTITUT “Kemal Kapetanovic” ZENICA – Laboratorij za tehnicka

mjerenja

Podrucje: temperatura, Opseg: kalibracija etalona i mjerila za temperaturu

Podrucje: mehanicke velicine, Opseg: kalibracija etalona i mjerila za pritisak

AKCIONARSKO DRUŠTVO ZA PROIZVODNJU I REMONT “ORAO” Metrološka laboratorija

Podrucje: elektricne velicine, Opseg: jednosmjerne i niskofrekventne elektromagnetne velicine (napon, struja,

snaga i otpornost)

Podrucje: dimenzionalne velicine, Opseg: kalibracije mjerila (uredaja) za dužinu i ugao

Podrucje: mehanicke velicine, Opseg: kalibracije mjerila (uredaja) za pritisak

Područja akreditovanih mjeriteljskih laboratorija


Institut za mjeriteljstvo BiH:

• Proširenje etalonske baze mase do mase 50 kg

• Unaprijeđenje mogućnosti laboratorije za referentne materijale

• Refrentni sistemi za predpakirane proizvode do 6 kg

• Laboratorija za volumen do 50 l

• Laboratorija za jonizirajuće zračenje

Projekti laboratorija u toku I


Ostali subjekti:

• Laboratorija za protoka i volumen gasa u KJKP Sarajevogas

• Laboratorija za mjerila toplotne energije u KJKP Toplane Sarajevo

• Laboratorija za električne veličine i EMC

• Laboratorija za pritisak

Sve projekte sa mjeriteljske strane vodi Institut.

Projekti laboratorija u toku II


Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH jeodgovorno za transponiranje 29 Direktiva novog i globalnogpristupa.

Nadležnost Instituta za mjeriteljstvo BiH je implementacija:

• Direktive o mjernim instrumentima 2004/22/EC

• Direktiva o neautomatskim vagama 90/384/EEC i 93/68/EEC (CE označavanje)

Obaveze Instituta u harmonizaciji BiH zakona sa Direktivama EC


COMMON STATEMENT AND DECLARATION BY BIPM, OIML AND ILAC ON THE RELEVANCE OF VARIQUS INTERNATIONAL AGREEMENTS ON METROLOGY TO TRADE,

LEGISLATION AND STANDARDISATION.

Realizacija međunarodne deklaracije I


2.7. All three bodies have a common interest in, and responsibility for, itsend use by industry,commerce, science and the trade or regulatorycommunities. To summarise, the world measurement system (WMS) is, inessence, a combination of:

• comparable national standards, demonstrably traceable to the SI andtheir realization and maintenance at the NMI level and validated throughthe CIPM MRA;

• effective national traceability and measurement systems in which

measurements are traceable to these national standards, at whatever levelof accuracy is appropriate to the user. This is generally through a network of

technically competent calibration and testing laboratories accredited toISO/IEC 17025 or other appropriate documents such as ISO Guide 34 forreference material production, by a Nationally recognized AccreditationBody (NAB) which is a signatory to the ILAC Arrangement;

Realizacija međunarodne deklaracije II


Ciljevi CIPM MRA:

• Sporazum o međusobnom priznavanju – oktobar 1999.godine

• Okvir za uspostavu ekvivalencije državnih etalona NMI-jakoji su potpisnici i uzajamno priznavanje kalibracionih imjernih certifikata

• Međunarodna prepoznatljivost i poboljšanje državnihetalona,

• Obezbjediti povjerenje i poznavanje mjeriteljskihsposobnosti laboratorija koje učestvuju, uključujućiregulatorne i akreditacione zajednice.

Ciljevi I


• Obezbijediti tehničku bazu između zemalja radiekvivalencije izdatih certifikata,

• Smanjiti tehničke barijere trgovini, koje mogu nastati zbogmanjka sljedivosti i ekvivalencije.

• KCDB predstavlja podršku sporazumu o uzajamnompriznavanju CIPM MRA državnih etalona i kalibracionih imjeriteljskih certifikata izdatih od strane NMI-ja.

• KCDB održava BIPM i predstavlja dio njegove uloge da seobezbijedi usklađenost mjerenja i njihove sljedivosti do SIsistema.

• Certifikat koji je izdat od strane laboratorije koja je podsporazumom CIPM MRA može se prihvatiti sa najvišimnivoom povjerenja, jer mjerenja koja se rade pod MRA susljediva do SI sistema.

Ciljevi II


Članstvo u međunarodnim organizacijama• OIML pridruženi član od marta 1997.

• EURAMET – status pridruženog člana

• Stvarati uslove za proširenje statusa u međunarodnim organizacijama (EURAMET, BIPM, WELMEC, OIML,...)

Ciljevi III


• Obezbjeđivanje dovoljnih sredstava za izgradnjumjeriteljske infrastrukture (od 1996. do danas Institutimao na raspolaganju za nabavku opreme ukupno 400.000EUR),

• Instrument predpristupanja – novi EC pomoćni instrument,predviđeno za 2007-2009,

• Projekti Svjetske banke,

• Bilaterarni projekti (Slovenija, Turska, Njemačka),

• CARDS program za pomoći jugoistočnoj Evropi u toku iočekuje se nastavak,

• Regionalna saradnja u jugoistočnoj Evropi pod vodstvomPTB-a.

Ciljevi IV


• Razvoj stručne baze radi daljnje izgradnje distribuiranog sistema mjeriteljstva,

• Imenovanje mjeriteljskog Savjeta,

• Izdavanje mjeriteljskih regulativa,

• Stvaranje uslova za osiguranje međunarodne akreditacije gdje je to moguće,

• Aktivnosti za potpisivanje CIPM MRA,

• Aktivnosti za pristupanje Metarskoj Konvenciji

Ciljevi V

Documents

Mjeriteljski sistem u BiH i organizacija Instituta za ... sistem BiH.pdf · Laboratorija za mjerila toplotne energije u KJKP Toplane Sarajevo • Laboratorija za električne veličine