Mijat Šuković:

PODGORIČKA SKUPŠTINA

(preuzeto iz portala ,,Montenegrina”)

Podgorička skupština 1918 - čiji je zvanični naziv: Velika narodna skupština -

ustanovljena suprotno tada važećem Ustavu države Crne Gore i njenom pravnom poretku - dana

26. novembra 1918. godine (13. novembra po starom kalendaru) donijela je Odluku kojom je:

ukinuta država Crna Gora, njena teritorija unitaristički sjedinjena (pripojena) teritoriji države

Srbije i njen narod inkorporiran u srpski! Ukinuta je država, u vrijeme donošenja Odluke

suverena, međunarodno priznata koja je imala Ustav, vladaoca, Narodnu skupštinu, kao

ustavotvorni i zakonodavni organ, Vladu, pravni poredak. Kod čijeg suverena su Srbija i sve

tadašnje savezničke velike sile imale svoja diplomatska predstavništva.

Crnogorski narod koji je Odlukom inkorporiran, uključen u srpski narod, pridodat njemu,

vjekovima je bio samostalan istorijski činilac i subjekt. Odlukom određeno, postalo je realnost

odmah nakon njenog donošenja i trajalo je 23 godine, kada su u tokovima Narodnooslobodilačke

borbe protiv njemačko - italijanske okupacije 1941-1945. godine stvoreni uslovi za vaspostavu

crnogorske državnosti, sa državnim statusom federalne jedinice u okviru šestočlane

jugoslovenske federacije.

Izvršni narodni odbor ustanovljen od Podgoričke skupštine 27. novembra preuzeo je svu

vlast na teritoriji Crne Gore. Zadatke vlasti utvrdio je u svom operativno - radnom programu u

devet tačaka, obznanjenom sljedećeg dana. Među njima istaknuto mjesto ima i zadatak -

“sprovođenje u zemlji Odluke Velike narodne skupštine o ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom pod

kraljem Petrom I Karađorđevićem”. U Proglasu narodu od 1. decembra poručuje Crnogorcima da

je Odluka Podgoričke skupštine “tvrda kao stijena, koja se može dirnuti ili napasti samo preko

krvi” i da će otpasti i “crnogorstvo” i “šumadijstvo” (podvučeno u tekstu iz koga se preuzima -

M. Š.) Dakle, crnogorstvo je isto što i šumadijstvo! Narednih dana i mjeseci, uz podršku srpske

vojske, oružjem, krvlju i brojnim bezobzirnostima i zločinstvima, obezbijeđeno je pokoravanje

Odluci građana Crne Gore koji su se protivili njenom izvršenju.

Desubjektiviziranu Crnu Goru, Srbija je, kao svoj sastavni dio, 1. decembra uključila u

sastav tog dana stvorene države jugoslovenskih naroda i zemalja - u Kraljevstvo Srba, Hrvata i

Slovenaca. Kao dio Srbije u jugoslovenskoj državi je do njenog raspada 1941. godine.

Višeslojna je sadržina i suština Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela. Ne

iscrpljuje se ni u njima samim za sebe. Ni samo u njihovoj relaciji sa pravima i interesima naroda

Crne Gore. Bitan dio njene suštine jeste i odnos vlasti i vojne sile države Srbije prema državi

Crnoj Gori, kao suverenoj i međunarodno priznatoj, i prema pravu crnogorskog naroda na

samobitnost, njegovom pravu da sam, bez presije druge države, odlučuje o svojoj državi i o sebi.

Vrednovanje njihove slojevite sadržine i implikacija, kao i vrednovanje sadržine drugih

slojevitih istorijskih zbivanja, odluka i procesa, zahtijeva primjenu višedimenzionalnih i složenih

skala vrijednosti - pravnih, političkih, kulturnih, moralnih.

Odluka Podgoričke skupštine svojom sadržinom generirala je dugoročne procese.

Crnogorska državnost, crnogorski narod i njegova kultura i sada, poslije osam decenija, trpe

štetne posljedice njenog donošenja i izvršenja.

Postala je simbol koji opominje na savjest. Iz jednog razloga njene donosioce,

protagoniste i pristalice, iz drugog razloga one koji nevoljno trpe njene štetne posljedice. Poslije

njenog donošenja i izvršenja ništa u srpsko-crnogorskim odnosima nije bilo isto kao do tada.

Zaoštrena je i produbljena suprotstavljenost srpskih i crnogorskih državotvornih orijentacija i

djelovanja, iako po intenzitetu i širini oscilatorno ispoljavanih u pojedinim vremenskim

periodima. Zbivanja i događaji uzročno - posljedično vezani za ukidanje crnogorske države, u

samom su vrhu liste ondašnjih evropskih događanja.

Odluke Podgoričke skupštine pokrenule su raskole i bratoubilaštvo u Crnoj Gori.

Količina i kvalitet ukupnosti činjenica koje određuju sadržinu, suštinu i smisao

Podgoričke skupštine i Odluke koju je donijela, njihovog dejstva i značenja, bez obzira na

potpuno oprečna vrednovanja njihova, po svom objektivnom značaju, spadaju u red krucijalnih

istorijskih događanja i odlučivanja. Istorijska su vododjelnica poslije koje u životu Crne Gore i u

srpsko-crnogorskim odnosima ništa nije ostalo kao do nje. Tako je bez obzira ko je koliko

svjestan uticaja njihovog u životu, od politike, državotvornosti, ekonomije, kulture, organizacije

crkve kao vjerske institucije. Potvrđuju da veliki događaji kao i “veliki ljudi utiru put istoriji i

kad idu stranputicom” (Karlajl). Potpuno su oprečne i međusobno isključive ocjene o

ustanovljenju Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela.

Jedan set ocjena čine ocjene da su: legalne i legitimne, “ostvarenje vjekovnih težnji i

volje crnogorskog naroda”, progresivne, revolucionarne, kultna vrijednost, istorijski vrijedni

doprinos stvaranju jugoslovenske države; da je takvo njihovo ocjenjivanje potvrda patriotizma.

Stvoren je i ideološki koncept usmjeren na to da se učvrsti svijest o istorijskoj pravednosti,

progresivnosti Podgoričke skupštine 1918. i Odluke koju je donijela.

Drugi set ocjena čine ocjene da su Podgorička skupština i Odluka koju je donijela:

nelegalne, nelegitimne, političko nasilje vlasti Srbije nad Crnom Gorom i crnogorskim narodom;

suprotne stvarnim interesima i crnogorskog i srpskog naroda, uništitelji istorijskih crnogorskih

tekovina i vrijednosti; suprotne istorijsko-kulturnoj kultivisanosti i civilizacijskim političkim

vrijednostima; implicirale raskole i gotovo jednu deceniju brato-ubilaštvo u Crnoj Gori, sa

refleksima sve do sada; doprinijeli nestabilnosti jugoslovenske države stvorene 1918. U

savremenim raspravama o državnopravnom obliku zajedništva države Srbije i države Crne Gore

funkcionalizuju se oba značenja seta ocjena o Podgoričkoj skupštini 1918. i Odluci koju je ona

donijela. Koriste se kao “argument ili kontraargument u sadašnjim svakodnevnim sučeljavanjima

i dilemama”. Prvi set ocjena se upotrebljava za dokazivanje istorijskog i pravno-političkog

utemeljenja inicijativa, predloga i upornog insistiranja da se ustanovi unitarna država na srpsko -

crnogorskim prostorima. Bez regionalizma ili sa regionalizmom usklađenim predsjednikom,

jednim parlamentom, jednom vladom. Govori se: tako je “definitivno riješila” i “za sva vremena

zapečatila Podgorička skupština”. To stanovište zastupao je i na njemu insistirao pretežan dio

poslanika - učesnika u raspravi na zasjedanju Narodne skupštine Srbije, održanom 26. aprila

1992. godine, na kojem je razmatran i utvrđivan tekst Ustava Savezne Republike Jugoslavije.

Insistirano je na stavu da je “Podgorička skupština jednom za svagda riješila sjedinjenje Crne

Gore Srbiji”. U drugoj raspravi na tom zasjedanju niko nije ni upozorio, pa ni predsjednik

Skupštine, makar samo na potrebu provjere istinitosti tog stanovišta. Na tom stanovištu je

utemeljeno, na tom zasjedanju naglašeno iskazano protivljenje ustavnom ustanovljenju

federativnog oblika države Srbije i Crne Gore i traženje da se ustanovi jedinstvena, unitarna

država. Obavještenje da Skupština Crne Gore odlučno odbija unitarnu državu i da insistiranje na

tome vodi odvajanju Srbije i Crne Gore, većinu poslanika je “privoljela” da glasa za usvajanje

predloženog teksta Ustava Savezne Republike Jugoslavije.

Vitni Voren: Utvrditi fakte da se ne desi da balkanska laž prođe kao istina.

Druga ocjena upotrebljava se za dokazivanje da Podgorička skupština i Odluka koju je

ona donijela nemaju vrijednost koja bi ih činila valjanim polazištem ili elementom polazišta za

određivanje oblika državnog zajedništva Srbije i Crne Gore. Da je Odluka Podgoričke skupštine

protivpravna i zato državno-pravno ništavna, da je obnavljanjem posebnih država Crne Gore i

Srbije u procesima 1941. do 1945. godine Odluka državno - pravno poništena; da je suština

Odluke unitaristička, te da je zalaganje da se saglasno njoj oblikuje zajedništvo država Srbije i

Crne Gore, objektivno, zalaganje protiv njihovog demokratskog zajedništva. Zalaganje koje ruši

uzajamno povjerenje, a time i temelje zajedništva.

Ova dva seta stanovišta ne postoje samo u literaturi. I sada, gotovo jedan vijek od

ustanovljenja Podgoričke skupštine 1918. i Odluke koju je donijela, u realnom svakodnevnom

životu uzimaju se kao polazište, kao argument i protivargument za izgrađivanje odnosa države

Crne Gore i države Srbije. I uvijek kada se pomenu, zatreperi razum i usplamte emocije. Jedan

su od osnova formiranja mišljenja i opredjeljenja o srpsko-crnogorskim odnosima u sadašnjosti.

Jednim dijelom su rezultat različitog znanja o činjenicama. Dijelom i selekcije izvora i činjenica

zavisno od želja. Ali su i rezultat sudara različitih polazišta i razlika u magistralnom prikazivanju

i objašnjenju istorije Crne Gore u prvoj i drugoj deceniji XX vijeka. Jednog koji daje apsolutni

primat politici vrha države Srbije nad pravima i legitimnim interesima države Crne Gore, i

drugoj koje odbacuje taj pristup (što se kasnije obrađuje u posebnom poglavlju). Budući da su o

njihovoj sadržini i naročito značenju konstituisana dva suprotstavljena stanovišta, da se oba

upotrebljavaju u životu, javljaju se kao faktor koji je prepreka uspostavljanju skladnih bratskih

odnosa između Srbije i Crne Gore, srpskog i crnogorskog naroda. Faktor su podgrijavanja

nacionalizma, koji neće biti iskorijenjen sve dok se afirmiše stanovište, na bilo koji način, da je

Podgorička skupština “za svagda riješila sjedinjenje Crne Gore Srbiji”. To je štetilo i srpskom

narodu ne manje nego crnogorskom. U njima se, dakle, ukrštaju prošlosti, sadašnjosti i izbor puta

za budućnost. Konstatovano - što će potvrditi činjenice koje se identifikuju u tekstu koji slijedi -

čini veoma aktuelnim i značajnim da se naučnim metodom utvrđuju činjenice i na njima temelje

činjenično - ocjenska stanovišta kojima se kazuje kako je “uistinu bilo”, kakve su implikacije i

istorijsko značenje Podgoričke skupštine 1918. i Odluke koju je donijela. Ne radi toga da bi se

navodnim ili nenavodnim “greškama bivših generacija dokazivala prava savremenih” (što je

površno imputiranje, ako nije nerazumijevanje), nego radi doprinosa da se utvrdi naučna istina o

njima. Jer, samo istina otvara vidike. I onome kome je neprijatna.

Utvrđenje istine o njima obaveza je naučna i ljudska. Da se ne dogodi “da balkanska laž

prođe kao istina”, čime bi se “potkopala sopstvena sloboda” - kako je povodom zbivanja sa

Crnom Gorom 1918. godine napisao istaknuti američki publicista Vitni Voren u kratkom

predgovoru svoje knjige Crna Gora - zločin Mirovne konferencije. Da nasilje ne bude tretirano

kao vrijednost. Da se provjeri koliku težinu ima ocjena znamenitog Gledstona, izgovorena u

Domu lordova Parlamenta Velike Britanije koja glasi “Crna Gora ne bi mogla biti tretirana gore,

da se borila na strani centralnih sila” a koje je Aleks Divajn izabrao kao moto svoje knjige

Enigma Crna Gora, izdate u Londonu 1920. Obaveza je tim veća što je u utvrđenju istine o

njima, u suštini, utvrđenje značajnog dijela istine o Crnoj Gori, njenoj sudbini i državnosti,

njenim istorijskim i civilizacijskim pravima, o crnogorskom narodu i njegovoj samobitnosti, o

nelegalnom i nelegitimnom odnosu iskazanom prema njima - a ne samo o jednom istorijskom

dešavanju prije osam decenija.

Francuska uvjerava Nikolu I: Nećemo dozvoliti Srbiji da okupira Crnu Goru

ISTORIJSKO-SITUACIONI OKVIR: Činjenično-procesne odrednice istorijske sitacije u

vrijeme ustanovljenja Podgoričke skupštine i donošenja njene Odluke, najbitnije za temu ovoga

rada, jesu:

1. Završni mjesec ratnih dejstava Prvog svjetskog rata; krah i raspad Austro-Ugarske

imperije; odvajanje od nje teritorija Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Slovenije,

oslobođenje Srbije i Crne Gore od Austro-Ugarske okupacije.

2. Velike sile pobjednice u Prvom svjetskom ratu neposredno su pred započinjanjem

Mirovne konferencije organizovane za donošenje odluka kojima će se preurediti

državno organizovanje na jugoslovenskom i evropskom prostoru, saglasno

rezultatima rata i zamislima iskazanim u čuvenom i istorijski poznatom govoru u 14

tačaka Vudro Vilsona od 21. januara 1918. godine. Zamislima koje su sve velike sile

i njihovi saveznici usvojili kao osnovu za mir i rješavanje međudržavnih problema.

Zamislima kojima je projektovano obezbjeđenje restauracije Crne Gore kao i Srbije,

Belgije i Rumunije, što je označeno “kao uslov za mir”. Zamislima koje je javno

deklarisala svaka od tri velike sile - SAD, Velika Britanija i Francuska.

O zamislima o restauraciji Crne Gore Vilson je izričito obavijestio i kralja Nikolu telegramom

od 4. jula 1918. godine. U njemu je iskazan stav “da će konačnom pobjedom, koja će doći biti

zagarantovani i prihvaćeni integritet i prava Crne Gore”. Predsjednik Komisije za spoljne

poslove u Senatu SAD, Henri Lodž, u svom govoru o mirovnim uslovima u vrijeme otvaranja

Mirovne konferencije, potvrdio je to izjavom: “Pomenute garancije sadrže restauraciju Belgije,

povratak Alzasa i Lorene Francuskoj, stvaranje jugoslovenske države i nezavisne države koju

čine Čeho-Slovaci, bezbjednost Grčke, konstituisanje Albanije i Crne Gore i restauracija

Rumunije”.

Premijer Velike Britanije, u izjavi od 20. januara 1918. taj stav kazao je obavezujućom

izjavom: “Belgija, Srbija i Crna Gora moraju biti restauirane i ponovo uspostavljene”. A Lojd

Džordž je 7. novembra 1917. godine izjavio: “Dan restauracije Belgije, Srbije i Crne Gore

takođe će biti dan slobode za cijeli svijet”. Mirovni uslovi koje je, sa odobrenjem od parlamenta,

5. juna 1917. godine obznanila Vlada Francuske, utvrđuju da će se obezbijediti “Restauracija

Belgije, Srbije i Crne Gore, sa nadoknadom na koju imaju pravo”. 22. oktobra 1918. Vlada

Francuske, putem svog poslanika Delaroš-Varnea kod kralja Nikole, saopštava kralju Nikoli da

Francuska preuzima obavezu da savezničke trupe, uključujući srpske, koje uđu u Crnu Goru

poštuju njen suverenitet i da će sva naređenja koja budu izdavana od te vojske “biti davana u ime

Njegovog veličanstva kralja Crne Gore, kao što predviđa Ustav Crne Gore”. Pismom tadašnjeg

ministra inostranih poslova Francuske Pišona od 4. novembra (21. oktobra po starom kalendaru)

Vlada Francuske dala je i obećanje: “...što se tiče mira u Vašoj zemlji, ne može biti bolje

garancije no što su naređenja, izdana Vrhovnom komandantu Istočne armije” ... “Možete biti

uvjereni da vojska pod komandom generala Franše D’ Eperea neće ništa propustiti da učini samo

da se u Vašoj zemlji održi red, kao i to da će ta vojska sa rešpektom poštovati ustavne vlasti i

slobodu naroda crnogorskog”. Pismom tadašnjeg predsjednika Francuske Poenkarea od 24.

novembra upućenom kralju Nikoli, Francuska u svoje ime i u ime svih savezničkih sila potvrđuje

da će “savezničke trupe koje zaposijedaju Crnu Goru (računajući tu i srpske trupe)” poštovati

suverenitet Crne Gore i njene ustavne institucije. Garancija je iskazana rečenicom: “Što se tiče

francuskih trupa, kojima je naređeno da privremeno zaposjednu zemlju Vaše Kraljevine, one će

rešpektovati utvrđenje ustanove, održavati red, i biće na ruci stanovništvu u cilju uspostavljanja

normalnoga života koji je bio duboko potresen za vrijeme neprijateljske okupacije”.

U novembru mjesecu 1918. godine, na ukazivanje Vlade Crne Gore da Srbija namjerava

da okupira Crnu Goru i da izvrši njenu nasilnu aneksiju, Vlada Francuske, u ime saveznika, dala

je suverenu države Crne Gore, kralju Nikoli Petroviću, specijalno obećanje da to neće biti

dozvoljeno.

I pored toga što ju je Srbija pripojila Crna Gora je za saveznike bila suverena

Vrhovni savjet Mirovne konferencije odlukom br. 50, od 13. januara 1919. utvrdio je pravo Crne

Gore da na Mirovnoj konferenciji bude predstavljena sa jednim delegatom, čime je implicitno

potvrđeno postojanje Crne Gore kao suverene države, iako su već bili proglašeni i prisajedinjenje

Crne Gore Srbiji i stvaranje države jugoslovenskih naroda i zemalja. Vrhovni savjet Mirovne

konferencije 22. januara obećao je “crnogorskom narodu da se slobodno izjasni o političkoj

formi svoje buduće uprave” kada se za to ukaže “dobra prilika”.

3.”Austroguarski Jugosloveni”, kako su tada označavani svi jugoslovenski narodi koji su

do tada živjeli u okviru Austro-Ugarske, 6. oktobra (23. septembra po starom kalendaru) 1918.

godine stvaraju Nezavisnu državu Slovenaca, Hrvata i Srba, sa sjedištem u Zagrebu. Srbija je

priznaje kao državu 26. oktobra /8. novembra. Ona ustanovljava Narodno vijeće, kao najvišu

vlast u državi i predstavnika države. Vijeće obrazuje “pokrajinske vlade u Hrvatskoj, Sloveniji,

Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i Vojvodini”. Narodno vijeće 19. oktobra usvaja i objavljuje

proglas kojim obznanjuje odluku za ujedinjenje sa Srbijom i Crnom Gorom. U Ženevi 9.

novembra (27. oktobra po starom kalendaru) predstavnici vlade Srbije i Narodnog vijeća iz

Zagreba potpisuju sporazum, nazvan Ženevska deklaracija, o stvaranju nove države “ujedinjenih

Srba, Hrvata i Slovenaca”, koja obuhvata Kraljevinu Srbiju i “Austrougarske Jugoslovene”.

Izraženo je očekivanje da se i Crna Gora “pridruži toj državi”, ali je “ostavljeno da sama reši

hoće li se pridružiti”. Na sjednici održanoj u Zagrebu 24. oktobra po starom, odnosno 11.

novembra po novom kalendaru, Narodno vijeće bira delegaciju od 28 članova “s punovlašću da s

predstavnicima Srbije i Crne Gore bezodvlačno provede organizaciju jugoslovenske države”.

U odluci nalog je delegaciji da se “provede organizacija” zajedničke države, i to “bezodvlačno”,

a ne da se dalje razgovara da li ili ne da se ustanovi. Narodna skupština u Novom Sadu 25.

novembra, donijela je odluku o prisajedinjenu Srbiji. Dakle, sve prije donošenja Odluke

Podgoričke skupštine. Suveren Crne Gore kralj Nikola svojom poznatom izjavom od 1. jula

1918, čija je sadržina ponovljena u takođe poznatoj Proklamaciji Jugoslovenima, od 7. oktobra,

objavljenoj u zvaničnom listu Glas Crnogorca broj 56, 8 (21) oktobra, u kojoj je istakao da je

izdaje “u ime Crne Gore” - dakle prije ustanovljenja Podgoričke skupštine - iskazao je

opredjeljenje i gotovost da Crna Gora stupi u jugoslovensku zajednicu “koja mora biti suverena

nad svim ostalim”, dodajući da “oblik vladavine” ima riješiti narodno predstavništvo svih. U

Proklamaciji se kaže i sljedeće: “Braćo, sa najvećim zanosom, radošću i oduševljenjem danas

izjavljujem da želim, a uvjeren sam da istu želju ima sav moj vjerni narod u Crnoj Gori, da naša

mila Crna Gora bude sastavni dio Jugoslavije, da časno uđe u jugoslovensku zajednicu, kao što

je časno i do kraja ratovala i stvarala. Takođe je bilo opštepoznato i raspoloženje naroda Crne

Gore i da se realizuje jugoslovenska ideja i da Crna Gora bude u državi koja se stvori na toj ideji.

Na svim jugoslovenskim prostorima dominiralo je stanovište da je ostvarenje jugoslovenske

ideje progresivan pravac. Objektivne okolnosti su zaista i činile progresivnim demokratskim

putem ostvarenja te ideje. Dakle, prije nego je ustanovljena Podgorička skupština, svi

jugoslovenski narodi i zemlje opredijelili su se za stvaranje zajedničke države jugoslovenskih

naroda i zemalja i da stupe u tu državu. Uključujući i Crnu Goru. Prije toga započeo je i finalni

rad da se utvrdi organizacija te države.

4. Velike sile takođe djeluju da se stvori jedna država na jugoslovenskom prostoru. Pri

tome, ne određuju način njenog stvaranja, niti njen državnopravni oblik i karakter. Zalažu se za

jednu državu, a da njeni stvaraoci utvrde način njenih stvaranja, oblik države i njenu profilaciju.

Pašić je naredio prodor srpske vojske u Crnu Goru - ali ne da bi je oslobodio

Srbija svojim velikim vojnim uspjesima u ratnim operacijama, velikom vojnom moći i snagom,

svojom veličinom, čvrstom vlašću i ideološko-političkim jedinstvom vlasti, svih svojih elita -

vojne, političke i kulturne - zadobija mjesto i ulogu snažnog i najznačajnijeg integrativnog

činioca na jugoslovenskom prostoru. To joj je dalo snagu uticaja na opredjeljenja i činjenja

savezničkih velikih sila.

IZDVOJENO OD TIH PROCESA DJELOVANJE SRBIJE PREMA CRNOJ GORI: U

prikazanoj istorijskoj situaciji, Nikola Pašić, predsjednik Kraljevske vlade Srbije, početkom

oktobra, ministru vojnom Srbije izdaje pismo-naredbu kojom mu nalaže da se “ne gubi ni časa”

za organizovanje snaga koje će izvršiti “prodor u Crnu Goru”, sa ciljem da “podižu narod,

oteraju slaba odeljenja austrougarska i proglase sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom”.

Dakle, da srpska vojska “prodre u Crnu Goru” primarno radi toga da “proglasi sjedinjenje”, a ne

da oslobodi Crnu Goru. “Prodor u Crnu Goru” i nije trebao radi njenog oslobađanja, jer su

samoorganizovani bataljoni u Crnoj Gori osiguravali oslobođenje.

Zadatak više nije, kao ranije, da radi na sjedinjenju, nego da ga proglasi. Na osnovu te

naredbe, bez “gubljenja časa” formirane su “trupe srpske vojske za prodor u Crnu Goru”.

Prihvaćeno je da one vojno-formacijski budu pod savezničkom komandom, ali “sa direktnim

ingerencijama srpske Vrhovne komande”. Za njihovog komandanta određen je general Miloš

Vesnić. General Vesnić izradio je plan “izvršenja vojno-političkih zadataka trupa”. Tim planom

utvrđeno je: da “vojska kako prodire u Crnu Goru proglašava ujedinjenje” pojedinih djelova

Crne Gore sa Srbijom, “bez obzira na ono što bi imala učiniti docnije izabrana crnogorska

skupština”. Dakle, i po sadržini i po nazivu plana, sjedinjenje je primaran politički zadatak

vojske, a ne vojno-ratni! Zbog nesporazuma sa pretpostavljenim o brojnom kontingentu trupa,

Vesnić je zamijenjen sa tadašnjim pukovnikom i kasnijim generalom Dragutinom

Milutinovićem. Njega je prilikom postavljenja u Skoplju primio regent Aleksandar

Karađorđević. Prilikom prijema, prema Zabilješkama Milutinovića (Arhiv Srpske akademije

nauka i umjetnosti), regent mu je rekao: da “pri radu u Crnoj Gori ne bude meka srca”. Dakle, ne

da iz slobodarskih i humanih razloga crnogorski narod oslobađa od okupatora, da mu donese

slobodu, da se prema njenu odnosi humano, nego da ne bude “meka srca” u ostvarivanju

sjedinjenja! Poruka koja baca svjetlo na sve što je vezano za Podgoričku skupštinu i Odluku koju

je donijela. Bez “časa odlaganja” jedinice srpske vojske, pod komandom pukovnika Dragutina

Milutinovića, 23. oktobra krenule su iz Peći i ušle na teritoriju Crne Gore. Učinjeno je to iako je

7. oktobra na konferenciji predstavnika savezničkih država odlučeno da “u Crnu Goru uđu trupe

svih saveznika osim trupa Srbije”. Narednih dana preko oslobođene teritorije Crne Gore stigle su

do Podgorice. 30. i 31. oktobra u rejonu Podgorice vodile su borbe sa odstupajućim vojnim

snagama austrougarske vojske. 31. oktobra oslobođena je i Podgorica. U uputstvu komandantu

vojnih trupa za prodor u Crnu Goru, izdatom 21. oktobra 1918. godine, načelnik Vrhovne

komande srpske vojske vojvoda Živojin Mišić, pod posebnom tačkom, određuje zadatak tim

trupama: pomoću Crnogoraca radite “na sjedinjenju Crne Gore i Srbije”. Mada je u ovoj

formulaciji Pašićevo “sa” zamijenio sa “i”, zajednička suština im je - sjedinjenje. Nije u uputstvu

odredio način na koji se to sjedinjenje ima izvršiti. Izričito nije stavio van snage, ali ni potvrdio,

način sjedinjenja koji je ranije projektovao general Vesnić.

Dakle, zadatak srpske vojske na teritoriji Crne Gore, izričito jednako određen je i

naredbom i uputstvom. On je: sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Odrednica “sjedinjenje” ima sadržinu

- pripajanje, prisajedinjenje Crne Gore državi Srbiji, inkorporiranje njeno u Srbiju.

Srpska vojska je zauzela već oslobođeno Cetinje i odmah počela da uvodi “pravdu”

Još jednom - dakle: upućuje se srpska vojska da “prodre” u Crnu Goru sa primarnim zadatkom

da izvrši čisto politički ustavnopravni zadatak! I da to učini pomoću Crnogoraca!

Dio jedinica srpske vojske 23. oktobra/5. novembra, zaposijeda tada slobodno Cetinje i

uspostavlja Komandu mjesta. U funkciji komandanta mjesta istog dana, 23. oktobra, major

Svetolik Nikolić, izdaje Naredbu broj 1, čiji početak glasi: “U izvršenju naredaba Vrhovne

komande srpske vojske, po čijem nalogu jugoslovenske trupe u Crnu Goru ulaze kao nosilac

reda, mira i pravde, u opštem interesu naređujem...” Naredba se završava saopštavanjem: “Biće

odmah uhapšen i predat Sudu na suđenje”, ko se ogriješi o propisani red i naredbom uspostavljen

poredak. Dakle, srpska vojska preuzima vlast u prijestonici Crne Gore. I to dva dana pošto je

postala slobodna od austrougarske okupatorske vojske. Kada i unutrašnje i međunarodno pravo

nalaže vaspostavljanje organa vlasti koji su postojali u času okupacije. Srpska vojska koja je iz

pravca Peći prodirala u Crnu Goru, djelovala je po citiranom uputstvu. Kao činilac koji ima

odlučujuću moć i ulogu u životu. Činjenice iskazane odrednicama u ovom prethodnom poglavlju

i saodnos između njih, ukupnost svega toga, koordinate su istorijske situacije, istorijskog okvira

u kojima su ustanovljena Podgorička skupština i donesena njena Odluka. U kojima se imaju

sagledavati i ocjenjivati njihova suština i istorijska vrijednost. Svaku od njih i njihovu ukupnost

imao sam u vidu prilikom sagledavanja i ocjenjivanja pojedinih dešavanja i činjenica i na osnovu

njih, izvođenja ocjenskih zaključaka u ovom radu. Potrebno ih je imati u vidu i prilikom

razmatranja činjenično-ocjenskih zaključaka u ovom tekstu i izgradnje stavova, i njihovoj

činjeničnoj utemeljenosti i validnosti.

CRNA GORA U OKTOBRU I NOVEMBRU 1918: Istorijski okvir Podgoričke skupštine 1918.

i donošenje njene Odluke, naravno, čini i ukupno stanje u Crnoj Gori u tom vremenu. To stanje

identifikuju sljedeće činjenice:

1. Samoorganizovane crnogorske vojne jedinice, u sastavu 5. bataljona, u oktobru

oslobodile su Crnu Goru od trogodišnje austro-ugarske okupacije. Oslobodile su: 30.

septembra/13 oktobra - Andrijevicu; sljedećeg dana - Berane; narednih dana do 23. oktobra/2.

novembra oslobodile su Nikšić. 22. oktobra/4. nobembra jedinica austro-ugarske vojske

napustila je Cetinje. Tog dana oslobođena je od austro-ugarske okupacije čitava teritorija Crne

Gore. Samo u Andrijevici i Beranama crnogorske samoorganizovane vojne jedinice razoružale

su oko 2.500 austro-ugarskih vojnika i oružjem oduzetim od njih, naoružale su sebe.

2. Država Crna Gora tada ima status nezavisne države, međunarodno priznate. Kod

njegovog suverena 12 država imalo je svoja diplomska predstavništva. Među njima su sve velike

sile saveznice u Prvom svjetskom ratu i Srbija. Njena nezavisnost i suverenost ranga su potpuno

ravnopravnog sa nezavisnošću i suverenitetom Srbije i svake druge države. Sa istim pravima i

obavezama.

3. Ustav Crne Gore i njen cjelokupni pravni poredak u punoj su važnosti. Njihovu

punovažnost nije ukinuo niko. Ni okupator. Ni legalno, ni protivpravno. Ni aktom, ni radnjom.

Niko nije ukinuo ni ustavno ustanovljene organe države Crne Gore - Kralja, Crnogorsku narodnu

skupštinu kao ustavotvorni i zakonodavni organ, Kraljevsku vladu, ministarstva, sudove i druge

organe. Niti im ukinuo ili redukovao njihovu ustavno utvrđenu nadležnost. Okupator je samo

suspendovao njihovo djelovanje i primjenu pravnog poretka dok je trajala okupacija. Po

međunarodnom pravu, po zakonitostima i logici života, u času oslobođenja, u času prestanka

vršenja faktičkih radnji okupatora kojima su oni držani pod suspenzijom, vaspostavljaju se

primjena Ustava i zakona, oživljava se rad organa sa pravom da vrše sve ustavno i zakonski

određene im funkcije, sve dok se na ustavno određeni način ne promijene pravna određenja o

pojedinim ili svim organima. Da svojim djelovanjem rastauriraju pravni poredak i pravno stanje

države kakvi su bili u času okupacije.

Crnogorska inteligencija je u to doba bila u logorima po Austriji i Ugarskoj

Kao posljedica austro-ugarske okupacije, u oktobru i novembru, država Crna Gora obezglavljena

je. Kralj i Vlada su izvan države. Bez adekvatne povezanosti njihove i crnogorskog naroda.

Propagandno-politički i moralno kontinuirano diskreditovani tvrdnjama o njihovoj izdaji. Uprkos

traženjima, usmeno i u pisanom obliku (4. i 24. oktobra), da se kralju Nikoli i Vladi dozvoli

odlazak iz Francuske i povratak u Crnu Goru, spriječeno im je to odlukama Vlade Francuske.

Kralju Nikoli dato je obećanje da će sve naredbe koje se izdaju u Crnoj Gori “biti davane u ime

Njegovog Veličanstva Kralja Crne Gore”. O tome su naprijed iskazane relevantne činjenice.

Drugi državni organi nijesu obnovljeni u Crnoj Gori. Do početka djelovanja Privremenog

centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne Gore 25. oktobra, za to nijesu postojale

objektivne mogućnosti. Nakon toga njihovo obnavljanje spriječili su taj odbor i srpska vojska.

Svojim Pravilima za biranje narodnih poslanika za Veliku skupštinu (u Crnoj Gori), donesenim u

Beranama 25. oktobra, taj Odbor obznanjuje da je preuzeo vrhovnu državnu vlast u Crnoj Gori.

A srpska vojska to obznanjuje već citiranom Naredbom br. 1 komandanta mjesta na Cetinju,

izdatoj 23. oktobra “u izvršenju naredaba Vrhovne komande srpske vojske”.

5. U Crnoj Gori, u označenom vremenu, nema nijedne političke partije ili drugog oblika

društveno - političkog organizovanja. Politički su djelovali, pojedinačno ili u grupama, jedino od

srpskih vlasti zadobijene pristalice politike “bezuslovnog ujedinjenja Crne Gore i Srbije”.

Nema nijednog lista ili druge publikacije za informisanje građana. Nema organizovano

konstituisanog javnog mnjenja.

Taj prazan prostor ispunjavaju povjerenici i podanici Vlade Srbije, unionisti, odmah po

zaposijedanju Cetinja. Obezbjeđuju izlaženje svog propagandnog lista Novo doba, koji je

objavljivao jedino tekstove na liniji “bezuslovnog ujedinjenja”, raskrinkavao kralja Nikolu kao

“izdajnika”, cinički i sa omalovažavanjem “izvikivao” koncepciju “uslovnog ujedinjenja” i njene

pristalice. Stanje pogodno, dakle, za političke manipulacije, za “prodavanje roga za svijeću”. Za

razne oblike hipokrizije.

6. Država Crna Gora u tom vremenu ekonomski je razorena i nejaka. Sveopšte

ekonomsko izuzetno siromaštvo.

7. Na svojoj teritoriji Crna Gora je tada i drastično intelektualno osiromašena. U pet

logora interniraca na prostorima Ugarske i Austrije tada se nalazilo, prema raspoloživim

podacima, najmanje 9.950 Crnogoraca. Među njima: 17 generala i 709 oficira, više ranijih

poslanika i načelnika, gotovo svi profesori i učitelji iz Crne Gore, više sveštenika i drugih

obrazovnih ličnosti. Većina sa autoritetom u svojim sredinama. Više njih i u cijeloj Crnoj Gori.

Jedan broj je imao i iskustva u vršenju državnih poslova. “U logorima tzv. radnim jedinicama

nalazilo se više od 15.000 Crnogoraca”. Ove činjenice su važne za razumijevanje i ocjenu

vremena i okolnosti ustanovljenja Podgoričke skupštine i donošenja njene Odluke. Uz ostalo,

kazuju da potrebe oslobođenja Crne Gore nijesu nalagale i zahtijevale ulazak i stacioniranje

srpskih trupa na teritoriju Crne Gore. Jer, prije pokreta iz Peći srpske vojske za “prodor u Crnu

Goru” (23. oktobra / 5. novembra), Crna Gora je bila oslobođena, sem Podgorice, iz koje su

austro-ugarske jedinice bile u stanju povlačenja. Prestali su i ratni uslovi. Kazuju da je nastala

istorijska situacija koja je omogućavala primjenu crnogorskih Ustava i zakona, obnovu i

kativiranje zakonodavnih, ustavotvornih i upravnih organa Crne Gore. Zajedno sa činjenicama

utvrđenim u prethodnim poglavljima, koje kazuju da je Crna Gora opredijeljena za uključenje u

državu jugoslovenskih naroda i zemalja na principima jugoslovenske ideje, njima se utvrđuje da

nije bilo nikakve, apsolutno nikakve potrebe da je neko na to privoljava ili prisiljava. Ni vojno,

ni politički.

Naziv i kompetencije Velike narodne skupštine preuzeti su iz Ustava Srbije

PROTIVUSTAVNO I NELEGITIMNO USTANOVLJENJE PODGORIČKE

SKUPŠTINE: Velika narodna skupština - kako je zvanično ime Podgoričke skupštine 1918 - nije

postojala, kao organ, kao institucija, po tada važećem Ustavu države Crne Gore. Ustav države

Crne Gore nije ni dopuštao, dok se ne bi izmijenio, da se na teritoriji Crne Gore ustanovljava bilo

kakav novi organ koji bi bio nadležan da odlučuje o ustavnopravnim pitanjima. Jer, utvrđivao je

da o tome odlučuje “Kralj Gospodar sporazumom sa Narodnom skupštinom” ustavno

ustanovljenom (čl. 36). Podgoričku skupštinu ustanovila je četvoročlana grupa lica, koja je sebe

samonazvala i samopromovisala kao “Privremeni centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i

Crne Gore” (stav 2. Pravila koje je donio). Ime “Velika narodna skupština” preuzeto je iz Ustava

Knjaževine/kraljevine Srbije (čl. 89. Ustava od 1869. član 129. Ustava od 1903). Iz Ustava

Srbije preuzeta su i određenja o njenim kompetencijama - da rješava, pored ostalog, o

teritorijalnim pitanjima države Srbije i o ustavnim pitanjima. Ustanovljena je na sjednici tog

četvoročlanog odbora održanoj 25. oktobra /7. novembra 1918. godine, u Beranama, aktom se

naziva Pravila za biranje narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu. Akt u kojem stoji da

je na sjednici “riješeno da se 6. novembra (19. novembra po n. kalendaru - napomena M.Š.)

izvrše izbori narodnih poslanika za Veliku narodnu skupštinu u cijeloj Crnoj Gori”; koja će 11.

novembra ov.g. u Podgorici da odluči o budućem državno-pravnom položaju Crne Gore i da

izabere stalni Narodni Izvršni odbor, koji će dalje radom rukovoditi i rješenjem skupštine u djelo

provoditi”. Pravila je Privremeni centralni izvršni odbor donio - vidno je to iz samog teksta - bez

poziva na bilo koji pravni propis - Međunarodni, Crne Gore ili Srbije. Bez poziva na bilo koje

načelo tada važećih ustava Crne Gore ili Srbije. Bez poziva na bilo koje političko načelo.

Univerzalno ili drugo. Odbačena je tim aktom inicijativa nekoliko grupa ličnosti iz Crne Gore,

organizovanih u inostranstvu, da se organizuje “plebiscit kao način izjašnjavanja Crnogoraca o

ujedinjenju sa Srbijom”. Inicijativa do tada paralelna i u načelu ravnopravna sa inicijativom da se

ustanovi “posebna opštenarodna skupština u Crnoj Gori sa sastavom pouzdanim da proglasi

željeno ujedinjenje”. Sve ovdje identifikovano neizostavno traži odgovor na nekoliko grupa

pitanja: Na koji način i na osnovu čega je obrazovan označeni odbor? Ko su bili njegovi članovi i

ko ih je imenovao ili izabrao? Je li taj odbor od naroda Crne Gore ili bilo kojeg njegovog dijela

ili nekog legalnog organa Crne Gore bio izabran ili dobio ovlašćenje, mandat, pravo, da odlučuje

o pitanjima na koja se odnose prikazane odluke koje je on donio? Je li on imao pravo i legimitet

da odlučuje o državnim pitanjima Crne Gore, posebno o egzistencijalno-sudbinskim pitanjima

crnogorske države i njenog naroda?

Odgovor na ova pitanja neizostavno traži i suština vrijednosnih odrednica - legalitet i

legitimitet, budući je ustaljeno da se tim kategorijama, pravne prirode, ocjenjuje njihovo

istorijsko značenje i vrijednost. Imperativnost sadržine ondašnjeg prava, Crne Gore, Srbije i

međunarodnog, takođe traži odgovore na postavljena pitanja. Posebno pravo država i naroda na

suverenitet; pravo na nezavisnost države i pravo na odbranu nezavisnosti i suvereniteta.

ODBOR JE ORGANIZOVAN PO ODLUCI I UPUTSTVIMA VLADE SRBIJE: Kraljevska

vlada Srbije, na sjednici održanoj 15. oktobra 1918. godine, za svog “povjerenika za politička

pitanja u Crnoj Gori” imenovala je Svetozara Tomića, dotadašnjeg šefa Crnogorskog odsjeka u

Ministarstvu inostranih djela. Istovremeno je odlučila da on “sa srpskom vojskom otputuje u

Crnu Goru”, sa zadatkom da, osloncem na snagu srpske vojske, sprovede njenu politiku

“sjedinjenja Crne Gore sa Srbijom”. Sa odgovornošću prema Kraljevskoj vladi Srbije.

Crnogorski odbor za ujedinjenje bio je pod direktnom Pašićevom kontrolom

Dogovorom Tomića i Nikole Pašića odlučeno je da se obrazuje odbor u sastavu: Svetozar Tomić,

kao “glava odbora”, kako je u toku njegovog rada i označavan i kako se on stvarno ispoljio i

članovi: Petar Kosović, Janko Spasojević i Milosav Raičević.

Tomić i Kosović bili su državljani Srbije. Državljani bratske države, ali druge države. Na

polasku u Crnu Goru, Tomić je snabdjeven specijalnom šifrom za komunikaciju sa Vladom

Srbije i srpskom Vrhovnom komandom. Obavezan je da u Crnoj Gori izvršava politiku Vlade

čiji je povjerenik. Petar Kosović, takođe je upućen od Vlade Srbije da zajedno sa Tomićem radi

da se “sjedini Crna Gora sa Srbijom”, kako je zadatak formulisan u pismu - naredbi Nikole

Pašića upućenom ministru vojnom Srbije početkom oktobra 1918. (o kojem će kasnije biti

govora).

Janko Spasojević i Milosav Raičević bili su državljani Crne Gore. Obojica su postali

članovi označenog odbora po dogovoru Pašića i Tomića. Obojica su djelima do tada dokazali da

su odani i nepokolebljivi izvršioci politike zvanične Srbije prema Crnoj Gori i podanici te

politike. To kazuju sljedeće činjenice:

a) Janko Spasojević bio je član Crnogorskog odbora za ujedinjenje Crne Gore,

obrazovanog u Parizu, na čelu sa Andrijom Radovićem, koji je obrazovan i radio pod

neposrednim usmjeravanjem Nikole Pašića, koji je finansirala Vlada Srbije. Odbora koji je u

svom imenu imao odrednicu “Crnogorski”, a sve što je činio, činio je po smjernicama Vlade

Srbije i u dogovoru sa njom. Od više dokumenata koji to dokazuju, citiram samo posljednji pasus

cirkularnog pisma Nikole Pašića, od 3. (16) novembra 1917. godine, napisanog u obliku

memoranduma, upućenog svim poslanicima Srbije u inostranstvu. Taj pasus glasi: “Kraljevskoj

je Vladi i našim predstavnicima na strani dužnost da pomažu mirnim putem unionistički pokret

među Crnogorcima; ali mi ne možemo, a tako ni naši činovnici, pa i ako su rođeni u Crnoj Gori,

da se otvoreno ispoljavamo, bar za sada, u tome poslu. Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje

i njegovi organi, ako ih ima u Vašoj sredini, neće i ne treba ništa važnije da rade bez sporazuma

bilo sa Kraljevskom vladom bilo sa Vama. Ne smijemo dopustiti da se njihov rad ma u čemu

mimoilazi i razlikuje od naše politike”. Crnogorski odbor je tako i postupao.

Spasojević je u tom Odboru radio dosljedno Pašićevim usmjerenjima. Time je dokazao svoju

pouzdanost da će izvršavati srpsku politiku, što je bio osnov da Nikola Pašić usvoji njegovu

ponudu da iz Pariza “pođe u Crnu Goru sa srpskom vojskom, jer može biti od koristi za rad na

ujedinjenju”. U dogovoru sa Pašićem, finansiran iz sredstava dobijenih od Vlade Srbije, iz

Pariza, preko Soluna i Skoplja doputovao je u Crnu Goru. Njemu je izdata viza, iako je Vlada

Francuske odbijala da izdaje vize Crnogorcima raznih profesija - trgovcima, činovnicima,

ranijim poslanicima i ministrima. Izdavata je viza samo onima koji su “uključeni u organizovanu

kampanju protiv Crne Gore” (osim Spasojevića izdate su vize studentima Đuru Vukotiću, Bošku

Bojoviću, Radovanu Šauliću, i drugima, što je bio razlog za protestne note Ministarstva spoljnih

poslova Kraljevine Crne Gore od 27. oktobra, broj 2223, 28. oktobra, broj 2224, 2. novembra,

broj 2241, 6. novembra, broj 2255, 21. decembra, i tako dalje). Uz Pašićevu preporuku i pomoć,

Spasojević je sa srpskom vojskom došao u Crnu Goru. Sa sobom je donio 200.000 dinara,

dobijenih od Vlade Srbije, namijenjenih za “propagandni politički rad u Crnoj Gori”. Svoju

pouzdanost da izvršava opredjeljene i politiku “sjedinjenja”, svoju obaveznost prema Vladi,

Vrhovnoj komandi vojske Srbije i Nikoli Pašiću lično, Spasojević je potvrdio već sjutra dan po

održanoj sjednici u Beranama. Učinio je to slanjem tog dana, iz Andrijevice, Nikoli Pašiću i

Živojinu Mišiću, izvještaj o učinjenom. Izvijestio je o odluci da se sazove “skupština u

Podgorici, koja će detronizirati kralja Crne Gore i proglasiti ujedinjenje”. Izrazio je uvjerenje “u

pun uspjeh”. Time otkriva pravi smisao i cilj ustanovljenja Podgoričke skupštine. To jest , da je

Podgorička skupština ustanovljena da “proglasi” sjedinjenje, a ne da raspravlja o tome da ili ne

sjedinjenje.

Spasojević je šifrovano obavještavao Beograd o aktivnostima na ujedinjenju

Tražio je “da se u sve crnogorske varoši pošalje što više srpskih vojnika”. Za frontove vojnici i

nijesu trebali. Crnu Goru je 4 dana prije toga, 4. novembra, napustila, sa Cetinja, posljednja

jedinica austro-ugarske vojske na teritoriji Crne Gore. Pašića je obavijestio da je već potrošen

novac koji je donio i tražio da se za rad označenog odbora “avionom pošalje milion franaka”.

Spasojević je i kasnije sukcesivno slao izvještaje Vladi Srbije i Nikoli Pašiću, koristeći

raspoloživu šifru. Njegov šifrovani telegram od 11. novembra sadrži izvještaj da “rad na

ujedinjenju ide odlično u četiri okruga - Andrijevičkom, Beranskom, Kolašinskom i

Pljevaljskom”. U njemu ponavlja traženje da se “pošalje, što je moguće brže, jedan milion

dinara”. Kao član Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne Gore,

Janko Spasojević je dosljedno izvršavao politiku i odluke Vlade Srbije. To potvrđuju sadržina i

rezultati rada tog odbora i niz njegovih činjenja, od kojih će jedan dio biti prikazan u izlaganjima

koja slijede. To potvrđuje i sadržina njegovih izvještaja koje je dostavljao Vladi Srbije i Pašiću.

Tu njegovu dosljednost potvrdila je i Vlada Srbije poslije donošenja Odluke Podgoričke

skupštine, dodjeljujući mu dvije “nagrade” za “zasluge”. Prvu, njegovim imenovanjem u sastav

delegacije na mirovnim pregovorima u Parizu, a drugu, po završetku tog posla, njegovim

imenovanjem, tada kao istaknutog člana Radikalne stranke, za Velikog župana Oblasti Čačak.

Ni u arhivima, ni u literaturi, ni u dnevnom listu Novo doba, koji je tada izlazio na Cetinju i u

kojem su objavljivane informacije o aktivnosti označenog odbora i njegovih članova, nema

nijednog podatka koji bi upućivao, ako ne i dokazivao, da je Janko Spasojević, od dolaska u

Crnu Goru početkom novembra do donošenja Odluke Podgoričke skupštine, ostvario

komunikaciju sa bilo kojim organom Crne Gore, državnim ili društvenim, ili bilo kojim

zvaničnim licem iz strukture crnogorske državne vlasti. Dakle, iako državljani Crne Gore, Janko

Spasojević postao je član Privremenog centralnog izvršnog odbora za ujedinjenje Srbije i Crne

Gore po odluci predsjednika Kraljevske vlade Srbije, primjenom kriterijuma dokazane

privrženosti politici i opredjeljenjima Vlade Srbije i spremnosti da ih izvršava. Kao član Odbora

dosljedno je izvršavao politiku i usmjerenja Vlade Srbije. Prema njoj je imao i odgovornost. To

znači: u označenom Odboru nije bio predstavnik naroda Crne Gore, sa obavezom i ličnom

opredijeljenošću da utvrđuje, iskazuje i zastupa interese, političku volju i opredjeljenja Crne

Gore i njenog naroda.

b) Milosav Raičević takođe je za člana označenog odbora imenovan na osnovu do tada

dokazane svoje privrženosti politici Kraljevske vlade Srbije i svog dokazanog opredjeljenja da je

dosljedno sprovodi. To kazuju sljedeće činjenice: U telegramu Vladi Srbije, upućenom uoči

beranskog sastanka, Svetozar Tomić konstatuje da je Milosav Raičević “u svemu naš čovjek”.

Značenje toga ne može biti drugo sem - u svemu odan politici Vlade Srbije i opredijeljen da je

bezuslovno izvršava. Milosav je to dokazao i time što je, kao načelnik Beranskog okruga, 23.

oktobra 5. novembra 1918. godine sazvao zbor u Beranama, na kojem je iznio od zbora usvojeni

stav - “da se Beranski okrug odmah prisajedini Srbiji”. O održavanju zbora odmah je

telegramom obavijestio srpsku Vrhovnu komandu i od nje tražio “da Srbija odmah prihvati to

prisajedinjenje”. Sljedećeg dana, 24. oktobra/6. novembra napisao je, potpisao kao načelnik

Beranskog okruga i objavio Proglas u kojem je iskazao poziv - stav: da Beranski i Andrijevački

okruzi, na čije su “zemljište prvo naišli jugoslovenski pukovi”... zajednički i “prvi izglasaju

ujedinjenje Srbiji”, i da pozovu “braću Crnogorce, kao svoje saotačastvenike”, da to “i oni

učine”. Narednog dana se povinovao drugačijem smjeru, koji je Tomić donio. Smjeru da se

umjesto “parcijalnog sjedinjenja sa Srbijom pojedinih okruga” obezbijedi sjedinjenje sa Srbijom

“Crne Gore kao cjeline”.

Tomić, Kosović i Spasojević nijesu krili da su misionari srpske vlade

Dosljednost Raičevića politici i odlukama Vlade Srbije u svojstvu člana označenog

odbora, potvrđuju i dvije “nagrade” koje je dobio za “zasluge”. Prvu od dinastije Karađorđevića

imenovanjem za ministra u prvoj vladi 1. decembra novostvorene države, obrazovanoj 21.

decembra 1918. godine, i drugu od Radikalne stranke iz Srbije koja ga je imenovala za nosioca

svoje liste na izborima u Crnoj Gori održanim 28. septembra 1920. Privremeni centralni izvršni

odbor koji je ustanovio Podgoričku skupštinu i odredio joj nadležnost, dakle, nije ustanovljen

odlukom naroda Crne Gore ili bilo kojeg njegovog dijela. Ni jednog jedinog sela. Niti odlukom

bilo kojeg legalnog i legitimnog državnog organa ili političkog tijela Crne Gore ili iz Crne Gore.

Niti na osnovu opredjeljenja bilo koga od njih. Niko od njih nije dao pristanak da se on ustanovi.

Ni označeni odbor, kao organizacioni oblik djelovanja, niti bilo koji njegov član, nijesu od bilo

koga u Crnoj Gori dobili mandat da odlučuju o Crnoj Gori. Ni jedan od njegova 4 člana nije

postao njegov član kao predstavnik Crne Gore i njenog naroda, ni po odluci nekog iz Crne Gore.

Ni jedan od njih nije imao zadatak da utvrđuje, na sjednicama iznosi i zastupa interese, političku

volju i opredjeljenja Crne Gore i njenog naroda.

BERANSKE ODLUKE PRIPREMIO POVJERENIK VLADE SRBIJE: Odluke, koje je

označeni odbor donio u Beranama 25. oktobra / 7. novembra 1918. godine, nijesu projektovane u

Crnoj Gori. Niti bilo gdje drugo od nekoga iz Crne Gore. Odluke koje je Odbor donio

pripremljene su u procesima izvršavanja strateške politike i strateških opredjeljenja Vlade Srbije.

O tome postoji obimna dokumentacija. U njoj se nalaze brojni podaci koji dokazuju da su te

odluke stvarni konkretan izraz i način ostvarivanja te politike i tih opredjeljenja. Tema ovog rada

ne podrazumijeva da se to sve prikazuje. Projekat akta koji je na toj sjednici usvojio Privremeni

centralni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore izradio je Svetozar Tomić, “glava tog Odbora”.

To ukazuje i on u svom radu Desetogodišnjica ujedinjenja Srbije i Crne Gore. U njemu Tomić

konstatuje: U putu do Peći, “krojio sam plan za sjedinjenje”. Kada sam došao u Peć “plan je bio

gotov”. Po tom njegovom iskazu, od njega “skrojeni plan” sastojao se od opredjeljenja

formulisanih u pet tačaka. U drugoj, trećoj i petoj tački su opredjeljenja: ustanoviti skupštinu u

kojoj “treba da bude predstavljena cijela zemlja poslanika”; raspisati izbore za narodne

poslanike; za izbore poslanika “nova pravila propisati, a ne primjenjivati crnogorski izborni

zakon”; propisati da glasanje bude “slobodno i posredno”, radi izbora “što više mlađih ljudi,

smanjiti cenzus godina na 25 za izbor poslanika”. Ova određenja i čine srž i okosnicu sadržine

prikazanih beranskih odluka, iskazanih u obliku donesenih Pravila. Državljanin Srbije, činovnik i

povjerenik Vlade Srbije, bez ovlašćenja bilo koga iz Crne Gore, dakle, izvršavajući i

konkretizujući politiku Vlade Srbije, izradio je projekat, koji je, funkcionalizujući Privremeni

centralni izvršni odbor pretvorio u beranske odluke, sa prikazanom sadržinom. Odluke od

egzistencijalno sudbinskog značaja za Crnu Goru i njen narod.

PRIVREMENI CENTRALNI ODBOR U NARODU CRNE GORE DOŽIVLJEN U

PODGORICI KAO STRANI ČINILAC: U narodu Crne Gore označeni odbor doživljavan je i

kao strani činilac. Kao činilac koji nema legitimitet predstavništva naroda Crne Gore.

Ilustrujem to činjenicom koju iznosi Jovan Ćetković, aktivni sudionik tadašnjih političkih

zbivanja u Crnoj Gori, privrženi sprovodilac odluka Privremenog centralnog odbora, tada

uvjereni unionista, u svojoj knjizi Ujedinitelji Crne Gore i Srbije. On piše: Tomić, Kosović i

Spasojević u Podgorici su se predstavljali “kao izaslanici i misionari srpske vlade”. Sazvali su

“konferenciju u prostorijama Podgoričke carinarnice”. “Glava Centralnog odbora, Svetozar

Tomić, održao je besjedu” na toj konferenciji. Poslije njegovog govora “niko ni riječi da

prokameni, niko da reče barem, tako je ili nije tako”.

Ono što je učinila srpska vojska čine vojne sile koje se smatraju okupacionim

“Dok podockan Mato Pavićević, advokat iz Podgorice obrati se Tomiću i ostaloj gospodi,

pozdravivši ih jednom kratkom dobrodošlicom.” “Pošto ovlaš pređe na teret sastanka” zaustavi

“se odjednom na ulogu koju je na sebe uzeo tzv. Centralni odbor”, i reče: “Kao gosti i kao braća

uvijek nam dobro došli i vi i drugi koji imaju sreću da se, poslije nečuvenih muka i stradanja,

vrate u porobljenu otadžbinu. Ali, kao neki učitelji, kao neke putovođe, kao neki naročiti

apostoli, nijeste morali znojiti vaše gojne konje kroz naše tijesne klance, niti trošiti vaše bijele

pare u ove crne krševe. I bez vas, gospodo, mi smo znali i znamo, kojim putem valja poći, te je

izlišan bio vaš dolazak u tu svrhu. Mi smo uvijek težili bratskoj zajednici, i sad ćemo, bez mnogo

razmišljanja, gurnuti sve prepreke koje stoje na putu narodnom ujedinjenju. Žrtvovaćemo i obje

krunisane glave i u slobodnoj republici čvrsto stegnuti bratske ruke”. Ćetković zatim konstatuje

da je poslije izlaganja Pavićevića nastalo ćutanje, koje je prekinuto Tomić sa predlogom da se

završi skup, a da svi pođu na trg da se progovori “koja riječ narodu”... tada “obilazeći riječ

ujedinjenje”. Jovan Ćetković bio je tada i u vrijeme kada je pisao knjigu odani privrženik politike

koju je izvršavao označeni odbor. Za vrijeme izbora sastava Podgoričke skupštine, bio je i

izaslanik tog odbora za područje Lješanske nahije. Stoga nije imao motiva i razloga da kazuje

ovdje citirano da se stvarno nije desilo kako je prikazao.

SRPSKA VOJSKA OSLONAC I SNAGA ODBORA: Srpska vojska pod komandom

Milutinovića, svojim prisustvom i djelovanjem u Crnoj Gori bila je oslonac i davala je snagu

Privremenom centralnom izvršnom odboru. To mu je i omogućilo da uspješno izvršava svoje

zadatke. Bez toga četvoročlana grupa građana i ne bi imala moći za donošenje odluka koje je

donijela u Beranama, niti bi te odluke imale snagu neophodnu za njihovo izvršenje na čitavoj

teritoriji Crne Gore. Bez vojne sile srpske vojske ni Odluka Podgoričke skupštine od 26.

novembra ne bi mogla biti donesena. A ako bi i bila donesena, ne bi mogla postati realnost.

Jedan važan politički zadatak srpska vojska izvršila je sama i neposredno. Na osnovu naredbe

srpske Vrhovne komande, izdate 25. oktobra 1918. godine, rasformirala je i razoružala 5

bataljona smaoorganizovanih crnogorskih vojnih jedinica, koje su oslobodile veliki dio Crne

Gore. Izvan je tematike ovoga rada razmatranje: na osnovu čega i sa kojim pravom je vojna

komanda jedne države izdala naredbu da se raspuste i razoružaju vojne jedinice u drugoj

suverenoj državi, koje niti su formirane od te komande, niti su u sastavu jedinica pod njenom

komandom, niti ih je ona naoružavala, niti hranila. Tako su postupale samo vojske koje su sebe

smatrale okupacionim. Nije li sa ovim činom manifestovana okupacija?

Za temu ovoga rada bitno je konstatovati: Rasformiranje i razoružanje 5 bataljona

samoorganizovanih crnogorskih vojnih jedinica, u označenom vremenu, sastavni je dio procesa i

činjenja pripremanja i organizovanja Podgoričke skupštine. Time je iz političke stvarnosti Crne

Gore, iz političkog života Crne Gore, srpska vojska odstranila jedan važan organizovani i

objektivno značajni vojno-politički, aktivno djelujući činilac i odstranila njegovo postojanje i

njegov uticaj u vrijeme organizovanja izbora i rada Podgoričke skupštine. Odstranila vojno-

političkog činioca sa autoritetom oslobodioca u krajevima Crne Gore koje je taj subjekt

oslobodio. Samoorganizovan, samostalan sa stečenim autoritetom oslobodioca, taj vojno-

politički činilac, naime, nije bio pouzdan za ostvarivanje unionističke politike, za ostvarivanje

projektivnog sjedinjenja. To je razlog raspuštanja i razoružanja 5 bataljona samoorganizovanih

crnogorskih vojnih jedinica. Time je na konkretan način realizovano citirano uputstvo vojvode

Mišića, da srpske vojne trupe u Crnoj Gori “sjedine Crnu Goru Srbiji”. Otklonile su mogućeg

činioca koji bi mogao biti tome prepreka.

Srpski povjerenik javlja iz Crne Gore: Svuda su starješine okruga naši ljudi

Privremeni centralni izvršni odbor postavio je načelnike okruga i srezova, predsjednike u

varoškim opštinama, starješine u jednom broju kapetanija i posredstvom njih izvjestan broj za

njihov rad potrebnih činovnika. Na ta mjesta postavio je isključivo lica pouzdana da izvršavaju

zadatke “sjedinjenja Crne Gore sa Srbijom”, saglasno njegovim odlukama. Time je stvarao

pretpostavke da se putem lokalnih organa vlasti osigurava izbor poslanika u Podgoričku

skupštinu koji će glasati za sjedinjenje. Obavještenje o tome Svetozar Tomić je poslao Vrho-vnoj

komandi srpske vojske u Skoplju. U njemu stoji: u oslobođenim okruzima metohijskom,

andrijevičkom, beranskom i kolašinskom uspostavljena je vlast. “Svuda su starešine okruga i

srezova naši ljudi i pristalice pokreta”. Svoju državnu pripadnost i ciljeve njegovog djelovanja u

procesima rada, sve do konačnog izvršenja zadatka, kazuje i potvrđuje i činjenica da je

kontinuirano komunicirao sa Vladom Srbije i srpskom Vrhovnom komandom, koristeći za to

specijalnu šifru, dobijenu od Vlade Srbije. Sa njima se i dogovarao kako i šta činiti. (Dio

sadržine i rezultata tih komunikacija, relevantan za izvođenje zaključaka o predmetu ovog rada,

prikazuje se u tekstu koji slijedi). Nijednom taj odbor nije komunicirao ni sa jednim legalnim i

leg- itimnim činiocem države Crne Gore i njenog naroda. Državnim ili društvenim.

PRIVREMENI CENTRALNI ODBOR-VOJNO OSIGURANI UZURPATOR VLASTI U

CRNOJ GORI: Odlukama i sveukupnim svojim činjenjima samozvani Privremeni centralni

izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore iskazao se kao vršilac vrhovne vlasti u državi

Crnoj Gori. Kao snaga jedino kompetentna da donosi odluke o ustavnopravnim pitanjima, od

egzistencijalno-sudbinskog značaja za državu Crnu Goru i crnogorski narod! Da ih donosi bez

ustavnog i zakonskog ograničenja, rukovodeći se jedino ciljem sjedinjenja Crne Gore Srbiji.

Svoje odluke nadredio je tada važećim Ustavu Crrne Gore i Zakonu o izboru narodnih poslanika.

Direktno i kardinalno pogazio je tada važeći Ustav Crne Gore, važeće zakone i pravni poredak

države Crne Gore. Odrekao je pravo i legitimitet Crnogorskoj narodnoj skupštini, ustanovljenoj

tada važećim Ustavom Crne Gore, i njenim legitimnim poslanicima, izabranim na legalan način,

u tom momentu sa valjanim mandatom predstavnika naroda Crne Gore da sporazumno s kraljem

Gospodarom (čl.36) donese odluku o teritorijalnim pitanjima države Crne Gore. Crnogorskoj

narodnoj skupštini odrekao je pravo i legitimitet da donosi propise o izborima i da odlučuje po

kojim propisima će se izbori sprovesti.

Količina i kvalitet iznesenih činjenica i njihov saodnos dovoljan su činjenični fond da

se - sagledavajući ih i kroz prizmu sadržine i značenja koordinata tadašnje istorijske situacije,

istorijskih procesa i njihovih usmjerenja - izvedu pouzdani činjenično-ocjenski zaključci o

prirodi, karakteru, legalitetu i legitimitetu Privremenog centralnog izvršnog odbora za

ujedinjenje Srbije i Crne Gore. Posebno o tome da li je imao pravo i legitimitet da donese odluke

koje je donio 25. oktobra/7. novembra 1918. godine u Beranama.

Dajući činjeničnu podlogu svakom čitaocu da sam izvede zaključke o tome, ja izvodim sljedeća

četiri činjenično - ocjenska zaključka:

1.Po svih pet svojih svojstava - ustanovljenje, zadatak, sastav, sadržina rada i odgovornost -

Privremeni centralni izvršni odbor za ujedinjenje Srbije i Crne Gore, koji je ustanovio

Podgoričku skupštinu i odredio da je ona nadležna “da odluči državno-pravnom položaju Crne

Gore”, ekspozitura (afilacija) je Kraljevske vlade Srbije, locirana na teritoriji države Crne Gore,

nezavisne, suverene i međunarodno priznate sa suverenitetom i pravima istog ranga i

ravnopravnim sa suverenitetom i pravima Srbije. Osnovana i locirana na teritoriji Crne Gore sa

gaženjem njenih važećih Ustava, zakona i pravnog poretka. Ekspozitura protivustavno, nelegalno

i nelegitimno utisnuta u državno i društveno tkivo države Crne Gore. Ne može se smatrati

predstavništvom naroda Crne Gore ni po međunarodnom pravu, ni po pravu Crne Gore, ni po

pravu Srbije, ni po bilo kojem pravnom načelu ili standardnom političkom demokratskom

načelu. Nelegalan je i nelegitiman Odbor, dakle.

Beranske odluke organizovano su nasilje Srbije nad pravom suverene Crne Gore

Bez ovlašćenja države Crne Gore ili bilo kojeg dijela njenog naroda, donošenjem prikazanih

beranskih odluka 25. oktobra / 7. novembra 1918. godine i odluka o imenovanjima nosilaca

državnih funkcija u Crnoj Gori, označeni odbor osiono je nelegalno i nelegitimno, uzurpirao

vrhovnu vlast crnogorske države, prava države Crne Gore i crnogorskog naroda, koja im

prirodno pripadaju po važećem međunarodnom pravu, onda i sada. Grubo je povrijedio

crnogorski suverenitet i crnogorsko dostojanstvo. Ponosno crnogorsko biće. Grubo je potcijenio

crnogorski narod. Nadređivački i osiono naredbodavno iskazao je i stav da je narod Crne Gore

narod sa kojim drugi raspolaže. Državi Crnoj Gori i crnogorskom narodu uzurpatorski je odrekao

i faktički nasilno oduzeo pravo da budu gazda u svojoj kući.

3. Odluke koje je označeni odbor donio u Beranama 25. oktobra / 7. novembra i kasnije u

procesu njihovog ostvarivanja po međunarodnom i unutrašnjem pravu, organizovano su nasilje

zvanične vlasti Srbije nad pravnim poretkom suverene države Crne Gore. Nasilje državno,

pravno, političko, nekulturno. Tako je kada se neposredno uporede njihova suština sa

konkretnom sadržinom tada važećih: Ustava i pravnog poretka Crne Gore. Ustava Srbije i njenog

pravnog poretka i međunarodnog prava. Tako je i po univerzalnom pravnom pravilu koje

utvrđuje da niko na drugoga ne može prenijeti prava više od onog za koje je legalno i legitimno

ovlašćen da daje.

4. Nelegalne i nelegitimne odluke - pravno su ništavne. Njihovu pravnu ništavnost ne otklanja

njihovo oživotvorenje. Ono samo dokazuje da je sila pogazila pravo, slobodu, kulturu.

Neizostavna posljedica toga je - nelegalno je i nelegitimno sve što je na njima zasnovano i što je

učinjeno kao njihovo izvršenje. Na ovoj tački je nastanak i početak daljeg rasta nelegalnosti i

nelegitimnosti Podgoričke skupštine i Odluke koju je donijela. Jer, tijelo koje je samo za sebe

nelegalno i nelegitimno, ne može donijeti nijednu legalnu i legitimnu odluku. Aksiom je: na

drugoga se može prenijeti, drugome se može dati samo ono pravo koje se ima. Dakle,

Podgorička skupština i njen zadatak da odluči o budućnosti Crne Gore, “grbo su rođeni”. A “što

se grbo rodi, vrijeme ne ispravi” - kaže poznata i iskustveno potvrđena izreka Valtazara

Bogišića. “Iz krivog drveta, ništa pravo ne može se istesati” (Kant). Korijen je uvijek bitan za to

koji će se plod dobiti.

OD 1844. GODINE ZVANIČNA SRBIJA RADI DA SE “BRIŠE CRNOGORSKA

POSEBNOST”: Organizovano činjenje zvaničnog državno-političkog vrha države Srbije da se

suzbije i “briše crnogorska posebnost” otpočelo je sa Garašaninovim Načertanijem od 1844.

godine. Strateškim političko - državnim dokumentom u kome je, između ostalog, projektovano

proširenje teritorije države Srbije i na sve teritorije Crne Gore. Dokumentom na čijoj sadržini je,

prema utvrđenju profesora Slobodana Jovanovića, priznatog velikana srpske nauke u oblasti

države i prava, redovnog člana Srpske akademije nauke, vrsnog i najvećeg poznavaoca istorije

države i prava Srbije, zvanična vlast Srbije bazirala svoju politiku sve do 1918. godine. Od tada

pa sve do sada, oscilatorno po intenzitetu, zvanična vlast Srbije je djelovala sa smjerom stvaranja

uslova i okolnosti da sjedini Crnu Goru Srbiji. Da ostvari cilj “brisanja crnogorske posebnosti”.

Za to koristi svaku priliku koja joj se pruži. Sa istim ciljem djeluje i u komunikacijama sa

Rusijom, a 1918. najviše sa Francuskom. U tom cilju oštro je reagovala na svaki iskorak države

Crne Gore kojim je jačala svoju samostalnost i nezavisnost ili uzdizala nivo svoje državnosti.

Počev od 1852. godine kada je Crna Gora proglašena za Knjaževinu. Uviđajući da će to otežati

ostvarenje prisajedinjenja, proglašenje Crne Gore za Knjaževinu Garašanin je okarakterisao -

“nož u leđa Srbiji”. Na toj osnovi razvijao je političku aktivnost protiv nezavisnog djelovanja

Crne Gore.

Garašanin: Tvrdite da su Srbi i Crnogorci isto i tako brišite crnogorsku posebnost

Kada je u listu Glas Crnogorca od 20. januara do novembra 1884. godine objavljena serija

članaka, koja se sa puno razloga označava kao tadašnji Crnogorski nacionalni program, u kojima

se konstatuje da je u “Crnoj Gori životno načelo Crnogorstvo” u značenju kulturno-duhovne i

narodnosno/nacionalne odrednice crnogorskog identiteta, zvanična vlast Srbije preduzima akciju

i “svi znatniji srpski listovi digoše graju”, kako piše Matavulj. Oštro je zvanična vlast Srbije

reagovala od 1903. do 1918. na svaki iskorak usmjeren da jača Crna Gora kao samostalna i

nezavisna država. Drugi oblik djelovanja ciljno povezan sa prvim, a uspješan za ostvarenje cilja,

jeste sistematsko indoktriniranje da su “jedno te isto Srbi i Crnogorci” i regrutovanje tim

stanovištima indoktriniranih da se “bore” protiv “crnogorske posebnosti”, da se Crna Gora

sjedini Srbiji. Za to je uspješno korišćeno “školovanje mladića iz Crne Gore” u Srbiji. Djelovanje

sa smjerom da su “jedno te isto Srbi i Crnogorci” otpočelo je izdavanjem Garašaninovog

uputstva Milanu Piroćancu, koga je, na osnovu ugovora zaključenog 1866. godine između Srbije

i Crne Gore, Vlada Srbije uputila u Crnu Goru sa dvostrukim zadatkom: da bude sekretar knjaza

Nikole, ostvari “upliv na njega i na državna djela” i da “jača ideju sjedinjenja sa Srbijom”.

Uputstvo koje mu je dao Garašanin sadrži i direktivu: “... U sravnjivanju srpskog naroda sa

Crnogorcima ne davati nikad povoda da jedno drugom pretpostavljate, no svagda govoriti kao

jednom te istom... jednom riječi, sve staranje na to upotrijebite da se što većmom utvrdi, i upravo

obljubi, ideja sjedinjenja, dokazujući da će se iz tog sljedovati ne samo uveličavanje srpskog

naroda no i nadvisije njegovo nad nesrpskim narodom na Orijentu”. Tim putem treba “brisati

crnogorsku posebnost”. Dakle, Garašanin konstatuje postojanje posebnosti “srpskog naroda” i

“Crnogoraca”, što odgovara stvarnosti koju je on tada i iskazao! U kazivanjima o Garašaninu

ovo se previđa često! U svom izvještaju po završetku misije Milan Piroćanac je predložio Vladi

Srbije: sjedinjenje Crne Gore Srbije osiguravati prije svega tako što će se mladići iz Crne Gore,

iz uglednih porodica, školovati u Srbiji i u Srbiji ih učiti da su “jedno te isto Srbi i Crnogorci”.

Vlada Srbije usvojila je tu orijentaciju. Od tada je organizovano školovanje mladića iz Crne Gore

u Srbiji. U početku desetine, a kasnije i stotine mladića. U toku školovanja učeni su da su Srbi i

Crnogorci “jedno te isto” i usmjeravani da, kao intelektualna elita u Crnoj Gori, rade protiv

crnogorske posebnosti i samostalnosti države Crne Gore.

Djelovanje u pravcu “brisanja crnogorske posebnosti” od 1903. godine direktno i

neposredno usmjereno je na likvidaciju države Crne Gore. Nekoliko činjenica o tome. Zvanična

vlast Srbije, inicirala je i osigurala da se u Beogradu politički organizuju crnogorski studenti, da

se uključe u djelovanje “beogradskog jugoslovenskog pokreta” na čijem su čelu stajale poznate

čvrste organizacije “Narodna odbrana” i “Crna ruka”. Vlada je finansirala i davala pravac

djelovanju politički organizovanih crnogorskih studenata. Odredila im je osnovni pravac

djelovanja: sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Politički organizovani studenti u Beogradu postali su

ekspozitura i sprovodnik politike zvanične Srbije u Crnoj Gori. Grupa (16) politički

organizovanih u Beogradu crnogorskih studenata, 8. novembra 1905. godine objavljuje svoju

programsku deklaraciju, sa nazivom Riječ crnogorske studentske omladine, kao reakciju na

obznanjenu odluku knjaza Nikole da će 19. novembra donijeti Ustav Crne Gore. U programskoj

deklaraciji iskazuje opredjeljene: “Zdravo shvatanje nacionalnih interesa u novom životu Crne

Gore učiniće da sve separatističke težnje, antagonizam i provincijalni interesi, ukoliko bi se

kosili sa stvarnim interesima srpskog naroda, moraju u-stuknuti pred idejom slobode i

ujedinjenja srpskog naroda”. Opredjeljenje je potom akciono operacionalizovano sa stavom: da

Crna Gora bude “južna srpska pokrajina”.

Preko Andrije Radovića Srbija uspijeva da crnogorsku vladu odvoji od kralja Nikole

Ustavno uređivanje države Crne Gore, dakle, jeste: separatizam, provincijalna težnja,

koji “moraju ustuknuti pred idejom ujedinjenja srpskog naroda”. Mora biti “južna srpska

pokrajina”, što podrazumijeva: mora biti ukinuta država Crna Gora! Drugačije ne može postati to

što se određuje kao cilj. Ostvarivanje legitimnih prava Crne Gore kao države, njena borba za

svoja prava, od tada kontinuirano, a bez osnova, proglašava se “separatizmom”, sa značenjem

osude. Političke i moralne. Nigdje u svijetu se borba za svoja legitimna prava ne kvalifikuje

separatizmom. Niti ima osnova za to. Razlog donošenja programske deklaracije u to vrijeme

jasan je: ustav je pravno - politički činilac modernizovanja, učvršćenja i jačanja svake države.

Crne Gore takođe. Činilac afirmacije i osiguravanja njenog pravno - političkog, kulturološkog,

nacionalnog identiteta, posebnog individualiteta, subjektiviteta. Istovremeno i činilac, snaga,

jačanja ugleda i pozicije države u sistemu država i obaveze drugih država da poštuju njen

identitet, individualitet, subjektivitet. Zato je trebalo spriječiti njegovo donošenje kako bi se time

spriječilo uvećanje prepreka za ukidanje crnogorske države. Kada je donesen Ustav za

Knjaževinu Crnu Goru, 19. decembra 1905. godine i njime uspostavljen parlamentarni sistem,

grupa (16) crnogorskih studenata i drugi Crnogorci pridobijeni za politiku Srbije taj sitem dožive

kao šansu da ostvare “brisanje crnogorske posebnosti”, da se ukine Crna Gora i njena teritorija

prisajedini teritoriji države Srbije. Zato su svoje djelovanje u tom pravcu usredsredili kroz

Crnogorsku narodnu skupštinu. Borba oko toga vođena je oštro, intenzivno sve do početka

balkanskih ratova. Za ostvarivanje tog cilja organizovale su i dvije zavjere, 1907, 1908/1909. I u

toku ratnih dejstava kontinuirano je zvanična Srbija radila da sebi prisajedini Crnu Goru.

Crnogorski brigadir Jovan Bećir, delegat Crne Gore u srpskoj Vrhovnoj komandi 1914. u

oktobru mjesecu 1914. godine, “demonstrativno je napustio tu dužnost zbog toga što je na njega

vršen pritisak da se pridruži usmjerenju vojske, da se ubrza potpuno sjedinjenje Crne Gore

Srbiji”. Djelovala je kontinuirano da pomoć saveznika Crnoj Gori “ide” preko Srbije i tako je

drži u zavisnosti; da crnogorska vojska ne bude na Krfu i na Solunskom frontu kao posebna

vojna cjelina ili jedinica.

O ČINJENJIMA SRBIJE 1916 - 1918. DA OSIGURA SJEDINJENJE: Zvanična Srbija, 1916.

godine, pod dirigentskom ulogom Nikole Pašića, tadašnjeg predsjednika Kraljevske vlade Srbije,

započinje široku, sistematsku i energičnu akciju za sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Formiran je

poseban odsjek, Crnogorski odsjek, u Ministarstvu inostranih djela Srbije. U decembru je podnio

referat o crnogorskom pitanju na sjednici vlade (Ministarskog savjeta) u kome je razradio plan

rada na sjedinjenju. U njemu utvrđuje rušenje ugleda i sprečavanje uticaja kralja Nikole, njegovo

odvajanje od uticajnih prvaka i naroda kao jedno od ključnih usmjerenja rada za ostvarenje cilja -

sjedinjenja. Krfska deklaracija (1917) izrađena je i donesena u organizaciji državno-političkog

vrha Srbije. Izrađena je i donesena bez poziva predstavnicima države Crne Gore da u tome

učestvuju. U toj deklaraciji, iako je njena sadržina posvećena uređenju državnih odnosa na

jugoslovenskom prostoru, država Crna Gora i crnogorski narod nijesu činilac odlučivanja o

svojoj sudbini. U januaru 1917. za svoju politiku zvanična vlast Srbije, koju tada reprezentuje

Nikola Pašić, pridobija i Andriju Radovića, tadašnjeg predsjednika crnogorske vlade u

izbjeglištvu. Preko njega uspijeva da Vladu odvoji od kralja Nikole i suprotstavi je njemu. Po

direktivnim instrukcijama koje je Pašić uputio srpskom poslaniku u Parizu Vesniću, Andrija

Radović formira Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, sa sjedištem u Parizu. U uputstvu za

organizovanje tog odbora, u kojem obrazlaže potrebu njegovog formiranja, Nikola Pašić, dirigent

svih akcija za sjedinjenje Crne Gore Srbiji, za njeno “dodavanje kao priključka Srbiji”, njegove

zadatke formulište u 15 tačaka.

Djelovanje Odbora za ujedinjenje, skupa sa propagandom, plaćala je srpska vlada

Među njima je načelni zadatak: da među Crnogorcima vodi unionistički pokret, “u duhu opštih

srpskih interesa i našeg programa”, to jest sa ciljem sjedinjenja Crne Gore Srbiji. Odbor je i

radio po direktivnim uputstvima Pašića. U tekstu nacrta svog proglasa o ujedinjenju, Odbor cilj

formuliše - “ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i Jugoslavijom”. Blisko jugoslovenskoj ideji,

dakle. Depešom od 24. februara 1917. upućenom poslaniku Vesniću, Pašić interveniše: “U

deklaraciji - proglasu - crnogorskog odbora ne treba da uđe riječ niti Jugoslavija, niti

Jugosloveni, niti ma kakva pogodbena formula ili rečenica. Odbor radi s nama na spajanju Crne

Gore sa Srbijom i na jedinstvu srpskog naroda bez obzira na ostale Jugoslovene. Ova činjenica

je veoma bitna za razumijevanje i motiva, i suštine, i cilja Podgoričke skupštine i Odluke koju je

donijela. Odbor prvobitnu formulaciju zamjenjuje sa formulacijom: “Ujedinjenje Crne Gore sa

Srbijom i ostalim srpskim, hrvatskim i slovenačkim zemljama u jednu nezavisnu državu”. U

proglasu se Crnogorci pozivaju da se okupe pod tim geslom. U aprilu mjesecu 1917. godine

Obor je počeo izdavati list Ujedinjenje, koji je izlazio povremeno. U njemu su objavljivani

tekstovi u kojima se: optužuje kralj Nikola za kapitulaciju i izdaju; odlučno zastupaju stavovi

koje je iskazivao Pašić; oštro napadaju tada često pojavljivani tekstovi za federativno uređenje

jugoslovenske države; zastupaju stavovi o strogom centralizmu. List je upućivan u Crnu Goru i

dijeljen Crnogorcima svuda u svijetu gdje ih je bilo. Uključujući SAD, Kanadu i logore

crnogorskih interniraca. Vlada Srbije u cjelini finansirala je djelovanje ovog Odbora.

Uključujući štampanje i distribuciju lista.

Početkom decembra 1916. godine, Pašić upućuje Svetozara Tomića u Italiju, Francusku i

Švajcarsku da se sastane sa Crnogorcima u tim zemljama i da ih pridobije za srpsku polit iku.

Tomiću je dao uputstvo čija je suština: “Ne smemo dopustiti da se pokret među izbjeglim

Crnogorcima i onima u Americi razvija u drugom pravcu do u onom koji ide u saglasnost sa

politikom Kraljevine Srbije i opštim srpskim interesima”. Tomić je s tim nalogom boravio u

Rimu, Nici, Marselju, Parizu i Ženevi. Sastao se i razgovarao sa grupama Crnogoraca “pristalica

i protivnika kralja Nikole”. Istovremeno Pašić je u Francusku uputio dr Mihaila Vukčevića, a u

Švajcarsku, Italiju i Fracnsuku i dva crnogorska studenta, Gligorija Vukčevića i Jovana

Đurovića, da borave u tim zemljama, “radi propagiranja ideje o spajanju Crne Gore sa Srbijom

među crnogorskom omladinom”.

Na inicijativu M. Vukčevića, upućenu iz Francuske, Pašić je uputio u Ameriku dva

Crnogorca, o čemu je obavijestio srpskog poslanika u Parizu ovako: “Radi propagiranja ideje o

spajanju Crne Gore sa Srbijom, odlučio sam da pošaljem u Ameriku dva Crnogorca da tamo

među Crnogorcima i drugim Jugoslovenima šire tu ideju i da obavještavaju tamošnje Srbe o

posljednjim danima Crne Gore i njene vlade na čelu sa kraljem Nikolom”. Ti Crnogorci - S.

Bogdanović i M. Pavićević - otputovali su u SAD sa Pašićevim instrukcijama, a njegov

povjerenik u Francuskoj M. Vukčević napisao je “apel Crnogorcima u SAD u kome ih poziva da

ne idu u crnogorsku, već srpsku vojsku”. Kasnije su u SAD upućeni Miloš Ivanović, član

Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, i Đuro Vukmirović. M. Pavićević je potom iz SAD

otputovao u Kanadu, sa istim zadatkom. U crnogorskim kolonijama, u gradovima, oni su

osnivali odbore, prvo u Njujorku, a zatim i u drugim gradovima. Preko ovih odbora razvijali su

široku aktivnost. Uspjeli su stvoriti širi krug pristalica sjedinjenja Crne Gore i Srbije i odvratiti

dio Crnogoraca da ne stupaju u crnogorske vojne jedinice, nego u srpske... Obezbjeđivali su da

se dijeli list Ujedinjenje, koji je redovno upućivan iz Pariza. Crnogorski odbor za narodno

ujedinjenje, sa sjedištem u Parizu, djelovao je, sa istim smjerom i ciljem, i među crnogorskim

internircima u austro-ugarskim logorima.

Novac dati protivnicima kralja Nikole koji bi mogli vezati pleme za sebe

Ta aktivnost u logorima bila je veoma živa u toku 1918. godine. Usmjerena je na stvaranje

raspoloženja i opredjeljenja interniraca za politiku “bezuslovnog ujedinjenja”. Internircima

Odbor je dostavio proglas i, u djelovima (radi izbjegavanja cenzure program daljeg rada na

sjedinjenju Crne Gore sa Srbijom. Istovremeno su im dostavljeni paketi hrane i odjeće.

Nastojano je da oko 150 interniranih đaka i studenata dobiju dozvolu da pohađaju nastavu u

Austro-ugarskoj. Za to je Vlada Srbije Odboru odobrila namjenska sredstva u “iznosu od 10-

15.000 franaka mjesečno” (odluka je, naravno držana u strogoj tajnosti). Naročita pažnja

poklanjana je, zbog njegovog ugleda i autoriteta, generalu Radomiru Vešoviću, kome su i

“dvema njegovim ćerkama, koje su takođe bile internirane”, upućivani na imena “paketi hrane i

odjeće”. njegovoj porodici u Crnoj Gori “srpsko Ministarstvo inostranih dela odobrilo je pomoć

od 500 franaka”. Intenzivnim i osmišljenim radom u tom pravcu, u “logorima crnogorskih

interniraca stvoren je jak tabor pristalica bezuslovnog ujedinjenja”, mada je među istaknutim

internircima bilo i oštrih protivnika takve politike. To je rezultiralo oštrom političkom borbom

pristalica dvije državotvorne orijentacije interniraca - jedne koja je podržavala politiku koji je

vodio pariski Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, za “bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom”,

i druge koja je podržavala ujedinjenje na način projektovan politikom kralja Nikole. Prvi oštar

sukob nastao je u logoru Karlštajn. Nastao je povodom inicijative da se kralju Nikoli uputi

saučešće povodom smrti njegovog sina, knjaza Mirka, koji je umro početkom marta 1918.

Saučešće su njegovi pisci napisali sa intonacijom izjave vjernosti i odanosti Nikoli. Prema

podacima koje je objavio dr Novica Rakočević u citiranim radovima Pokret za ujedinjenje Crne

Gore sa Srbijom među interniranim Crnogorcima... (str.175) i Crna Gora i ujedinjenje (str.86),

telegram je predao jedan general u ime pristalica. Na oštru intervenciju druge grupe interniraca,

telegram je sa pošte vratio komandant logora. U oštroj polemici oko toga na zboru interniraca,

vraćanje telegrama je branjeno sadržinom Krfske deklaracije i budućnošću. Na glasanje je od

124 internirca, koliko ih je bilo u logoru, 62 potpisalo telegram saučešća (55 oficira i 7 civila), a

61 nije (34 oficira i 27 civila). U logoru Boldogason tada je “većina interniraca stavilo znak

korote i prisustv-ovala pomenu u logorskoj kapeli”. Odnos se mijenjao pod uticajem

propagande. 4. novembra 1918. u logoru Boldogason oficiri su održali skup, na kome je 263

oficira potpisalo Izjavu crnogorskog oficira svome narodu, čija je sadržina na liniji politike koju

je zastupao Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje. Pristalice ujedinjenja Srbije i Crne Gore

vodili su borbu da se prihvati ideja ujedinjenja, a nijesu otvarali pitanje ni načina ujedinjenja, ni

oblika vladavine. Kazivali su da to pitanje ima da riješi ustavotvorna skupština. Pomoću

pridobijenih Crnogoraca, Pašić je organizovao aktivnost sa istim smjerom i ciljem i u Crnoj

Gori. U početku je to činio preko pojedinaca i skriveno. To ilustruje sadržina jednog pisma koje

mu je poslao jedan od povjerenika, u kojem stoji i ovo: “Ja sam dovršio spremanje da žena, o

kojoj sam Vam tamo govorio, pođe preko Švajcarske u Crnu Goru s mojim instrukcijama”.

Nakon obrazovanja Crnogorskog odbora za narodno ujedinjenje, aktivnost prema Crnoj Gori

odvijala se preko njega. Ta aktivnost bila je raznovrsna i intenzivna. “Polovinom 1918. g. srpska

Vlada je Crnogorskom odboru stavila na raspolaganje 300. 000 franaka da ih uputi kao pomoć

sirotinji u Crnoj Gori”. U Odboru je inicirano da pri korišćenju te sume sredstava “treba više da

gledamo sa političke tačke gledišta, tj. da je iskoristimo za naše političke ciljeve”, tako što

“novac ne bi trebalo davati svoj sirotinji, jer se to ne bi osjetilo, već ga dati istaknutijim ljudima

u plemenu, koji su ranije stradali od režima kralja Nikole, a koji bi mogli vezati plemena za

sebe”. Uz konstataciju da je “o tome pitao srpsku Vladu”, Andrija Radović, predsjednik Odbora,

upozorio je “da ako do toga dođe, treba sve raditi u najvećoj tajnosti i slati maskirano”.

Pešić je uspio da onemogući povratak kralja Nikole i time obezglavio Crnu Goru

Od aprila mjeseca 1917. godine, kada je izašao prvi broj lista Ujedinjenje, Odbor je sve brojeve

dostavljao u Crnu Goru na adrese pristalica politike koju je on zastupao. Odbor je održavao i

pojedinačne veze sa pojedinim ličnostima u Crnoj Gori. Odbor je u Crnoj Gori djelovao i unutar

Komitskog pokreta i preko njega u narodu. Pokreta koji je nastao sredinom 1916. imao je,

prema objavljenim citiranim radovima Novice Rakočevića, oko 1.100 registrovanih pripadnika.

Nastao je sa zadatkom - borba protiv okupatora. Organizovan u “komitske čete” za pojedine

rejone, nije bio čvršće vojno-politički povezan. Ali, održavane su veze između njih. Njima je

dostavljen i list Ujedinjenje. U maju mjesecu 1918. godine komiti su saznali za program

ujedinjenja Odbora iz Pariza. Pridobijeni su da rade u korist njegove realizacije. Razvili su

političku aktivnost na njegovoj liniji. Jedan od vidova te aktivnosti je održavanje zborova po

pojedinim rejonima u organizaciji komita. Nekim su prisustvovali samo komiti, a nekim i

stanovništvo. Jedan od takvih zborova, na kome je “prisustvovalo 380 komita” održan je u

Dobrilovini, blizi Mojkovca, “10. i 11. jula 1918. godine. “Grupa komita” koja je učestvovala na

zboru, “poslije duže diskusije i izlaganja pojedinih grupa... donijela je odluke: 1. Da se produži

borba protiv okupatora do konačnog istjerivanja iz zemlje i ujedinjenja Crne Gore i Srbije pod

dinastijom Karađorđevića. 2. Da se ne dozvoli povratak kralju Nikoli i njegovoj porodici u Crnu

Goru... 4. Da se spriječi svaka dalja propaganda povraćenim internircima za račun kralja Nikole.

5. Da se nastoji svim sredstvima pridobijanje za naš pokret, a predočiti im da oblik države i

njenog uređenja se ostavlja po završetku rata narodu na opredjeljenje”. Komiti su odluke

pronosili i na njihovoj liniji djelovali po svim djelovima Crne Gore. Pašić je intenzivno

komunicirao sa savezničkim državama, najintenzivnije sa Vladom Francuske, sa ciljem

dobijanja njihove podrške i za ovaj dio politike koju vodi. Više puta je radi te komunikacije

boravio i u Parizu u označenom periodu. Prikazujući kralja Nikolu kao izdajnika saveznika,

izdejstvovao je od Vlade Francuske da spriječi izlazak iz Francuske kralju Nikoli i Vladi Crne

Gore i njihov povratak u Crnu Goru. Time je obezbijedio da se održi razdvojenost crnogorskog

naroda i njegovog vođstva i na taj način da se obezglavi Crna Gora. Da, pomoću pridobijenih

Crnogoraca, odanih vlasti Srbije, tako obezglavljenu crnogorsku državu lakše i brže ukine i

prisajedini Srbiji. Izdejstvovao je i da velike sile do kraja Mirovne konferencije djeluju na način

koji je u korist politike koju je Pašić vodio.

Jedan od najvećih poznavaoca djelovanja Nikole Pašića, koji je rezultate svog studijskog

izučavanja tog djelovanja iskazao u obimnoj knjizi Pašić i Srbija, izričito zaključuje: Bez mnogo

sentimentalnosti Pašić je gledao da jedan osjećajni talas iskoristi za svoje planove i da Crnu

Goru doda kao priključak širenju Srbije”.

ULOGA I UTICAJ SRPSKE VOJSKE U IZBORNIM PROCESIMA: Srpska vojska je

na dva načina uticajno sudjelovala u izbornim procesima. Prvo, izvršenjem naredbe načelnika

srpske Vrhovne komande od 11. novembra 1918, da trupe u Crnoj Gori “nastave najenergičnije i

svim sredstvima da se na teritoriji na koju je naša vojska okupirala uguši svaka agitacija, pa ma

od koga dolazila. Za ovo vam stoje na raspolaganju sva sredstva, kojima možete raspolagati bez

ikakvog prezanja”. Drugo, izvršenje naredbi Vrhovne komande srpske vojske vojnim

komandama sa sjedištem u Sarajevu, Zagrebu i Beogradu, da preuzimaju mjere i izvršavaju

konkretna činjenja kojima će zadržavati internirce iz Crne Gore, koji su se vraćali iz

austrougarskih logora, kako ne bi došli u Crnu Goru “dok se pitanje ujedinjenja ne riješi”.

Na osnovu naredbi njihove Vrhovne vojne komande, neutvrđenom broju crnogorskih interniraca

srpska vojska je spriječila povratak u Crnu Goru dok nije završena Podgorička skupština.

Živojin Mišić naredio je da se generalu Vešoviću onemogući povratak u Crnu Goru

Naredbe, raspisi i uputstva o tome nalaze se u fondu dokumenta Vrhovne vojne komande srpske

vojske. Ilustrovano navodim sljedeće podatke: Naredbama od 8. i 9. novembra načelnik srpske

Vrhovne komande, vojvoda Živojin Mišić, naredio je komandantu II armije, vojvodi Stepi

Stepanoviću, da generalu Radomiru Vešoviću “omete ulazak u Crnu Goru”, a delegatu vrhovne

komande u Zagrebu, potpukovniku Simiću, da tako postupi prema vojvodi Đuru Petroviću i

brigadiru Milutinu Vučiniću, i da se “crnogorske čete ni u kom slučaju ne šalju u Crnu Goru”.

Na osnovu tih naredbi, u Bosanskom Brodu zadržani su: generali Radomir Vešović, Jovan Bećir

i Jakov Jovanović, majori: St. Radović, Radovan Radović, Živko Nikčević i Vlado Vrbica,

barjaktari: Marko Popović i Marko Martinović. Koliko je još od 9.950 crnogorskih interniraca i

oko 15.000 iz logora - radnih jedinica zadržano da se do završetka izbora i rada Podgoričke

skupštine ne vrati u Crnu Goru, nije poznato. Spriječen je dolazak u Crnu Goru prije završetka

Podgoričke skupštine i Marku Dakoviću, od 1903. godine, čelniku crnogorskog omladinskog

pokreta za ujedinjenje Crne Gore i Srbije. Spriječen mu je dolazak zato što je bio opredijeljen za

republikanski oblik vladavine nove države, sa pristankom da o obliku vladavine odluči

ustavotvorna skupština novoformirane države. Iz istih razloga spriječen je dolazak u Crnu Goru

i Jovanu Đonoviću, od 1903. godine jednom od najistaknutijih članova najužeg rukovodstva

crnogorskog omladinskog pokreta za ujedinjenje Srbije i Crne Gore. Zadržavani su, dakle, ne

samo pristalice kralja Nikole i koncepcije samostalne države Crne Gore nego i istaknuti borci za

ujedinjenje Srbije i Crne Gore koji nijesu prihvatili monarhijski oblik vladavine nove države i

predaju Crne Gore na upravljanje bilo kojoj dinastiji. Crnogorci kojima je spriječen dolazak u

Crnu Goru da učestvuju u procesima izbora za Podgoričku skupštinu, bili su u većini,

obrazovane ličnosti - oficiri, profesori, učitelji, sveštenici. Jedan broj je imao i državnička

znanja i iskustvo. Većina sa autoritetom u svojim sredinama ili u cijeloj Crnoj Gori. Prethodni

spisak to ilustruje.

Sprečavanje njima da učestvuju u procesima izbora za Podgoričku skupštinu i da utiču

na njeno odlučivanje, bez sumnje uticalo je na rezultate izbora i odlučivanja Podgoričke

skupštine u korist unionista, u korist njihove koncepcije “bezuslovnog ujedinjenja”. Srpska

vojska, svojim mjerama i konkretnim činjenjima, direktno i na protivpravan način, sprečavala je

da unionisti u Crnoj Gori imaju političke oponente ili političke partnere. Time im je osiguravala

da konstituišu Podgoričku skupštinu kao skup unionista.

Direktno miješanje u izborni proces, srpska vojska je grubo povrijedila suverenitet države

Crne Gore i crnogorskog naroda. To njenom konstatovanom činjenju daje značenje koje

prevazilazi izbore. Stacionirane jedinice srpske vojske na teritoriji Crne Gore svoje djelovanje

za vrijeme izbora zasnivale su i navijački usmjeravale, prirodno, kako im je naređeno: da

obezbijede sjedinjenje Crne Gore Srbiji. Stvarale su opšte uslove, atmosferu, pogodne

unionistima da ostvaruju svoje ciljeve, a nepovoljnu za iskazivanje drugačije volje brojnim

glasačima. Djelovanje koje izbore čine ne samo antidemokratskim nego i neporjecivo

neregularnim.

Komandant Jadranskih trupa, Dragutin Milutinović, tri dana prije početka zasijedanja

Podgoričke skupštine, Vrhovnu komandu srpske vojske obavještava o pripremama Podgoričke

skupštine i iskazuje svoju procjenu njenog rezultata. U izvještaju naglašava: “Uspjeh je, može se

reći, obezbijeđen”. Dan kasnije dostavlja novi izvještaj u kome stoji: “Sjutra 11. ovog mjeseca

(po starom kalendaru - moja napomena) sastaje se, ovdje u Podgorici, Narodna skupština koja

ima da proklamuje ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom. Ova se stvar može smatrati kao potpuno

sigurna. Potrebno je, međutim, da odluka Crnogorske narodne skupštine o ujedinjenju bude od

strane naše vlade odmah prihvaćena i sankcionisana i da vlasti u Crnoj Gori budu odmah

organizovane po odredbama naših zakona. Od brzine (podvučeno u originalu - moja napomena)

s kojom se ova odluka usvoji i u djelo provede, zavisi dalji tok događanja”.

Srpska vojska direktno se umiješala u izborne procese za Podgoričku skupštinu

Ovi izvještaji kazuju o direktnoj zainteresovanosti i involviranosti srpske vojske u izborne

procese za izbor poslanika u Podgoričku skupštinu. Sve je to i saglasno utvrđenom zadatku

srpske vojske određenom joj naredbom za “prodor u Crnu Goru” - da rade “na sjedinjenju Crne

Gore sa Srbijom”, da u tom radu ne budu “meka srca”. One su radi toga i stacionirane na

teritoriji Crne Gore. Na osnovnu konstatovanih činjenica, sa dosta pouzdanosti može se ocijeniti

da su snaga i moć srpske vojske dali moć, snagu i akcionu sigurnost Privremenom centralnom

izvršnom odboru, bez čega on ne bi mogao izvršiti to što je izvršio u pripremama, izboru

“poslanika”, organizovanju rada Podgoričke skupštine i u donošenju Odluke koju je ona

donijela. Takvu ulogu srpskih trupa u organizovanju Podgoričke skupštine potvrđuje i njihovo

angažovanje u slamanju crnogors-kog narodnog otpora sprovođenju Odluke Podgoričke

skupštine.

IZBORI SA NIZOM NEREGULARNOSTI NE DAJU LEGITIMITET ZA ODLUČIVANJE U

IME NARODA: Naprijed konstatovane činjenice, njihovi odnosi i značenja neporecivo kazuju

da su izbori poslanika u Podgoričku skupštinu sprovedeni sa nizom neregularnosti. Najgrublja i

najočiglednija neregularnost sastoji se u tome što je srpska vojska spriječila povratak u Crnu

Goru, do završetka izbora, znatnom broju crnogorskih generala, oficira, političara i drugih

uticajnih intelektualaca. Neregularnost se sastoji i u tome što poslanike koji su predstavljali

građane čitave Bjelopoljske oblasti i čitavog Plavsko-gusinjskog sreza, što je naprijed

konstatovano, nijesu birali njihovi građani. Sastoji se i u tome što su izbori poslanika u Cetinju,

Nikšiću i Beranama sprovedeni dva dana kasnije od dana koji je raspisom određen kao dan

izbora poslanika, a na volji onih koji su o tome odlučivali. Glasanje je izvršeno bez biračkih

spiskova i bez bilo kakve evidencije o identitetu glasača; birački odbori nijesu određivani;

proglašavan je izbor povjerenika konstatovanjem da je dobio većinu; a bez utvrđivanja broja

prisutnih birača i broja glasova za pojedine kandidate; nije utvrđivano koliko je na izbornim

zborovima učestvovalo glasača i da li je učestvovala polovina glasača određenog izbornog

područja; rezultate glasanja na zborovima utvrđivali su samo oni koji su rukovodili zborom pa i

kada su bili kandidati i kada su za sebe utvrđivali da su izabrani (Cetinje, na primjer);

punomoćja su izdavala lica koja nijesu prisustvovala izborima, bez pisanih dokumenata, i tako

dalje. Izbori su, stoga, neregularni mjereno ne samo zato što su zakazani od subjekta koji nije

imao ni pravo ni od naroda dobijeni legitimitet, što su sprovedeni na način suprotan

crnogorskom zakonu, nego su neregularni i po standardima poštovanim u svim evropskim

državama i u drugoj polovini 19-og vijeka. Nijesu regularni ni po Pravilima po kojima su

sprovedeni, jer nijesu poštovane ni odredbe u njima sadržane. Odlučujući su bili moć i sud

unionista i njihovo opredjeljenje da se po svaku cijenu osigura pobjeda “bezuslovnog

ujedinjenja”. Zbrzanost sprovođenja izbora i “mutna situacija”, kako situaciju opisuje Ćetković,

to su im omogućavali. Izneseni podaci dovoljan su osnov da se pouzdano izvede konačni

činjenično - ocjenski zaključak o kakvoći sprovedenih izbora za Podgoričku skupštinu.

Zaključak je: Ukupnost svih činjenica o načinu, uslovima, neregularnostima i atmosferi

sprovedenih izbora poslanika u Podgoričku skupštinu 1918. godine, pouzdano kazuje da ti izbori

nemaju svojstva i kvalitet demokratskih, čestitih, dostojanstvenih i pravednih izbora. Nijesu

omogućili da se utvrdi stvarna volja većine birača. Nijesu legalni i legitimni. Nijesu ni

omogućili, ni obezbijedili, da se izabere “opštenarodna skupština”, kako je bilo proklamovano.

Procesura, rokovi, način sprovođenja izbora i utvrđivanja izbora povjerenika, a potom poslanika

u Podgoričku skupštinu, isključivo raspolaganje unionista (unitarista) sa apsolutno svim

instrumentima rukovođenja izbornim procesom i njihova organizovanost, omogućili su

Privremenom centralnom izvršnom odboru da on stvarno odabere poslanike, da to fasadno

pokrije izborima, i da tako osigura da apsolutnu većinu poslanika u Podgoričkoj skupštini čine

pouzdano opredijeljeni za koncepciju “bezuslovnog ujedinjenja”, unionističku koncepciju.

Temelj Odluke Podgoričke skupštine je negiranje posebnosti crnogorskog naroda

Nema više nijedne indicije, o činjenicama i da se ne govori, koja bi pouzdanije makar ukazivala,

ako ne i dokazivala, da je većinska politička grupacija u sastavu Podgoričke skupštine zaista

izabrana većinom glasača u Crnoj Gori. Sprovedenim izborima, sa svojstvima koji karakterišu

izbore, suštinski govoreći, izabran je politički forum unionističkog pokreta u Crnoj Gori, a ne

“opštenarodna skupština” naroda Crne Gore.

Sprovedeni u cjelini protivpravno, od raspisivanja izbora i propisivanja pravila po kojima

su sprovedeni, pa do načina utvrđivanja rezultata i verifikacije mandata, i bez svojstava koje

osiguravaju demokratsko utvrđenje stvarne volje većine birača, izbori poslanika u Podgoričku

skupštinu nemaju kvalitet koji Podgoričkoj skupštini daje legitimitet da odlučuje u ime naroda

Crne Gore.

IZVORNI TEKST ODLUKE PODGORIČKE SKUPŠTINE: Odluka Podgoričke

skupštine sastoji se iz dva dijela. Prvi dio je narativno obrazloženje drugog dijela - pravno-

regulativnog. Drugi dio Odluke, iskazan u pravno-regulativnoj formi, ima četiri tačke.

Drugi dio Odluke i jeste - Odluka Podgoričke skupštine.

Taj dio je relevantan za ocjenu legaliteta i legitimiteta Odluke. Prvi dio je za analize sa

stanovišta vjerodostojnosti i kvaliteta stavova u njemu iskazanih. To je izvan tematike ovog

rada. Za razumijevanje na kojoj je kulturno-duhovnoj i političkoj matrici Odluka zasnovana

bitna su dva segmenta sadržine tog narativnog dijela Odluke. To su: negacija posebnosti

crnogorskog naroda i naglašavanje ocjena da je izdajnik kralj Nikola Petrović. Činjenice,

međutim, negiraju i jedno i drugo. Pravno-regulativne tačke Odluke formulisane su ovako i

ovim redom:

“1. da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbaci s crnogorskog prestola;

2. da se Crna Gora s bratskom Srbijom ujedini u jednu jedinu državu pod dinastijom

Karađorđevića, te tako ujedinjenje stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog naroda Srba,

Hrvata i Slovenaca;

3. da se izabere izvršni narodni odbor od pet lica, koji će rukovoditi poslovima dok se

ujedinjene Srbije i Crne Gore ne privede kraju, i 4. da se o ovoj skupštinskoj odluci izvijesti

bivši kralj Crne Gore Nikola I Petrović, vlada kraljevine Srbije, prijateljske savezničke sile i sve

neutralne države”.

Pojedinačna određenja u sve četiri tačke dijalektički su povezana. Međusobno su

uslovljena. Sadržina njihova uzajamno se prepliće i prožima. Skupno oblikuju čvrsto

koncepcijsko, smisaono i sadržinsko jedinstvo. To sve četiri tačke čini jednom Odlukom, sa više

međuzavisnih elemenata. Tekst je naslovljen Odluka, a ne u množini, kada je akt koji je donijela

Podgorička skupština prvi put javno objavljen odmah po njegovom donošenju. Ključna sadržina

Odluke su njene prve dvije tačke. Određenja u trećoj i četvrtoj tački samo je konsekvencija

regulisanog u prvoj i drugoj tački. Bez trajnijeg su dejstva.

NEMA JUGOSLAVIJE I JUGOSLOVENA U ODLUCI: Tri činjenice su očigledne iz samog

teksta Odluke. Njihova očiglednost čini ih neporjecivim, a bitno kazuju o suštini i smislu

Odluke i bitno doprinose njenom razumijevanju. Prvo: U Odluci nema riječi - Jugoslavija i

Jugosloven. Striktno je njome ispunjen zahtjev Nikole Pašića - da u aktima o sjedinjenju “ne

treba da uđe riječ Jugoslavija, niti Jugosloven, niti ma kakva pogodbena formula ili rečenica”.

Dakle, jugoslovenska ideja nije ni suština ni osnov Odluke Podgoričke skupštine 1918. Drugo.

Odluka je akt unilateralnog, a ne bilateralnog karaktera. Akti o ujedinjenju, po prirodi stvari i

odnosa, međutim, bilateralni su akti. Po međunarodnom i unutrašnjem pravu jedna država ima

pravo da sama odluči samo o sebi. Samo o svom sjedinjenju sa drugom državom. Nema pravo

da unilateralno donosi akt o ujedinjenju sa drugom državom, ujedinjenju dvije države. Sadržina

četvrte tačke, koja potvrđuje ko će biti “izviješten” o njenom donošenju, utvrđuje samo radnju

koja se izvršava od donosioca odluke, a nema i ne može imati karakter i snagu koji bi akt činila

bilateralnim. Međunarodno i unutrašnje pravo, dakle, odriču Odluci, isključuju da ima, svojstva

bilateralnog akta, akta ujedinjenja.

Odluka Podgoričke skupštine napisana je tako da se njen smisao ne uoči odmah

Treće. Prve dvije tačke Odluke veoma, veoma su sadržinski obuhvatne. Ta njihova veoma

obuhvatna sadržina formulisana je veoma škrto, veoma lapidarno. Tipom lapidarnosti koji

odlikuje - izričito napisati ono što treba da je transparentno, da odmah svako vidi, a izričito ne

kazati ono što stvarno obuhvata i podrazumijeva to transparentno, ali što za donosioca akta nije

cjelishodno da se lako vidi i zapazi. Ne kazati izričito što dubina teksta stvarno sadrži, čije se

postojanje u tekstu ne može osporiti valjanim argumentima, ali što se iz upotrijebljenih riječi ne

vidi odmah i lako. Za čiju spoznaju su potrebna produbljenija sagledavanja sa više “radara”.

Tipom lapidarnosti, dakle, koji ima svojstva - skrivalice. Tipom lapidarnosti koji zaklanja, koji

skriva da se ne vidi znatan dio sadržine i smisla stvarno postojećih u tekstu prve i druge Odluke.

Zato se sadržina pravno-regulativnih određenja u prvoj i drugoj tački Odluke ne može razumjeti

bez utvrđenja širine i dubine koju obuhvata, bez utvrđivanja suštine i smisla pravno-regulativnih

određenja u njima. To traži da se za to utvrđivanje pozove u pomoć pravilo koje se u nauci

koristi za utvrđenje stvarne sadržine i smisla pravno-regulativnih određenja. Traži tim više što je

utvrđivanje stvarne sadržine, suštine i smisla pravno-regulativnih određenja u prve dvije tačke

Odluke koju je donijela Podgorička skupština, utvrđivanje istine o njihovom istorijskom

značenju i vrijednosti.

PRAVILO ZA CJELOVITO UTVRĐENJE STVARNE SADRŽINE I SMISLA

ODLUKE,KAO PRAVNO-REGULATIVNOG AKTA: U pravnoj nauci afirmisano je pravilo

za utvrđenje stvarne sadržine, suštine i smisla pravno-regulativnih određenja. Budući da je

Odluka Podgoričke skupštine vrste pravno-regulativne, to pravilo je djelotvorno primijeniti i za

utvrđenje sadržine, suštine i smisla njene prve i druge tačke. To pravilo glasi: sadržinu, suštinu i

smisao pravno-regulativnog određenja utvrđivati:

1. analizom sadržine, suštine i značenja riječi i njihovih međuodnosa u cjelini skupa i sklopa

riječi kojim je pravno-regulativno određenje izraženo i iz kojih je sazdano, i,

2. 2. identifikovanjem i analizom pobuda, razloga i ciljeva pravno-regulativnog određenja čija

se sadržina utvrđuje.

Još od Ulpijana ovo pravilo važi. Ono daje veću važnost smislu nego riječima. Ulpijan je to

iskazao rečenicom koja glasi: “Bolje je obratiti više pažnje na smisao, nego na riječi. Smisao je

važniji od riječi”. Isto je iskazano i u klasičnoj izreci: “Smisao zakona je njegova duša;

promjenom smisla, mijenja se i sam zakon”. Suštinski isto pravilo sadržano je i u zakonskoj

izreci koju je Valtazar Bogišić iskazao u čl. 993. Opšteg imovinskog zakonika za Knjaževinu

Crnu Goru. Izreka glasi: “Ko samo riječi zakonske znade, taj još zakon ne zna, dok mu ne

shvati razum i smisao”. Izreci koja važi za sve akte iskazane pravno-regulativnim jezikom. U

istoj mjeri kao i za zakon. Valtazar Bogišić suštinu toga iskazao je i opisnije u čl. 776. Opšteg

imovinskog zakonika. U njemu piše i ovo: “Kad se god kakav zakon tumači, najprije valja

odrediti... smisao samih riječi. Zatim se pretražuju i razabiraju... sve prilike, prigode i uticaji pri

kojima je postalo zakonsko naređenje. Pri tome, treba se postarati: da se pronađu uzroci koji

pobudiše zakonodavca da postavi taj zakon, kao i to što je njime postići želio...”. Bez

uvažavanja označenog pravila nije moguće, objektivno, utvrditi kompleksnu sadržinu, suštinu i

smisao Odluke Podgoričke skupštine.

SADRŽINA I PUNI SMISAO PRAVNO-REGULATIVNIH ODREĐENJA PRVE DVIJE

TAČKE ODLUKE:

Sadržina pravno-regulativnih od-ređenja u prvoj i drugoj tački Odluke koju je donijela

Podgorička skupština krucijalni je dio sadržine Odluke. Njena je jedina istorijski trajuća

sadržina. Zato je najznačajnije utvrditi njihovu sadržinu, suštinu, smisao. Što je u njima stvarno

sadržano iako upotrijeebljenim riječima nije sasvim transparentno iskazano.

Pravi smisao riječi o zbacivanju kralja Nikole bio je - ukidanje države Crne Gore

Primjenom u prethodnom poglavlju identifikovanog pravila izvršena je analiza sadržine, suštine,

smisla i značenja skupa i sklopa riječi iz kojih je sazdan izvorni tekst dva prva pravno-

regulativna određenja Odluke. Analiza njihova u kontekstu utvrđenog i prikazanog u prethodnim

djelovima ovog rada. Rezultat te analize sazdavaju činjenični nalaz i činjenično-ocjenski

zaključci kojima se - istovremeno s transparentnim određenjem da se s crnogorskog prestola

zbacuju kralj Nikola I Petrović Njegoš “i njegova dinastija” - utvrđuje da su stvarna sadržina i

pravi smisao Odluke koju je donijela Podgorička skupština iskazani pravno-regulativnim

određenjima u prvoj i drugoj tački:

1. ukida se država Crna Gora, iako riječi “ukida” i “država” nema u tekstu;

2. Crna Gora se sjedinjuje prisajedinjuje Srbiji, a ne ujedinjuje, iako je u tekstu formulacija “da

se Crna Gora ujedini”. Suštinski i smisano to je istovremeno i određenje da se desubjektiviziraju

Crna Gora kao socijalna, politička i kulturna zajednica i narod Crne Gore kao integralna cjelina;

3. Srbija je ta “jedna jedina država” kojoj se Crna Gora sjedinjuje;

4. isključuju se Crna Gora i narod Crne Gore iz daljeg procesa ujedinjenja jugoslovenskih

naroda i zemalja, utvrđivanja oblika vladavine, karaktera i državnog ustrojstva države koja se

ujedinjenjem stvara, iako u tekstu nema upotrebe riječi “isključenje” ili njenog sinonima.

Najbitniji djelovi argumentacije koju sadrže rezultati izvršnog izučavanja i analize jesu.

1a). Kralj Nikola I Petrović Njegoš, sa ustavno utvrđenim zvanjem “Gospodar Crne Gore”, tada

je suveren države Crne Gore, međunarodno priznate. Personifikacija je njena. Njene

nezavisnosti. Njenog identiteta, individualiteta, međunarodnog i unutrašnjeg subjektiviteta.

Personifikacija ravnopravnosti Crne Gore sa Srbijom i sa svim drugim državama. Personifikacija

prava crnogorskog naroda na svoju državu, na svoju sveukupnu samobitnost. Određenjem da se

kralj Nikola “zbacuje s crnogorskog prestola” i određenjem i drugoj tački Odluke - da se Crna

Gora sa Srbijom “ujedinjuje u jednu jedinu državu pod dinastijom Karađorđevića” - stvarno

sadrži odluku: ukida se država Crna Gora. Ukidanje države Crne Gore, dakle, sastavni je dio

suštine i smisla pravno-regulativnog određenja u prvoj tački Odluke. Države vjekovima

samostalne. Tada međunarodno priznate. Duže od jednog vijeka statusno ravnopravne s državom

Srbijom. Ni po međunarodnom pravu, ni po pravu Crne Gore, ni po pravu Srbije Podgorička

skupština nije stekla pravo da ukine državu Crnu Goru. To je utvrdio, još prije 63 godine,

velikan-naučnik, profesor Živojin Perić (1868 - 1953). Profesor koji je, zajedno sa profesorima

Tomom Živanovićem, Đorđijem Tasićem i Slobodanom Jovanovićem, činio vrh piramide naučne

misli na Pravnom fakultetu u Beogradu između dva svjetska rata i tadašnje srpske društvene

misli. Koji je na srpskom, francuskom, njemačkom i italijanskom jeziku napisao preko hiljadu

radova, od kojih su brojni prevođeni i na engleski, španski, ruski, češki, japanski i druge jezike.

Među kojima su i radovi o neutralnosti Holandije, kodifikacija prava u Čehoslovačkoj, poljskom

zakonodavstvu. Kao vrsni i u svijetu priznati poznavalac međunarodnog prava, bio je i profesor

Haške akademije, a držao je predavanja na pravnim fakultetima u Lionu, Parizu i Brislu. Što

kazuje da je obrađivanu tematiku o Crnoj Gori Perić obradio sa širokim poznavanjem prava,

stanja, evropskih istorijskih tokova i rješenja u Evropi. I sa teorijskom dubinom. Za koga je

srpski naučni velikan, akademik, Slobodan Jovanović napisao da je “najkrupnija figura

pravništva Slovenskog juga”. Živojin Perić, u svojoj istorijsko-pravnoj studiji, sa naslovom Crna

Gora u jugoslovenskoj federaciji, objavljenoj 1940. godine, do skoro zaobilaženoj u istoriografiji

na našim prostorima, utvrđuje: “Crna Gora je mogla izgubiti svoju međunarodnu individualnost

samo na osnovu jedne suverene odluke, a tu odluku bila je nadležna donijeti - jer je Crna Gora

tada bila još neprestano nezavisna i suverena ržava sa svojim ustavom (od 1905. godine) i svojim

Vladarem (kraljem Nikolom) - samo Zakonodavna vlast, tj. Narodna skupština sa Vladarem".

Živojin Perić: Podgorička skupština je protivpravno ukinula državu Crnu Goru

Živojin Perić citira čl. 36. Ustava Crne Gore, konstatuje njegovu ustavnu kategoričnost, i

zaključuje: “Otuda, kad niko drugi osim zakonodavne vlasti nije bio ovlašćen čak ni za to da

državne granice smanji ili razmijeni, tim manje je moglo biti govora da netko tko nije

zakonodavac cijelu oblast Crne Gore otuđi, tj. prisajedini (anektira) nekoj drugoj državi, pa

dakle, to nije mogla učiniti ni Velika Skupština Podgorička, koja nije imala nikakvog oslonca u

Ustavu Crne Gore, koji je Ustav, kao što malo prije rekosmo, u času kada je ta skupština

sastavljena i vijećala, bio u punoj snazi, budući da je i sama država, Crna Gora, još uvijek

postojala kao pravno nezavisni i suvereni međunarodni individualitet. Prema tome, bez ustavne i

pravne vrijednosti je Odluka Velike Podgoričke skupštine o prisajedinjenju Crne Gore Srbiji”.

Utvrđuje, zatim, Crna Gora “je ušla u sastav Jugoslavije samo jednostranom voljom Srbije i

njenih saveznika, njihovom faktičkom vlašću” (str. 5/6).

Utvrđuje, dakle, da je država Crna Gora protivpravno ukinuta, da je Odlukom Podgoričke

skupštine izvršeno prisajedinjenje Crne Gore Srbiji. Na ujedinjenje ni njihovo, ni Crne Gore sa

svim jugoslovenskim narodima i zemljama. Da je njen Ustav bio u punoj snazi. U fusnoti datoj

uz naslov studije, prof. Perić konstatuje i ovo: “O ovim stvarima nije se doskora smjelo pisati

kod nas. Naročito poslije državnog udara od 6. januara 1929. godine. Ali, i Ustav od g. 1921. u

svome čl. 138 (gdje se, između ostaloga, navodila, kao razlog zbog koga se moglo zabraniti

izlaženje odnosno rasturanje novina i štampanih spisa, i mržnja “protiv države kao cjeline,

vjerski ili plemenski razdor”), onemogućavao je svako razmatranje ove vrste. Danas, pak, kada

se jednom napustila fatalna politika unitarizma, to jest politika jednog jedinstvenog naroda (u

smislu etničkom) i integralnoga jugoslovenstva, koja je u samoj stvari, bila jedan sistem duhovne

diktature... koristeći se, dakle, fakti-čkom, ako još ne pravnom... slobodom izražavanja misli, mi

smo se” - kaže Perić za sebe - “usudili da ovaj svoj članak objavimo”. Nasuprot tome, u

fusnotama on kazuje, o tome je govorio, sadržinski isto kao i u ovoj studiji, u predavanjima na

Pravnom fakultetu u Parizu 1928. i Haškoj akademiji za međunarodno pravo, 1929. godine, koja

su te godine objavljena u Parizu na francuskom jeziku. Navodi u fusnotama i naslove radova 9

stranih naučnika, objavljenim na stranim jezicima, koji sadrže stavove suštinski iste kao što su

njegovi stavovi u studiji. Sadržina ove fusnote objašnjava zašto je o Odluci Podgoričke skupštine

na našim prostorima decenijama pisano da se udovolji zahtjevima režima, a ne onako kakva je

stvarno njena sadržina. Zašto je “istina razuma”, kako bi rekao Lajbnic, “pretpostavljana istini

činjenica”. Jer, kada je velikanu - naučniku, kakav je prof. Živojin Perić, “sistemom jednu

duhovne diktature” bilo onemogućeno da decenijama javno objavi na našem jeziku kako je

stvarno, ako on za sebe kaže da se “usudio” da to učini tek 1940. godine, nije teško zaključiti da

su drugi, sa još nepovoljnijom pozicijom, o Podgoričkoj skupštini objavljivali radove sa

sadržinom onakvom kakva “se smjela pisati”. Sa opredjeljenjem da se idolopoklonički

ponavljaju “izrečene ocjene pobjednika u nekadašnjoj političkoj borbi”, bez propitkivanja i

provjeravanja uvidom u činjenice. Tako je i stvoren ideološki sistem usmjeren na to da se učvrste

sistem vjerovanja i svijest o istorijskoj pravednosti Odluke Podgoričke skupštine 1918. i njenom

fundamentalnom doprinosu stvaranju jugoslovenske države. Time i o egzistenijalnom imperativu

njenog pripremanja i donošenja upravo na način kako je to i učinjeno.

2a) Analizirana i sva druga pravno - regulativna određenja Odluke Podgoričke skupštine su bez

određenja bilo koje vrste autonomije ili lokalne samouprave Crne Gore kao socijalne, političke i

kulturne zajednice i bilo kojeg oblika samostalnog kolektivnog subjektiviteta naroda Crne Gore

kao integralne cjeline. Bez određenja da je crnogorsko ime, u bilo kom obliku i značenju, u bilo

kojoj kombinaciji, elemenat imena države u kojoj će biti. I bez određenja da će teritorija Crne

Gore u državnom ustrojstvu zadržati crnogorsko ime.

Potpredsjednik Podgoričke skupštine: Od danas više nijesmo Crnogorci, no Srbi

Suština i smisao toga jeste ukidanje dotadašnjeg postojanja subjektiviteta Crne Gore ne samo kao

države nego i kao socijalne, političke i kulturne zajednice i crnogorskog naroda kao kolektivnog

subjekta, u političko-državnom značenju, u državno-pravnom ustrojstvu države. Fundament koji

je u Odluku utisnut u suštinu i smisao iskazao je na sjednici Podgoričke skupštine, nakon što je

Odluka donijeta, njen potpredsjednik Fatić kratkom rečenicom koja glasi: “Mi više nijesmo

Crnogorci nego Srbi”. Taj fundament je iskazan i u narativnom dijelu Odluke, koji prethodi

njenom pravno - regulativnom dijelu. To obuhvata i određenje: crnogorska istorija od tada

postaje srpska istorija, crnogorska kultura postaje srpska kultura, crnogorski Njegoš postaje

srpski Njegoš. Određenje koje je polazište i putokaz da Crnogorska crkva postane Srpska crkva,

što je i ostvareno ukazom regenta Aleksandra Karađorđevića donesenim 17. juna 1920. Lišena je

Crna Gora, dakle, istorijskog subjektiviteta i drugih tekovina koje je vjekovima mukotrpno

osvajala, gradila i vajala i legitimnih egzistencijalnih prava koja joj prirodno pripadaju kao

istorijski samostalnom subjektu, kao narodnosno-političkoj, kulturnoj, ekonomskoj, ratničkoj,

ljudskoj teritorijalnoj zajednici. Sa tim fundamentom, sa tom suštinom u sebi, određenje da se

Crna Gora ujedini sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića suštinski i smisaono utvrđuje da se

teritoriji Srbije dodaje teritorija Crne Gore, da se crnogorski narod utapa u srpski i da se

podređuje dinastiji Karađorđevića.

To je sadžina sjedinjenja/prisajedinjenja Crne Gore Srbiji, a ne njihovo ujedinjenje.

Sadržina fingiranog ujedinjenja. Sjedinjenja pod firmom ujedinjenja. To kazuje, kako je već

rečeno, i činjenica da je Odluka u cjelini unilateralni, a ne bilateralni akt. Po svoj sadržini, po

svom karakteru, sjedinjenje je unitarističko/unionističko. Sadržina motiva i ciljeva donošenja

Odluke i ukupnost skupa i sklopa svih određenja u Odluci potvrđuju da je ovdje utvrđen sastavni

dio suštine i pravi smisao pravno-regulativnog određenja u drugoj tački Odluke. Da Odlukom

nije ostvareno ujedinjenje, nego da su “Vojvodina i Crna Gora prisajedinjene Srbiji”, utvrdio je

još prije 8 decenija i srpski velikan u nauci državnog prava Slobodan Jovanović, naučnik koji u

najvećoj mogućoj mjeri precizno odabira riječi u prikazivanju pravno regulativnih određenja. On

pri tom utvrđuje da su nakon donesenih odluka Crna Gora i Vojvodina imale jednak, u državnom

pogledu desubjektiviziran položaj. Postojanje riječi “ujedinjenje” u tekstu Odluke nema sadržinu

i smisao, nema snagu, kojima bi mogla argumentovano pobiti utvrđeno. Ne samo zato što jedna

država ne može samostalno odlučiti o ujedinjenju bez sudjelovanja druge države, nego i zato što

smisao i značenja skupa i sklopa svih djelova Odluke toj riječi daju smisao i značenje

“sjedinjenja”, “prisajedinjenja” Crne Gore državi Srbiji, njenog “inkorporiranja” u teritoriju i

državno tkivo države Srbije, a ne značenje “ujedinjenja”. To kazuje i potvrđuje i sadržina

Proklamacije regenta Aleksandra o ujedinjenju 1. decembra, šestog dana poslije donošenja

Odluke, u kojoj Crnu Goru tretira kao inkorporirani dio države Srbije. Jednako kao Šumadiju,

Mačvu i svaku drugu regiju u okviru Srbije. Riječ “ujedinjenje” umetnuta je u tekst Odluke iz

interesnopolitički-taktičkih razloga. Politički sračunato i veoma dobro promišljeno, u formulaciji

izvajano saglasno cilju. To kazuje činjenica da je ta riječ umetnuta u sklopu riječi i rečenice, tako

da nikako ne može promijeniti strateško opredjeljenje o sjedinjenju. Umetnuta je da realno-

psihološki privlači i stvara privid da se zaista ostvaruju jugoslovenska ideja o ujedinjenju i želja

crnogorskog naroda da se ona ostvari. Privid da je istina drugo od odlučenog. Da se

unitarističko/unionističko sjedinjenje/ prisajedinjene narodu predstavi kao ujedinjenje saglasno

suštini autentične jugoslovenske ideje. Konstatovana suština citiranog određenja Odluke

potvrđena je i činjenicama od 1918. do 1941.godine.

Nakon Podgoričke skupštine Crnogorci su pokoravani dinastiji Karađorđević

U čitavom tom periodu od 23 godine od donošenja Odluke, narod Crne Gore je u položaju koji

ga obavezuje da se silom ili milom pokorava dinastiji Karađorđevića i politici Srbije, bez bilo

kakvih pravnih ili političkih garantovanih obaveza, makar simboličnih, prema Crnoj Gori i

njenom narodu. Dinastija Karađorđevića i Vlada Srbije upravljaju Crnom Gorom u čitavom tom

periodu. Prvo samostalno i osamostaljeno, a potom svojom dominacijom u unitarističko-

centralističkom državnom organizmu jugoslovenske države. Upravljaju na način kojim su Crnu

Goru tretirali kao dio Srbije, kao Šumadiju, Mačvu i druge regije u Srbiji. Bez prava Crne Gore

kao zajednice i crnogorskog naroda kao posebne integralne cjeline da kao činioci participiraju, u

bilo kom obliku, u odlučivanju o svojim legitimnim interesima i o svojoj sudbini. Potvrđena je i

činjenicom da Crna Gora nije bilo ime nijednog segmenta, nijednog organizacionog oblika u

okviru državnog uređenja stvorene države. Crnogorske imenske odrednice nema ni u oblasti

kulture, ni u bilo kojoj drugoj oblasti u čitavom označenom periodu od 23 godine. Suštinski,

ugašeno je crnogorsko ime u svemu. Ime je - znamenje. Gašenje, u državnopravnom ustrojstvu i

smislu, crnogorskog imena Odlukom Podgoričke skupštine prevazilazi državni i politički

obuhvat. Duboko zasijeca u istorijsko-kulturno, u istorijsko-moralno, u ljudsko egzistencijalno.

U identitet. Gubitkom imena, zajednica prestaje biti ono što sa imenom jeste. Isto kao i ličnost.

Što je gubitak crnogorskog imena značio i znači za Crnogorce, govore stavovi građana iskazivani

i u procesu izbora poslanika u Podgoričku skupštinu. Jovan Ćetković, povjerenik unionista u

izbornim procesima na području Lješkopolja, u već citiranoj knjizi, o tome svjedoči: čim sam

“ušao u prvo selo moje kapetanije, počeo sam agitovati sa već spremljenim planom”. Seljaci

ležerni, nepovjerljivi i “grdno zatrovani onim tvrdoglavim crnogorstvom”, govorili su:

“Dobro je ujedinjenje... ali mi naše crnogorsko ime ne damo”. Pristalice republike govorili su da

pristaju na zajedničku državu bila ona “od Triglava do Bitolja... od Tare do Bojane”... “samo da

ne izgubi naše ime”, crnogorsko ime (str. 284 - 285).

3a) Sadržina, suština i smisao pravno-regulativnog određenja u dijelu citirane druge tačke

Odluke - da se Crna Gora ujedinjuje sa Srbijom u “jednu jedinu državu pod dinastijom

Karađorđevića” - uz drugo što je transparentno, u sebi skriveno ali izvjesno, sadrži i određenje:

Srbija je ta jedna jedina država”. Srbija “pod dinastijom Karađorđevića”.

4a) Pravno - regulativno određenje u drugom dijelu rečenice druge tačke Odluke koje je

formulisano riječima - te da “tako ujedinjenje stupe u zajedničku otadžbinu našeg troimenog

naroda Srba, Hrvata i Slovenaca” - u kontekstu skupa i sklopa drugih pravnoregulativnih

određenja Odluke, u svojoj dubini, u svojoj podlozi i suštini ima smisao koji nije transparentan,

koji je skriven. Smisao je: Crnoj Gori, i kao državi i kao političkoj zajednici, i narodu Crne Gore

Odlukom Podgoričke skupštine oduzima se pravo da, kao samostalni subjekti i ravnopravno sa

drugim jugoslovenskim narodima i zemljama, učestvuju u stvaranju zajedničke države

jugoslovenskih naroda i zemalja, u odlučivanju o uslovima ujedinjenja, o obliku zajedničke

države, njenom ustrojstvu i položaju Crne Gore u njoj. Taj smisao citiranog pravno -

regulativnog određenja dijela Odluke očigledno potvrđuje isključenje Crne Gore i predstavnika

njenog naroda iz čina usvajanja Beogradskog pakta o ujedinjenju 1. decembra 1918. godine,

kojim je stvorena država jugoslovenskih naroda i zemalja pod imenom Kraljevstvo Srba, Hrvata

i Slovenaca. Predstavnici Crne Gore nijesu ni pozvani da učestvuju, niti su učestvovali, ni u

četvorodnevnim razgovorima o “provođenju organizacije” države, vođenim u Beogradu od 28.

novembra do 1. decembra. Razgovorima koje su vodili 28-člana delegacija Nezavisne države

Slovenaca, Hrvata i Srba - kako je tada označavan državno-pravni oblik na teritoriji zapadno od

Drine - imenovala na sjednici njenog Narodnog vijeća održanoj 24. oktobra/ 11. novembra u

Zagrebu, da sa “punom ovlašću” s predstavnicima “Srbije i Crne Gore bezodložno provede

organizaciju jugoslovenske države”. Sa dvije države, Srbijom i Crnom Gorom, dakle.

Beograd je Odluku Podgoričke skupštine vidio kao teritorijalno širenje Srbije

Ujedinjenje su završili delegacija Narodnog vijeća nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba i

prestolonasljednik Aleksandar Karađorđević sa nekoliko državnika države Srbije.

Delegacija iz Zagreba pročitala je Adresu, u kojoj je iskazana i sadržina odluke Narodnog vijeća

iz Zagreba o ujedinjenju sa Srbijom i Crnom Gorom. Prestolonasljednik Aleksandar

Karađorđević na pročitanu Adresu odgovorio je Proklamacijom kojom je proglasio stvaranje

države jugoslovenskih naroda i zemalja. U njoj doslovno piše: ... proglašavam ujedinjenja Srbije

sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i

Slovenaca”. Nije pomenuo ni Crnu Goru ni crnogorski narod. Očigledno je da je Odluku

Podgoričke skupštine tretirao kao teritorijalno proširenje Srbije. Kao “dodati priključak Srbiji”,

što je bez sentimentalnosti, kako je već rečeno, bio željeni cilj u politici koju simbolizuje Pašić.

Time je odbacio i predlog delegacije iz Zagreba, utvrđen na sjednici Narodnog vijeća u Zagrebu

24. oktobra/11. novembra i podnesen u vođenim pregovorima: da državom koja se stvara

upravlja “privremeno vijeće sastavljeno od članova Narodnog vijeća, od članova Jugoslovenskog

odbora i delegata srpske i crnogorske vlasti”, a da “vladarska vlast pripada regentu Aleksandru”,

i da se u roku od 6 mjeseci ima sastati u Beogradu Konstituanta, u kojoj bi predstavnici iz Crne

Gore imali samostalnost kao i predstavnici drugih jugoslovenskih zemalja. Crna Gora, upravo po

Odluci Podgoričke skupštine, nije subjekt u završnim činovima stvaranja države jugoslovenskih

naroda i zemalja. Nije njen konstituent kao posebni činilac. U njoj se našla kao sastavni dio

proširene Srbije. Bez svog identiteta i individualiteta. Državnog, kulturnog, političkog ili bilo

kojeg drugog. Crna Gora nije bila subjekt tog istorijskog stvaranja, bila je jedan od prvih

istorijskih graditelja ideje ujedinjenja jugoslovenskih naroda i zemalja. Ideje od čije realizacije je

očekivala svoj procvat. Sa uvjerenjem, “da će u zajedničkoj državi biti dobro za Crnu Goru i

Crnogorce kao i za sve druge”. Čije je koncepcijsko i sadržinsko oblikovanje u činu realizacije, u

kojemu ona nije ni učestvovala, Crnoj Gori donijelo, umjesto procvata, neravnopravnost, život u

nestabilnoj i neprosperitetnoj državi, “razjedanoj raskolima i političkim konfliktima”. Odluka

Podgoričke skupštine dala je legitimitet tom isključenju Crne Gore iz čina ujedinjenja, iz kruga

konstituenata stvorene države. Utvrđena ukupnost sadržine određena Odluke Podgoričke

skupštine, dakle, pouzdano dokazuju da je tom Odlukom Crna Gora i kao država i kao politička i

kulturna zajednica jednostavno inkorporirana u državu Srbiju, unitaristički/uniionistički

sjedinjena njoj, bez bilo kakvog političkog, kulturnog ili drugog individualiteta, u okviru Srbije i

tada stvorene države jugoslovenskih naroda i zemalja. Upravo kako je određeno u Načertaniju,

kao nacionalnom srpskom programu, i projektima rađenim u procesima izvršavanja politike i

opredjeljenja tadašnje Vlade Srbije. Stvarnost od 1918. do 1941. godine potvrdila je svako od

ovih utvrđenja. Ako je pravedno ono što časni ljudi prihvataju kao pošteno, a jeste, učinjeno što

odlikuju utvrđeni sadržaji Odluke Podgoričke skupštine daleko je, daleko od pravednosti. A bez

pravednosti nema ni progresivnosti.

MOTIVI I CILJEVI USTANOVLJENJA PODGORIČKE SKUPŠTINE I DONOŠENJA

ODLUKE POTVRĐUJU NJENU IDENTIFIKOVANU SADRŽINU I SMISAO: Motivi i ciljevi

ukidanja države Crne Gore i desubjektivizacija njena njenim dodavanjem “kao priključka Srbiji”

- upravo to što je naprijed identifikovano kao sadržina, suština, smisao Odluke Podgoričke

skupštine - gajeni su, učvršćivani i na razne načine ostvarivani duže od jednog vijeka. Činjenice

o tome naprijed su iznesene. Što ta smatrana “velika pobjeda Srbije” ranije nije ostvarena nego

tek Odlukom Podgoričke skupštine, odgovor je dao, ili makar srž njegovu, branitelj legitimnosti i

istorijske progresivnosti Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela, u dvije veoma

sadržajne rečenice koje glase: “Prisajedinjenje Crne Gore Srbiji, kao i stvaranje zajedničke

države, moglo se desiti tek onda kada je za te naše velike poslove i pobjede stiglo odobrenje

velikih sila”.

Nije bilo ujedinjenja sa jugoslovenskim narodima već samo prisajedinjenja Srbiji

“Jači je potisnuo slabijeg uz pomoć jačih od sebe.” Odgovor dosljedno saglasan sa utvrđenim

činjenicama. Sve, dakle, istina. Istina koja je i priključenje: otklanjanju dugo trajućeg tvrđenja da

je Odlukom Podgoričke skupštine ostvareno “ujedinjenje sa jugoslovenskim narodima”;

utvrđenju da nije ujedinjenje sa svim jugoslovenskim narodima i zemljama, nego prisajedinjenje

samo Srbiji; utvrđenju da je Odlukom ostvarena pobjeda jačeg nad slabijim i uz pomoć jačih!

Dakle, pobjeda jačeg, a ne ostvarenje “opšte prihvaćene želje naroda Crne Gore” koju je druga

strana prihvatila da “učini dobro za Crnu Goru”. Pobjeda koja se mogla postići “tek” uz “pomoć

jačih”. Nema kraćih rečenica za više istine. I to istine koja opovrgava stanovište o legitimnosti i

progresivnosti Podgoričke skupštine i Odluke koju je ona donijela iskazano u njenom kontekstu

koje se nalazi u istom radu. Jer, “pobjeda jačeg nad slabijim”, “tek” uz “pomoć jačih”,

inkopatibilni su sa legitimitetom! “Pobjeda” silom i legitimitet ne mogu zajedno. Naprijed

utvrđeno, a utvrđeno je na osnovu stvarnih činjenica, oduzimaju Podgoričkoj skupštini i Odluci

koju je donijela ne samolegitimitet nego i progresivnost. Nije valjda da ih, sa suštinom koju

imaju, iskazanoj prema slobodi, pravima i legitimnim interesima crnogorskog naroda, prožimaju

sloboda, uvažavanje i poštovanje prava drugog, načela demokratskog ujedinjenja, humanitarne

sadržine jugoslovenske ideje.

Na ovom mjestu povodom citiranog stanovišta postavljam samo jedno pitanje, na koje odgovor

daje sadržina ovog rada na drugom mjestu. Pitanje je: Da li je tačno da je od velikih sila zaista

“stiglo odobrenje” da jači slabijem gazi Ustav, zakone, pravni poredak, slobodu, dostojanstvo,

kulturu, uključujući i spomeničku, identitet, i sve bitne vrijednosti; da li su one uopšte ulazile u

način, u postupke uređivanja statusa pojedinih jugoslovenskih naroda u procesima stvaranja

jugoslovenske države?!

ČINJENIČNI NALAZ I ČINJENIČNO-OCJENSKI ZAKLJUČCI O “PRAVU” PODGORIČKE

SKUPŠTINE DA DONESE ODLUKU: Izvorni tekst Odluke sadržina, značenje i smisao skupa i

sklopa iz kojih su sazdana pravno-regulativna određenja njena, analizirani u kontekstu utvrđenog

i prikazanog u prethodnim djelovima ovog rada, primjenom identifikovanog pravila, činjenični

su fond iz kojeg je proizašao i drugi dio istraživačkog rezultata. Iskazujem ga u sljedećim

tačkama:

1. Donoseći predmetnu Odluku, Podgorička skupština je prisvojila pravo da, protivpravno i bez

legitimiteta, samostalno, osamostaljeno od svih činilaca u Crnoj Gori - državnih ustavno

ustanovljenih, društvenih - konačno, bez priziva, i sa obavezujućom snagom za svakoga,

odlučuje: o ukidanju crnogorske države, njenom istorijsko-državnom, narodnosno-političkom

individualitetu, o pravu crnogorskog naroda na državnost; o crnogorskoj samobitnosti; o

podređivanju Crne Gore i njenog naroda vlasti društve države, na čelu sa njenom dinastijom; o

desu-bjektiviziranju i Crne Gore i crnogorskog naroda i njihovom uključenju u Srbiju i u srpski

narod. Prisvojila ga je sa gaženjem mada važećeg Ustava Crne Gore. Nelegalno, dakle. Svejedno

je da li ga je prisvojila zabludno ili svjesno. Prisvojila ga je. Onaj ko je osnovao i odredio joj

zadatak, nije imao pravo i legitimitet da odlučuje o označenim pitanjima - naprijed su

identifikovane činjenice koje to dokazuju - pa nije imao pravo da drugom daje ono što sam

nema. Prisvojila ga je i nelegitimno. Jer, na pravno valjan ili politički valjan način nije dobila

mandat od većine naroda Crne Gore da odlučuje o pitanjima o kojima je odlučila Odlukom -

naprijed su takođe identifikovane činjenice koje to dokazuju.

Izaslanici Vlade SAD: Zaključili smo da je Crna Gora nasilno anektirana

Na takav način Podgorička skupština, ni po pravilima koje je sama utvrdila, nije imala pravo da

donosi Odluku pravno-regulativnog karaktera sudbinskog značaja.

NALAZI IZASLANIKA VELIKIH SILA O SUŠTINI ZBIVANJA U CRNOJ GORI NA

KRAJU 1918. I U 1919. GODINI: Njujork Tajms od 7. maja 1922. objavio je izjavu Rolanda

Trija koji je u januaru 1919. godine, zajedno sa kapetanom Džemsom Brusom, kao izaslanik

Vlade SAD, doputovao u Crnu Goru sa zadatkom “da izvide situaciju” o zbivanjima u Crnoj

Gori posljednjih mjeseci 1918. i dok borave u Crnoj Gori. U izjavi kaže: U Crnoj Gori “proveli

smo preko šest nedjelja i uspjeli smo da učinimo detaljno ispitivanje velikog dijela zemlje,

uključujući jednu posjetu Kotoru, a drugu Skadru. Poslije najširih mogućih izvještaja, bili smo

još i toliko pažljivi da dobijemo obavještenje od obje strane i da zaključimo da je Crna Gora bila

nasilno anektirana”.

“Izbori su izvršeni u prisustvu srbijanskih trupa, dok je glasanje bilo sve usmeno... ko je

bio poznat kao protivnik Srbijancima, zabranjeno mu je da učestvuje u glasanju... svi oni koji

nijesu htjeli primiti srbijansku okupaciju, kao posljedica toga, rastjerani su po planinama, upravo

na vrh bajoneta, i pod prijetnjom smrti... Takođe smo posjetili tamnice u Nikšiću i Podgorici,

gdje su svi crnogorski prvaci, koje su Srbijanci mogli uhvatiti, bili uhapšeni, ni zbog kakvog

drugog razloga osim lojalnosti prema svojoj zemlji. Stalno prisustvo srbijanske vojske, kroz

čitavu zemlju, kao i kod hapšenja njihovih prvaka veoma je ozlojedilo crnogorski narod; i

provalija između njih i Srbije svakodnevno postaje veća”. Na početku teksta izjave konstatuje da

je povod za nju članak Voltera Litlifilda objavljen u Njujork Tajmsu pod naslovom “Uništenje

jedne nacije, gdje opisuje patnje Crne Gore pod vlašću Srbije”. Na kraju teksta konstatuje da je o

istom “predmetu vodio razgovore” sa grofom de Salisom, “britanskim ministrom pri Vatikanu i

možda najvećim britanskim autoritetom za Balkan” po njegovom “povratku iz Crne Gore”, i da i

on ima isto “gledište, ali na žalost njegov izvještaj Forin Ofis nikad nije objelodanio, uprkos

mnogobrojnim pitanjima po tom pogledu u Donjem domu”. Izjavu završava ovim riječima:

“Ogromna je nepravda učinjenica jednom malom narodu od strane jednog većeg i to baš u

vrijeme kada državnici Velikih sila, skupljeni u Parizu, upotrebljavaju fraze kao: pravo na

samoopredjeljenje malih naroda”. Izjavu je prenio Glas Crnogorca, koji je tada objavljivan u

Rimu, u broju 96, od 18. juna 1922. Sadržina izvještaja grofa de Salisa, poslatog 21. avgusta

1919, koji je u međuvremenu objavljen, potvrđuje konstataciju Rolanda Trija.

Grof de Salis u izvještaju konstatuje da je dobio nalog iz Londona da iz Rima pođe u Crnu Goru

da ispita “okolnosti pod kojima su održani crnogorski izbori novembra 1918. godine, kao i

donijete odluke o ujedinjenju sa Srbijom koje su iz njih proistekle” i naročito da ispita “do

granice svoje moći istinske želje stanovništva u odnosu na budući status Crne Gore”, i da je

stigao na Cetinje 3. maja 1919. Iz teksta izvještaja proizilazi da je istraživanja po Crnoj Gori

vršio od tada do 21. avgusta kada je poslao izvještaj. Već je citiran jedan dio njegovog izvještaja

u kome konstatuje da su izbori zbrzani i da su mnogi saznali za njih kada su završeni. Iz opširnog

izvještaja samo nekoliko konstatacija: “Jedna divizija srpskih trupa je okupirala ključna mjesta

zemlje... Srbi su zamijenili Crnogorce u administraciji a naročito u školama”... “Srbi čvrsto drže

vlast u cijeloj zemlji i namjeravaju da je zadrže. Što se tiče protivnika inkorporacije zemlje u

Srbiju, njihovi lideri su bili u bjekstvu i zatvoru”... “Izgleda da ima malo osnova za opovrgavanje

tvrdnje” da su izbori “održani pod bajonetom”... “Mnogi, sa svake stranke, su govorili o krajnjoj

neregularnosti rada Skupštine. Jedan očevidac koga smatram nepristrasnim mi je opisao kao

farsu”...

Beogradska politika Velike Srbije pokazala se kao fatalna prepreka

Na zasjedanju Skupštine su “vikali kao u kafani. Nije bilo glasanja; rezolucije su objavljene da bi

bile prihvaćene jednoglasno... sve je bilo pod sjenkom bajoneta”... “Tokom izbora bilo je puno

govora o ujedinjenoj Jugoslaviji i sugerisano je da su mnogi došli u Skupštinu i da uopšte nijesu

znali da će biti gurnuti u glasanje o inkorporaciji Crne Gore u Srbiju. Tek je 26. novembra

otkriveno da će se odluči-vati o ujedinjenju sa Srbijom”... “Shvatio sam da je stvarna vlast bila u

rukama srpskog generala i njegovog osoblja i da je ovo tijelo nominalno vladalo do 20. aprila

kada su njegova ovlašćenja iznenadno prenijeta na jednog srpskog delegata iz Beograda, a

administracija, kao što je gore pomenuto, stavljena u srpske ruke”... U zatvoru u Podgorici “bilo

je oko 160 zatvorenika, uključujući vodeće ljude zemlje, kao što su Risto Popović, koji je dugo

bio ministar finansija, i gospodin Marko Đukanović, ministar unutrašnjih djela” čija je “svojina

na Cetinju opljačkana uz saglasnost vlasti, a kuća konfiskovana bez ikakvog zakona. Nekoliko

mjeseci je ovdje takođe bio zatvoren vojvoda Božo Petrović”... koji je “držan mjesecima u

zatvoru bez procesa, pa čak ni optužbe”... Tokom jula u Cetinju “zatvorski smještaj je postao

nedovoljan, tako da je podrum Vladinog doma, nesrećno prekršten u Dom slobode, bio ispunjen

novim zatvorenicima. U noći 29. jula izbrojeno je nekih četrdeset ljudi u dvjema sobama”...

“Omladina je 26. jula izdala neku vrstu dekreta da svi muškarci Cetinja moraju doći u 6 sati u

Vladin dom da potpišu deklaraciju vjernosti srpskom kralju Petru, uz prijetnju da će u protivnom

biti smatrani prijateljima Italije. Ubrzo je došlo gore”. Potom u izvještaju opisuje kako su grupe

omladine u selima oko Rijeke, oko Podgorice, u Crmnici palili kuće, među njima i kuću Milutina

Vučinića, i konstatuje da mu je paljenje kuće Vučinića opisao i “šef američkog Crvenog krsta”

koji se “slučajno zadesio kod tog mjesta”...

U rezimeu izvještaja, pod tač. 1. konstatuje: “Crna Gora je sada okupirana od strane jake

sile srpskih trupa, za koje se službeno tvrdi da broje jednu diviziju”. Pod tač. 2. naglašava:

“Srpska vlada” odbija da povuče svoje trupe, sa obrazloženjem “da je Crna Gora dio Srbije”, a

tvrdnju zasniva “na radu Skupštine održane u Podgorici novembra 1918”. Treća tačka glasi: “Ni

u jednom smislu izbori nijesu bili legalni... Izbori su održani, a skupština donijela odluke pod

bajonetom srpskih trupa... u takvim uslovima, protesti koji zahtijevaju nepristran stav srpskih

trupa neminovno moraju propasti”. U četvrtoj tački konstatuje da su “pretjerana žurba i

beskrupulozna upotreba balkanskih metoda kompromitovali ovo rješenje koje se sada sreće sa

odlučnom opozicijom od strane velikog dijela stanovništva, možda značajne većine. Opozicija

raste sa nadama... da je slobodna jugoslovenska država sada mogućnost... Oni žele, kako kažu,

da uđu u jugoslovensku državu, ali da uđu kao Crna Gora, a ne kao profektura Srbije, kao

slobodni Crnogorci u skladu sa tradicijama i prošlošću svoje zemlje a ne kao poslušnici

Beograda; da uđu u nju na istoj ravni kao Slovenci, Hrvati i sami Srbi... Jedna, i možda fatalna

prepreka takvoj uniji je politika ‘Velike Srbije’ koja joj se suprotstavila iz Beograda”. Šesta

tačka ima za predmet odnos velikih sila prema Crnoj Gori. Sa “dužnim poštovanjem prema

dobroj volji i konzistentnosti” ukazuje da se ne može normalizovati situacija ako “nastave

ignorisanje” i nastavlja: “Odluke Podgoričke skupštine, ilegalne i neregularne, ne daju validnu

osnovu za bilo kakvu akciju”... koja je opcija u Crnoj Gori većinska, “jedino se može

konkluzivno pokazati na slobodnim izborima. Puno onoga što se dešava sugeriše da ni u kom

slučaju nije jasno da bi prijatelji aneksije Srbiji pobijedili”. Umjesto bilo kakvog komentara

samo konstatujem: tri zvaničnika tri velike sile, bez motiva pristranosti, sa obavezom da

objektivno obavijeste svoje vlade, nezavisno jedan od drugih, istraživali su stanje u Crnoj Gori

neposredno poslije Podgoričke skupštine i Odluke koju je donijela, i u biti identično utvrdili

stanje u Crnoj Gori. Sadržina brojnih dokumenata nastalih u Crnoj Gori ne razilazi se sa

sadržinom ovih izvještaja.