Ámbito científico tecnolóxico - edu.xunta.gal€¦ · Concretar procesos de tratamento de residuos e describir a xestión que dos residuos se fai no noso contorno próximo. Contrastar

Educacioacuten secundaria para persoas adultas

Aacutembito cientiacutefico tecnoloacutexico Educacioacuten a distancia semipresencial

Moacutedulo 4 Unidade didaacutectica 8 Ecoloxiacutea e medio ambiente Xestioacuten sostible do planeta

Paacutexina 2 de 58 Unidade elaborada por Arturo Casares Guzmaacuten

Iacutendice

1 Introducioacuten 3

11 Descricioacuten da unidade didaacutectica 3 12 Contildeecementos previos 3 13 Criterios de avaliacioacuten 4

2 Secuencia de contidos e actividades 5

21 Dinaacutemica dos ecosistemas 5 211 A biosfera e os ecosistemas 5 212 Estrutura troacutefica 7 213 Transferencia de materia e enerxiacutea nun ecosistema 9 214 Os paraacutemetros troacuteficos 11 215 As piraacutemides troacuteficas 12 216 Ciclos bioxeoquiacutemicos 14

22 O equilibrio ecoloacutexico 15 221 Equilibrio e sucesioacutens 15 222 As alteracioacutens dos ecosistemas 17 223 Autorregulacioacuten dun ecosistema 18

23 Impactos das actividades humanas nos ecosistemas 20 231 Os ecosistemas e as persoas 20 232 Impactos negativos sobre a atmosfera 23 233 Impactos negativos sobre a hidrosfera 26 234 Impactos negativos sobre o solo 27 235 Impactos negativos sobre a biosfera 29

24 Os residuos e a suacutea xestioacuten 31 241 A acumulacioacuten de residuos 31 242 A xestioacuten dos residuos 33 243 A regra dos tres erres 34 244 A reciclaxe vantaxes 36

25 As enerxiacuteas renovables no desenvolvemento sostible 37 251 Desenvolvemento sostible 37 252 A enerxiacutea Eficiencia e uso de fontes renovables 38 253 Fontes renovables de enerxiacutea 39

3 Actividades finais 42

4 Solucionario 45

41 Solucioacutens das actividades propostas 45 42 Solucioacutens das actividades finais 48

5 Glosario 51

6 Bibliografiacutea e recursos 53

7 Anexo Licenza de recursos 54

1 Introducioacuten

11 Descricioacuten da unidade didaacutectica

Na primeira parte desta unidade estudaremos o funcionamento dos ecosistemas a

suacutea dinaacutemica como se transfire a materia e a enerxiacutea nun ecosistema e a suacutea

autorregulacioacuten

Na segunda parte traacutetanse as actividades humanas que alteran o ecosistema na

hidrosfera atmosfera solo e biosfera O problema dos residuos xerados pola

actividade humana como se tratan e a suacutea xestioacuten Por uacuteltimo estudaremos o

desenvolvemento sostible a suacutea necesidade e a importancia das enerxiacuteas renovables

para acadar o desenvolvemento sostible

12 Contildeecementos previos

Diferenciar os compontildeentes dun ecosistema

Distinguir entre compontildeentes bioacuteticos e abioacuteticos dos ecosistemas

Comparar adaptacioacutens dos seres vivos a diferentes medios

Identificar tipos de relacioacutens intra e interespeciacuteficas

Explicar os conceptos de cadeas e redes troacuteficas utilizando exemplos cotiaacutens

Contildeecer modelos proacuteximos de ecosistemas terrestres e acuaacuteticos

Identificar nun ecosistema os factores que desencadean desequilibrios e

establecer estratexias para restablecer o seu equilibrio

Contildeecer polo menos algunha actividade cotiaacute que afecte negativamente ao medio

Contildeecer unha lista de recursos naturais

Citar alguacutens problemas do medio ambiente

Contildeecer os conceptos renovable e non renovable

Que eacute un residuo

Que beneficios medioambientais implica un reciclado

Que se entende por desenvolvemento sostible

13 Criterios de avaliacioacuten

Expresar como se produce a transferencia de materia e enerxiacutea ao longo dunha

cadea ou rede troacutefica e deducir as consecuencias praacutecticas na xestioacuten sostible

dalguacutens recursos por parte do ser humano

Relacionar as perdas enerxeacuteticas producidas en cada nivel troacutefico co

aproveitamento dos recursos alimentarios do planeta desde un punto de vista

sostible

Recontildeecer as actividades humanas que contribuacuteen aos principais problemas do

medio ambiente

Contrastar algunhas actuacioacutens humanas sobre diferentes ecosistemas valorar a

suacutea influencia e argumentar as razoacutens de certas actuacioacutens individuais e colectivas

para evitar o deterioro da atmosfera a auga e o solo

Concretar procesos de tratamento de residuos e describir a xestioacuten que dos

residuos se fai no noso contorno proacuteximo

Contrastar argumentos a favor da recollida selectiva de residuos e a suacutea

repercusioacuten a nivel familiar e social da importancia de practicar a regra dos tres R

Asociar a importancia da utilizacioacuten de enerxiacuteas renovables no desenvolvemento

sostible

2 Secuencia de contidos e actividades 21 Dinaacutemica dos ecosistemas

211 A biosfera e os ecosistemas

Denominamos biosfera ao conxunto de seres vivos que habitan na Terra e todas

as relacioacutens que poden darse entre eles

Na biosfera tameacuten se incluacuteen as interaccioacutens entre os seres vivos e o seu contorno asiacute como os fenoacutemenos que tentildeen lugar nel Os compontildeentes da

biosfera estaacuten organizados en ecosistemas por iso se considera tameacuten a biosfera

como o conxunto de todos os ecosistemas do planeta Terra

Un ecosistema eacute un sistema natural formado por un conxunto de organismos de

distintas especies (ou biocenose) o medio no que viven coas suacuteas caracteriacutesticas

fisicoquiacutemicas (ou bioacutetopo) e as interaccioacutens que se establecen entre eles A

ciencia que se ocupa do seu estudo eacute a Ecoloxiacutea

Observe

A biosfera diviacutedese en aacutereas segundo as condicioacutens ambientais condicionadas fundamentalmente polo clima Asiacute a biosfera organiacutezase en biomas aacutereas climaacuteticas de caracteriacutesticas particulares onde viven comunidades de seres vivos particulares

Tarefa persoal Os biomas do noso planeta

Utilice a traveacutes de Internet o enlace

httprecursosticeducacionescienciasbiosferawebalumno2ESOservivocontenido

Sinale co rato as distintas cores e poderaacute contildeecer os nomes de cada bioma e a suacutea

representacioacuten no noso planeta

Recorde

Compontildeentes do ecosistema O bioacutetopo

ndash O bioacutetopo eacute o medio fiacutesico natural dun ecosistema asiacute como as suacuteas

propiedades fiacutesico-quiacutemicas

ndash As caracteriacutesticas do bioacutetopo dependen de factores abioacuteticos eacute dicir

carentes de vida do ecosistema solo auga luz temperatura etc

ndash Alguacutens factores abioacuteticos poden atoparse ausentes ou en concentracioacuten tan

baixa que impiden a vida Denomiacutenanse factores limitantes

ndash Enteacutendese por haacutebitat o lugar ou espazo fiacutesico que ocupa unha especie no

ecosistema O haacutebitat queda definido polos factores abioacuteticos do medio

Compontildeentes do ecosistema A biocenose

ndash Denominamos biocenose ou tameacuten comunidade o conxunto de poboacioacutens das diferentes especies que habitan un espazo definido o bioacutetopo

que ofrece as condicioacutens ambientais adecuadas para a suacutea supervivencia

ndash A biocenose dun ecosistema presenta os seguintes niveis de organizacioacuten

ndash Especie Eacute o conxunto de seres vivos que se poden reproducir entre si e ter

descendencia feacutertil

ndash Poboacioacuten Son todos os individuos da mesma especie que habitan un lugar

determinado

ndash Comunidade ou biocenose Eacute o conxunto de poboacioacutens que conviven nun

mesmo ecosistema

Tarefa persoal

Da unidade 8 do moacutedulo 1 faga os exercicios S1 S29 e S30 de repaso sobre a definicioacuten e compontildeentes do ecosistema

212 Estrutura troacutefica

Os niveis troacuteficos

Se se agrupan os distintos organismos dunha biocenose en funcioacuten de como

conseguen os nutrientes obtense una imaxe de estrutura troacutefica (eacute dicir

alimentaria) que existe no ecosistema Dentro desta estrutura difereacutencianse

diversos niveis troacuteficos

Un nivel troacutefico estaacute constituiacutedo polo conxunto de organismos do ecosistema que

tentildeen o mesmo tipo de alimentacioacuten

Lembre

Un nivel troacutefico estaacute constituiacutedo polos organismos que obtentildeen a materia e a enerxiacutea da mesma forma

Atendendo ao modo de obtencioacuten do alimento os organismos dun ecosistema agruacutepanse en distintos niveis troacuteficos

Produtores (autoacutetrofos)

Consumidores de diversa orde (herbiacutevoros carniacutevoros preeiros)

ndash Os consumidores primarios obtentildeen o seu alimento a partir dos produtores

ndash Os consumidores secundarios obtentildeen o seu alimento a partir dos consumidores primarios e posto que estes xa son animais chaacutemaselles carniacutevoros formando o terceiro nivel troacutefico

ndash Hai animais carniacutevoros que se alimentan doutros carniacutevoros polo que se chaman consumidores terciarios suacuteper carniacutevoros ou suacuteper depredadores

Descompontildeedores e transformadores (descompontildeen a materia orgaacutenica converteacutendoa en inorgaacutenica pechando o ciclo da materia)

Tarefa persoal

Da unidade 8 do moacutedulo 1 faga os exercicios S8 S9 S10 e S32 de repaso sobre os niveis troacuteficos

Observe

Os produtores e os consumidores nun ecosistema As plantas verdes utilizan a luz do sol o dioacutexido de carbono e

substancias minerais do chan disoltas en auga (materia inorgaacutenica) e con iso realizan e fabrican o seu propio alimento (materia orgaacutenica) Son seres autoacutetrofos non comen a ningueacuten non necesitan comer a ningueacuten para subsistir Esta transformacioacuten realiacutezana os seres vivos produtores grazas aacute funcioacuten fotosinteacutetica asiacute fabrican o alimento non soacute para si mesmos senoacuten tameacuten para outros seres vivos que se alimentan deles

O resto dos seres vivos non somos capaces de alimentarnos desta forma Necesitamos comer Necesitamos substancias orgaacutenicas que estaacuten nos alimentos eacute dicir noutros seres vivos Por eles somos seres consumidores e heteroacutetrofos A materia que forma os seres vivos chaacutemase materia orgaacutenica azucres proteiacutenas graxas e vitaminas Pero dentro dos consumidores existen diversas ordes os consumidores de primeira orde comen directamente os vexetais os de segunda orde os herbiacutevoros (animais que comen vexetais) os de terceira orde os carniacutevoros etc Con toda a materia orgaacutenica e inorgaacutenica o noso organismo e o de todos os seres vivos crece e desenvoacutelvese

Representacioacuten da estrutura troacutefica

As cadeas e as redes troacuteficas son esquemas mediante os que se representa que

organismo come a outro dentro dunha comunidade bioloacutexica

Unha cadea troacutefica ou alimentaria eacute un esquema no que se debuxan organismos de distintos niveis troacuteficos do ecosistema (ou escriacutebense os seus nomes) e no que se indican mediante frechas as relacioacutens alimentarias que se establecen entre eles

Polo xeral un organismo emprega maacuteis dunha fonte para alimentarse e aacute suacutea vez eacute fonte de alimento para varios outros eacute dicir no ecosistema estableacutecense conexioacutens entre distintas cadeas alimentarias As redes troacuteficas ou alimentarias son representacioacutens do conxunto de cadeas troacuteficas que hai no ecosistema e das suacuteas conexioacutens

Tarefa persoal

Da unidade 8 do moacutedulo 1 faga os exercicios S11 S12 S13 e S14 de repaso sobre as cadeas e redes troacuteficas

213 Transferencia de materia e enerxiacutea nun ecosistema

Nun ecosistema a materia e a enerxiacutea circulan a traveacutes das relacioacutens alimentarias

que se establecen entre os organismos da biocenose Estes fluxos de materia e de

enerxiacutea son simultaacuteneos O da materia eacute un fluxo pechado mentres o da enerxiacutea eacute

aberto

A transferencia de materia

A materia que se atopa nos ecosistemas eacute utilizada de forma ciacuteclica unha e

outra vez esta materia estaacute formada por moleacuteculas inorgaacutenicas (auga e sales minerais) e orgaacutenicas (gliacutecidos liacutepidos proteiacutenas) que se transforman

quimicamente aiacutenda que os elementos quiacutemicos que a constituacuteen (carbono

nitroacutexeno foacutesforo etc) permanecen A materia pasa do medio aos seres vivos e

viceversa describindo un ciclo pechado Gran parte da materia que circula polo

ecosistema transfoacutermase en excrementos e restos orgaacutenicos que serven de

alimento aos descompontildeedores que reciclan estas substancias para que volvan

ser utilizadas polos produtores

A circulacioacuten da materia produacutecese a traveacutes dos seres vivos e tameacuten polo medio

inerte (terra auga e aire)

A TRANSFERENCIA DE MATERIA Os produtores fabrican materia orgaacutenica

Os produtores toman do medio materia inorgaacutenica e transfoacutermana en materia orgaacutenica coa que construacuteen e reparan o seu corpo A materia orgaacutenica vai pasando polos

niveis troacuteficos A materia orgaacutenica que constituacutee o corpo dos produtores pasa aos consumidores primarios cando estes se alimentan deles despois aos secundarios cando se alimentan dos primarios e asiacute sucesivamente ata o uacuteltimo nivel dos consumidores do ecosistema Con esta materia orgaacutenica os consumidores reparan e construacuteen o seu corpo A materia inorgaacutenica volve ao medio

Cando os organismos morren os descompontildeedores alimeacutentanse deles e transforman os restos orgaacutenicos en materia inorgaacutenica que regresa ao medio e pode volver ser utilizada polos produtores

A transferencia de enerxiacutea

O fluxo de enerxiacutea eacute unidireccional e aberto Sol produtores consumidores

primarios consumidores secundarios etc

O fluxo de enerxiacutea polo ecosistema eacute aberto xa que en cada unha das

transferencias dun nivel troacutefico a outro se perde unha parte dela Isto explica que

as cadeas troacuteficas tentildean un nuacutemero reducido de elos Consideacuterase que soacute o 10

da enerxiacutea almacenada nun nivel troacutefico se transfire ao seguinte Este feito

contildeeacutecese como regra do 10 por cento

A enerxiacutea a diferenza do que ocorre coa materia non se recicla fluacutee nunha soa

direccioacuten desde os organismos autoacutetrofos ata os heteroacutetrofos e finalmente

disiacutepase no medio

Actividades propostas

S1 Por que dicimos que o fluxo de enerxiacutea eacute unidireccional e o de materia ciacuteclico

S2 A que forma de enerxiacutea nos referimos cando falamos de enerxiacutea que se perde

no ecosistema

A TRANSFERENCIA DE ENERXIA

Os produtores captan parte da enerxiacutea solar

A maior parte da enerxiacutea que reciben os ecosistemas procede do Sol De toda a enerxiacutea solar que reciben soacute utilizan unha pequena parte dela para realizar a fotosiacutentese Que acontece coa enerxiacutea

captada polos produtores ndash Parte da enerxiacutea almacenada

na materia orgaacutenica fabricada polos produtores pasa a traveacutes da cadea alimentaria aos demais niveis troacuteficos ao dos consumidores e ao dos descompontildeedores

ndash Parte da enerxiacutea consoacutemese no metabolismo En cada nivel troacutefico os organismos consomen a maior parte da enerxiacutea no metabolismo celular

ndash Parte da enerxiacutea libeacuterase en forma de calor Cando os organismos realizan as suacuteas actividades vitais transforman parte da enerxiacutea en calor que se emite ao medio Esta enerxiacutea non pode volver ser utilizada por ninguacuten organismo do ecosistema eacute unha enerxiacutea degradada

214 Os paraacutemetros troacuteficos

Para entender mellor as relacioacutens alimentarias ou troacuteficas entre os seres vivos dun

ecosistema eacute necesario contildeecer os paraacutemetros troacuteficos estudaremos a biomasa e a

producioacuten estes paraacutemetros permiten avaliar a materia e a enerxiacutea que se acumulan

en cada nivel troacutefico e que pasan dun nivel a outro

A biomasa

A biomasa eacute a cantidade de materia orgaacutenica orixinada por cada un dos niveis

troacuteficos do ecosistema e que pode ser utilizada como fonte directa ou indirecta de

enerxiacutea

A biomasa indica a cantidade de enerxiacutea fixada nun tempo determinado miacutedese en

unidades de masa referidas a superficie ou volume como gcm3 gha etc

Segundo quen produza a materia orgaacutenica podemos distinguir

ndash Biomasa primaria Eacute a producida directamente polos organismos

autoacutetrofos

ndash Biomasa secundaria Eacute a orixinada polos organismos heteroacutetrofos

(animais fungos)

ndash Biomasa residual Eacute a formada como resultado dalguacuten tipo de actividade

humana Pode ser de orixe primaria como as serraduras ou secundaria

como o esterco ou os residuos urbanos

A producioacuten

A producioacuten eacute o aumento da biomasa dun ecosistema ou dun dos niveis troacuteficos

por unidade de superficie ou de volume ou de tempo Tameacuten eacute a cantidade de

materia orgaacutenica que cada nivel troacutefico pon a disposicioacuten do seguinte

A producioacuten eacute unha medida do fluxo de enerxiacutea que percorre o ecosistema ou nivel

troacutefico Miacutedese en unidades de biomasa referidas ao tempo como ghaano

gcm3diacutea etc

Podemos distinguir entre producioacuten primaria e secundaria

ndash Producioacuten primaria eacute a cantidade de enerxiacutea luminosa fixada como

biomasa primaria polos organismos fotosintetizadores Tipos de producioacuten

primaria

ndash A producioacuten primaria bruta eacute a enerxiacutea total fixada por fotosiacutentese polas

plantas

ndash A producioacuten primaria neta eacute a enerxiacutea fixada por fotosiacutentese menos a

enerxiacutea empregada na respiracioacuten eacute dicir a producioacuten primaria bruta menos a

respiracioacuten

ndash Producioacuten secundaria Eacute a cantidade de enerxiacutea que quedou almacenada

nos tecidos dos organismos heteroacutetrofos Tipos de producioacuten secundaria

ndash A producioacuten secundaria bruta Eacute a enerxiacutea asimilada da inxestioacuten de

plantas ou presas

ndash A producioacuten secundaria neta Eacute a enerxiacutea que queda dispontildeible para o

nivel troacutefico seguinte que queda despois de quitar a respiracioacuten

S3 Diferencie entre biomasa primaria e biomasa secundaria e entre producioacuten

primaria e secundaria

S4 Nun bosque os consumidores primarios acumulan unha enerxiacutea de 300 kcalm2

Que cantidade de enerxiacutea se encontra almacenada no nivel dos produtores

215 As piraacutemides troacuteficas

Que son as piraacutemides troacuteficas

As piraacutemides ecoloacutexicas ou troacuteficas son unha representacioacuten graacutefica da

estrutura troacutefica dun ecosistema polo que relaciona entre si os distintos niveis

alimentarios dos organismos permiten cuantificar a biomasa a enerxiacutea dispontildeible ou o nuacutemero de individuos da comunidade

Cada nivel troacutefico represeacutentase por un rectaacutengulo sendo a suacutea lonxitude

proporcional ao valor da caracteriacutestica medida Na base da piraacutemide situacuteanse os

produtores organismos que forman materia orgaacutenica Sobre os produtores

situacuteanse os consumidores primarios que basean o seu alimento nos produtores

Por encima coloacutecanse os consumidores secundarios que basean o seu alimento

nos anteriores Sobre a anterior coloacutecanse os consumidores terciarios

O valor representado vai diminuiacutendo paulatinamente desde o nivel de produtores

cara ao de consumidores debido aacutes perdas de materia e enerxiacutea en cada nivel

troacutefico

Tipos de piraacutemides

As piraacutemides poden informar de diferentes valores do ecosistema

ndash da cantidade de biomasa ou materia orgaacutenica que hai en cada nivel troacutefico

ndash do nuacutemero de individuos de cada nivel troacutefico

ndash da enerxiacutea que se almacena en cada nivel troacutefico

Denomiacutenase biomasa aacute cantidade de materia orgaacutenica de calquera nivel troacutefico ou

de calquera ecosistema Na biomasa almaceacutenase a enerxiacutea solar Adoacuteitase medir

en gramos ou quilogramos por unidade de superficie ou de volume (gcm2 kgm3)

Denomiacutenase producioacuten ao aumento de biomasa por unidade de tempo O valor

da producioacuten eacute moi importante xa que eacute a cantidade de materia orgaacutenica que cada

nivel troacutefico pon a disposicioacuten do nivel seguinte

Piraacutemide de enerxiacutea (ou de producioacuten) Cada rectaacutengulo representa a enerxiacutea acumulada nese nivel troacutefico (o que creceu a biomasa) durante un periacuteodo de tempo e que estaacute dispontildeible para ser utilizada polo seguinte nivel Nestas piraacutemides o rectaacutengulo que representa os produtores eacute sempre o maior e van faceacutendose menores nos sucesivos niveis de consumidores Piraacutemide de biomasa Nestas piraacutemides os rectaacutengulos

construacuteense cos datos da cantidade de biomasa (materia orgaacutenica) de cada nivel troacutefico Neste tipo a biomasa dun nivel pode ser superior aacute do nivel inferior (piraacutemide invertida) Isto ocorre por exemplo nos ecosistemas acuaacuteticos onde os produtores tentildeen pouca biomasa pero crecen e reproduacutecense a gran velocidade Piraacutemides de nuacutemeros Nestas piraacutemides os rectaacutengulos

representan o nuacutemero de individuos que conteacuten cada nivel troacutefico Tameacuten neste caso as piraacutemides poden ser invertidas Por exemplo o nuacutemero de insectos herbiacutevoros (consumidores) eacute moi superior ao nuacutemero de plantas (produtores)

S5 O seguinte graacutefico amosa duacuteas piraacutemides troacuteficas dun mesmo ecosistema unha

de nuacutemero de individuos e outra de biomasa

Que eacute a biomasa Por que o aspecto das piraacutemides eacute diferente

S6 Por que as piraacutemides de enerxiacutea nunca poden estar invertidas

216 Ciclos bioxeoquiacutemicos

Os elementos quiacutemicos que constituacuteen a materia viva (carbono nitroacutexeno oxiacutexeno

xofrehellip) reciacuteclanse continuamente

Un ciclo bioxeoquiacutemico eacute a circulacioacuten dun elemento quiacutemico a traveacutes da

atmosfera a hidrosfera a xeosfera e a biosfera que permite que se dispontildea dese

elemento unha e outra vez

Os principais ciclos bioxeoquiacutemicos son

ndash O carbono

ndash O nitroacutexeno

ndash O foacutesforo

O CICLO DO CARBONO

1a Captacioacuten de CO2 por fotosiacutentese primeira siacutentese de materia orgaacutenica (azucres proteiacutenas)

1b Os consumidores toman a materia orgaacutenica rica en carbono

1c Ao morreren as plantas e os animais os descompontildeedores transforman a materia orgaacutenica en inorgaacutenica 2 O CO2 volve aacute atmosfera pola respiracioacuten de vexetais e plantas 3 Os restos de animais e plantas ao morrer enteacuterranse e as bacterias transfoacutermanos en carboacuten e petroacuteleo

4 Gaacutestase o carboacuten e o petroacuteleo na combustioacuten de maacutequinas utilizadas na vida cotiaacute volvendo o CO2 aacute atmosfera

O CICLO DO NITROacuteXENO

1a As bacterias fixan o nitroacutexeno atmosfeacuterico e transfoacutermano en nitratos

1b O nitroacutexeno atmosfeacuterico tameacuten eacute fixado por bacterias asociadas a raiacuteces de leguminosas

1c Tameacuten os raios das tormentas facilitan a reaccioacuten das moleacuteculas de nitroacutexeno atmosfeacuterico co oxiacutexeno do aire

2 Os nitratos formados son absorbidos polos vexetais polas raiacuteces e forman proteiacutenas e aacutecidos nucleicos

3 As proteiacutenas vexetais pasan aos consumidores

4 Cando os vexetais e os animais morren ademais das suacuteas excrecioacutens son descompostos por bacterias que os transforman de novo en nitratos que enriquecen o chan

5 Existe un paso de nitratos a nitroacutexeno atmosfeacuterico levado a cabo polas bacterias desnitrificantes en chans encharcados ou pouco aireados

O CICLO DO FOacuteSFORO 1 O foacutesforo atoacutepase nas rochas formando minerais como o apatito (fosfato tricaacutelcico) Cando se meteoriza a rocha o foacutesforo pasa a ioacuten fosfato

2 No chan o foacutesforo eacute asimilado polas plantas que o incorporan nos seus aacutecidos nucleicos

3 Este eacute consumido polos animais

4 Os restos excrementos e descomposicioacuten de cadaacuteveres fai que se creen auteacutenticos depoacutesitos de foacutesforo no chan

5 En zonas costeiras estes depoacutesitos de foacutesforo en excrementos de aves forman o guano

6 O foacutesforo do chan eacute transportado pola auga ata o mar

7 No mar alimenta o fitoplancto

8 Pasa aos peixes

9 Os organismos marintildeos ao morreren sedimentan foacutesforo en grandes cuacutemulos profundos non recuperables

10 Cando o depoacutesito eacute en augas pouco profundas pode recuperarse o foacutesforo no propio ecosistema marintildeo

11 A fosilizacioacuten incorpora de novo foacutesforo ao chan

S7 Explique que eacute un ciclo bioxeoquiacutemico

S8 Faga un esquema do ciclo do carbono

22 O equilibrio ecoloacutexico Os ecosistemas tenden a constituiacuterse e a alcanzar de forma natural un estado de equilibrio Un ecosistema estaacute en equilibrio se manteacuten unha comunidade estable de

seres vivos adaptados aos factores ambientais reinantes

Os ecosistemas tenden a alcanzar o equilibrio ecoloacutexico ou a recuperalo se o perden

Fano a traveacutes dun proceso de evolucioacuten e transformacioacuten denominado sucesioacuten

ecoloacutexica

221 Equilibrio e sucesioacutens

Os ecosistemas tameacuten variacutean ao longo do tempo

ndash Moitos dos cambios observables son a resposta do ecosistema a cambios riacutetmicos de orixe astronoacutemica Estes cambios produacutecense cunha

periodicidade precisa

ndash Outros cambios non son riacutetmicos son os chamados flutuacioacutens

ndash Por uacuteltimo eacute posible observar cunha maior escala de tempo cambios

profundos nos ecosistemas nos que unhas biocenoses son substituiacutedas por

outras son as sucesioacutens Unha sucesioacuten ecoloacutexica eacute o proceso de incorporacioacuten e substitucioacuten progresiva

de especies na biocenose dun ecosistema ata que este alcanza o seu estado de

madurez ou equilibrio

ETAPAS NUNHA SUCESIOacuteN ECOLOacuteXICA

Fase 1 ndash Medio fiacutesico-quiacutemico Escaso chan moita rocha espida ndash Seres vivos Instalacioacuten de plantas herbaacuteceas musgos liques

crustaacuteceos gramiacuteneas e leguminosas anuais Fase 2

ndash Medio fiacutesico-quiacutemico Vaise enriquecendo o chan Existe cada vez maacuteis capa de materia orgaacutenica

ndash Seres vivos Entre o pasto aparecen as primeiras matogueiras de pequeno porte e baixa talla

Fase 3 ndash Medio fiacutesico-quiacutemico O chan ten unha potente capa de humus ndash Seres vivos co paso dos anos a diversidade vai en aumento

Instaacutelanse xa matogueiras de gran porte e iniacuteciase unha colonizacioacuten de especies arboacutereas

Fase 4 ndash Medio fiacutesico-quiacutemico A riqueza de materia orgaacutenica eacute maacutexima ndash Seres vivos tameacuten eacute maacutexima a diversidade Instaacutelanse aacuterbores

de folla caduca de distintas especies dependendo do chan Nos claros do bosque existe unha gran riqueza floral e abundante fauna Eacute a comunidade cliacutemax

Tipos de sucesioacutens

Sucesioacuten primaria Iniacuteciase de forma natural sen intervencioacuten do ser humano nunha aacuterea que non fose colonizada por organismos como unha illa volcaacutenica un lago ou un delta que se acaban de formar

Sucesioacuten secundaria Desenvoacutelvese nunha zona en que xa existiran certas comunidades que por circunstancias naturais ou debidas ao ser humano como incendios ou inundacioacutens desapareceron

Os ecosistemas poden sufrir un proceso inverso aacute sucesioacuten unha regresioacuten ecoloacutexica por causas naturais ou actividades humanas

S9 Se se abandonase un campo de cultivo de trigo que tipo de sucesioacuten se

produciriacutea Razoe a resposta

S10 Que eacute a etapa cliacutemax

S11 Como cambia a diversidade de especies ao longo dunha sucesioacuten ecoloacutexica A

que se debe ese cambio

222 As alteracioacutens dos ecosistemas

Os ecosistemas aiacutenda que sexan maduros e estean na etapa cliacutemax estaacuten

sometidos a permanentes cambios que poden deberse a diferentes causas

ndash Causas naturais estacioacutens erupcioacutens volcaacutenicas inundacioacutens secas

prolongadas etc

ndash Intervencioacuten humana sobreexplotacioacuten contaminacioacuten incendios

provocados destrucioacuten de solos etc

Cando un cambio eacute capaz de facer que un ecosistema perda o seu estado de

equilibrio eacute porque

ndash Altera moito o valor dalguacuten factor abioacutetico Por exemplo un acusado

descenso de temperatura pode facer que unha poboacioacuten entre na zona de

estreacutes ambiental e mesmo pode facer que alcance o liacutemite de tolerancia a

ese factor

ndash Limita ou destruacutee os recursos que necesitan os organismos para sobrevivir Por exemplo a ocupacioacuten dun territorio con vivendas deixa sen

espazo vital moitas especies

Observe

Interaccioacutens entre o bioacutetopo e a biocenose Os factores ambientais do bioacutetopo condicionan a supervivencia e abundancia dos organismos no seu haacutebitat Por

iso influacuteen na suacutea distribucioacuten xeograacutefica Os liacutemites de tolerancia son os valores maacuteximo e

miacutenimo dun factor ambiental entre os que unha especie poida vivir Ambos delimitan o intervalo de tolerancia ou valencia ecoloacutexica de especie

ndash As especies eurioicas son pouco exixentes respecto dun factor ambiental determinado Os seus liacutemites de tolerancia son amplos e valencia ecoloacutexica elevada Son especies ldquoxeneralistasrdquo de ampla distribucioacuten xeograacutefica

ndash As especies estenoicas son moi exixentes respecto aos valores dun factor ambiental determinado Os seus liacutemites de tolerancia marcan un intervalo estreito e a suacutea valencia ecoloacutexica eacute baixa Son organismos ldquoespecialistasrdquo cuxa distribucioacuten xeograacutefica eacute limitada

S12 A graacutefica seguinte mostra o liacutemite de tolerancia aacute temperatura de duacuteas especies

a) Cales son os liacutemites de tolerancia fronte a este factor

b) Sinale o punto oacuteptimo para cada especie

c) Que especie eacute estenoica fronte aacute temperatura

223 Autorregulacioacuten dun ecosistema

Cando un ecosistema sofre un cambio pode manterse nun equilibrio dinaacutemico

grazas a mecanismos de autorregulacioacuten que contrarrestan as alteracioacutens e

devolven o equilibrio ao ecosistema

Denomiacutenase homeostase ao conxunto de mecanismos de autorregulacioacuten que

permiten manter o equilibrio do ecosistema

Alguacutens dos principais mecanismos de autorregulacioacuten dos ecosistemas son as

migracioacutens ou a retroalimentacioacuten

ndash As migracioacutens son desprazamentos de poboacioacutens enteiras ante un

cambio ambiental que crea condicioacutens desfavorables Evitan mortaldades

masivas que desequilibrariacutean o ecosistema que cambia e ademais logran

un aproveitamento eficaz dos recursos

ndash A retroalimentacioacuten eacute un autoaxuste de procesos que estaacuten relacionados

O exemplo maacuteis tiacutepico eacute o da oscilacioacuten do tamantildeo das poboacioacutens dun

depredador e da suacutea presa en funcioacuten dos cambios ambientais

Modelo de regulacioacuten de poboacioacutens depredador-presa

Cando un animal estaacute ben alimentado aumentan a suacutea taxa de supervivencia e a suacutea capacidade reprodutora Pola contra cando os depredadores aumentan ou escasea o alimento a poboacioacuten diminuacutee

Un par de curvas moi interesantes nas que as duacuteas poboacioacutens oscilan ritmicamente nunha especie de danza na que os aumentos de poboacioacuten das presas ventildeen seguidos de aumento dos depredadores ata que a superpoboacioacuten de depredadores termina por facer baixar a poboacioacuten de presas o que provoca un descenso de depredadores que permite crecer de novo as presas e volta a empezar

S13 A graacutefica representa como presa a lebre e como depredador o lince e vemos

que se observan flutuacioacutens (cambios) en tamantildeo da poboacioacuten de lebres como

de linces que non coinciden senoacuten que tentildeen un desfasamento

a) A que nivel troacutefico corresponde cada especie

b) Explique por que o ascenso da poboacioacuten de linces eacute posterior ao das lebres

c) Que factores poden romper o equilibrio da relacioacuten entre ambas as

especies

d) Que ocorreriacutea se a caza de linces levase a especie aacute extincioacuten

e) Que sucederiacutea se introduciacutesemos no territorio outro depredador por

exemplo lobos

23 Impactos das actividades humanas nos ecosistemas

231 Os ecosistemas e as persoas

Utilizamos os ecosistemas

O ser humano forma parte do ecosistema terrestre Neste sentido somos un

ser vivo maacuteis dentro do ecosistema da Terra dependemos dos recursos existentes

(oxiacutexeno para respirar auga chan materiais) interactuamos con outras

especies exercemos certa influencia no medio

Pero a nosa especie eacute diferente aacutes demais O desenvolvemento social e

tecnoloacutexico e a nosa capacidade para manipular o ecosistema no noso proveito

fixo que a influencia que exercemos sobre o medio fose incrementaacutendose ao longo

do tempo e o seu impacto sexa en ocasioacutens maior e maacuteis negativo que o doutras

especies

O ecosistema terrestre do mesmo xeito que outros ecosistemas maduros para

manterse en equilibrio necesita que se desenvolvan procesos de autorregulacioacuten

se o ser humano perturba o ecosistema este verase afectado e produciranse

cambios de diferente importancia que poden modificar a suacutea estrutura

Dous foron os factores desequilibrantes dos ecosistemas desde o punto de vista

do ser humano

ndash O desenvolvemento tecnoloacutexico

ndash A explosioacuten demograacutefica A explosioacuten demograacutefica trouxo consigo unha

sobreexplotacioacuten dos recursos que tivo un grande efecto no medio

ambiente

Estes dous factores aumentaron a cantidade e a intensidade das alteracioacutens

que producimos nos ecosistemas pois levan consigo

ndash Unha sobreexplotacioacuten dos recursos naturais

ndash Unha maior ocupacioacuten dos espazos naturais

ndash Unha maior producioacuten de residuos e emisioacutens contaminantes

ndash Unha xestioacuten insolidaria do noso patrimonio natural

Estes efectos son en numerosas ocasioacutens negativos Denominaacutemolos impacto ambiental

Observe

As principais actividades que o ser humano desenvolve para satisfacer as suacuteas necesidades son

ndash a industria ndash a minariacutea ndash a agricultura ndash a gandariacutea ndash a pesca ndash as actividades urbanas (xeracioacuten de residuos) ndash as obras puacuteblicas

De todos os xeitos o impacto do ser humano sobre os ecosistemas non se daacute por igual en todo o planeta Hai zonas e ecosistemas que son maacuteis sensibles aos

cambios e ademais o consumo eacute maior nos paiacuteses maacuteis desenvolvidos que nos

que estaacuten en viacuteas de desenvolvemento O mundo desenvolvido conta co 20 da poboacioacuten pero consome un 80 dos recursos mentres que nos paiacuteses en viacuteas de desenvolvemento atoacutepase o 80 da poboacioacuten pero dispontildeen do 20 dos recursos

O importante eacute saber como funciona o medio no que vivimos que dependemos

dos recursos que nos ofrece e que debemos tratar de mantelo e limitar o impacto

que exercemos sobre el

Impactos ambientais

Impacto ambiental Eacute calquera alteracioacuten ou modificacioacuten beneficiosa ou prexudicial que sofre o medio ambiente como consecuencia das actividades humanas

Segundo o efecto que ocasionan distiacutenguense dous tipos ndash Impactos positivos Producen unha mellora do medio ambiente Por

exemplo a eliminacioacuten dun vertedoiro xunto coa repoboacioacuten e acondicionamento do terreo provoca un impacto positivo

ndash Impactos negativos Producen unha deterioracioacuten do medio ambiente Estas alteracioacutens poacutedense clasificar segundo o compontildeente ou subsistema terrestre que afecten

Exemplo de impacto positivo A eliminacioacuten dun vertedoiro xunto coa repoboacioacuten e acondicionamento do terreo provoca un impacto positivo

Impactos negativos segundo o compontildeente que afecten

ndash Impactos sobre a atmosfera diminuacuteen a calidade do aire alterando as

propiedades da atmosfera Deteacutectase cando no aire aparecen substancias

contaminantes

ndash Impactos sobre a hidrosfera reducen a calidade das masas de auga e

adoitan alterar de forma grave os ecosistemas acuaacuteticos Deacutebense sobre

todo aacute contaminacioacuten e aacute sobreexplotacioacuten

ndash Impactos sobre o solo despoxan o solo de proteccioacuten ao eliminar a

vexetacioacuten de modo que queda exposto aacute erosioacuten Accioacutens como o

asfaltado contamiacutenano ou impermeabiliacutezano

ndash Impactos sobre a biosfera producen unha perda de biodiversidade

debida aacute extincioacuten de especies aacute contaminacioacuten das piraacutemides troacuteficas ou aacute

manipulacioacuten xeneacutetica

Impactos sobre a atmosfera Impactos sobre a hidrosfera Impactos sobre o solo Impactos sobre a biosfera

Impactos negativos segundo a extensioacuten no territorio

ndash Locais Afectan a un territorio delimitado como a zona en que se realiza

unha explotacioacuten mineira

ndash Rexionais Esteacutendense por varias rexioacutens ou paiacuteses como pode suceder

nas mareas negras debidas aacute vertedura de petroacuteleo no mar

ndash Globais Afectan extensas aacutereas xeograacuteficas como sucede co cambio

climaacutetico

A repercusioacuten destes impactos sobre o medio fixo imprescindible redactar leis que o

protexan A lexislacioacuten obriga a que antes de levar a cabo certas obras puacuteblicas ou

proxectos se efectuacutee unha avaliacioacuten do impacto ambiental (AIA) Esta avaliacioacuten

establece a conveniencia ou non de realizar a actividade e determina cales deben ser

as medidas para protexer o medio ambiente

S14 Sinale algunhas actividades humanas que destruacutean os haacutebitats e produzan

impacto ambiental

S15 Que factores dende o punto de vista do ser humano desequilibraron os

ecosistemas

232 Impactos negativos sobre a atmosfera

Actividades humanas como a industria o transporte a calefaccioacuten e a minariacutea

producen emisioacuten de substancias aacute atmosfera e contamiacutenana Estas substancias

afectan de forma negativa o medio ambiente e a sauacutede das persoas

Impactos provocados pola contaminacioacuten atmosfeacuterica

Poden ser

ndash Globais quecemento global e a destrucioacuten da capa de ozono

ndash Rexionais a choiva aacutecida

ndash Locais a contaminacioacuten urbana o smog e a illa de calor

Impactos globais

O quecemento global Chamamos quecemento global ao aumento de

temperatura media que sofre o planeta provocado polas emisioacutens que producen as actividades do ser humano

O cambio climaacutetico global eacute unha modificacioacuten do clima que lle eacute atribuiacuteda directa ou indirectamente aacutes actividades humanas que alteran a composicioacuten global atmosfeacuterica aumentando a concentracioacuten de gases de efecto invernadoiro (GEI) como o dioacutexido de carbono (CO2) o metano (CH4) os oacutexidos nitrosos (N2O) e os clorofluorocarbonados (CFC) Estes gases atrapan unha cantidade crecente de radiacioacuten infravermella terrestre e prevese que faraacuten aumentar a temperatura planetaria entre 15 e 45 ordmC

Lembre

O efecto invernadoiro 1 A enerxiacutea solar chega en forma de radiacioacuten aacute atmosfera

2 A maior parte da enerxiacutea solar atravesa a atmosfera para quentar a superficie da Terra e unha pequena parte eacute reflectida

3 A superficie terrestre absorbe unha parte da radiacioacuten que penetrou e desprende o resto enviaacutendoa ao espazo en forma de radiacioacuten infravermella

4 A atmosfera reteacuten gran parte da enerxiacutea infravermella que eacute reflectida pola superficie terrestre permitindo unhas condicioacutens oacuteptimas para a vida

5 O dioacutexido de carbono (CO2) o vapor de auga (H2O) o metano (CH4) e outros gases son os responsables de reter unha parte da enerxiacutea infravermella reflectida pola superficie terrestre

6 O incremento dos gases do efecto invernadoiro eacute debido a

A) A queima masiva de combustibles foacutesiles para obter enerxiacutea fai que aumente a cantidade de CO2 na atmosfera

B) A deforestacioacuten xeral principalmente nas selvas virxes fai que diminuacutea a captacioacuten do CO2 pola fotosiacutentese

C) A gandariacutea excesiva e os arrozais fan que aumenten os niveis de metano

D) Compostos como os CFC que foron liberados en grandes cantidades aacute atmosfera pola industria

7 Esas causas orixinan unha concentracioacuten de gases que incrementa o efecto invernadoiro da atmosfera e por tanto unha maior retencioacuten da radiacioacuten infravermella aumentando a suacutea temperatura media e provocando un quecemento global do planeta que eacute a orixe do cambio climaacutetico

A destrucioacuten da capa de ozono

A capa de ozono (O3) situacutease na estratosfera e actuacutea de filtro dos raios ultravioletas impedindo que cheguen aacute superficie terrestre e danen o ADN das ceacutelulas dos seres vivos

Esta capa empezou a diminuiacuter a partir dos anos setenta como consecuencia da liberacioacuten masiva dos CFC de sprays refrixerantes fertilizantes e disolventes que rompiacutean as moleacuteculas de ozono Dita diminucioacuten tivo unha grande importancia na zona

da Antaacutertida e denominouse buraco de ozono(Non eacute realmente un buraco senoacuten un adelgazamento da capa)

O empobrecemento da capa de ozono produce un aumento da intensidade da radiacioacuten ultravioleta e provoca o incremento de enfermidades como o cancro de pel e danos en animais e plantas

A prohibicioacuten da emisioacuten de CFC nos anos 90 e a suacutea substitucioacuten por outros gases sen o devandito efecto sobre o ozono fixo que a dita capa se recupere lixeiramente na actualidade

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A choiva aacutecida eacute aquela que ten un pH menor do habitual Produacutecese cando as precipitacioacutens arrastran contaminantes (oacutexidos de xofre e de nitroacutexeno principalmente) que proventildeen da queima de combustibles foacutesiles e reaccionan coa auga producindo aacutecido sulfuacuterico e aacutecidos nitroso e niacutetrico

Consecuencias da choiva aacutecida ndash Ao caer sobre as augas estas acidifiacutecanse O nivel de acidez dos

lagos aumenta o que produce a desaparicioacuten paulatina da suacutea fauna

ndash No chan fan que se disolvan os materiais pesados e que diminuacutea a concentracioacuten de nutrientes con graves consecuencias para os vexetais e microorganismos que habitan nel Ademais poden danar directamente as follas dos vexetais Tameacuten pode corroer alguacutens materiais urbanos (metais materiais de construcioacuten) como eacute o caso do mal da pedra

Impactos locais a contaminacioacuten urbana

A illa de calor

A illa de calor eacute unha situacioacuten urbana (de acumulacioacuten de calor pola inmensa mole de formigoacuten e demais materiais absorbentes de calor) e atmosfeacuterica que se daacute en situacioacutens de estabilidade pola accioacuten dun anticicloacuten teacutermico

Preseacutentase nas grandes cidades e consiste na dificultade da disipacioacuten da calor durante as horas nocturnas cando as aacutereas non urbanas arrefriacutean notablemente pola falta de acumulacioacuten de calor O centro urbano onde os edificios e o asfalto desprenden pola noite a calor acumulada durante o diacutea provoca ventos locais desde o exterior cara ao interior

O smog A palabra smog deriva da contraccioacuten de smoke lsquofumersquo e fog

lsquoneacuteboarsquo para definir unha densa contaminacioacuten que se produce nas cidades como consecuencia de certas condicioacutens climaacuteticas

O smog fotoquiacutemico produacutecese en diacuteas solleiros debido aacute accioacuten da luz solar cos oacutexidos de nitroacutexeno e hidrocarburos que orixina ozono troposfeacuterico e outros contaminantes

O smog acedo produacutecese en diacuteas huacutemidos polo dioacutexido de xofre orixinado na combustioacuten do carboacuten

Ambos producen irritacioacuten de ollos mucosas e pel dor de cabeza agravamento de procesos asmaacuteticos problemas cardiovasculares danos vexetais etc

Medidas preventivas para non contaminar a atmosfera

MEDIDAS PREVENTIVAS

Afine e mantentildea o bo estado do automoacutebil Conduza menos para reducir as emisioacutens contaminantes Ande en bicicleta camintildee use o transporte puacuteblico e

comparta o seu auto con compantildeeiros de escola e traballo

Evite a queima de lixo e pneumaacuteticos asiacute como o uso de foguetes artificiais

Non compre artigos rexeitables e plaacutesticos que non son biodegradables

Recicle o lixo reutilice ou fertilice todo o que poida Non tire lixo na ruacutea bosques e parques envoacutelvao ou taacutepeo

ben na casa Use racionalmente os praguicidas e fertilizantes no seu

xardiacuten Evite o consumo de tabaco Coide os bosques non faga cousas que poidan provocar incendios nin destruiacuter as zonas verdes da cidade Diminuacutea o uso de produtos de limpeza Desfaacutegase dos refugallos perigosos e dos quiacutemicos da forma adecuada Alguacutens deles son bateriacuteas aceite de motor

Busque os lugares onde se depositan este tipo de desperdicios

233 Impactos negativos sobre a hidrosfera

Impactos sobre a hidrosfera

As actividades humanas causan tres tipos de impactos negativos sobre a hidrosfera

Cambios nas propiedades da auga Provocados pola contaminacioacuten de auga por

distintas substancias a diminucioacuten do contido de oxiacutexeno disolto e outras

modificacioacutens

Cambios na suacutea dinaacutemica Orixinados pola alteracioacuten do ciclo da auga recarga de

acuiacuteferos reacutexime de riacuteos etc

Cambios na suacutea distribucioacuten Producidos por transvasamentos desecar zonas

huacutemidas esgotar acuiacuteferos

A contaminacioacuten da auga

Contaminacioacuten por substancias inorgaacutenicas

Deacutebese a metais pesados (mercurio chumbo cobre) estas substancias permanecen moito tempo nas cadeas troacuteficas e producen bioacumulacioacuten

Outros axentes son nitratos e fosfatos que producen eutrofizacioacuten da auga eacute dicir o enriquecemento da auga con nutrientes o que produce proliferacioacuten de algas (foto) que se alimentan destes compostos Ao morrer as algas acumuacutelanse no fondo e descompoacutentildeense o que provoca diminucioacuten de oxiacutexeno perda de transparencia da auga malos cheiros e perda de biodiversidade acuaacutetica

Contaminacioacuten por substancias orgaacutenicas

A materia orgaacutenica como feces e restos vexetais reduce a calidade da auga e permite a proliferacioacuten de bacterias que diminuacutee no oxiacutexeno disolto

Outros contaminantes son os disolventes orgaacutenicos e os hidrocarburos por exemplo as verteduras de petroacuteleo ocasionan mareas negras (foto)

Enerxiacuteas contaminantes

Os ultrasoacutens dos instrumentos de navegacioacuten a calor e radiacioacutens de diversos tipos alteran os ecosistemas acuaacuteticos

Exemplo (foto) verteduras de auga quente orixinadas polos circuiacutetos de refrixeracioacuten da centrais teacutermicas e nucleares provocan diminucioacuten do oxiacutexeno disolto na auga

Contaminantes bioloacutexicos

Son virus bacterias e protozoos presentes nas verteduras de auga residuais domeacutesticas e que son responsables da transmisioacuten de enfermidades como o coacutelera

Medidas preventivas para non contaminar a auga

MEDIDAS PREVENTIVAS

Eliminar a descarga de contaminantes toacutexicos aacutes augas costeiras

Utilizar sistemas separados de eliminacioacuten e conducioacuten de augas pluviais e augas negras

Usar e desperdiciar menos auga potable Prohibir que se tiren ao mar os sedimentos das augas

negras e os materiais perigosos de dragaxes Protexer as aacutereas de costa que xa estaacuten limpas Reducir a dependencia sobre o petroacuteleo Usar os meacutetodos indicados para evitar a

contaminacioacuten por petroacuteleo Prohibir botar ao mar artigos de plaacutestico e lixo desde

as embarcacioacutens de transporte mariacutetimo Dispontildeer controis maacuteis estritos sobre a aplicacioacuten de praguicidas e fertilizantes

Prohibir a disposicioacuten de refugallos perigosos en recheos sanitarios por inxeccioacuten en pozos profundos Requirirlles aacutes persoas que usan pozos privados para obteren auga de beber que fagan que se examine ese liacutequido

unha vez ao ano

234 Impactos negativos sobre o solo

As actividades humanas poden producir impactos sobre o solo

Impactos que favorecen a erosioacuten

Impactos que diminuacuteen a calidade e fertilidade do solo

Impactos que eliminan o solo

Todos eles conducen aacute desertizacioacuten isto eacute a perda do solo producida polo ser

humano Entre as suacuteas consecuencias estaacuten a perda de biodiversidade alteracioacuten do

ciclo hidroloacutexico o incremento do quecemento global etc

O solo perde a cuberta vexetal e queda exposto aacute erosioacuten polos axentes xeoloacutexicos

DEFORESTACIOacuteN

A corta exhaustiva de aacuterbores deixa o solo desprovisto de cuberta vexetal e herbaacutecea polo que queda exposto aacute erosioacuten

INCENDIOS FORESTAIS

Os incendios deixan o solo ao descuberto e as cinzas obturan os poros do solo que impiden a filtracioacuten da auga de choiva

SOBREPASTOREO

O pastoreo intensivo e continuado especialmente de gando ovino que devora a herba ata o talo deixa o solo espido

CONTAMINACIOacuteN

Produacutecese polo depoacutesito sobre o solo de substancias como residuos soacutelidos urbanos fertilizantes ou pesticidas

SOBREEXPLOTACIOacuteN O cultivo intensivo produce o esgotamento de nutrientes do solo como os nitratos os fosfatos ou o potasio

ACTIVIDADES HUMANAS

As actividades humanas como a construcioacuten de infraestruturas e as explotacioacutens mineiras ou de aacuteridos eliminan o solo

Medidas preventivas para non contaminar o solo

MEDIDAS PREVENTIVAS

Recicle materiais de refugallo

Compre produtos orgaacutenicos especialmente produtos de limpeza pesticidas insecticidas e fertilizantes orgaacutenicos A vantaxe de usar produtos orgaacutenicos eacute que son biodegradables e amigables co medio ambiente

Evite tirar lixo O exceso de lixo eacute unha das razoacutens maacuteis comuacutens pola que se contamina o solo

Tome a iniciativa para informar a outros sobre os efectos nocivos de tirar lixo Os residuos orgaacutenicos deben ser eliminados foacutera das zonas que estaacuten preto do haacutebitat humano ou animal Os residuos como plaacutestico metais vidro e papel deben ser reciclados e reutilizados

Mellore a fertilidade da terra por medio da reforestacioacuten O chan en terreos forestais eacute moito maacuteis feacutertil que o chan sen aacuterbores o que suxire que as aacuterbores tentildeen a capacidade de fertilizar a terra

Atope lugares lonxe dos ambientes naturais para o vertido de refugallos que non poden ser eliminados e son esenciais para os procesos industriais

235 Impactos negativos sobre a biosfera

As actividades do ser humano poden afectar de forma negativa ao conxunto de seres

vivos da Terra e producir asiacute unha perda de biodiversidade

A biodiversidade

A biodiversidade eacute a variedade de formas de vida existentes nunha aacuterea determinada

ou en todo o planeta

Caracteriacutesticas

Constituacutee a principal fonte de alimentos e materias primas a traveacutes da gandariacutea a

agricultura a pesca e a explotacioacuten dos bosques

Favorece a estabilidade do clima

Manteacuten a composicioacuten gasosa da atmosfera

Interveacuten na fertilidade do solo e na calidade da auga

Perda da biodiversidade

O desenvolvemento agriacutecola industrial e urbano orixina fragmentacioacuten e destrucioacuten de haacutebitats

O cambio climaacutetico eacute unha das causas responsable da destrucioacuten de haacutebitats

A introducioacuten de especies exoacuteticas que desprazan ou depredan as autoacutectonas

A sobreexplotacioacuten de especies por actividades como a caza a pesca a agricultura intensiva etc

Medidas preventivas para evitar a perda de biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

Protexer os haacutebitats e as especies maacuteis representativas

Aumentar os espazos naturais protexidos

Recuperar as especies ameazadas ou en perigo de extincioacuten

Reducir as emisioacutens responsables do cambio climaacutetico

Minimizar o consumo de enerxiacutea impulsando o uso de renovables

Adaptar a pesca e a agricultura para favorecer a biodiversidade

Establecer un modelo de desenvolvemento sostible que compatibilice o desenvolvemento rural e a obtencioacuten de recursos da natureza

Decretar e respectar as leis encamintildeadas a preservar as especies e os ecosistemas

Fomentar a educacioacuten e a conciencia puacuteblica sobre a importancia de conservar a diversidade

S16 Relacione cada substancia cun impacto negativo provocado pola contaminacioacuten

atmosfeacuterica

Dioacutexido de carbono e metano Choiva aacutecida

CFC Efecto invernadoiro

Ozono Smog fotoquiacutemico

Oacutexidos de xofre Diminucioacuten da capa de ozono

S17 Que influencia ten a deforestacioacuten na perda de diversidade e no cambio climaacutetico

S18 Por que o aumento de temperatura dun riacuteo produce un impacto negativo sobre a

fauna dese ecosistema

24 Os residuos e a suacutea xestioacuten

241 A acumulacioacuten de residuos

Os residuos

Os residuos son todos aqueles obxectos e materiais que tras o seu uso

desbotamos

Os residuos acumuacutelanse en grandes cantidades no medio e constituacuteen un dos

graves problemas aos que nos enfrontamos

A eliminacioacuten de residuos ten como obxectivo evitar problemas ambientais e

sanitarios xa que moitos non se descompontildeen de forma natural e contaminan a

auga o solo etc Ademais supontildeen un malgasto de recursos xa que moitos

poderiacutean volver utilizarse ben para xerar enerxiacutea ou como materia prima na

fabricacioacuten de novos produtos

Que residuos producimos

Residuos sanitarios Producidos por hospitais e laboratorios Son materiais como xiringas medicamentos gasas restos orgaacutenicos etc

Residuos industriais

Orixinados nas actividades industriais como aceites papel cartoacuten plaacutesticos pinturas chatarra cascallo etc

Residuos radioactivos

Producidos polas centrais nucleares e instalacioacutens que utilizan materiais radioactivos como hospitais e centros de investigacioacuten

Residuos agriacutecolas e gandeiros

Procedentes da agricultura e da gandariacutea como esterco xurro excrementos de animais pesticidas fertilizantes restos de lavado de granxas etc Son principalmente de tipo orgaacutenico

Residuos soacutelidos urbanos (RSU)

Xerados en actividades urbanas e domeacutesticas Son os residuos que se depositan nos diferentes caldeiros de lixo como papel materia orgaacutenica plaacutestico metais roupa etc

Os efectos da acumulacioacuten de residuos

Os residuos xeran problemas para a sauacutede das persoas e para o medio ambiente Os

principais estaacuten relacionados con

A ocupacioacuten do espazo As acumulacioacutens de residuos ocupan gran superficie e

dificultan ou impiden o desenvolvemento da vida nesas zonas Un caso moi

notable e preocupante eacute o das grandes acumulacioacutens de residuos flotantes nos

oceacuteanos algunhas maacuteis extensas que o territorio espantildeol

Os desequilibrios nos ecosistemas Os residuos poden interferir nas cadeas

alimentarias ao proporcionaren alimento a especies oportunistas (que se volven

pragas) ou ao interromperen a fotosiacutentese nos ecosistemas acuaacuteticos e terrestres

que quedan cubertos por eles

O envelenamento do medio Os residuos adoitan a conter substancias

prexudiciais para os seres vivos que entran en contacto con elas Este

envelenamento do medio pode chegar a afectar o ser humano a traveacutes da auga e

das cadeas troacuteficas

Observe

Os efectos dos praguicidas e outros insecticidas (DDT)

Os praguicidas acumuacutelanse no tecido graxo (bioacumulacioacuten) polo que pasan dun nivel troacutefico ao seguinte e non se poden eliminar En consecuencia vaise ampliando a concentracioacuten dun nivel troacutefico ao seguinte

Aos seres vivos do ecosistema esta acumulacioacuten poacutedelles afectar de diferentes maneiras podendo producir morte tumores e lesioacutens problemas reprodutivos alteracioacuten do sistema inmune e hormonal danos celulares e no ADN deformidades fiacutesicas efectos entre xeracioacutens (observados en xeracioacutens futuras) e outros efectos fisioloacutexicos (diminucioacuten do grosor da casca dos ovos)

O uso e acumulacioacuten destas substancias representan unha ameaza para a supervivencia a longo prazo de importantes ecosistemas como consecuencia da perturbacioacuten das relacioacutens depredador-presa e a perda de biodiversidade Ademais os praguicidas poden ter importantes consecuencias na sauacutede humana

S19 Que son os RSU

S20 Nomee polo menos tres exemplos de residuos que se consideren perigosos

S21 Explique de forma razoada a frase seguinte ldquoAs substancias toacutexicas dos

residuos poden chegar ao ser humano a traveacutes das cadeas troacuteficasrdquo

242 A xestioacuten dos residuos

A xestioacuten adecuada dos residuos contribuacutee ao aforro de materias primas aacute

conservacioacuten dos recursos naturais e en definitiva ao desenvolvemento sostible Por

iso eacute necesario activar plans para a suacutea xestioacuten que garantan a reducioacuten na suacutea

orixe o seu tratamento e a suacutea eliminacioacuten

O proceso da xestioacuten de residuos

Depoacutesito e recollida

ndash Os residuos soacutelidos que

se producen nas industrias e

nos centros urbanos como

o vidro o plaacutestico e o papel

poden reciclarse e volver

ser utilizados cando se

separan convenientemente

ndash A recollida selectiva eacute imprescindible Este sistema require un elevado

grao de concienciacioacuten cidadaacute Os residuos sepaacuteranse e deposiacutetanse en

colectores especiacuteficos adecuados

ndash Ademais existen puntos verdes ou puntos limpos que soacute admiten

residuos xerados por

particulares en que os

cidadaacutens poden depositar

os que necesitan un

tratamento especiacutefico e

que non deben mesturarse

co lixo domeacutestico polo seu

volume ou perigo Os puntos limpos non admiten residuos de orixe

industrial nin residuos orgaacutenicos urbanos

Transporte

Os residuos transpoacutertanse en camioacutens especiais ata as estacioacutens de reciclaxe ou

vertedoiros para seren tratados co fin de que non se acumulen nas ruacuteas e nas

vivendas

Recollida selectiva

Puntos verdes ou puntos limpos

Tratamento

O tratamento de residuos comprende o conxunto de procesos dirixidos a modificar as

caracteriacutesticas fiacutesicas quiacutemicas ou bioloacutexicas do residuo para reducir ou neutralizar

as substancias perigosas ou recuperar os recursos contidos neles O tratamento final

eacute diferente segundo o tipo de residuo Algunhas teacutecnicas utilizadas

VERTEDURA CONTROLADA

Eacute o depoacutesito de residuos en terreos axeitados e impermeabilizados Eacute un meacutetodo de eliminacioacuten barato e moi utilizado para o tratamento e

eliminacioacuten dos RSU pero require grandes superficies e xera impactos paisaxiacutesticos e malos cheiros

RECICLAXE

Consiste en someter un obxecto xa utilizado a diferentes procesos para recuperar a materia prima e elaborar un novo produto

Cada compontildeente do lixo precisa un tratamento diferente Alguacutens materiais como o vidro o papel o cartoacuten ou determinados metais son facilmente reciclables

Os residuos orgaacutenicos transfoacutermanse grazas aacute accioacuten de microorganismos en compost

INCINERACIOacuteN

Consiste en queimar os residuos nun forno co que se reduce drasticamente o seu volume

A calor producida na incineracioacuten aproveacuteitase para xerar electricidade ou como sistema de calefaccioacuten noutras instalacioacutens

O inconveniente eacute o seu elevado custo e a producioacuten de cinzas e gases toacutexicos contaminantes e cheirentos ademais de destruiacuter materiais como papel ou materia orgaacutenica susceptibles de seren reutilizados ou reciclados

243 A regra dos tres erres

A regra dos tres erres ldquoreducir reutilizar e reciclarrdquo promove tres accioacutens baacutesicas

para diminuiacuter a producioacuten de residuos e contribuiacuter con iso aacute proteccioacuten e conservacioacuten

do medio ambiente

Reducir

Consiste en diminuiacuter a cantidade de residuos que producimos Reducir eacute a

estratexia prioritaria xa que elimina o problema desde a suacutea orixe eacute a opcioacuten maacuteis

sostible Non se trata de diminuiacuter a calidade de vida senoacuten de facer as cousa de xeito

diferente

Medidas que podemos levar a cabo

Merque os alimentos que realmente necesite evitando a suacutea deterioracioacuten e

consumiacutendoos frescos

Por que estaacute a televisioacuten acesa se non hai ningueacuten na estancia

Por que temos enchufados os cargadores aacute rede sen ninguacuten aparello cargaacutendose

O dispendio do standby supoacuten entre un 5 e un 10 da electricidade que se

consome ao ano na casa

Compre produtos de papel reciclado Preciacutesase un 70 menos de enerxiacutea para

facer papel reciclado e eviacutetase a perda de bosques en todo o mundo

Evite en gran medida os produtos con embalaxe superflua (caixas packshellip)

Reutilizar

Implica non tirar as cousas cando aiacutenda son uacutetiles utilizando os produtos maacuteis dunha vez Cantos maacuteis obxectos se volven utilizar menos lixo se xera menos

recursos se precisan e menos danos ocasionamos ao medio ambiente

Medidas que podemos acometer Reutilice

o papel usado por unha cara

os sobres

as bolsas de plaacutestico do supermercado

os panos de tea (no canto de panos de papel)

Reciclar

Significa utilizar os residuos para elaborar novos produtos O papel o metal ou o vidro

son faacuteciles de reciclar

Exemplos

ndash Cada espantildeol xera ao redor de maacuteis de quilo e medio de lixo cada diacutea A

pesar da recolleita selectiva soacute se recupera para volver introducir nos ciclos

produtivos ou da natureza menos dun 12

ndash Recicle plaacutesticos bandexas de polistireno expandido (poliexpaacuten) bolsas de

filme de polietileno latas e envases metaacutelicos

ndash Papel e cartoacuten limpos e sen cintas adhesivas anacos de plaacutestico ou

grampas

ndash Materia orgaacutenica restos de comida tanto vexetal como animal asiacute como

panos de mesa e panos de papel usados A materia orgaacutenica dos

domicilios traacutetase nas plantas de compostaxe xunto cos refugos de

xardinariacutea dos parques amoreados en grandes pacas que favorecen a

formacioacuten do compost

Antucas con material

reciclado Decorando a cidade con

material reciclado Fabricando utensilios con

material reciclado Exposicioacuten de xoguetes con material reciclado

244 A reciclaxe vantaxes

Os residuos soacutelidos poden reciclarse e volver a ser utilizados cando se separan

convenientemente en orixe Isto ten moitas vantaxes

Reduce a contaminacioacuten e os materiais que van ao vertedoiro o que axuda a

preservar o medio ambiente

Evita a extraccioacuten de novas materias primas aforra enerxiacutea e auga

Xera materiais que poden utilizarse para facer novos produtos

ndash Os envases de plaacutestico dan lugar a bolsas fibras mobiliario urbano etc

ndash O aluminio e o aceiro serven para fabricar novos envases e laacuteminas

ndash O papel e o cartoacuten conveacutertense en caixas perioacutedicos papel de embalar ou

de escribir

ndash O vidro utiliacutezase para obter novas botellas e obxectos

Protexe os recursos naturais renovables e non renovables

Crea postos de traballo ldquoverdesrdquo xa que nas distintas fases do proceso participan

diversos traballadores

Como desvantaxe hai que sinalar que a dificultade na organizacioacuten de todo o

sistema e infraestruturas e o custo dos procesos soacute se compensan se isto se traduce

nunha reducioacuten e reutilizacioacuten de produtos

Observe Aprender a separar residuos

Colector verde Vidro

Botellas tarros e frascos de vidro de alimentos envases de vidro de cosmeacuteticos colonia e desodorizante con roll-on etc

Sempre hai que quitar as tapas tapoacutens e rollas

Colector azul Papel e cartoacuten Envases de papel caixas de cartoacuten perioacutedicos revistas folletos cartoacutens de ovos tubos de cartoacuten cadernos dos que se retira a espiral metaacutelica folios etc

Colector gris Lixo xeral

Residuos orgaacutenicos como restos de alimentos cueiros e compresas papel engraxado ou plastificado panos de papel usados retallos cinzas cortiza restos vexetais etc

Colector amarelo Bricks e envases de plaacutestico e metal

Bricks botellas ou envases de plaacutestico de alimentos ou de produtos de aseo e limpeza bandexas e caixas de ldquocortiza brancardquo oveiras de plaacutestico tapas e tapoacutens de plaacutestico latas de bebidas etc

S22 Que problemas ocasiona a incineracioacuten de residuos soacutelidos urbanos

S23 Cal eacute a vantaxe de reducir residuos na suacutea orixe

25 As enerxiacuteas renovables no desenvolvemento sostible

251 Desenvolvemento sostible

Que eacute o desenvolvemento sostible

O ser humano usou os recursos do medio natural para satisfacer as necesidades

como se estes fosen ilimitados o que pouco a pouco foi modificando e esgotando

o medio Por iso coacutempre implantar un modelo de desenvolvemento racional que poida garantir os recursos agora e no futuro

Na deacutecada de 1980 a ONU elaborou o Informe Brundtland para definir un modelo

de desenvolvemento capaz de conseguir un equilibrio entre o desenvolvemento

econoacutemico o social e a proteccioacuten do medio ambiente Este modelo contildeeacutecese

como desenvolvemento sostible

Obxectivo do desenvolvemento sostible

Satisfacer as necesidades presentes fomentando unha

actividade econoacutemica que

subministre os bens necesarios

para toda a poboacioacuten cunha

atencioacuten prioritaria aos maacuteis

pobres

Satisfacer as necesidades do futuro reducindo o consumo de recursos e xerando residuos que sexan

soportables polas proacuteximas xeracioacutens

Accioacutens para lograr un desenvolvemento sostible

Reducir

A extraccioacuten e o consumo dos recursos naturais sen superar a taxa de renovacioacuten natural As emisioacutens de gases de efecto invernadoiro O consumo enerxeacutetico aumentando o uso das enerxiacuteas renovables O volume de residuos xerados priorizando a reciclaxe e a compostaxe O consumo nos paiacuteses desenvolvidos e fomentar o progreso nos paiacuteses pouco

desenvolvidos

Desenvolver Poliacuteticas territoriais que favorezan a ocupacioacuten do territorio respectando o medio ambiente e a conservacioacuten do solo e a paisaxe

Manter Unha actividade humana por debaixo da capacidade de acollida do planeta

Protexer conservar e mellorar

O estado e a biodiversidade dos ecosistemas

252 A enerxiacutea Eficiencia e uso de fontes renovables

A forma en que utilizamos a enerxiacutea na actualidade eacute maioritariamente pouco

eficiente e moi contaminante Ademais as fontes de enerxiacutea que maacuteis utilizamos

non son renovables e esgotaranse se seguimos utilizaacutendoas a este ritmo

Para alcanzar un modelo enerxeacutetico sostible as poliacuteticas estanse orientando cara a

Mellorar a eficiencia enerxeacutetica das nosas maacutequinas para que consuman o

menos posible

Desenvolver e popularizar as tecnoloxiacuteas necesarias para substituiacuter as fontes de enerxiacutea non renovables e moi contaminantes (combustibles foacutesiles enerxiacutea

nuclear) por fontes renovables e menos contaminantes (enerxiacuteas solar

eoacutelica mareomotriz xeoteacutermica do hidroacutexeno)

O desenvolvemento sostible eacute o modelo econoacutemico que permite satisfacer as necesidades actuais sen comprometer os recursos das futuras xeracioacutens

Garantir a dispontildeibilidade de enerxiacutea barata e limpa a toda a poboacioacuten do planeta

Calculouse que un cambio nas poliacuteticas enerxeacuteticas cara aacute eficiencia e ao uso de

fontes renovables resolveriacutea moitos dos problemas ambientais do noso planeta

253 Fontes renovables de enerxiacutea

A procura de solucioacutens ao problema enerxeacutetico require o desenvolvemento de tecnoloxiacuteas maacuteis limpas con menor consumo de enerxiacutea e o uso de fontes renovables de enerxiacutea aquelas das que podemos dispontildeer sen que se esgoten xa que se xeran continuamente

Enerxiacutea solar

A enerxiacutea solar eacute a que chega desde o Sol aacute Terra en forma de radiacioacuten

electromagneacutetica

Enerxiacutea solar teacutermica Utiliacutezase para quentar un fluiacutedo nun colector solar

Segundo a temperatura de funcionamento hai dous tipos

ndash De baixa temperatura Temperatura inferior a 90 ordmC Empreacutegase para auga

quente e calefaccioacuten de uso domeacutestico

ndash De alta temperatura Utiliacutezase nas centrais termoeleacutectricas para producir

enerxiacutea eleacutectrica

Enerxiacutea solar fotovoltaica A enerxiacutea solar transfoacutermase en enerxiacutea eleacutectrica

mediante uns dispositivos de silicio os paneis fotovoltaicos Poden utilizarse

directamente para uso domeacutestico ou transferirse aacute rede eleacutectrica

Vantaxes da enerxiacutea solar Inconvenientes da enerxiacutea solar Panel fotovoltaico

Eacute inesgotable Baixo impacto ambiental Electrificacioacuten de poboados

illados Reducen a dependencia de

enerxiacuteas non renovables

Intermitente depende do clima Tecnoloxiacutea cara e complicada Rendemento baixo cando estaacute nubrado ou eacute de

noite As instalacioacutens de alta potencia requiren

grandes superficies polo que provoca impacto paisaxiacutestico

Enerxiacutea eoacutelica

A enerxiacutea eoacutelica eacute a enerxiacutea producida polo vento Foi unha das primeiras fontes de

enerxiacutea utilizada polo ser humano (barcos de vela muiacutentildeos de vento etc)

O vento eacute producido polo quecemento das masas de aire Ao queceren pesan menos

ascenden e as masas de aire friacuteo descenden Por tanto a orixe da enerxiacutea eoacutelica

procede do sol

Actualmente a enerxiacutea do vento utiliacutezase para mover as aspas ou pas dos

aeroxeradores e asiacute producir enerxiacutea eleacutectrica

Vantaxes da enerxiacutea eoacutelica Inconvenientes da enerxiacutea eoacutelica Parque eoacutelico

Evita a importacioacuten de carboacuten petroacuteleo e materiais radioactivos

Evita grandes impactos ambientais como a choiva aacutecida e o efecto invernadoiro

Eacute barata e non produce residuos A tecnoloxiacutea necesaria para instalala eacute

sinxela Crea postos de traballo

Os impactos sobre a fauna e flora

Seguridade para evitar os accidentes provocados ao caer os aeroxeradores

Impacto visual Ruiacutedo Interferencia nos medios de

comunicacioacuten

Outras fontes renovables de enerxiacutea

Fonte Vantaxes Inconvenientes

Biomasa A biomasa eacute calquera materia orgaacutenica que se obteacuten de diversas fontes como residuos soacutelidos orgaacutenicos residuos industriais agriacutecolas e gandeiros asiacute como dos restos forestais de colleitas e poda como por exemplo os cultivos enerxeacuteticos lentildeosos de crecemento raacutepido

Produce poucos residuos e non precisa de tecnoloxiacuteas perfeccionadas nin custosas

Reduce a acumulacioacuten de residuos ao utilizalos para obter enerxiacutea eliminando o custo do tratamento destes

Baixo rendemento enerxeacutetico A suacutea almacenaxe require moito

espazo Os custos derivados da recollida

e manipulacioacuten encarecen o prezo desta enerxiacutea

Hidraacuteulica A enerxiacutea hidraacuteulica eacute unha enerxiacutea renovable que se basea en aproveitar a caiacuteda da auga desde certa altura A auga fai xirar unha turbina e o xiro desta conveacutertese en electricidade As instalacioacutens que transforman este tipo de enerxiacutea denomiacutenanse centrais hidroeleacutectricas

Non produce residuos nin contaminantes

As centrais tentildeen un mantemento miacutenimo e un custo baixo

A construcioacuten de encoros axuda a controlar as inundacioacutens e subministrar auga para a agricultura e o consumo humano

A cantidade de auga dispontildeible depende do tempo meteoroloacutexico

A construcioacuten de encoros implica a modificacioacuten do terreo

Existe o risco de rotura da presa o que produce grandes inundacioacutens nas poboacioacutens proacuteximas

Mareomotriz Procede do movemento da auga do mar ondas mareas e correntes No caso das mareas utiliacutezase o desnivel do mar entre preamar e baixamar para mover unha turbina e xerar electricidade

Enerxiacutea limpa que non produce residuos

Practicamente inesgotable

Altera os ecosistemas proacuteximos aacute suacutea instalacioacuten

Baixo rendemento enerxeacutetico e tecnoloxiacutea custosa

Xeoteacutermica Procede da calor interna da Terra e require perforala ata alcanzar o xacemento xeoteacutermico Utiliacutezase para a obtencioacuten de auga quente e calefaccioacuten e para a producioacuten de enerxiacutea eleacutectrica

Orixina poucos residuos e eacute

rendible para producir enerxiacutea eleacutectrica

A localizacioacuten de xacementos

resulta aacutes veces difiacutecil A suacutea explotacioacuten e mantemento

son moi custosos

Central de biomasa Central hidroeleacutectrica Enerxiacutea mareomotriz Planta xeoteacutermica

Observe

Cales son as principais fontes renovables de enerxiacutea en Galicia

En Galicia as enerxiacuteas renovables que destacan maacuteis son a hidraacuteulica a eoacutelica e a de biomasa A hidraacuteulica que aproveita a forza das correntes ou as caiacutedas da auga eacute unha das fontes maacuteis importantes na nosa comunidade A de biomasa que utiliza materiais como madeira de aacuterbores e restos vexetais ten tameacuten bastante tradicioacuten Pero nos uacuteltimos anos a eoacutelica eacute a enerxiacutea renovable que experimentou un maior crecemento Seguramente ao viaxar por unha estrada veriacuteas en montes e lugares elevados campos de aeroxeradores que coas suacuteas aspas en movemento recollen a enerxiacutea do vento

S24 Defina o concepto de desenvolvemento sostible e cite os seus principios

fundamentais

S25 Argumente por que eacute importante un cambio nas poliacuteticas enerxeacuteticas para

alcanzar un desenvolvemento sostible

3 Actividades finais S26 No esquema seguinte represeacutentanse distintas etapas dunha sucesioacuten ecoloacutexica

a) Razoe se se trata dunha sucesioacuten primaria ou secundaria

b) Indique como van variando os nichos ecoloacutexicos e a diversidade ecoloacutexica a

medida que se avanza na sucesioacuten

c) Explique onde eacute maior a produtividade na etapa 2 ou na 4 da sucesioacuten

representada

d) Explique que ocorreriacutea no chan e o ecosistema se se producise un incendio

forestal na etapa 4 da devandita sucesioacuten

S27 Describa de forma resumida os procesos que reflicten os nuacutemeros 2 e 3 do

graacutefico Indique que nuacutemeros do graacutefico se corresponden coas explicacioacutens

seguintes

A Os vexetais e os animais que morren son descompostos polas bacterias que

os transforman de novo en nitratos que posteriormente enriquecen o chan

B Existe un paso de nitratos a nitroacutexeno atmosfeacuterico levado a cabo polas

bacterias desnitrificantes en solos encharcados ou pouco aireados

S28 Observe a piraacutemide ecoloacutexica

a) Que tipo de piraacutemide eacute e que informacioacuten achega

b) Explique en que consiste a regra do 10 e indique en que medida se

cumpre neste exemplo

c) Tendo en conta os aspectos anteriores indique as razoacutens polas cales o

nuacutemero de niveis troacuteficos dun ecosistema non pode ser ilimitado

S29 Atendendo aacute graacutefica a) Que eacute a produtividade primaria

b) Interprete o graacutefico da parte superior indicando como incide o factor luz na

produtividade primaria do ecosistema

S30 Un gato adulto pesa 35 kg Durante un diacutea inxire 600 g de alimento e produce

125 g de excrementos e ourintildeos Ao diacutea seguinte a suacutea masa segue sendo

35 kg Explique que ocorreu cos 475 g de alimento que inxeriu e que non

aparecen nin na suacutea masa corporal nin nos seus refugallos

S31 Sobre que nivel ou niveis troacuteficos actuacutean os descompontildeedores

S32 Cos seguintes organismos estableza un esquema relacionaacutendoos

Zooplancto quenlla anchoa fitoplancto atuacuten

S33 Describa os principais problemas derivados da acumulacioacuten de residuos

S34 Aacutes veces obseacutervase de lonxe nas grandes cidades unha carapucha suspendida

sobre os edificios a modo de boina que cobre toda a cidade

a) Como se denomina esa capa

b) De onde procede

c) Cando eacute maacuteis frecuente vela

S35 Indique catro causas da perda de diversidade de especies que estaacuten inducidas

polos seres humanos

S36 Use as TIC Investigue o que eacute o comercio xusto Eacute unha medida de

desenvolvemento sostible

S37 Realice un esquema sinxelo axudaacutendose de debuxos onde se mostre a

relacioacuten que existe entre a utilizacioacuten de combustibles foacutesiles o efecto

invernadoiro e o cambio climaacutetico

S38 Relacione estas columnas asignando a cada proceso de tratamento de

residuos a instalacioacuten correspondente

Clasificacioacuten en orixe Incineradora

Uso de enerxiacutea Planta de compostaxe

Reciclaxe Punto limpo

4 Solucionario

41 Solucioacutens das actividades propostas S1 A enerxiacutea transfiacuterese dun nivel troacutefico a outro pero hai una perda de enerxiacutea ao

medio en forma de calor que non se pode volver utilizar Por iso se di que a enerxiacutea

fluacutee en tanto que a materia se transfire dun nivel troacutefico ao seguinte e ao morrer a

materia orgaacutenica deste vai ser transformada polos descompontildeedores en

substancias asimilables polos produtores circulando de novo

S2 Parte da enerxiacutea consoacutemese no metabolismo En cada nivel troacutefico os

organismos consomen a maior parte da enerxiacutea no metabolismo celular Parte

da enerxiacutea libeacuterase en forma de calor Cando os organismos realizan as suacuteas

actividades vitais transforman parte da enerxiacutea en calor que se emite ao medio

Esta enerxiacutea non pode volver ser utilizada por ninguacuten organismo do ecosistema

eacute unha enerxiacutea degradada

S3 Biomasa primaria Eacute a producida directamente polos organismos autoacutetrofos

Biomasa secundaria Eacute a orixinada polos organismos heteroacutetrofos (animais

fungos) Producioacuten primaria Eacute a cantidade de enerxiacutea luminosa fixada como

biomasa primaria polos organismos fotosintetizadores Producioacuten secundaria

Eacute a cantidade de enerxiacutea que quedou almacenada nos tecidos dos organismos

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S5 A biomasa eacute a cantidade de materia orgaacutenica en cada nivel troacutefico A piraacutemide

de biomasa estaacute invertida porque a cantidade de biomasa dos produtores eacute

menor ca a dos consumidores

S6 Non poden ser invertidas xa que a enerxiacutea dun nivel troacutefico ten que ser sempre

maior ca a do nivel superior

S7 Un ciclo bioxeoquiacutemico eacute a circulacioacuten dun elemento quiacutemico a traveacutes da

atmosfera a hidrosfera a xeosfera e a biosfera que permite que se dispontildea

dese elemento unha e outra vez

S8 Tarefa persoal

S9 Iniciariacutease de forma natural sen intervencioacuten do ser humano unha sucesioacuten

primaria

S10 Fase 4 da sucesioacuten ecoloacutexica Medio fiacutesico-quiacutemico a riqueza de materia

orgaacutenica eacute maacutexima Seres vivos tameacuten eacute maacutexima a diversidade Instaacutelanse

aacuterbores de folla caduca de distintas especies dependendo do chan Nos claros

do bosque existe unha gran riqueza floral e abundante fauna Eacute a comunidade

cliacutemax

S11 A diversidade de especies aumenta xa que van modificando o medio o que

permite a aparicioacuten ou desaparicioacuten de especies e un aumento de nichos

ecoloacutexicos e aumenta a complexidade das redes troacuteficas

S12 a) Para a especie A 10 ndash 30 ordmC para a especie B 0 ndash 40 ordmC

b ) 20 ordmC maacuteximo crecemento

c) Especie B

S13 a) Lebre consumidor primario Lince consumidor secundario

b) Os aumentos de poboacioacuten das lebres ventildeen seguidos de aumento dos

linces ata que a superpoboacioacuten de linces termina por facer baixar a poboacioacuten

de lebres o que provoca un descenso de linces que permite crecer de novo as

lebres e volta a empezar

c) Factores abioacuteticos temperatura luz etc e factores bioacuteticos introducioacuten do

novo depredador

d) Un aumento excesivo da poboacioacuten de lebres que pode acabar cos

produtores e a posible introducioacuten dun novo depredador

e) Estableceriacutease unha relacioacuten de competencia onde un dos dous

desapareceriacutea e cunha reducioacuten draacutestica do nuacutemero de lebres

S14 As principais actividades que o ser humano desenvolve para satisfacer as suacuteas

necesidades son a industria a minariacutea a agricultura a gandariacutea a pesca as

actividades urbanas (xeracioacuten de residuos) e as obras puacuteblicas

S15 Dous foron os factores desequilibrantes dos ecosistemas desde o punto de

vista do ser humano

a) O desenvolvemento tecnoloacutexico

b) A explosioacuten demograacutefica A explosioacuten demograacutefica trouxo consigo unha

sobre explotacioacuten dos recursos que repercutiu no medio ambiente

Dioacutexido de carbono e metano Efecto invernadoiro

CFC Diminucioacuten da capa de ozono

Oacutexidos de xofre Choiva aacutecida

S17 Deforestacioacuten perda de especies polo tanto maior erosioacuten do solo maior

desgaste perda de fotosiacutentese maior CO2 na atmosfera polo que aumenta o

efecto invernadoiro

S18 Un aumento de temperatura produce unha diminucioacuten de oxiacutexeno e polo tanto

menor nuacutemero de especies poden habitar nese riacuteo

S19 Xerados en actividades urbanas e domeacutesticas Son os residuos que se

depositan nos diferentes caldeiros do lixo como papel materia orgaacutenica

plaacutestico metais roupa etc

S20 Tarefa persoal

S21 Os residuos pasan por bioacumulacioacuten polos distintos niveis troacuteficos e chegan a

acumularse en cantidades significativas nos niveis maacuteis elevados

S22 O inconveniente eacute o seu elevado custo e a producioacuten de cinzas e gases toacutexicos

contaminantes e cheirentos ademais de destruiacuter materiais como papel ou

materia orgaacutenica susceptibles de seren reutilizados ou reciclados

S23 Reducir eacute a estratexia prioritaria xa que elimina o problema desde a suacutea orixe eacute

a opcioacuten maacuteis sostible Non se trata de diminuiacuter a calidade de vida senoacuten de

facer as cousas de xeito diferente

S24 O desenvolvemento sostible eacute o modelo econoacutemico que permite satisfacer as

necesidades actuais sen comprometer os recursos das futuras xeracioacutens

Satisfacer as necesidades presentes fomentando unha actividade econoacutemica

que subministre os bens necesarios para toda a poboacioacuten cunha atencioacuten

prioritaria aos maacuteis pobres

Satisfacer as necesidades do futuro reducindo o consumo de recursos e

xerando residuos que sexan soportables polas proacuteximas xeracioacutens

S25 Tarefa persoal

42 Solucioacutens das actividades finais

S26 a) Traacutetase dunha sucesioacuten primaria Comeza nunha aacuterea que non estaacute

colonizada por organismos vivos e sen intervencioacuten do ser humano

b) Os nichos ecoloacutexicos van aumentar dende o primeiro debuxo ata o

derradeiro o mesmo pasa coa diversidade que alcanza a suacutea maacutexima instaacutelanse aacuterbores de folla caduca de distintas especies dependendo do chan

Nos claros do bosque existe unha gran riqueza floral e abundante fauna

chegando a comunidade cliacutemax

c) Teraacute maior produtividade a etapa 4 porque a cantidade de materia orgaacutenica eacute

maior debido aacute diversidade de especies por nivel troacutefico

d) Produciriacutease un proceso inverso aacute sucesioacuten unha regresioacuten ecoloacutexica

Volveriamos aacute fase 1 con escaso solo e rocha espida

S27 a) 2 Os nitratos formados son absorbidos polos vexetais a traveacutes das suacuteas

raiacuteces e forman proteiacutenas e aacutecidos nucleicos 3 As proteiacutenas vexetais pasan

aos consumidores

b) A paso 4 B paso 5

S28 a) Piraacutemide de enerxiacutea (ou de producioacuten) Cada rectaacutengulo representa a enerxiacutea

acumulada nese nivel troacutefico (o que creceu a biomasa) durante un periacuteodo de

tempo e que estaacute dispontildeible para ser utilizada polo seguinte nivel Nestas

piraacutemides o rectaacutengulo que representa os produtores eacute sempre o maior e van

faceacutendose menores nos sucesivos niveis de consumidores

b) Consideacuterase que soacute o 10 da enerxiacutea almacenada nun nivel troacutefico se

transfire ao seguinte Este feito contildeeacutecese como regra do 10 por cento Na

piraacutemide do exercicio cuacutemprese a regra

c) O fluxo de enerxiacutea polo ecosistema eacute aberto xa que en cada unha das

transferencias dun nivel troacutefico a outro peacuterdese unha parte dela Isto explica que

as cadeas troacuteficas tentildean un nuacutemero reducido de elos non pode ser ilimitado

porque a enerxiacutea rematariacutea acabaacutendose

S29 a) Produtividade primaria eacute a cantidade de enerxiacutea luminosa fixada como

primaria

1 A produtividade primaria bruta eacute a enerxiacutea total fixada por

fotosiacutentese polas plantas

2 A produtividade primaria neta eacute a enerxiacutea fixada por fotosiacutentese

menos a enerxiacutea empregada na respiracioacuten eacute dicir a producioacuten primaria

bruta menos a respiracioacuten

b) O aumento da intensidade de luz aumenta a fotosiacutentese aumentando a

producioacuten primaria

S30 Os 475 gramos consoacutemense no metabolismo e en calor Cando os organismos

realizan as suacuteas actividades vitais transforman parte da enerxiacutea en calor que

se emite ao medio Esta enerxiacutea non pode volver ser utilizada por ninguacuten

organismo do ecosistema eacute unha enerxiacutea degradada

S31 Os descompontildeedores actuacutean sobre os produtores e consumidores

transformando a materia orgaacutenica destes en substancias inorgaacutenicas asimilables

polos produtores

S32 Fitoplancto rarr Zooplancto l rarr anchoa rarr atuacuten rarr quenlla

S33 Os residuos xeran problemas para a sauacutede das persoas e para o medio

ambiente Os principais estaacuten relacionados con

A ocupacioacuten do espazo As acumulacioacutens de residuos ocupan gran superficie

e dificultan ou impiden o desenvolvemento da vida nesas zonas Un caso moi

oceacuteanos Algunhas son maacuteis extensas que o territorio espantildeol

pragas) ou ao interromperen a fotosiacutentese nos ecosistemas acuaacuteticos e

terrestres que quedan cubertos por eles

O envelenamento do medio Os residuos adoitan conter substancias

envelenamento do medio pode chegar a afectar o ser humano a traveacutes da auga

e das cadeas troacuteficas

S34 a) O smog

b)Procede da elevada contaminacioacuten atmosfeacuterica que se produce nas grandes

cidades

c) En certas condicioacutens climaacuteticas diacuteas solleiros como o smog fotoquiacutemico ou

diacuteas huacutemidos como o smog acedo

S35 O cambio climaacutetico a introducioacuten de especies exoacuteticas a sobreexplotacioacuten de

especies e o desenvolvemento agriacutecola industrial e urbano

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

Clasificacioacuten en orixe Punto limpo Incineradora

Uso de enerxiacutea Incineradora

Reciclaxe Planta de compostaxe

5 Glosario

A Abioacutetico Elemento ou substancia constituiacutente do substrato ou medio fiacutesico formado por compostos inorgaacutenicos e orgaacutenicos baacutesicos xunto con minerais e aliaxes que se atopan formando a terra a auga ou o aire

Biodegradable Material que ao expontildeerse aos elementos eacute facilmente descomposto por bacterias de putrefaccioacuten fungos carnosos e outros organismos saprobios

Biomasa

Eacute a totalidade de substancias orgaacutenicas de seres vivos (animais e plantas) elementos da agricultura e da silvicultura do xardiacuten e da cocintildea asiacute como excrementos de persoas e animais A biomasa poacutedese utilizar como materia prima renovable e como enerxiacutea material Asiacute se orixina o biogaacutes (producido cando podrece o lixo) que se pode utilizar para a calefaccioacuten

Cadea alimentaria Proceso de alimentacioacuten unidireccional no que a presa eacute captada directamente polo seu predador en forma lineal

Cadea troacutefica

Serie de especies existentes en todo ecosistema a traveacutes do cal se transmite a enerxiacutea Organismos que se nutren doutros O inicio de todas as cadeas estaacute nos vexetais con fotosiacutentese ou autoacutetrofos Crean materia viva a partir da inerte Chaacutemanos produtores Os animais que se alimentan destes fitoacutefagos en xeral son consumidores primarios Aacute suacutea vez serven de alimento aos carniacutevoros ou consumidores secundarios O conxunto de cadeas alimentarias dunha comunidade denomiacutenase rede alimentaria

Contaminacioacuten Eacute un cambio prexudicial nas caracteriacutesticas quiacutemicas fiacutesicas e bioloacutexicas dun ambiente ou contorna Afecta ou pode afectar a vida dos organismos e en especial a humana

D Deforestacioacuten

Termo aplicado aacute desaparicioacuten ou diminucioacuten das superficies cubertas por bosques feito que tende a aumentar en todo o mundo As necesidades en madeira pasta de papel e o uso como combustible xunto coa crecente extensioacuten das superficies destinadas a cultivos e pastoreo excesivo son os responsables deste retroceso As explotacioacutens forestais feitas baseaacutendose en monocultivos especiacuteficos de aacuterbores coa eliminacioacuten do sotobosque supontildeen unha escasa defensa contra a erosioacuten e a estabilidade producindo tarde ou cedo a desertizacioacuten Accioacuten de eliminar o bosque de forma permanente para un uso non forestal con reducioacuten de cobertura de copas de aacuterbores a menos do 10

Desenvolvemento sostible

Eacute aquel que satisfai as necesidades do presente sen comprometer a capacidade das futuras xeracioacutens para satisfacer as suacuteas propias necesidades Ao mesmo tempo que distribuacutee de forma maacuteis equitativa as vantaxes do progreso econoacutemico preserva o medio ambiente local e global e fomenta unha auteacutentica mellora da calidade de vida

E Especie Conxunto de seres v ivos que poden reproducirse e ter unha descendencia

feacutert i l

Efecto invernadoiro

Quecemento progresivo do planeta provocado pola accioacuten humana sobre o medio ambiente debido fundamentalmente aacutes emisioacutens de CO2 resultantes das actividades industriais intensivas e a queima masiva de combustibles foacutesiles

H Haacutebitat Conxunto de bioacutetopos que pode ocupar unha especie

O Ozono Gas moi oxidante de cor azulada que se forma na ozonosfera e que protexe a Terra da accioacuten dos raios ultravioleta do Sol eacute un estado alotroacutepico do oxiacutexeno producido pola electricidade

I Impacto Cambio producido na constitucioacuten do sistema e do seu funcionamento en forma brusca repentina como resposta a certas influencias estiacutemulos e disturbios do medio externo

M Materia inorgaacutenica Compostos quiacutemicos formados por distintos elementos entre os que non eacute maioritario o

carbono e que se forman pola accioacuten de procesos fiacutesicos ou quiacutemicos

Materia orgaacutenica Compostos quiacutemicos formados fundamentalmente por carbono unido a outros elementos O grao de organizacioacuten da materia orgaacutenica eacute superior ao da materia inorgaacutenica Os compostos orgaacutenicos naturais proceden dos seres vivos

N Nivel troacutefico

Conxunto de organismos dun ecosistema que ocupan un lugar equivalente na cadea troacutefica Todos os produtores organismos que realizan a fotosiacutentese pertencen ao mesmo nivel troacutefico

Nicho ecoloacutexico Eacute un termo maacuteis amplo que haacutebitat pois designa non soacute o lugar onde viven os organismos senoacuten tameacuten o papel funcional que desempentildean como membros da comunidade

P Prole Conxunto dos fillos dunha familia Descendencia

Poboacioacuten Todos os individuos da mesma especie que ocupan un ecosistema

Reciclaxe Rexenerar transformar (un material xa usado) para volver a utilizalo

Relacioacutens intraespeciacuteficas

Relacioacutens entre os individuos dunha mesma especie (familia colonia relacioacuten gregaria e relacioacuten estatal ou social)

Relacioacutens interespeciacuteficas

Relacioacutens entre individuos de especies diferentes (competencia depredacioacuten parasitismo simbiose mutualismo comensalismo e inquilinismo)

6 Bibliografiacutea e recursos Bibliografiacutea

Pode utilizar como complemento libros de textos actualizados de 4ordm de ESO das

editoriais sempre que estean actualizados eacute dicir que seguen a lexislacioacuten actual

Natureza 3ordm e 4ordm Educacioacuten secundaria para persoas adultas a distancia Ed

CNICE Safel

Ligazoacutens de Internet

Nestas ligazoacutens pode atopar trucos e informacioacuten que pode consultar para mellorar a

suacutea praacutectica

httpwwwrecursoscnicemecesbiosfera

httpwwwcnicemecdeseosMaterialesEducativos Recursos de ciencias naturais

do Ministerio de Educacioacuten

httpwwwportaldelmedioambientecomhtmlEcosistemasecosistemasasp Temas

de ecoloxiacutea

httpwwwconsumoresponsableorgcriterioscriterios_ambientalesasp Consellos

para un consumo responsable

httpwwwbiogeocienciascom Paacutexina moi completa de temas xerais de bioloxiacutea e

xeoloxiacutea

httpwwwjuntadeandaluciaesaverroes Recursos de Ciencias Naturais Junta de

Andaluciacutea

httpwwwelreydelacreacioncomseccionesahorraindexhtml Web do Ministerio

de Industria sobre aforro de enerxiacutea e auga Informacioacuten consellos e un test

httpmedioambientexuntaesdesenvol_xeraljsp Web da Conselleriacutea de Medio

Ambiente sobre desenvolvemento sostible

httpwwwenergias-renovablescom Revista mensual sobre enerxiacuteas renovables

7 Anexo Licenza de recursos Licenzas de recursos utilizadas nesta unidade didaacutectica

RECURSO (1) DATOS DO RECURSO (1) RECURSO (2) DATOS DO RECURSO (2)

RECURSO 1

Autoriacutea CC Licenza Uso comercial Procedencia

httprecursosticeducaciones

RECURSO 2

Autoriacutea CC Licenza Uso comercial Procedencia httpe-

ducativacatedues44700165aulaarchivosrepositorio500570htmlUnidad05imagenes35jpg

RECURSO 3

httprecursosticeducaciones RECURSO 4

RECURSO 5

httpscommonswikimediaorgwikiFileCadena_trC3B2ficasvg

RECURSO 6

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsthumb337Red_alimenticia_del_suelo_USDAjpg268px-Red_alimenticia_del_suelo_USDAjpg

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons22eLey_de_la_tolerancia_

RECURSO 17

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsthumb116Lotka_Volterra_dynamicssvg1280pxLotka_Volterra_dynamicssvgpng

RECURSO 18

RECURSO 19

httprgbimgcomcache1p37Chuserszzezela600mE2mQMujpg

RECURSO 20

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsee6WasteFinalDepositedjpg

RECURSO 21

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsdd3Vertedero_de_ValdemingC3B3mez_10jpg

RECURSO 22

httpspixniocomfree-images201705102017-05-10-18-35-24jpg

RECURSO 23

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsffaDischarge_pipejpg

RECURSO 24

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons003ErosiC3B3nJPG

RECURSO 25

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsbb3DurmiC3B1C3B3n-Prestige_oil_spilljpg

RECURSO 26

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsee6Projected_change_in_

RECURSO 27

httpspixabaycomp-1494965no_redirect

RECURSO 28

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons44bEfecto-invernadero-1-728jpg

RECURSO 29

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsff3Antarcitc_ozone_layer_2006_09_24jpg

RECURSO 30

RECURSO 31

httpcommonswikimediaorgwikiFileIsla_de_calorpng

RECURSO 32

httpscommonswikimediaorgwindexphpcurid=427932

RECURSO 33

RECURSO 34

httpsc1staticflickrcom6551310650589395_54643b1132_bjpg

RECURSO 35

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsaabMuxia1Marenegra1euejpg

RECURSO 36

RECURSO 37

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons00fPollution_TietC3AA_riverJPG

RECURSO 38

RECURSO 39

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsbb8Deerfirejpg

RECURSO 40

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons00eOvejas_Chavinillo-20121217-1553JPG

RECURSO 41

RECURSO 42

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons889Olivares_de_la_campiC3B1a_estepeC3B1ajpg

RECURSO 43

RECURSO 44

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsdd7CiudaddeMexicoCity

RECURSO 45

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons334Soil-erosionjpg

RECURSO 46

httpsc1staticflickrcom541424940031106_74fb1bd106_bjpg

RECURSO 47

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons000Chilean_purse_seinejpg

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

httpspixabaycomesestiC3A9rcol-paisaje-pastos-1486025

RECURSO 52

httpsc1staticflickrcom328059651663839_b13419faee_bjpg

RECURSO 53

catedues44700165aulaarchivosrepositorio500569htmlUnidad06imagenes17jpg

RECURSO 54

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsdda

RECURSO 55

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons112Centro_de_reciclajeJPG

RECURSO 56

AutoriacuteaCC Licenza Uso comercial Procedencia

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons779

RECURSO 57

Autoriacutea CC Licenza Uso comercial Procedencia httpsuploadwikimediaorgwik

ipediacommonscc3Tipos_de_residuosJPG

RECURSO 58

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsee3MHKW_Darmstadt_01jpg

RECURSO 59

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsaadMaterial_Reciclado

RECURSO 60

httpsc1staticflickrcom320941755523366_3cab000922_bjpg

RECURSO 61

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsthumb

RECURSO 62

httpsc1staticflickrcom761596204609938_618e69dd33_bjpg

RECURSO 63

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsthumb779Contenedores_selectivos_de_residuos_urbanos_

RECURSO 64

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsthumbff4Desarrollo_sostenible

RECURSO 65

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommons552Parque-solar

RECURSO 66

httpsuploadwikimediaorgwikipediacommonsee4

RECURSO 67

RECURSO 68

httpconcursocnicemecescnice2006

Moacutedulo 4

ndash O bioacutetopo eacute o medio fiacutesico natural dun ecosistema asiacute como as suacuteas propiedades fiacutesico-quiacutemicas

ndash As caracteriacutesticas do bioacutetopo dependen de factores abioacuteticos eacute dicir carentes de vida do ecosistema solo auga luz temperatura etc

ndash Alguacutens factores abioacuteticos poden atoparse ausentes ou en concentracioacuten tan baixa que impiden a vida Denomiacutenanse factores limitantes

ndash Enteacutendese por haacutebitat o lugar ou espazo fiacutesico que ocupa unha especie no ecosistema O haacutebitat queda definido polos factores abioacuteticos do medio

ndash Denominamos biocenose ou tameacuten comunidade o conxunto de poboacioacutens das diferentes especies que habitan un espazo definido o bioacutetopo que ofrece as condicioacutens ambientais adecuadas para a suacutea supervivencia

ndash Biomasa primaria Eacute a producida directamente polos organismos autoacutetrofos

ndash Biomasa secundaria Eacute a orixinada polos organismos heteroacutetrofos (animais fungos)

ndash Biomasa residual Eacute a formada como resultado dalguacuten tipo de actividade humana Pode ser de orixe primaria como as serraduras ou secundaria como o esterco ou os residuos urbanos

ndash Producioacuten primaria eacute a cantidade de enerxiacutea luminosa fixada como biomasa primaria polos organismos fotosintetizadores Tipos de producioacuten primaria

ndash Producioacuten secundaria Eacute a cantidade de enerxiacutea que quedou almacenada nos tecidos dos organismos heteroacutetrofos Tipos de producioacuten secundaria

ndash O carbono

ndash Moitos dos cambios observables son a resposta do ecosistema a cambios riacutetmicos de orixe astronoacutemica Estes cambios produacutecense cunha periodicidade precisa

ndash Por uacuteltimo eacute posible observar cunha maior escala de tempo cambios profundos nos ecosistemas nos que unhas biocenoses son substituiacutedas por outras son as sucesioacutens

ndash Causas naturais estacioacutens erupcioacutens volcaacutenicas inundacioacutens secas prolongadas etc

ndash Intervencioacuten humana sobreexplotacioacuten contaminacioacuten incendios provocados destrucioacuten de solos etc

ndash Altera moito o valor dalguacuten factor abioacutetico Por exemplo un acusado descenso de temperatura pode facer que unha poboacioacuten entre na zona de estreacutes ambiental e mesmo pode facer que alcance o liacutemite de tolerancia a ese factor

ndash Limita ou destruacutee os recursos que necesitan os organismos para sobrevivir Por exemplo a ocupacioacuten dun territorio con vivendas deixa sen espazo vital moitas especies

ndash As migracioacutens son desprazamentos de poboacioacutens enteiras ante un cambio ambiental que crea condicioacutens desfavorables Evitan mortaldades masivas que desequilibrariacutean o ecosistema que cambia e ademais logran un aproveitamento eficaz dos recursos

ndash A retroalimentacioacuten eacute un autoaxuste de procesos que estaacuten relacionados O exemplo maacuteis tiacutepico eacute o da oscilacioacuten do tamantildeo das poboacioacutens dun depredador e da suacutea presa en funcioacuten dos cambios ambientais

ndash A explosioacuten demograacutefica A explosioacuten demograacutefica trouxo consigo unha sobreexplotacioacuten dos recursos que tivo un grande efecto no medio ambiente

ndash Impactos sobre a atmosfera diminuacuteen a calidade do aire alterando as propiedades da atmosfera Deteacutectase cando no aire aparecen substancias contaminantes

ndash Impactos sobre a hidrosfera reducen a calidade das masas de auga e adoitan alterar de forma grave os ecosistemas acuaacuteticos Deacutebense sobre todo aacute contaminacioacuten e aacute sobreexplotacioacuten

ndash Impactos sobre o solo despoxan o solo de proteccioacuten ao eliminar a vexetacioacuten de modo que queda exposto aacute erosioacuten Accioacutens como o asfaltado contamiacutenano ou impermeabiliacutezano

ndash Impactos sobre a biosfera producen unha perda de biodiversidade debida aacute extincioacuten de especies aacute contaminacioacuten das piraacutemides troacuteficas ou aacute manipulacioacuten xeneacutetica

ndash Locais Afectan a un territorio delimitado como a zona en que se realiza unha explotacioacuten mineira

ndash Rexionais Esteacutendense por varias rexioacutens ou paiacuteses como pode suceder nas mareas negras debidas aacute vertedura de petroacuteleo no mar

ndash Globais Afectan extensas aacutereas xeograacuteficas como sucede co cambio climaacutetico

ndash Os residuos soacutelidos que se producen nas industrias e nos centros urbanos como o vidro o plaacutestico e o papel poden reciclarse e volver ser utilizados cando se separan convenientemente

ndash A recollida selectiva eacute imprescindible Este sistema require un elevado grao de concienciacioacuten cidadaacute Os residuos sepaacuteranse e deposiacutetanse en colectores especiacuteficos adecuados

ndash Ademais existen puntos verdes ou puntos limpos que soacute admiten residuos xerados por particulares en que os cidadaacutens poden depositar os que necesitan un tratamento especiacutefico e que non deben mesturarse co lixo domeacutestico polo seu volume ou perigo Os

ndash Cada espantildeol xera ao redor de maacuteis de quilo e medio de lixo cada diacutea A pesar da recolleita selectiva soacute se recupera para volver introducir nos ciclos produtivos ou da natureza menos dun 12

ndash Recicle plaacutesticos bandexas de polistireno expandido (poliexpaacuten) bolsas de filme de polietileno latas e envases metaacutelicos

ndash Papel e cartoacuten limpos e sen cintas adhesivas anacos de plaacutestico ou grampas

ndash Materia orgaacutenica restos de comida tanto vexetal como animal asiacute como panos de mesa e panos de papel usados A materia orgaacutenica dos domicilios traacutetase nas plantas de compostaxe xunto cos refugos de xardinariacutea dos parques amoreados en grandes pacas

ndash O papel e o cartoacuten conveacutertense en caixas perioacutedicos papel de embalar ou de escribir

ndash De baixa temperatura Temperatura inferior a 90 ordmC Empreacutegase para auga quente e calefaccioacuten de uso domeacutestico

ndash De alta temperatura Utiliacutezase nas centrais termoeleacutectricas para producir enerxiacutea eleacutectrica

Iacutendice

1 Introducioacuten 3

11 Descricioacuten da unidade didaacutectica 3 12 Contildeecementos previos 3 13 Criterios de avaliacioacuten 4

2 Secuencia de contidos e actividades 5

21 Dinaacutemica dos ecosistemas 5 211 A biosfera e os ecosistemas 5 212 Estrutura troacutefica 7 213 Transferencia de materia e enerxiacutea nun ecosistema 9 214 Os paraacutemetros troacuteficos 11 215 As piraacutemides troacuteficas 12 216 Ciclos bioxeoquiacutemicos 14

22 O equilibrio ecoloacutexico 15 221 Equilibrio e sucesioacutens 15 222 As alteracioacutens dos ecosistemas 17 223 Autorregulacioacuten dun ecosistema 18

23 Impactos das actividades humanas nos ecosistemas 20 231 Os ecosistemas e as persoas 20 232 Impactos negativos sobre a atmosfera 23 233 Impactos negativos sobre a hidrosfera 26 234 Impactos negativos sobre o solo 27 235 Impactos negativos sobre a biosfera 29

24 Os residuos e a suacutea xestioacuten 31 241 A acumulacioacuten de residuos 31 242 A xestioacuten dos residuos 33 243 A regra dos tres erres 34 244 A reciclaxe vantaxes 36

25 As enerxiacuteas renovables no desenvolvemento sostible 37 251 Desenvolvemento sostible 37 252 A enerxiacutea Eficiencia e uso de fontes renovables 38 253 Fontes renovables de enerxiacutea 39

3 Actividades finais 42

4 Solucionario 45

41 Solucioacutens das actividades propostas 45 42 Solucioacutens das actividades finais 48

5 Glosario 51

6 Bibliografiacutea e recursos 53

7 Anexo Licenza de recursos 54

1 Introducioacuten

sostible

medio ambiente

sostible

Observe

Recorde

determinado

mesmo ecosistema

Tarefa persoal

Lembre

Tarefa persoal

Observe

Tarefa persoal

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

1 Introducioacuten

sostible

medio ambiente

sostible

Observe

Recorde

determinado

mesmo ecosistema

Tarefa persoal

Lembre

Tarefa persoal

Observe

Tarefa persoal

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

sostible

medio ambiente

sostible

Observe

Recorde

determinado

mesmo ecosistema

Tarefa persoal

Lembre

Tarefa persoal

Observe

Tarefa persoal

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

Observe

Recorde

determinado

mesmo ecosistema

Tarefa persoal

Lembre

Tarefa persoal

Observe

Tarefa persoal

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

Recorde

determinado

mesmo ecosistema

Tarefa persoal

Lembre

Tarefa persoal

Observe

Tarefa persoal

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

Lembre

Tarefa persoal

Observe

Tarefa persoal

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

Observe

Tarefa persoal

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

aberto

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

no ecosistema

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

A biomasa

enerxiacutea

autoacutetrofos

(animais fungos)

A producioacuten

gcm3diacutea etc

primaria

plantas

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

respiracioacuten

plantas ou presas

troacutefico

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

O CICLO DO CARBONO

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

8 Pasa aos peixes

ecoloacutexica

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

prolongadas etc

ese factor

Observe

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

especies

exemplo lobos

especies

do ser humano

ambiente

Observe

Impactos ambientais

contaminantes

climaacutetico

impacto ambiental

ecosistemas

Poden ser

Impactos globais

Lembre

Impactos rexionais

A choiva aacutecida

A illa de calor

MEDIDAS PREVENTIVAS

modificacioacutens

MEDIDAS PREVENTIVAS

unha vez ao ano

DEFORESTACIOacuteN

INCENDIOS FORESTAIS

SOBREPASTOREO

CONTAMINACIOacuteN

ACTIVIDADES HUMANAS

MEDIDAS PREVENTIVAS

A biodiversidade

MEDIDAS PREVENTIVAS

atmosfeacuterica

Os residuos

desbotamos

Observe

S19 Que son os RSU

os que necesitan un

Transporte

vivendas

Recollida selectiva

Tratamento

RECICLAXE

INCINERACIOacuteN

do medio ambiente

Reducir

diferente

Reutilizar

os sobres

Reciclar

Exemplos

grampas

de escribir

pobres

Reducir

desenvolvidos

menos posible

Enerxiacutea solar

procede do sol

comunicacioacuten

son moi custosos

Observe

fundamentais

representada

seguintes

b) De onde procede

polos seres humanos

4 Solucionario

heteroacutetrofos

S4 3000 kcalm2

S8 Tarefa persoal

primaria

cliacutemax

c) Especie B

novo depredador

vista do ser humano

efecto invernadoiro

S20 Tarefa persoal

S25 Tarefa persoal

aos consumidores

primaria

polos produtores

S34 a) O smog

cidades

S36 Tarefa persoal

S37 Tarefa persoal

5 Glosario

Biomasa

Cadea troacutefica

feacutert i l

Efecto invernadoiro

CNICE Safel

de ecoloxiacutea

xeoloxiacutea

Andaluciacutea

RECURSO 1

RECURSO 2

RECURSO 3

RECURSO 5

RECURSO 6

RECURSO 7

RECURSO 8

RECURSO 9

RECURSO 10

RECURSO 11

RECURSO 12

RECURSO 13

RECURSO 14

RECURSO 15

RECURSO 16

RECURSO 17

RECURSO 18

RECURSO 19

RECURSO 20

RECURSO 21

RECURSO 22

RECURSO 23

RECURSO 24

RECURSO 25

RECURSO 26

RECURSO 27

RECURSO 28

RECURSO 29

RECURSO 30

RECURSO 31

RECURSO 32

RECURSO 33

RECURSO 34

RECURSO 35

RECURSO 36

RECURSO 37

RECURSO 38

RECURSO 39

RECURSO 40

RECURSO 41

RECURSO 42

RECURSO 43

RECURSO 44

RECURSO 45

RECURSO 46

RECURSO 47

RECURSO 48

RECURSO 49

RECURSO 50

RECURSO 51

RECURSO 52

RECURSO 53

RECURSO 54

RECURSO 55

RECURSO 56

RECURSO 57

RECURSO 58

RECURSO 59

RECURSO 60

RECURSO 61

RECURSO 62

RECURSO 63

RECURSO 64

RECURSO 65

RECURSO 66

RECURSO 67

RECURSO 68

Moacutedulo 4

ndash O carbono

Documents

Ámbito científico tecnolóxico - edu.xunta.gal€¦ · Concretar procesos de tratamento de residuos e describir a xestión que dos residuos se fai no noso contorno próximo. Contrastar