Upload
stewe-wonderer
View
54
Download
4
Embed Size (px)
DESCRIPTION
merkantiller
Citation preview
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
136
MERKANTLZMN ORTAYA IKII
EMERGING OF MERCANTALISM
Yrd.Do.Dr. Cahit AYDEMR Dr.Hseyin Haimi GNE D.. Diyarbakr Meslek Yksekokulu D..Mardin Meslek Yksekokulu
[email protected] [email protected]
ZET ada iktisadi sistemlerden biri olan Kapitalizm, Merkantilizm ve Fizyokratik dncelerin etkileriyle
kurumlamaya balam ve klasik iktisadi dnceyle ekillenmi bir sistemdir. Bu sistemin en belirgin zellii, nceden gelitirilen teorilere dayal olarak kurumlam olmay; zamanla olaylarn ve deimelerin etkilendii teorik yaklamlarla ekillendirerek gelitirilmesidir. Kapitalist sistem, 16. yzyldan beri Bat Avrupa da meydana gelen iktisadi ve siyasi gelimelere gre deierek bugnk grnmn almtr.
Anahtar Kelimeler: ktisadi akmlar,ticaret,ithalat,ihracat,Avrupa
ABSTRACT Capitalism, one of the modern economic systems, had started to become institutionalized with the effects of
Mercantilism and Physiocratic thoughts and sharpened with classical thought. The most significant property of this system is that, it had not been institutionalized based on prior theories; but developed by theoretical approaches that were affected by incidents and changes. Capitalist system has developed by changing based on economic and politic developments in Western Europe since 16th century.
Keywords: Economic movements, trade, import, export, Europe
MERKANTLZM
1- MERKANTLZMN ORTAYA IKII
Merkantilizmin esas devlet idaresine dayanr ve ekonomi politikas hem ekonominin ve hem
de devletin birlikte bymesini ve glenmesini salayacak temel bir ara olarak grlmtr.
Merkantilizm, 1450-1750 yllar arasnda yani Ortaa ve Fizyokrasi arasndaki dnemde gelien
iktisadi dncelerin btndr. Bu dnemde gl olmann kriterlerinden bir tanesi de hazinenin
bymesi idi ve bunun iin de d ticaret dengesinin pozitif olmas, yani ithalattan ok ihracat
yaplmas gerektii iin hkmdar ile tacirler arasnda bir kar birlii olmutur1.
1 SAVA, V. F. ktisadn Tarihi, Liberal Dnce Topluluu, Avcol Matbaaclk, stanbul,1997,s.138.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
137
137
ada iktisadi sistemlerden biri olan Kapitalizm, Merkantilizm ve Fizyokratik dncelerin
etkileriyle kurumlamaya balam ve klasik iktisadi dnceyle ekillenmi bir sistemdir. Bu
sistemin en belirgin zellii, nceden gelitirilen teorilere dayal olarak kurumlam olmay;
zamanla olaylarn ve deimelerin etkilendii teorik yaklamlarla ekillendirerek gelitirilmesidir.
Kapitalist sistem, 16. yzyldan beri Bat Avrupa da meydana gelen iktisadi ve siyasi gelimelere
gre deierek bugnk grnmn almtr.
Ortaan sonuna doru, Bat Avrupa lkelerinde hayatn hemen her alannda deimelerin
olduu grlmektedir. Bin yllk bir dnemi kapsayan Ortaada bilgi birikimi, bu an son birka
yzylnda iktisadi, sosyal ve ilmi deimelerin meydana gelmesine neden olmutur. Kilisenin ve
feodal dzenin kat kurallar, Bat Avrupa toplum hayatnda meydana gelen deimeleri durdurmaya
gleri yetmemiti. Bat ortaanda toplum hayatna statik bir grnm kazandran Kilise ve feodal
ynetim kurallarnn etkinliklerini kaybetmeleri, bilimsel gelimelerin hzlanmasna neden olduu
gibi ideolojik deiimlere de yol amtr. Bu deimeler, ada kapitalizmin ilk aamas saylan
ticari Kapitalizmin ve onun doktrini olan Merkantilizm domasna ortam hazrlamtr.
Bat Avrupada XV. yzyln ikinci yarsndan, XVIII. yzyln ortasna kadar devam eden
ve Batnn iktisat politikasnn dayand temel ilkeler ieren Merkantilist dncenin oluturduu
merkantilizm bir sistem olup olmad tartmaldr. Baz dnrler, merkantilist dncenin temel
ilkeleri arasnda bir sistemi oluturmaya yetecek lde dzgn ilikilerin bulunmadn ileri
srmektedirler. Daha ok ticaretle uraanlarn gnlk sorunlarn zmlemek iin gelitirdikleri
nlemlerdir. Bu nedenle de bu dncelerin oluturduu merkantilizm ayr bir iktisadi sistem olarak
deerlendirilemez. Gemite olduu gibi gnmzde de merkantilizmi bir sistem olarak kabul eden
ve onu Kapitalizmin ilk aamas sayan eilimler daha ok taraftar bulmutur2.
2- MERKANTLIST DNCEY ETKLEYEN GELMELER
Kapitalist sistemin ilk ekli olan Ticari kapitalizm, XV. Yzyln ortasndan XVIII. yzyln
ortasna kadar Bat Avrupa lkelerinde uygulanan bir iktisadi sistemdir, Bu sistemin doktriner
temellerini Merkantilist dnceler oluturmulardr. Merkantilist dnce, Bat Avrupann deiik
2NEUMARK, F. iktisadi Dnce Tarihi, Cilt: 1, ev. Ahmet Ali ZEKEN, stanbul, niversitesi Yaynlarndan No:
201, ktisat Fakltesi No: 19, stanbul, 1943, S. 66-67.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
138
138
lkelerinin sosyo-ekonornik yaplarna gre deiik zellikler gstermitir. Ayn ekilde, bu
dncelerin etkisinde kurumlaan ticari kapitalizm, lkeden lkeye deien niteliklere sahiptir.
Ortak nitelikleri bulunan Ticari kapitalizmin temel ilkelerini ve bu ilkelerin ortaya kmasna ortam
hazrlayan Merkantilist doktrin zerinde durmadan nce, Merkantilist dncenin gelimesine ortam
hazrlayan deimelerin ana hatlaryla zetlenmesine allacaktr.
2.1- Avrupada Siyasi Yapnn Deimesi
Ortaa boyunca, Bat Avrupa Ynetimi bata egemenlii snrl bir kral ve lke ynetimini
ellerinde bulunduran feodal beyleri ve kilise arasnda paylalmt. kraln gc olduka snrl
bulunmaktayd. Krsal yrelerden tek fark, sahibi olan feodal beylerin, topraklarnda alanlar
zerindeki otoriteleri snrszd. Bu topraklar ileyen serflerin (klelerin) bir yerden bir yere
gitmeleri feodal beyin iznine balyd. te yandan ortaa boyunca geni topraklara ve tanmaz
mallara sahip olan kilisenin glenmi otoritesi, Bat Avrupa toplum ynetimindeki yeri olduka
nemliydi.
Ortaada Avrupann etkin ynetim ekli olan Feodalizmin yklmasna iki nemli gelime
neden olmutur. Bunlardan biri hal savalar, dieri ise Norman istilalardr. Avrupann siyasi ve
iktisadi yapsn deitiren bir iki gelimenin zetle incelenmesi yararl olacaktr.
2.1.1- Hal Seferleri
Hristiyanlk inancnn yaylmasna, nceleri Roma mparatorluu engel olmu ve dinin
izleyicileri iddetli ikencelerle karlamlard. M.S. IV. yzylda Byk Kostantinin
imparatorluu dneminde Hristiyanlk resmen kabul edilmiti. Roma mparatorluunun nceleri
ikiye blnmesi ve daha sonra Bat Roma mparatorluunun yklmasndan dolay meydana gelen
otorite boluunun doldurulmasnda kilise aktif bir rol oynad.
Ortaada topraklar genileyen kilise ile Feodal ynetim arasnda zaman zaman iktidar
atmas olmutur. Kilise gcn ortaya koymak ve halk zerinde etkinliini artrmak amacyla
Hal seferlerinin balatlmasnda ve ynetilmesinde nclk yapt.
M.S. VII. yzyln ilk yarsnda Orta Dou denilen blgeyi etkisi altna alan Mslmanlarn,
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
139
139
M.S. 638 ylnda Hristiyanlarca kutsal saylan Kuds almalar, bu inancn taraftarlarn zmt3.
Fakat o dnemde Kilisenin gsz ve Mslmanlarn gl olmalar, Kudsn kurtarlmasna
ynelik bir savan ortaya kmasn imkanszlatrmt.
Ortaa boyunca sahip olduu topraklarn genilemesine bal olarak iktisadi adan
glenen Kilise, Hal seferlerinin dzenlenmesine nclk etti. M.S. 1090-1290 yllar arasnda
Orta Dou ve Filistine ynelik sekiz sefer dzenlendi. Bu seferlerin hi biri Avrupallar kesin
zafere gtrmemilerse de, ktann iktisadi, siyasi ve sosyal yapsnn deimesine ortam ha-
zrlamtr. Hal savalar, Avrupada sanatkarlarn zenginlemesine, yeni retim yntem ve
teknikleri bulunup uygulanmasna, ticari faaliyetlerin younlamasna neden olmutur. Ticaretle
uraanlarn zenginlemesi ve Avrupada siyasi otoritenin tccarlarca etkilenmesine ortam
hazrlamtr.
Ticari faaliyetlerin karllnn artrlmas iin pazarn geni olmas ve bu faaliyetleri
destekleyen devletin gl olmas gerekirdi. Hkmranlk alanlar dar olan ve gleri snrl bulunan
feodalizmin yklp yerine merkezi idarelerin kurulmas ticari faaliyetleri kolaylatracak ve ticaretin
hacmini artracakt. Bu nedenlerden dolay ticaretle zenginleen tccarlar merkezi otoritenin
glenmesini istediler.
atolarn yaknlarnda veya yol kavaklarnda kurulan kentlerde yaayanlar, bu yerleme
yerlerinin iktisadi faaliyetlerinde etkin rol oynayan tccarlarn ynetimini kabul ettiler. Tccarlar da,
feodalizmin skc kurallarna kar ktklarndan merkezi otorite ile sk ibirlii yaptlar. Bylece
Avrupada yerel ynetim yerine Merkezi devletler kurulmutur. Merkezi devletlerin kurulmasna
neden olan dier bir gelime de Norman istilalardr.
2.1.2- Norman Akn
Kuzeyli adamlar (Northmen) anlamna gelen Normanlar, balangta tarma elverili
alanlarda ekip bimek ve denizcilikle uramalar suretiyle ihtiyalarn karlamaktaydlar. Dalk
blgelerden Saladklar aalardan gemi yapma sanatnda ilerleyen Normanlarn nfusunun
artmas, uzak denizlere almalarn gerektirmiti. Denize alan ve Avrupann kuzey kylarna
ulaan Normanlar, yerel direnile karlamlardr. Bu direnii krmak iin askerlerinin ve
3 K.HITI,Philip, Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih TU, Boazii Yaynlar, Cilt: 1, S. 231
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
140
140
gemilerinin saysn artrmlardr. Artan askeri gcn ihtiyalarn karlamak Avrupann ilerine
kadar akn dzenleyen Normanlarn saldrlar, Feodal beyleri arasnda ibirlii yapmaya zorlamt.
Norman aknlarna kar koyabilmek iin askeri ve iktisadi glerini birletiren Feodal Beyleri
arasnda en gl olan ynetimi eline ald. Bylece merkezi gc elinde bulunduran feodal bey kral
oldu, dierleri de zamanla bu otoritenin gcn kabul etme zorunda kaldlar.
2.1.3- Milli Devletlerin Kurulmas
Ticaretle zenginleen burjuva snf nce kentlerde ynetimi eline geirdi. Krsal yrelerle
kentler arasnda yer alan mbadele de ticaret hadleri tarmsal rnlerin aleyhine ve tarm d
rnlerin lehine olduundan uzun dnemde kentlerde yaayanlarn iktisadi gc artt, ktisadi
arln krsal yrelerden kentlere kaymas, siyasal iktidar zerinde ticaretle zenginleen burjuva
snfnn etkisinin artmasna neden oldu. Bu snfn bir tr ideolojisi olan merkantilizm gl milli
devletlerin kurulmas esasna dayanmaktayd.
Gl milli devlet, piyasann snrlarn geniletmek piyasalarda tccarlarn hem hammadde
almlarnda beni de mamul madde pazarlamalarndaki karlarn tehdit edecek gelimeleri nlemek
iin gerekliydi. Milli devlet i piyasada ticari serbestlii salayacak, lkede kurulacak sanayi
kesimini koruyucu nlemler alacaktr. Bu amala sk gmrk politikas uygulanacaktr. Avrupada
XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren kurulan milli devletlerin bandaki krallar, gelirlerini
artrmak iin ticari faaliyetleri dorudan destekleyici nlemleri uygulamaktaydlar. Tccarlar da
hem i, hem de d piyasalarda karlarn koruyan devletin gl olmasn ve milliyeti bir politika
izlenmesini istemekteydiler. Avrupada Merkezi otoritelerin glenmesi Avrupann statik siyasi ve
iktisadi yapsna dinamiklik getirmitir. Ticari faaliyetlerin younlamas, bilim ve sanat alannda
deimelere neden olmutur.
2.2- Orta an Sonunda Meydana Gelen Bilimsel Deimeler
Orta an statik yapsn deitiren yeni ve yakn aa dinamik bir yap kazandran balca
etkenlerin banda bu dnemde gerekletirilen keifler ve bilimsel gelimeler gelmektedir. Bu
gelimeleri ana hatlaryla zetlenmesinde yarar grlmektedir.
2.2.1- Byk Bulular
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
141
141
XIV. Yzyln son yarsnda ve XV. yzyln ortalarnda denizciliin gelimesi pusulann
kefi ve haritann kullanm, dnyada uluslararas mal hareketini canlandrd. Deniz ulamnda
gerekletirilen yeni olanaklar, yeni lkeleri tanma arzusunu, deerli madenleri elde etme isteini
artrd. Ksaca bu gelimeler, o dnemde servetin tek kayna saylan kymetli madenlerin elde
edilmesi iin Kolonist yaylmay kolaylatrdlar. zellikle Amerika ktasnn kefedilmesi,
Avrupaya kaynak aktarmn hzlandrmt. Afrika dolalarak Hindistana varlmas hem
hammadde kaynaklarn hem de yeni pazarlar Avrupal reticinin emrine vermitir.
2.2.2- Ticari Yollarn Deimesi
XIII. yzylda dou lkelerinin Baharat ve peki Avrupa piyasalarnn aranlan mallaryd.
Bu mallarn Avrupaya tanmas Ortadoudan geen Baharat ve pek yollar ile
yaplmaktayd. Trklerin Anadoluda Osmanl Devletini kurmas ve 1453 ylnda stanbulu
fethetmeleri bu yollarn denetiminin Mslmanlara gemesine neden oldu. Bu gelime, baharat ve
ipek gibi canl talebe sahip olan mallarn Avrupa piyasalarna sunulmalarn gletirdi. Bu mallarn
Avrupa piyasalarnda fiyatlarn art, kar marjn ykseltmitir. Avrupal tccarlar sz konusu
mallar, getirmek iin yeni yollar aramak zorunda kaldlar. Akdenizin dousunu ve Karadenizin
kontrolnn Osmanllarn eline gemesi, Avrupal tccarlar Afrikay dolamak zorunda brakmt.
Akdeniz limanlarndaki stnlk, kefedilen Atlantikteki yeni deniz yollarna gemitir. Bu
deime gemicilik sanayinin gelimesine yol at gibi, deniz ulam tekniinin gelimesine de
neden olmutur. Yeni ticari yollarn bulunmas, ticaret hacmini artrm ve ticaretten salanan karlar
sermaye oluumu srecini hzlandrmtr. retimin artmas, ticaret hacmini dolaysyla piyasada
hem para arzn artrm, hem de dolam arttrmtr.
2.2.3- Para Kullanmnn Yaygnlamas
Ticaretin geni alanda ve byk hacimde yaplmas parann kullanmn artrmtr. Parann
ve deerli madenlerin piyasada art, enflasyon ve fiyatlarn ykselmesine neden olmutur. Bu
gelime bor alan tccar ve giriimcilerin daha da zengin olmasna yol amtr. Kentlerde ticaretle
uraan burjuvazinin gcn artrm ve toprak rantna dayal sabit gelire sahip olan toprak
aristokrasisinin gelirini, fiyat artlar ve enflasyonun etkileriyle azalmasna yol amtr. Bu gelime
glenen burjuvazinin politik gcn artrrken, feodal beylerin politik ve krsal yrelerdeki
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
142
142
etkinliklerini azaltmaktayd.
Amerikadan aktarlan ok miktardaki altn ve gmn o dnemde tedavlde olan metal
para arzn artrmas, Avrupada fiyatlar ykseltmi ve fiyat ykselilerinden ksa dnemde karlar
artan tccarlar fazlalklar retim amacyla, Fransa ve ngilterede yatrma yneltmeleri bu
lkelerde sanayileme srecinin balamasna ortam hazrlad. spanyada artan fiyatlar ithalat
arttndan lkenin altn ve gm rezervleri zamanla eridi. Osmanl toplumunda para arznn
artmas, i fiyatlar ykseltmi, bu artlarn enflasyon olduunu fark edemeyen yneticiler, iktisadi
faaliyetlere daha ok mdahale etme yoluna gittikleri iin i yatrmlar artrlmam ve fiyat artlar
ithalatn artmasna ve altn-gm rezervlerinin tkenmesine yol amtr.
2.2.4- Teknik Gelimeler
Matbaann kefedilmesi, bilimsel gelimeyi hzlandrrken yeni teknik bulularn uygulama
alanna konmasn kolaylatrmtr, Sanayi kurulularnn kentsel yrelerde kurulmas, Lonca
sisteminin kmesine sebep oldu. Krsal yrelerde feodalitenin gszlemesi ve kentsel yrelerde
Loncalarn etkisizlemesi, Orta an statik yapsnn deimesine ve dinamik bir toplum yapsnn
ortaya kmasna neden oldu. Ticari faaliyetlerin yer ald alanlarn genilemesi, kitle retim
yntemlerinin uygulann gerekli klmt. Bu nedenle yeni retim teknikleri bulunup uygulama
alanna konmutur. Bu bulularn nemli bir blm ilk nce tekstil sanayiinde gerekletirmitir.
Whatt 1730 da eirme iini hzlandran mekanik bir teknik gelitirmi4, Kayof Burg 1738 ylnda
Hareket eden mekii bulmutu. 1785 ylnda E. Cartwright, mekanik dokuma tezgahn ilemeyi
baarmt. retimin artrlmas iin insan enerjisinin yannda buhar enerjisinin devreye girmesini
gerektirmiti. 1784 ylnda J. Wattn buhar makinasn bulmas ve bir yl sonra bu makinann
retimde kullanlmas, retim miktarn artrm ve insan enerjisi yerine buhar gcnn konmas
emein verimliliini artrmtr.
Artan retimin blgeler ve lkeler aras ticaretle datm ve retimin srdrlmesi iin
gerekli hammaddelerin salanmas, ulam aralarnn gelitirilmesini gerektirmitir. Bunun iin
daha nce retimde kullanlan buhar enerjisi, bu defa deniz ve kara ulam aralarnda hareket
ettirici g olarak kullanlm, uzak mesafelere ksa bir sre iinde ulalmas gerekletirilmitir.
4 KOLOLU, Mahmut. Ekonomi Doktrinler Tarihi, Dou Matbaas, Ankara, 1960. S. 22
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
143
143
1803 ylnda ilk buharl gemi ve 1820 de ise buharla alan lokomatif ulamda kullanlmaya
balanmtr. Btn bu gelimeler Avrupann iktisadi, siyasi ve kltrel yapsnn deimesine
neden olmu, dnce alannda yeni grlerin ortaya kmasna ortam hazrlamtr.
2.2.5- deolojik Yapdaki Deimeler
Merkantilist dncenin olumasna yol aan dier deimeler de Rnesans ve Reformasyon
hareketleridir. Bilindii gibi Rnesans hareketi, stanbulun 1453 ylnda fethedilmesiyle talyaya
g eden Bizansl bilim adamlarnn Eski Yunan eserlerini talyancaya evirmeleri, bilim ve sanat
alannda canlanmaya neden olmutur.
stanbul ve Endls zerinde Mslman dnyasyla direkt ilikileri bulunan Batl
entelektel snf, slam dnyasnda bilimsel gelime ve zerkliin etkisinde kalarak lkelerinde,
bilimsel almalar snrlayan kurallara kar geldiler. Reform hareketi de, bata Luther ve Calvin
gibi Hristiyan bilim adamlarnn ba kaldrmalar ve bu ynetimin Hristiyanln temel retileriyle
ters den bir tutum iinde bulunduklarn aka, sylemeleri eklinde balamtr. Bu hareket,
kilise ynetimini toplum hayatndaki engelleyici ve durdurucu gcnn yklmasna yol amtr.
Hristiyanln kilise ynetimi elinde bozulan retilerinde meydana gelen reform, kilisenin politik
gcn azaltm ve kilise topraklarnn datlmasna neden olmutur. Kilisenin elindeki mlkler ve
mallar yer yer imalathanelere ve fabrikalara dnmesi iktisadi deime srecinin hzlanmasna
ortam hazrlamtr5.
O dnemde Martin Luther, kilise retilerini bilen ve Hristiyanlk inanlarna bal bir kii
olarak, kilisenin dnce ve iktisadi alandaki snrlayc kurallarnn tutarszln ortaya koymakta,
Ortaada Eflatun-Aristo felsefesiyle sentezletirilmi Hristiyanlk retilerinde oluturduu statik
dnce erevesinin almasn salamtr. Dnr, Almanyada ticari faaliyetlerin younlat
bir dnemde yaam ve bu faaliyetleri snrlayan ortaa iktisadi yaklamlarnn tutarszln
farketmitir. M. Lutherin iktisadi grleri Almanyada Merkantilizmin gelimesi. ne ortam
hazrlamtr. Ona gre hkmet iktisadi faaliyetlerin dzenlenmesinde aktif rol almamal, milli
karlar bireysel karlardan stn tutmaldr. Bununla beraber Luther, ortaan hiyeraik toplum
5 KOYUCUKLU, Nazif, ktisadi Olaylar Tarihi, stanbul niversitesi Yayn No: 2902, Siyasal Bilimler Fakltesi Yayn, No: 3, stanbul, 1982, S. 43-45
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
144
144
yapsn savunmu ve serflerin senyre itaat etmeleri gerektiine inanmtr. Luther, Feodalizmin
kurumlarna sadk kalmakla birlikte, kiinin alp kazanmas gerektiini ve kazancyla zel mlk
sahibi olmann yararlln ortaya koymutu. Ona gre dindar kii ok alp kazanmalyd.
M. Lutherin grleri daha ok Almanyada etkili olmutu. Fransz asll John Calvinin
dncesinin etki alan daha geniti. Calvinin yaklamlar ksa bir sre iinde Fransa, svire,
Hollanda, skoya, ngiltere ve Amerikada taraftar bulmutu.
Calvin alarak kazanmann zerinde durmu, artan kazancn sermaye mallarna
dntrlmesi gerektiini etraflca anlatmtr. Calvinin bu yaklam daha sonra M. Weber ve
Tawney tarafndan Kapitalizmin douuna ortam hazrlad ileri srlecektir. Onlara gre Calvinist
ve Protestanlk akm sanayileme srecini hzlandrmtr. Aslnda bu yaklam sadece bir varsaym
olarak gnmzde deerlendirilmektedir. Calvin, iktisadi faaliyetlerde bulunup ok kazanmann
inananlar iin ktmsenecek bir i olmadn savunmakla, kilisenin dnya ilerini nemsemeyen
tutumunun tutarszln ortaya koymutur. Calvin yukarda deinildii gibi faizin de belli bir oranda
alnp verileceini ileri srm ve bu konuda kilise retilerine kar kmtr.
Bu yaklamlaryla Calvin, Eflatunun Aristo ve Hristiyanlk retilerinin ekillendirdii
Orta a dncesinin almasnda etkin bir rol oynamtr6. Bu deimelerin temel etkisi altnda
meydana gelen Merkantilist dncenin temel kurallar zetlenerek, Merkantilizm dncesinin Bat
Avrupa lkelerinde gsterdii deiik nitelikler ksaca ele alnacaktr.
3- MERKANTLST DNCENN TEMEL LKELER
Ticari kapitalizmin baka bir deyile Merkantilizmin bir sistem olarak kabul edilip
edilmemesi yukarda da deindiimiz gibi konusu tartlmaldr. XV. yzyln ortasndan itibaren
Bat Avrupa lkelerinde iktisadi yapy ekillendiren ve etkinliini XVIII. yzyln ortalarna kadar
srdren Merkantilizmin bir iktisat sistemi olduu gr daha yaygn bir kabul grd
sylenebilir.
6 HAMTOULLAR1,Beir. ada iktisadi Sistemler, Structrel ve Doktrinal Bir Yaklam, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 380 Ankara 1975, S. 3-7.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
145
145
9 Ticari kapitalizmin uyguland dnemde, altn ve gm servetin (zenginliin) kayna olarak kabul edilmekteydi. Deerli madenlere bir lke ne kadar ok sahip
olursa, o kadar zengin saylr ve gl olduu kabul edilirdi. Bir lke veya lke
yneticisi olan kral, lkesinin deerli maden varln artrmak iin her trl nlemi
almaldr. Bunun iin ithalat snrlandrlmal ve ticaret arttrlmaldr. Bu amacn
gerekletirilmesi iin gerektiinde sava bile yapmaldr.
9 Merkantilist dnceye gre ihracat fazlasn salamak iin ithalat kstlanmaldr. Devlet bu alanda gerekli grlen tm nlemleri almaldr. thalatn azalmas ve
ihracatn arttrlmas, lkenin kymetli maden varln arttracak ve dolaysyla d
ticaret fazlasna sahip olan lke zenginleecektir. Bunun iin Merkantilist dnemde
hammadde ihracat yasaklanm, mamul madde ihracat da zendirilmitir. Nitekim,
ngilterede Kralie Elizabeth-I dneminde (1565-1566) canl koyun ihracat
yasaklanmt. Bu yasaa uymayanlarn mallar devlet tarafndan ellerinden alnmakta
ve sol elleri kesilerek, bir yl hapse konmaktayd. Tekrar ederse lmle
cezalandrlrd.
9 Merkantilist dnrler, lke iinde ticareti snrlayc engellerin kaldrlmasn savunmulardr. Onlara gre, lkenin iinde i ticaret serbeste yaplmaldr. D
ticarete gelince devlet demeler dengesinin lehte bir gelime gstermesi, altn, gm
gibi kymetli mallarn lkeye akn hzlandrmas iin gereken nlemleri alarak sk
bir gmrk denetimi mekanizmas kurulmaldr.
9 Merkantilist dncenin etkisi altnda kurumlaan Ticari Kapitalizm etkin olduu Bat Avrupa lkelerinde, Milliyeti bir iktisadi politika uygulanmtr. Bir lkenin
baka lkelerle ilikilerinde gl olmas, d pazar koruma ve yeni pazarlar
kazanmas iin gerekli grlmekteydi. Milletin gcn temsil eden devletin gl
olmas, merkantilistlerin savunduklar konulardan biriydi.
9 Devletin gc, sahip olduu nfusunun fazlalna, gl bir ordu ve donanmaya bal olduu gibi, lkenin sahip olduu kymetli maden miktarna balyd.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
146
146
9 Servetin ve siyasi gcn kayna saylan kymetli maden varlnn artrlmas iki yolla mmknd. lke bu tr maden kaynaklarna sahipse bunlarn iletmesine
almaldr. ayet bir lkenin kymetli madenleri, lke iinde retme olanaklar
yoksa, bu taktirde, lkeye d ticaret yoluyla kymetli maden ak salanmaldr
Yukarda da deinildii gibi ithalat kslmal ve ihracat arttrlmaldr. D ticaret
fazlalnn salanmas iin d piyasalarn geniletilmesi gerekli grlmekteydi. Bu
piyasalardan ham-maddeler ithal edilmeli, mamul olarak ihra edilmelidir. Bu tr bir
politika kolonist bir yaylmay gerekli klmaktayd. Bat Avrupa lkelerinin 15. yz-
yldan itibaren da almalar ve dnyann byk bir blmn (Bat Avrupa dnda
hemen her lkeyi) koloniletirmeleri, o dnemde uygulanan Ticari Merkantilizmin bu
temel ilkelerine bal bir uygulama olduu sylenebilir. Nitekim, 1651 ve 1660
yllarnda ngilterede uygulanmaya konan denizcilik yasalar, ngiltereden
kolonilere ihra edilen ve oralardan lkeye ithal edilen mallarn ngiliz gemileriyle
yaplmasn ngrmekteydiler. Bu yasalara gre, baz koloni rnleri yalnz
ngiltereye satlabilecekti. Dier baz mallar, dier lkelere gnderilmeden nce
mutlaka ngiltereye getirileceklerdi. ngiltereden baka lkelere bu kolonilere mal
ithalat snrlandrlm veya tamamen yasaklanmt. Bu uygulama, kolonilerin
mevcut sanayi kurulularnn gelitirilmesini durdurmu veya tamamen yok
etmiti.Bu politika ile ngiliz koloniler bu lke iin bir pazar, hem de lke sanayinde
kullanlacak ucuz hammadde kayna ve hatta ucuz emek piyasas haline
getirilmitir.
9 Merkantlist dnrler, devletin iktisadi faaliyetlere mdahalesini savunmulard. Bu dnrlere gre devlet ihracat hacmini artrmak iin lke sanayini dzenleyecek,
gerektiinde sanayi kurulular kuracak ve sanayi kesimini sk bir denetim altnda
bulunduracaktr. Sanayi mallarnn kalitesini kontrol etmek ve lkede ortak l ve
tart birimlerinin kullanlmasn yaygnlatrmak, devletin stlenmesi ngrlen
grevleri arasndayd.
Ticari Kapitalizmin temel ilkeleri, Bat Avrupa lkelerinde deiik ekillerde uygulanmtr.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
147
147
rnein ngilterede uygulanan ticari kapitalizmin uygulan ticarete arlk veren bir politikay ne
alnmasn gerekli klmtr. Bu lkede, sanayinin desteiyle arlk kazanan ticari politika, sermaye
birikimini hzlandrarak ilk defa bu lkede sanayi devriminin gereklemesine Ortam hazrlamtr.
Fransada Merkantilist politikann uygulan, sanayilemeye arlk verilmesini ngrmt.
Bu lkede merkantilist dncenin teorisyenleri olan bata Colbert ve Suhly ayn zamanda birer
devlet adam ve uygulaycsydlar. J.B. Colbert, 14. Louisin Maliye Bakanln yaparken
uygulad merkantilist politika, Fransann sanayilemesini amalamaktayd. Bu nedenle de ifade
edilen Fransz Merkantilizmine sanayi merkantilizmi de denilmektedir.
Merkantilist dncenin spanyada uygulan, deerli madenlerin arttrlmas hedefine ynelik
bir politika eklinde olmutur. spanyada o dnemde uygulanan politika, altn ve gm stoklarnn
oaltlmasn amalamaktayd. Kleci merkantilizm diye bilinen spanyol merkantilizminin bu
lkede uyguland dnemde, Amerika ve Asyada bulunan spanyol kolonilerinden kymetli
madenlerin ithali iin devlet dzenlemelerinde bulunulmu ve bu blgelerden altn ve gm
getirtmek iin yola kan tccarlara yardm etmitir.
Avusturyal avukat Philpp Willhelm Von Hornick, Merkantilizmin temel ilkelerini 1684 ylnda
yaynlad bir manifestoda zetlenmeye almtr. Milli ekonominin temel prensipleri olarak da
zetlenebilen bu ilkeler unlardr: 1 lkenin her kar topra tarm, madencilik ve sanayi iin
kullanlmaldr. 2 Mamul maddelerin fiyat yksek olduundan lkenin batan ham maddeleri
mamul maddeye dntrlmelidir. 3 lkenin alan nfusun artmas tevik edilmelidir. 4
Altn ve gmn lke dna k yasaklanmal, lkedeki btn paralar dolama alnmaldr. 5
Mmkn olduu kadar btn yabanc mal ithalat snrlandrlmaldr. 6 Alnmas zorunlu olan
yabanc mallar, altn ve gm karl olmadan lkenin rettii dier mallar karlnda
alnmaldr. 7 thalat mmkn olduu kadar lkede yaplan imalat iin girdi olarak kullanlan mal-
lar kapsamaldr. 8 lkenin rettii snai mallarn altn ve gm elde etmek iin ihra imkanlar
aratrlmaldr. 9 lkede retilen mallarn ithalatna hi bir ekilde izin verilmemelidir7.
4- AVRUPA LKELERNDE MERKANTALZM
4.1- talya
7 Robert B. EKELUND. JR, Robert F. HEBERT, A History ot Economic Theory and Method, a.g.e., S. 33.,aktaran:
ERSOY, Arif. ktisadi Dnceler Tarihi, Neriyat ve Matbaaclk, zmir, 1986, S. 70.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
148
148
talyan merkantilistlerinin ncleri A. S e r r a (Doumu 1580) G. Montanari (1633-1687), A.
Genovesi (1712-1769), G. Ortes (1713-1790)dir. talyada merkantilizm bamsz talyan
ehirlerinin aldklar ekonomi politikas tedbirleri ile balamtr. rnein, Floransada ok eskiden
beri tekstil fabrikalarnda kullanlan ham madde ve aletlerin ihrac merkantilizmin daha nceden
bildiimiz d ticaret politikasna uygun olarak yasaklanmtr.
4.2- Hollanda
Hollandada merkantilist grlerin nl savunucusu De la Courtdur. Hollandda ticaret ok
eskiden beri gelimitir. Ekonomik faaliyet geni lde deniz ticaretine dayand iin bu lkede
serbest ticaret rejimi kabul edilmi ve bunu salayacak tedbirler alnmtr.
4.3- Fransa
Fransz merkantilistleri, J. B o d i n s (1530-1596), E. M e1 o n (1675-1738), De Sully (1560-
1641) dr. Ancak merkantilizmin Fransadaki en nl temsilcisi 14. Louisnin Maliye Bakan olan
Colberttir. yle ki, merkantilizm, Fransada onun ismiyle Colbertizm diye de anlmtr. Fransa,
bu dnemde, savalar ve 14. Louisnin msrif yaants nedeniyle, devaml olarak mali glkler
iinde bulunuyordu. Buna ramen, Colbert uygulad ekonomi politikas tedbirleri ile devlet
sanayini kurmu, retimi tevik etmi, i gmrkleri kaldrm ve Fransay ksa zamanda Avrupa
ktasnn sayl sanayi lkelerinden biri haline getirmitir.
1715 de 14. Louisnin lmnden sonra Fransa ar borlarnn altndan kalkabilmek iin
areler aramaya balamtr. Bu arada skoyal John L a w, Fransz maliyesini dzenlemek iin
getirtilmitir.
L a w (1671-1729), Fransadaki kt ekonomik gidiin nedeni olarak mal mbadelesinin
yavalamasn gryordu. L a wa gre bu durumun zm ancak para servettir fikrine uygun
olarak tedavlde bulunan para miktarn arttrmakla mmkn olabilecekti. Nitekim skoyal
iktisat Fransz maliyesinde bu ynde baz reformlar yapm, madeni para yerine, kat para
kartmtr. Bu yeni parann deerinin karl altn deil, mevcut arazi ve arsalar olmutur. Lawn
btn abalarna ramen, Fransada mali durumda bir dzelme olmamtr. nk tedavle
(dolama) gittike daha ok para kartlm, buna karlk mal ve hizmet retimi yetersiz kald
iin, byk bir enflasyon domu ve bunun sonucu Fransz maliyesi iflas etmitir. (1721).
4.4- Almanya
Almanyada merkantilizmin temsilcileri unlardr: Devlet adamlar : Friedrich Wilhelt ve
Byk Friedrich
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
149
149
Teorisyenler : Seckendrof (1626-1692) B e e h e r (1635-1682), zellikle Kameralistler
Almanyada 16. Yzylda balayan ve 17. Yzylda devam eden byk bir ekonomik buhran vard.
Bu krizin nedenleri u ekilde zetlenebilir:
a) stanbulun fethi ve yeni keifler nedeniyle Kuzey talya ve Gney Almanya ehirleri
zerinden geen uzak dou ticaret yolu deimitir.
b) Otuz yl savalar Almanyay iktisaden ok zayf drmtr.
Ekonomisi bu nedenlerle zayf dm ve geri kalm olan Almanyada merkantilizmin
ekonomi politikas tedbirleri son derece baarl olmutur.Almanya ve Avusturyada ekonomik
sorunlarla, ngiltere ve Fransada olduu gibi tccarlar ve iktisatlar deil, ounlukla
derebeylerinin maliye memurlar (kameralistler) ilgilenmilerdir. Kameralist, derebeylerinin
hazinesini de idare ettikleri iin, bu memurlara verilen isimdir. Bunlar zellikle ekonomi, maliye,
tarm, ticaret ve sanayi konularnda yetimi kimselerdir. Bu bakmdan bunlar bugnk brokrat -
teknokratlar hatrlatrlar.
4.5- Avusturya
Avusturyal merkantilistler
Devlet adamlar : Maria Theresia, Josef II, Teorisyenler : Schrder (1640-1688), Hrnigk (1638-
1712) Justi: (1705-1771), Sonnenfels (1733-1817) dir.
zellikle Maria Theresiann imparatorielii devrinde merkantilizmin ekonomi politikas
tedbirleri sert bir ekilde uygulanm, derebeylerin feodal hkmranl yklm ve ilk toprak
reformu yaplmtr8.
4.6- ngiltere
ngilterede merkantilist tedbirlerden ilk yararlanan sanayi pamuklu dokumacl olmutur.
Keza eskiden ihra edilen ynn 16.Yzyldan itibaren ngilterede ihrac yasaklanmtr. Buna
karlk pamuklu ihracat mamul madde olduu iin zellikle tevik edilmitir. Dier nl bir tedbir
ise Crowellin Deniz Nakliyesi Kanunudur. (Navigation Act -1651). Bu kanun zellikle
Hollandal tccarlarn aracln nlemek amac ile kartlmtr. Merkantilist dnceye gzel bir
rnek olan bu kanuna gre:
a) Avrupa meneli mallarn ngiltereye ithalinde yalnz ngiliz gemileri veya maln retildii
8 KUMBARACIBAI,Onur. Ekonomik Doktrinler ve Ekonomik Dncenin Evrimi, Kalite Yaynevi, Ankara, 1976, S. 17-27.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
150
150
lkenin bandrasn tayan gemiler kullanlabilir.
b) Avrupa d lkelerden ithal edilen mallar yalnz ngiliz gemilerinde tanabilir.
e) ngiliz sahillerinde balklk yapmak ve kabotaj hakk yalnz ngiliz gemilerine aittir.
Ana hatlaryla baz Avrupa lkelerindeki merkantilizmden sz edilmeye alld .imdi de
ngiliz merkantilist doktrinin nemli dnrlerin grlerine burada ana hatlaryla ele alnacaktr.
ngilterede merkantilist politikann olumasna grleriyle etkide bulunan nemli bir ka
dnrn grleri zetle incelenmeye allacaktr.
4.6.1- Edward MISSELDEN (1587- 1654)
Dnr hayatnn nemli bir blmn ticaretle geirmi ve bir ara Dou Hindistan irketinde
st yneticilik grevinde bulunmutur. Ticaretle bilfiil uramas ve ticari sorunlar yaayarak
zmlemeye almas Onun teorilerinin uygulamaya ynelik olmasna neden olmutur. Dnr
ngilterenin 1620lerin ilk yllarnda karlat iktisadi bunalm ve ticari durgunluun nedenleri
zerinde durdu. Yaklak 130 sayfalk bir eserde ticaretin nasl canlandrla bilineceine ynelik
grler ileri srd. Ticareti canlandrmann yolu veya serbest ticaret (Free Trade or Means to
Make Trade Flourish) adl eserinde lkenin ticaretini arttrma yollar zerinde durdu. 1622 ylnda
yaynlanan bu eser, o dnemde ynetim evrelerinde ilgi uyandrd. Dnr, ticaret dengesi
kavram zerinde duran ilk dnr saylmaktadr. Dnr devletin ihracat tevik etmesini ve
ithalat ise snrlandrmasn nermitir. Ancak bu yolla ngilterenin kymetli maden rezervini
arttrabileceini savunan Misselden, serbest ticaret kavramyla bugn anlalan serbest ticareti kast
etmiyordu. Ona gre serbest ticaret ihracat seferberlii ve rekabet etme zgrldr9. Dnr
ticarette tekelciliin neden olaca sakncalar etraflca ele almtr. Tekelci kendi karn maksimize
etmek iin mallar alrken dk fiyatla, satarken de yksek fiyatla satacandan toplumu zarara
sokacan ileri sren Misselden, tccarlar arasnda rekabetin yararlar zerinde durmutur.
Dnre gre mallarn fiyatlar saladklar yarara gre oluur. Piyasada arz ve talebin
deimesine bal olarak rayi fiyatlar deiir. Dnr, ngilterenin d ticaretinin devlet
tarafndan dzenlenmesi gerektiini savunur. Ona gre ngilterenin ticari ilikide bulunduu
lkelerle yapt d ticaretin durumu tablolarla belirtilmeli ve her zaman ihracatn ithalattan fazla
olmasna zen gsterilmelidir.
9 ULUTAN,Burhan. ktisadi Doktrinler Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 1978, S. 174.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
151
151
ngilterenin zenginlemesinin ihracatn ithalatndan fazla olmasyla mmkn olacana inanan
Misselden, fakir halkn ihracata ynelik iletmelerde almasnn yararl olduunu savunur. Lks
ithalata kar olan dnr, ngilterenin gda maddeleri ithalatn azaltmas iin balk retimine -
nem vermesi gerektiini ileri srer.
Misselden, para arznn artrlmasyla faizlerin deceini ve ticaretin canlandrlacana
inanr ve bu amala metalik parann ayarnn drlmesinin yararl olacan kabul eder.
4.6.2- Thomas MUN (1571-1641)
ngiliz yazar ve iktisats olan T.Mun, ticaret dengesi teorisini aka ortaya koyan bir
dnrdr. 17 Haziran 1571 tarihinde Londrada dnyaya gelmitir. Babas ticaretle urat iin
Mun da mrnn nemli bir blmn ticari faaliyetlerde bulunmakla geirdi. Ticari faaliyetleri
srdrmek amacyla talya ve Dou Akdeniz lkelerine genliinde seyahat etti. Ticaretten salad
geliri Dou Hindistan irketine yatran Mun, bu irketin ynetim kuruluna seilmitir. 1622 ylnda
balad bu grevi srasnda ve daha nce bizzat ticari faaliyetlerde bulunduu esnada,
iktisadi konularla yakndan ilgilenmi ve karlalan sorunlarn zmne ynelik neriler
getirmitir.
Bir kuma tccarnn olu olan T. Mun, ticaretle uram, daha sonra Dou Hindistan
Kumpanyasnn ynetiminde grev almtr. Batl kolonistlerin, Gney ve Gney Dou Asyada
karlarn gzetleyen ve bu lkelerin kaynaklarn Batya aktaran bu irketin ynetimi ile ilgili
yazlar yazan Thomas Muna gre, bir lkenin zenginliini artrmasnn doal yolu ticarettir.
Dnrn d ticaretle ilgili yaklamlar lmnden sonra 1664 ylnda yaynlanan D Ticarette
ngiliz Hazinesini Zenginletirme adl eserinde yer almtr. Bu eser yaynland dnemde geni
ilgi toplamt ve dnemin iktisadi eilimi olan da alma ve yeni pazarlar edinme politikasn
teorik temellere oturtmaktayd.
Mun ticaretin artrlmas iin lkede retilen mallarn fiyatnn belli bir dzeyde tutulmas ve
fiyatlarn alm gcn amamas gerektiini savunmutur. Ona gre enflasyonla bal olarak
fiyatlarn artmas, lke iinde retilen mallarn fiyatn artracandan ihracat azaltr.
T. Mun ngilterenin gelimesi iin, ngiliz tccarlarnn yabanc memleketlere satacaklar
mallarn o lkelerden satn alacaklar mallardan fazla olmas gerektiini savunmutur. Bu dnre
gre, d ticaret kazancnn arttrlmas iin baka lkelerde mutlaka alc bulacak mallarn fiyatla-
rnn yksek tutulmas, rekabetle karlaabilecek mallarn ucuz olmas ve bo tarmsal alanlarn
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
152
152
iletmeye almas gerekir.
T. Munun d ticaretle ilgili grlerine dayanarak onun Ticaret Bilanosu Doktrini in
kurucusu olduu kabul edilmektedir. T. Mun, yurt ii ticaretin lkeye kar salamadn belirterek,
yurt iinde yaplan ticarette yaplan kar, dier vatandan zarardr der. Ona gre yurt dnda yaplan
ticaretin salad kar lkelerin salad kazantr. ngiliz d ticaretinin gelimesi ve lkeye
kymetli maden getirecek dzeyde demeler dengesinin artrlmas iin deniz ulamnn
gelitirilmesini savunan T. Mun, Para ticareti, ticaret paray yaratr der. Ona gre ticaret serbest
olmal, devlet ticaretle uraan tccar desteklemelidir.
T. Muna gre kral servetini ancak d ticaret fazlasn salamakla artrabilir. Kral artan
gelirinin bir blmn datmal, d ticarette aktif rol oynayanlara aktarmaldr. Eer kral artan
gelirini daha da artrr, datmazsa, ar yemek yiyip hazm edemeyen kii gibi hayatnn son
bulmasna neden olur. Para art retimi artrd mddete yararldr. retim artrlmadan para
arznn ykseltilmesi, i fiyatlarn artna neden olacak, fiyatlarn art ihracatn daralmasna ve
ithalat hacminin bymesine yol aacaktr. Dnrn salt para arzyla lkelerin zengin
olamayacaklarn farketmi olmas onun iktisadi olaylar tutarl bir ekilde deerlendirdiini orta-
ortaya koymaktadr.
Dnre gre ticaret serveti artrr. Servetin artda ticareti artrmaktadr. Ticaret ise
tccarlarn karlarn artrr. ilere i imkan salar. Sz gelimi deniz ticaretine nem verilmesi
lkede denizcilerin yetimesine gemi ina sanayinin gelimesine ve dier sanayi dallarnn ortaya
kmasna neden olur. Denizcilii gelitirmi olan lkenin askeri gc de artm olacaktr.
ngilterede ticari karn sermaye oluumuna dntrlmesi lkede retimi artrm; artan
retim Asya, Afrika ve Amerikay kapsayan ngilterenin geni smrge piyasalarnda serbeste
pazarlamas, btn kaynaklarnn nemli bir blmnn bu lkeye aktarlmasna neden olmutur.
retim maliyeti ile sat fiyatlar arasndaki pozitif farkn fazla olmas ngilterede sermaye
oluumunu hzlandrmtr. lkede sermaye oluumunun hzl olmasna bal olarak iktisadi ve
sosyal yap XVII. yzyln sonundan itibaren hzl bir deime srecine girmitir. ktisadi, siyasi ve
kltrel evrenin deimesine bal olarak dnce alannda da nemli deimeler olmutur. Daha
nce merkantilist dnrlenin savunduklar grlerin bir ksmnn tutarszl farkedilmi ve yeni
iktisadi grler ileri srlmtr. Aada grlerine zetle yer verilecek dnrler, aslnda
nemli lde merkantilist izgide bulunan dnrlerdir. Savunduklar grlerin bir ksmnn
merkantilistlerden farkl olan ve klasik dnrlerinin grleriyle paralellik arzeden grler ileri
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
153
153
sren bu dnrler, merkantilist dnrlerle klasik dnrler arasnda yer almaktadr.
Savunduklar grlerin zetle ele alnmas, klasik dncenin iyi anlalmasna yardmc olacaktr.
4.6.3- Sir William PETTY (1623-1687)
ngiliz iktisat politikacs olan Sir W. Petty, iktisadi istatistiin, demografinin ve iktisadi
dncenin kurucusu saylmaktadr. ngilterede Romseyde 26 Mays 1623 tarihinde dnyaya geldi.
Leiden, Paris ve Oxford niversitelerinde anatomi profesrl, Londrada mzik profesrl
yapt. rlandada iftlik sahibi olan Petty, parlemento yelii de yapt. Dnr ilk defa matematii,
ekonomi ve sosyal konularda kullanmtr. Basit yntemlerle de olsa Petty iktisadi grlerini
saylarla anlatmaya almtr.
Fakir bir dokumacnn olu olan Petty, ann nde gelen niversiteleninden biri olan Oxford
niversitesinde retim grmtr. William Petty, gen yata Latince, Yunanca, Franszca
renmi, o dnemde yaayan bilim adamlarnn ansiklopedik niteliine sahip bir dnr olarak,
matematik, astronomi ve tp alanlarnda almalar yapm, byk servet edinmi ve Kraliyetten
Sir nvan almtr. W.Pettynin ileri srd iktisadi grler, onun hem bir merkantilist
dnr, hemde klasik iktisadi dncesinin ncs olarak kabul edilmesi, bilindii gibi ngiliz
Kraliyet yetkililerinden biri de, lke iinde yararl ilerde bulunanlara Sir, Lord v.s, gibi
nvanlar datmaktr. 16, 17, 18 ve 19. yzylda ngiliz hegemonyasn yayan, Kral ve Kralie adna
Asya, Afrika ve Amerikada yararl iler yapanlara bu nvanlar verilmitir.
Karl Marx, W. Pettyyi klasik iktisadi dncenin ncs ve iktisat biliminin ilk kurucusu
olarak grr. Asl meslei doktorluk olmasna ramen eitli grevlerde bulunan Petty, rlanda
genel mfettilii ve Oxfordda profesrlk grevlerini yapm, rlandada bir iftlie sahip
olmutur. eitli iktisadi konularla ilgilenen dnrn yaklamlar, toprak rant, toprak mlkiyeti
ve vergilerle ilgilidir.
Nfus ve blm Yaklam:
W. Petty, nfusun artmasnn sakncal olmayacan ileri srerek fazla gcnn, yol yapm,
aa yetitirme, kpr yapm, maden ve sanayi ileri gibi alanlarda altrlmasnn yararl
olacan savunmutur. Ona gre. altrlan igcnn tkettii mallar lke iinden salandka,
fazla verimli alanlarda altrlmasnda yararl olacaktr. Onun bu gr, Keynesin istihdam
teorisinin ilkel bir ekli olarak kabul edilebilir. Ona gre nfusun fazlal bir ulusun
zenginlemesine yardmc olacaktr. Nfusu ok olan ulus, az olandan daha zengindir. blmnn
nemi zerinde duran Petty, cretin asgari geim dzeyinin altna drlmesinin sakncalarn
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
154
154
belirtmitir. ilere fazla cret verilmesi halinde, az alacaklarn ileri srerek geimlerine yetecek
kadar cret verilmesi gerektiini savunur.
W. Petty, emein ve topran kymeti oluturan iki unsur olduunu ileri srmtr. Ona gre
emek, servetin babas, toprak da anasdr.
Rant Yaklam
W. Petty, rant iinin geimini salamak iin gereksinme duyduu gda maddelerinin maliyeti
ile retim maliyetinin karlmasndan sonra artan gelir olarak kabul eder. Ona gre bir maln
fiyatndan, bu iki maln karlmasyla rant elde edilir. O, nfusun artnn arazilerin kymetini ve
rant artracan savunur. Dnn retim fazlasn yalnz topran verebileceine inanr. Bu tr
ranta Tabii Rant diyen Petty, topran tketim merkezine yakn olup olmamasna bal olarak
rantn artp eksileceini ileri srer. Ona gre tketim merkezine yakn olan topran rant daha
fazladr. Dnn, bu tr ranta Farkllk rant adn verir.
Faiz Yaklam
W. Petty, faiz orann tedavldeki para miktarnca belirleneceini ileri srerek, faiz orannn
snrlandrlmasna kar kmtr. Ona gre faiz oranlarna mdahale doal kanunlara aykrdr.
Dnr d ticaretin artrlmasyla retim hacminin ve servetin artacan savunur.
Deer Yaklam
W. Petty, maln esas deerinin, o maln retimi in harcanan emekle belirlenebileceini belirtir.
Bir maln deiim deerini emekle birlikte, satclar arasndaki rekabet, rf, adet ve arz ile talep
arasndaki ilikilerin belirleyeceini savunan W. Petty ticaretin serbeste yaplmasndan yanadr.
Petty btn mallar nsan emeinin ve topran rn olarak kabul eder. Dnr, bu konuda
syleyeceim tek ey, btn mallarn iki tabii unsurla kymetlendirilmesi gereidir. Bunlar da,
toprak ve emektir.... Belirli llerde toprak, belirli llerde emek'dir.
Petty iinin gnlk ihtiyalarn karlamak iin yapt harcamalar rettii mallarn ortak
deerlerinin belirlenmesi iin bir l olabileceini ileri srmtr. Dnr, rlandann Siyasi
Anatomisi (The Political Anothomy of lrland) adl eserinde bu konuyu anlatr. Deimez ve ortak
bir deer ls ortalama bir iinin yaamak, almak ve soyunu devam ettirmek iin gerekli bir
gnlk yiyeceini karlayan gndelik olarak ifade eder. Dnre gre bu tr bir l, saf
gmn para olarak yapt lmeden daha tutarl lm salayacaktr. Bu yaklamyla W. Petty,
daha sonra D. Ricardo ve Karl Marxn zerinde duracaklar emek-deer teorilerinin gelitirilmesine
nclk etmitir.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
155
155
Vergi Yaklam
Verginin herkesten alnacak ba vergisi eklinde olmasn ileri sren W. Petty, vergiler, tasarruf
faaliyetlerinin artmasna ve memleket servetinin oalmasna vasta olmaldr. Petty, vergilerin
toprak rantndan ve tketim harcamalarndan da alnabileceini ileri srerek, devlet masraflarnn
vergilerle karlanmas gerektiini belirtmi; alnacak vergilerin i retimi artrc, yatrmlarda
kullanlmas gerektiini savunmutur. Bu tr bir vergileme politikasnn uygulanmasna bal olarak;
a) retimde aktif rol oynamayan toprak sahiplerinden alnan vergiler, sanatkar ve alan insanlara
aktarlm olacaktr, b) Tketim maddelerinden alnan vergiler, tasarrufu arttracak, israf nleyecek
ve lkede sermaye artna ortam hazrlayacaktr. c) Hkmdar, halktan ald vergileri, altn ve
gm hazinede toplamamal; ticaret ve retimi artrc alanlara yneltmelidir. ayet toplanan
vergilerle elde edilen paralar tedavlden ekilirse ve retimi arttrc alanlara yneltilmez ise, retim
arttrlmaz ve dolaysyla lke yoksullar.
4.6.4- Dudly NORTH (1641-1691)
ngiliz Tccar ve Brokrat. Northun grleri 1691 ylnda yaynlanan Ticaretle ilgili
konumalar. (Discourses Upon Trade) adl eserinde yer almaktadr.
Dnr narh ve faiz hadlerinin geersiz saylmas gerektiini ileri srmtr. Ona gre, fiyat
oluumu serbest olmal, fiyatn belirlenmesi iin mdahale yaplmamaldr. O hem d hem de i
ticaretin serbeste yaplmasn nermitir. Onun, uluslararas ticaretin serbeste yaplmas gerektii
yaklam, o dneme gre olduka ileri bir yaklamdr, Dnr iktisadi bunalmlar, d ticarete
konan engellere balar. D ticarete konan snrlamalar, halkn retim kapasitesini snrlar,
North, sanayi ve tarmsal faaliyetler servetin kaynan oluturur, i ve d ticaretin
snrlandrlmas lkeleri yoksullatrr, der. Dnre gre, eer devlet lkenin i ve d gvenliini
salar, adaleti yaygnlatrr, denizcilii gelitirir, alan giriimcileri desteklerse, o zaman milletin
serveti artar, altn ve gm miktar fazlalar, faiz der ve para darl son bulur.
Dnr, ticarette baz tccarlara imtiyazlar verilmesini eletirmitir. Bu tr imtiyazlarn lke
zararna olduunu savunmutur.
ngilterede kredi ilerini dzenleyen bir bankann kurulmasnn yararl olacan ileri
srmtr.
Northun ticaretle ilgili grleri, yaad dnemde etkin olan dier grlere gre olduka
tutarlyd. O, i ve d ticaret ayrm yapmadan, ticaretin serbest yaplmasn savunmutur. Ticaretin
hem taraflar, hem de toplum iin yararl olduunu savunan dnn, dnya ticaret hacminin sabit ol-
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
156
156
madn ileri srer. Ona gre bir lkenin d ticaretinin artmas dier lkelerin d ticaretinin
azalmasna yol aar.
Dnr, merkantilistlerin kymetli madenlerle ilgili grlerinin tutarszln ortaya koymu
ve mal retim potansiyeli yksek olan lke ihracatn artrrsa, kymetli maden rezervini de artrm
olur. Piyasada altn ve gm para arznn artmasyla, halk bu metallerden eitli eya yaptrr, Para
arznn azalmasyla altn ve gmten yaplm eyann paraya dntrlmesine neden olur.
Dnr ticari faaliyetlerin serbestliini savunduu gibi, snai teebbslerin faaliyetlerini
snrlayan yasal dzenlemelere de kar kar, Ona gre eer insan basit ihtiyalarn karlamakla
yetinirse, o zaman dnya yoksullarnn yaad bir yer olur. nsann daha iyi yaama arzusu, daha
ok almaya ve daha ok retmeye yol aar.
Siyasi dnce alannda gelitirdii teorik yaklamlaryla, Batl anlamda demokrasinin
kurumlamasna katkda bulunan dnr, iktisadi konularla da ilgilenmi ve iktisadi sorunlarn
zmlenmesine ynelik grler ileri srmtr.
5- MERKANTLZME GETRLEN ELETRLER
Ortaa, para ekonomisindeki gelimeleri byk lde durdurmutur. Romallar devrinde son
derece gelimi olan paral mbadele zamanla yerini tekrar ayni mbadeleye terk etmitir. Ticaretin
hzla gelimesi, yeni keifler, bunlarn sonucu Avrupaya byk miktarlarda deerli metallerin
getirilmesi ve bunlara bal olarak sanayiinin ve ihracatn gelimesi, para ekonomisinin de yeniden
canlanmasna yol amtr. Katklarndan biri, hi phesiz parann ekonomik deeri hakkndaki gr-
dr. Bu tedbirlerin uygulanmas ile halkn byk ksmnn satn alma gc arttrlabilmi ve
genel bir ekonomik gelime salanmtr.
te yandan merkantilizm devrinde, bu gn de uygulanan, gmrk tarifeleri temelleri atlmtr.
Gmrk uygulamalar, ihracat yasaklamalar, ihracat primleri, devletin ekonomik teekkller
kurmas, devlet tekelleri v.b. ekonomik tedbir ve kurumlar gene merkantilistlerin ekonomi
politikasna deerli katklardr. Ayrca merkantilizm, i gmrkleri kaldrarak, bir btn olarak
dnlen modern milli ekonomi kavramnn gelimesine yardmc olmutur. Ticari kapitalizmin
douunu salam olan merkantilizmi ekonomi politikas, fiilen geerli olduu yzyla yakn
srenin dnda da etkisini srdrmtr. Denebilir ki ekonomi politikas belli llerde merkantil
dncenin etkisi altndadr.
zellikle merkantilizmin ilk devirlerinde paraya verilen deer, gereinden ok fazla olmutur.
Geri bu fikir kiiler iin dorudur. Kii ne kadar ok paraya sahipse o kadar zengindir. Ancak
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
157
157
ekonomi iin bu dnce geerli deildir. Ekonomik ynden nemli olan parann kullanm deeri
deil, mbadele deeridir. Metal veya kat parann kullanm deeri hemen hemen yok gibidir.
Bunlar dorudan doruya bir ihtiyac karlayamazlar, ancak para karl ekonomide alnabilecek
yeterli miktarda mal ve hizmet varsa o zaman para ekonomik bir deer tar. Eer ekonomide para
miktar artar, buna karlk satn alnabilecek mal ve hizmet miktarnda deiiklik olmazsa, bu
dururumda fiyatlar belli koullarn varl halinde ykselecek ve parann satn alma deeri
debilecektir.
Merkantilizm bu konuda yanlmtr. Deerli metallerin lkeye girmesini tevik etmi ve
bunlarn ekonomi iinde kalmasn salayacak tedbirler almtr. Bu nedenle para deerinin otomatik
olarak dengelenmesini de nlemitir. nk serbest ticarette, bir lkede hatlar artt (yani para
miktar oald) zaman, ucuz olan lkelerden mal ithal edilecek bu ekilde para miktar azalacak
ve tedavldeki para miktar ile mal miktar arasndaki oran korunacaktr. Bu da parann deerinin
dmesini nleyecektir.
Modern demeler Bilanosu kapsamndan uzak olmakla beraber merkantilistlerin ekonomiye
getirdikleri bir kavramdr. Ancak merkantilizm ticaret bilanosuna gereinden ok nem vermitir.
Merkantilistlere gre ihracatn ithalattan fazla olmas ekonominin gelimesi iin yeterli ve
zorunludur. Dolaysyla ticaret bilanosu daima aktif olmaldr.
Gerekte ekonomiler aras ilikilerde nemli olan ticaret bilanosu deil demeler
bilanosudur. Ticaret bilanosu, demeler bilanosunun bir parasdr. demeler bilanosu; ticaret
bilanosu, grnmeyen kalemler ve sermaye hareketlerinden meydana gelir.
Ancak demeler bilanosu aktif olduu zaman, ekonomiye giren para miktar kandan ok
olacaktr. demeler bilanosu ticaret bilanosu ak verse dahi aktif olabilir. Kald ki, demeler
bilanosunun srekli aktif olmas iyi deildir. Konjonktrel adan nemli olan, demeler
bilanosunun dengede olmasdr.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K-2006 C.5 S.15(136-158)
158
158
KAYNAKA 1. NEUMARK, F. iktisadi Dnce Tarihi, Cilt: 1, ev. Ahmet Ali ZEKEN, stanbul,
niversitesi Yaynlarndan No: 201, ktisat Fakltesi No: 19, stanbul, 1943 2. K.HITI, Philip. Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, ev. Salih TU, Boazii Yaynlar 3. KOLOLU, Mahmut. Ekonomi Doktrinler Tarihi, Dou Matbaas, Ankara, 1960 4. KOYUCUKLU, Nazif. ktisadi Olaylar Tarihi, stanbul niversitesi Yayn No: 2902, Siyasal
Bilimler Fakltesi Yayn, No: 3, stanbul, 1982 5. HAMTOULLARI,Beir. ada iktisadi Sistemler, Structrel ve Doktrinal Bir Yaklam,
A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 380 Ankara 1975 6. Robert B. EKELUND. JR, Robert F. HEBERT, A History ot Economic Theory and Method,
a.g.e., S. 33.,aktaran: ERSOY. Arif. ktisadi Dnceler Tarihi, Neriyat ve Matbaaclk, zmir, 1986
7. KUMBARACIBAI,Onur. Ekonomik Doktrinler ve Ekonomik Dncenin Evrimi, Kalite
Yaynevi, Ankara, 1976 8. ULUTAN,Burhan. ktisadi Doktrinler Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 1978 9. SAVA, V. F. ktisatn Tarihi, Siyasal Kitapevi, Ankara, 3. Bask,1999 10. SAVA, V. F. ktisadn Tarihi, Liberal Dnce Topluluu, Avcol Matbaaclk,
stanbul,1997.