MAYIS 2012 SAYI9

ANKARA UumlNİVERSİTESİ DİLBİLİM

TOPLULUĞU | ADİT

DİLİM

KUumlNYE

SAYI9 MAYIS 2012

DANIŞMAN

Prof Dr İclacircl Ergenccedil

SECcedilİCİ KURUL

Damla Elif TİRYAKİ

Aliye Nazlıhan SEFACI

Guumllşen UYAR

Elvan EKİM

DERGİ SORUMLUSU

Damla Elif TİRYAKİ

Guumllşen UYAR

httplinguistics-adittrgg

ankaradilbilimgmailcom

EDİTOumlRDEN Hiccedil kuşkusuz bir arada yaşayan

insan topluluklarının ldquotoplumrdquo niteliğine

kavuşabilmesi iccedilin gerekli en temel

oumlğelerden biridir dil Dil topluma bağlıdır

toplumla birlikte yaşayıp gelişir Ccediluumlnkuuml

toplumlar aralarında kuumlltuumlr tarih soy

inanccedil ve dil gibi temel yapı taşlarından

ldquoortaklıkrdquo bulunan toplulukların

oluşturduğu yapılardır Dili oluşturan

bireyler kuumlltuumlrlerini inanccedil yapılarını

gelenek ve goumlreneklerini yaşayış

biccedilimlerini ve bunun gibi buumltuumln toplumsal

değerlerini dillerine yansıtırlar Dil

toplumsal bir varlıktır ve dilsiz bir insan

topluluğu duumlşuumlnuumllemez Dili toplumdan

ayrı bir varlık olarak değerlendirip ondan

ayrı olguymuş gibi duumlşuumlnemeyiz Bizde bu

yılki dosya konumuzu ldquodil ve toplumrdquo

konusu olarak belirledik Yalnızca bu

başlığa bağlı kalmayıp dille ilgili farklı

konulara kurultay ve sempozyum

duyurularına ve film tanıtımlarına

dergimizde yer verdik karikatuumlrlerle de

dergimizi eğlenceli kılmaya ccedilalıştık

Ankara Uumlniversitesi Dilbilim

Topluluğu adına derginin hazırlanmasında

yardımlarını eksik etmeyen tuumlm

arkadaşlarımıza teşekkuumlr ederim

Damla Elif TİRYAKİ

KUumlNYE

SAYI9 MAYIS 2012

DANIŞMAN

Prof Dr İclacircl Ergenccedil

SECcedilİCİ KURUL

Damla Elif TİRYAKİ

Aliye Nazlıhan SEFACI

Guumllşen UYAR

Elvan EKİM

DERGİ SORUMLUSU

Damla Elif TİRYAKİ

Guumllşen UYAR

httplinguistics-adittrgg

ankaradilbilimgmailcom

EDİTOumlRDEN Hiccedil kuşkusuz bir arada yaşayan

insan topluluklarının ldquotoplumrdquo niteliğine

kavuşabilmesi iccedilin gerekli en temel

oumlğelerden biridir dil Dil topluma bağlıdır

toplumla birlikte yaşayıp gelişir Ccediluumlnkuuml

toplumlar aralarında kuumlltuumlr tarih soy

inanccedil ve dil gibi temel yapı taşlarından

ldquoortaklıkrdquo bulunan toplulukların

oluşturduğu yapılardır Dili oluşturan

bireyler kuumlltuumlrlerini inanccedil yapılarını

gelenek ve goumlreneklerini yaşayış

biccedilimlerini ve bunun gibi buumltuumln toplumsal

değerlerini dillerine yansıtırlar Dil

toplumsal bir varlıktır ve dilsiz bir insan

topluluğu duumlşuumlnuumllemez Dili toplumdan

ayrı bir varlık olarak değerlendirip ondan

ayrı olguymuş gibi duumlşuumlnemeyiz Bizde bu

yılki dosya konumuzu ldquodil ve toplumrdquo

konusu olarak belirledik Yalnızca bu

başlığa bağlı kalmayıp dille ilgili farklı

konulara kurultay ve sempozyum

duyurularına ve film tanıtımlarına

dergimizde yer verdik karikatuumlrlerle de

dergimizi eğlenceli kılmaya ccedilalıştık

Ankara Uumlniversitesi Dilbilim

Topluluğu adına derginin hazırlanmasında

yardımlarını eksik etmeyen tuumlm

arkadaşlarımıza teşekkuumlr ederim

Damla Elif TİRYAKİ

İCcedilİNDEKİLER

TOPLUMSAL CİNSİYET ROLLERİNİN TUumlRKCcedilE ATASOumlZLERİ VE DEYİMLERE

YANSIMASI 1

AKRABALIK İLİŞKİLERİ UumlZERİNE BİR DEĞERLENDİRME 4

DİL FARKLILAŞMALARI 7

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ 9

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU 13

DİSLEKSİ VE DİLSEL GOumlRUumlNUumlMLERİN BETİMLENMESİ 17

İKİDİLLİLİK (BILINGUALISM) 21

İLETİŞİM UumlZERİNE 25

APRAKSİ 27

BEYİN FIRTINASI 29

TOPLUMDİLBİLİMDE KADINA DAİR KULLANILAN ATASOumlZLERİ 33

TUumlRKCcedilEDEKİ VE ALMANCADAKİ ZAMANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI 36

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ 41

DİLLE TAŞINAN ZEKA İZLERİ 43

FİLM TANITIMI İKİ DİL BİR BAVUL 46

FİLM TANITIMI PROJECT NİM 47

DUYURULAR 48

1

Oumlykuuml OumlZSOYKAL

TOPLUMSAL CİNSİYET ROLLERİNİN TUumlRKCcedilE ATASOumlZLERİ VE DEYİMLERE

YANSIMASI

Toplum kısaca belirli amaccedillarla bir araya gelen bireylerdir Dil ise bu amaccedillarla bir

araya gelmiş bireylerin iletişim iccedilin kullandıkları araccediltır Bu iki tanıma bağlı olarak dilin

tanımını topluma dayanmadan yapmanın pek muumlmkuumln olmadığını goumlrebiliriz Dilbilimde dil-

toplum ilişkisini inceleyen toplumdilbilim (sosyolinguistik) alanı dil ve kuumlltuumlr dil ve cinsiyet

gibi konuları ele almakta bireyden bireye ve toplumdan topluma farklı dil kullanımlarıyla

anlamın nasıl değiştiği uumlzerinde durmaktadır Toplumdilbilimcilerin yaptıkları ccediloğu

araştırmada toplumun kuumlltuumlrel oumlzelliklerinin gelenek ve goumlreneklerinin dile yansıdığını

kolayca goumlrebiliriz Bir toplumun kuumlltuumlruumlnuuml gelecek kuşaklara aktarabilmesi iccedilin dile ihtiyaccedil

duyduğu kesindir Toplumdaki bireylerin değer verdiği olgular dili de etkilemekte ve o dilde

oluşacak olan ccedileşitli yapılara youmln vermektedir

Dilde var olan soumlzcuumlklerin mutlaka varoluş sebepleri vardır Bu sebepleri o dilin

kullanıldığı toplumun guumlnluumlk yaşantısına kuumlltuumlruumlne goumlre saptayabiliriz Tuumlrk toplumunda

akrabalık ilişkilerine verilen değerden akrabalık ilişkilerini tanımlayan soumlzcuumlklerin oldukccedila

fazla ve ayrıntılı olduğunu goumlruumlruumlz Oumlrneğin teyze hala amca dayı bacanak elti yeğen

kuzen gibi Diğer yanda bunun İngilizcede bu kadar ayrıntılı olmadığı goumlruumllmektedir

Oumlrneğin teyze ve hala iccedilin tek soumlzcuumlk lsquoauntrsquo amca ve dayı iccedilin de lsquounclersquo soumlzcuumlklerinin

kullanılması gibi Kuumlltuumlruumln dile yansıdığını accedilıkccedila goumlsteren bir diğer oumlrnek ise İspanyolcada

boğaların ayaklarını goumlsteren soumlzcuumlk ile insan ayağını goumlsteren soumlzcuumlğuumln birbirinden farklı

olmasıdır Verilen oumlrneklerle dilbilimci Doğan Aksanrsquoın da belirttiği gibi lsquorsquoDil kuumlltuumlruumln bel

kemiği sayılabilirrsquorsquo denilebilir

Tuumlrk Dil Kurumursquona goumlre atasoumlzuumlnuumln tanımı şu şekilde verilmektedir rsquouzun deneme

ve goumlzlemlere dayanılarak soumlylenmiş ve halka mal olmuş oumlğuumlt verici nitelikte soumlzrsquo Deyim ise

lsquoccediloğunlukla gerccedilek anlamından ayrı bir anlam taşıyan en az iki soumlzcuumlkten oluşan

kalıplaşmış soumlz ya da soumlzcuumlk gruplarırsquo olarak verilmektedir Tuumlrk toplumunun ataerkil bir

yapıya sahip olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlmuumlzde Tuumlrkccedilede bulunan atasoumlzleri ve deyimlerin erkeği

yuumlcelten onu daha guumlccedilluuml konuma getiren aileye ve millete egemen kılan iktidar sahibi

bireyler olarak yansıtan anlamlar taşıdığını goumlruumlruumlz Diğer yandan aynı dile ait olan benzer

kavramların kadın ve kız ccedilocukları ile ilgili olanları daha ccedilok eve bağlılık namus ailenin

devamlılığını suumlrduumlrebilme doğurganlık gibi oumlzelliklere dayalıdır Tuumlrk toplumunda kız ve

2

erkek ccedilocuğu doğdukları andan itibaren onlara toplumsal rolleri dayatılmakta kız ccedilocuğu

buumlyuumltuumlluumlrken alınan lsquobebek oyuncak ev yemek yapma aletlerirsquo gibi oyuncaklarla ilerde

lsquoevinin kadınırsquo lsquoccedilocuklarının annesirsquo rolleri en başta onlara adeta birer etiket gibi

yapıştırılmaktadır Erkek ccedilocuklarına alınan lsquoarabarsquo lsquosilahrsquo gibi guumlccedil denetimine sahip olan

oyuncaklar ise erkekler ccedilocuklarını ilerde lsquoevin babasırsquo gibi bir rol uumlstlenmeye soumlz sahibi

yapmaya ataerkil sistemde daha da yuumlceltmeye ve iktidar konumuna youmlneltmektedir

Kadın bahsedeceğimiz soumlz konusu kavramlarda birey olarak değil aile olarak

goumlruumllmektedir Kadının cinselliğine yapılan bir muumldahale uumlzerinden oumlrnek verecek olursak

toplumda kadınların bekaretini simgeleyen kız-kadın ayrımından yola ccedilıkarak daha oumlnce hiccedil

kullanılmamış olan bir nesneyi nitelerken lsquokız gibirsquo deyişi kullanılır Bu kavramın erkekleri

kuumlccediluumlk duumlşuumlrmek iccedilin de kullanıldığı zamanlar olur Oumlrneğin lsquokadın gibi adamrsquo tuumlmcesinde

kadının erkeğin kuumlccediluumlk duumlşuumlruumllmesinde bir lsquoaraccedilrsquo olarak kullanıldığını goumlruumlyoruz Bazı

atasoumlzlerinde ise kadın ikincilleştirilir rsquoalınıp verilenrsquo olarak nitelendirilir lsquokız almakrsquo lsquokız

vermekrsquo gibi

Tuumlrk toplumunda erkek ccedilocuğunun babasını rol alması kız ccedilocuğunun ise annesini rol

alması kaccedilınılmaz olarak beklenilen diğer bir durumdur Toplumda benimsenen goumlruumlşe goumlre

babanın oumlzelliklerinin oğlu tarafından suumlrduumlruumllmesi beklenir Bu durumun yansıdığı atasoumlzleri

de şu şekildedir lsquorsquoBabanın sanatı oğula mirastırrsquorsquo lsquorsquoBabasının oğlursquorsquo gibi Aynı durum anne-

kız ilişkisi iccedilin de geccedilerlidir Buna oumlrnek verecek olursak lsquoAnanın bahtı kızınarsquo lsquoKız anadan

oumlğrenir sofra duumlzmeyi oğlan babadan oumlğrenir sokak gezmeyirsquo lsquoAnasının kızırsquo lsquoAnasına bak

kızını al kenarına bak bezini alrsquo gibi Ataerkil sistemin getirdiği goumlruumlşlerden biri erkeğin

lsquoiktidar roluumlrsquo ve ailede egemen durumda olması kadının ise daha ccedilok yapabileceği işler ev

aile hayatı ile sınırlandırılmış olmasıdır Yani erkek ccedilalışarak parayı kazanan kadın ise o

parayla evi geccedilindirmek zorunda olan kişi konumuna itilmektedir Bu durum atasoumlzlerine de

accedilıkccedila yansımıştır ldquoEvi ev eden avrat yurdu şen eden devletrsquorsquo ldquoYuvayı yapan dişi kuşturrsquorsquo

ldquoErkek getirmeyi kadın yetirmeyi bilmelirdquo gibi Kadının goumlrevi olarak goumlruumllen lsquoannelikrsquo

figuumlruumlnuuml yansıtan atasoumlzleri aynı zamanda toplumda kadını oumlvermiş gibi bir yanılgı yaratır

ccediluumlnkuuml ev youmlnetiminin ev kurmanın devlet kurmaya benzetildiği Tuumlrk toplumunda devlet

erkek egemen sistem tarafından ne denli oumlnemli sayılıyorsa kadının da aileyi kurması o

derece oumlnemli sayılmaktadır

Kadının doğurganlık haklarına yapılan muumldahaleyle de bireysel oumlzguumlrluumlğuuml

kısıtlanmakta ailenin suumlrduumlruumllebilmesi iccedilin erkek ccedilocuk doğurması youmlnuumlnde baskılar

3

yapılmaktadır Atasoumlzleri ve deyimlerde kız ccedilocuğu doğurmak bir dert sahibi olmaya eşit

nitelikte verilmektedir Oumlrneğin rsquorsquoGelin eşikte oğlan beşiktersquorsquo lsquorsquoOğlan doğuran oumlvuumlnsuumln kız

doğuran doumlvuumlnsuumlnrsquorsquo lsquorsquoKızın mı var derdin varrsquorsquo lsquorsquoKızını doumlvmeyen dizini doumlverrsquorsquo Aynı

zamanda toplumda oluşan ccedileşitli tabular arasında genccedil kızların belirli bir yaşa geldiklerinde

mutlaka evlenmeleri gerektiği goumlruumlşuuml oldukccedila yaygındır Hatta toplum tarafından belirlenen

yaşın uumlstuumlnde ve evlenmemiş olan genccedil kızlar iccedilin de ccedileşitli atasoumlzleri ve deyimler

bulunmaktadır Oumlrneğin lsquorsquoEvde kalmışrsquorsquo deyimi yaygın olarak genccedil kızların evlenme

yaşlarına youmlnelik kullanılan bir kavramdır Bu deyim tamamen kadına youmlnelik beklentileri

ortaya koymaktadır Tuumlrkccedilede yaygın olarak karşımıza ccedilıkan yapılar arasında guumlccedil ve olumlu

bir durum betimlenirken hep erkek temelli deyimlerin kullanılması bulunmaktadır (lsquoadam

gibirsquo lsquoadam olmakrsquo) Buna karşın korkak olan erkekleri yermek dedikodu yapan ve ağzı laf

tutmayanları eleştirmek nazik yapılı bir erkeği tasvir etmek iccedilin kullanılan deyimlerde ise

kadın uumlzerinden gidildiğini goumlruumlruumlz (lsquokarı gibirsquo lsquokarı ağızlırsquo lsquohanım evladırsquo)

Yukarıda belirtilen oumlrneklerle dilin cinsiyet rollerine yansıdığı ve dili kullanarak bu

rollerin bireylere nasıl dayatıldığı goumlruumllmektedir Son zamanlarda atılan olumlu ve yapıcı

adımlarla dildeki cinsiyetccedililiğin bir nebze azaltıldığı ve toplumlarda artık farkındalık

yaratılmaya ccedilalışıldığı da bir gerccedilektir Youmlnergeye goumlre artık kadınların evli bekar olduğunu

simgeleyen lsquomatmazelrsquo soumlzcuumlğuuml resmi evraklarda kullanılmayacak Matmazel soumlzcuumlğuumlyle

birlikte lsquokızlık soyadırsquo lsquoevlenmeden oumlnceki soyadırsquo gibi kullanımlar da yuumlruumlrluumlkten kalktı

Resmi evraklarda artık kadının medeni halini accedilıkccedila belli etmeyen lsquomadamersquo soumlzcuumlğuuml

kullanılacak Bu tuumlr değişimler toplumda genel olarak oluşan kadının ataerkil sistem

tarafından oumltekileştirildiği ikincilleştirilip pasif duruma itildiği toplum tarafından baskı altına

alınmaya ccedilalışıldığı goumlruumlşuumlnuumln azalmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olmaktadır Oumlrneklerdeki

atasoumlzleri ve deyimlerde kullanılan tabirler guumlnluumlk hayatta sıkccedila kullanıldığında kadının

kendini değersiz goumlrmesine ona bir etiket gibi yapıştırılan rolleri zamanla iccedilselleştirmesine

yol accedilar Bu yuumlzden dildeki cinsiyetccedili yapılarda gidilen değişiklikler kadının kendini birey

olarak daha değerli goumlrmesinde ve kendi bireysel haklarının olduğunun farkına varmasında

son derece oumlnemlidir

KAYNAKCcedilA

Kuumllebi O 1989 Kadın Hakları Konusuna Toplumdilbilim Accedilısından Bir Yaklaşım Hacettepe

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Dergisi 1-2

Tuumlrk Dil Kurumu Atasoumlzleri ve Deyimler Soumlzluumlğuuml

Kocaman C 2012 Dili Cinsiyetsizleştirmek mi BİA Haber Merkezi Ankara

4

Asuman DOumlNMEZ

AKRABALIK İLİŞKİLERİ UumlZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Kuumlltuumlr tarihsel suumlreccedilte pek ccedilok topluluğu etkilemiştir Bireyin bir toplumun uumlyelerince

kabul edilebilir davranışlarıyla eleştirilmesidir1 Bu makalede kuumlltuumlruumln Urduca ve Tuumlrkccedile ile

ufak bir denemesi yapılmıştır Urdu dilinin Tuumlrkccedile ile ilişkisi nedir akrabalığı nedir

bunlardan kısaca soumlz edilecektir

Urduca nedir ne zaman doğmuştur

Urdu dili Muumlsluumlmanların Hindistanrsquoa gelmelerinden sonra yerli halkla aralarında

toplumsal ve sosyal gereksinimleri karşılamak ve iletişim kurabilmek iccedilin Arapccedila Farsccedila ve

birccedilok yerli dili karıştırarak ortaya koydukları bir dildir

Eski Tuumlrkccedilede ldquoordoordurdquo kelimesinden gelen Urdu ldquohakanın konağırdquo ldquoordugacirchrdquo

ldquoaskeri kamprdquo anlamına gelir Bu kelime Hindistan topraklarına Tuumlrklerle beraber girmiştir

Moğol sultanlarının Delhi ya da başka boumllgelerin Pazar yerlerinde kurdukları askeri kamplar

ldquoOrdubazaarrdquo ldquoOrdugacirchrdquo olarak adlandırılmış ve daha sonra halk tarafından kısaltılarak

ldquoUrdurdquo şeklinde yer etmiştir2

Tuumlrkccedilede İngilizcede ve Urducada akrabalık ilişkilerini incelediğimizde pek ccedilok

farklılık goumlrmekteyiz Anne tarafı ele alındığında Tuumlrkccedilede soumlzcuumlk ccedileşitliliğine bakıldığında

Oumlrnek Anne ammi amman vaalidah -gt دہ اماں امی وال

Baba abba baap vaalid abbu -gt ا اپ اب د ب و وال اب

Anne tarafına anneanne anane

buumlyuumlkbaba dede

Baba tarafına babaanne babanneebe

buumlyuumlkbaba dede

İngilizcede bunu ldquograndmotherrdquo her iki şekilde de soumlyluumlyoruz ve kullanıyoruz

ldquograndfatherrdquo

5

Peki Urducada

Anne tarafına anneanneanane

ldquonaaniirdquo -gt ی ان ن

buumlyuumlkbabadede

ldquonaanaardquo-gt ا ان ن

Baba tarafına babaannebabanneebe

ldquodaadiirdquo -gt دادی

buumlyuumlkbabadede

ldquodaadaardquo -gt دادا

Farklılıklar yalnızca bununla bitmemektedir Tuumlrkccedilede teyze hala dayı amca yenge

torun gibi kavramları herkes iccedilin oumlzdeşleştirilip kullanılırken Pakistanrsquoda (Urducada) ise 2rsquoye

ayrılmaktadır Anne babaya amcaya kadar değişiklik goumlruumllmektedir

Oumlrneğin Tuumlrkccedilede amca

İngilizcede uncle

Urducada taayaa -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşirdquo ا ای ت

chaachaa -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşirdquo چاچا

Tuumlrkccedilede yenge

İngilizcede sister-in-law

Urducada taarsquoii -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşinin eşinerdquo ائ ت

chaachii -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşinin eşinerdquo ی چاچ

Tuumlrkccedilede lsquodayırsquo ve lsquoyengersquo

İngilizcede lsquounclersquo and lsquosister-in-lawrsquo ماموں lsquodayırsquo

Urducada lsquomaamoonrsquo aur lsquomaamooniirsquo ی rsquodayının eşilsquo مان

Urducada bu kadar ccedilok farklılık varken lsquotorunrsquo iccedilin de farklılık goumlruumllmektedir Şoumlyle ki

İngilizcede grandson

Urducada erkek torun -gt navaasah سہ وا ن

İngilizcede granddaughter

Urducada kız torun -gt naavaasii سی وا ن

Bunlar anne tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Urducada erkek torun -gt pootaa ا وت پ

kız torun -gt pootii ی وت پ

6

Bunlar baba tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Sonuccedil olarak kuumlltuumlruumln her topluluğu etkilemiş olduğu uumlzerinde etki kurduğu

goumlruumllmektedir Tuumlrkccedilede hepsi aynı anlama gelmekte ve hiccedil soumlzcuumlk ayrım yapılmamaktadır

Aynı şekilde İngilizcede de hiccedil ayrım yokken bir Doğu dili olan Urdu dilinde pek ccedilok

farklılıklar goumlzlenmiştir Bu da boumllgenin kuumlltuumlrel olarak ne kadar zengin olduğunu

goumlstermektedir

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

Ayverdiİ 2011 Misalli Buumlyuumlk Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Milliyet İstanbul

Dictionary of Contemporary English Longman

Hameed F 2009 Tuumlrkccedile-Urduca Urduca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara

Hameed F 2008 URD108 Konuşma I yayınlanmamış lisans ders notları

Oumlzcan A 2005 Doğu Kuumlltuumlruumlnde Anlatı Geleneği Urdu Nesri s23-24 Ankara

Urdu- English Dictionary

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

1

Oumlykuuml OumlZSOYKAL

TOPLUMSAL CİNSİYET ROLLERİNİN TUumlRKCcedilE ATASOumlZLERİ VE DEYİMLERE

YANSIMASI

Toplum kısaca belirli amaccedillarla bir araya gelen bireylerdir Dil ise bu amaccedillarla bir

araya gelmiş bireylerin iletişim iccedilin kullandıkları araccediltır Bu iki tanıma bağlı olarak dilin

tanımını topluma dayanmadan yapmanın pek muumlmkuumln olmadığını goumlrebiliriz Dilbilimde dil-

toplum ilişkisini inceleyen toplumdilbilim (sosyolinguistik) alanı dil ve kuumlltuumlr dil ve cinsiyet

gibi konuları ele almakta bireyden bireye ve toplumdan topluma farklı dil kullanımlarıyla

anlamın nasıl değiştiği uumlzerinde durmaktadır Toplumdilbilimcilerin yaptıkları ccediloğu

araştırmada toplumun kuumlltuumlrel oumlzelliklerinin gelenek ve goumlreneklerinin dile yansıdığını

kolayca goumlrebiliriz Bir toplumun kuumlltuumlruumlnuuml gelecek kuşaklara aktarabilmesi iccedilin dile ihtiyaccedil

duyduğu kesindir Toplumdaki bireylerin değer verdiği olgular dili de etkilemekte ve o dilde

oluşacak olan ccedileşitli yapılara youmln vermektedir

Dilde var olan soumlzcuumlklerin mutlaka varoluş sebepleri vardır Bu sebepleri o dilin

kullanıldığı toplumun guumlnluumlk yaşantısına kuumlltuumlruumlne goumlre saptayabiliriz Tuumlrk toplumunda

akrabalık ilişkilerine verilen değerden akrabalık ilişkilerini tanımlayan soumlzcuumlklerin oldukccedila

fazla ve ayrıntılı olduğunu goumlruumlruumlz Oumlrneğin teyze hala amca dayı bacanak elti yeğen

kuzen gibi Diğer yanda bunun İngilizcede bu kadar ayrıntılı olmadığı goumlruumllmektedir

Oumlrneğin teyze ve hala iccedilin tek soumlzcuumlk lsquoauntrsquo amca ve dayı iccedilin de lsquounclersquo soumlzcuumlklerinin

kullanılması gibi Kuumlltuumlruumln dile yansıdığını accedilıkccedila goumlsteren bir diğer oumlrnek ise İspanyolcada

boğaların ayaklarını goumlsteren soumlzcuumlk ile insan ayağını goumlsteren soumlzcuumlğuumln birbirinden farklı

olmasıdır Verilen oumlrneklerle dilbilimci Doğan Aksanrsquoın da belirttiği gibi lsquorsquoDil kuumlltuumlruumln bel

kemiği sayılabilirrsquorsquo denilebilir

Tuumlrk Dil Kurumursquona goumlre atasoumlzuumlnuumln tanımı şu şekilde verilmektedir rsquouzun deneme

ve goumlzlemlere dayanılarak soumlylenmiş ve halka mal olmuş oumlğuumlt verici nitelikte soumlzrsquo Deyim ise

lsquoccediloğunlukla gerccedilek anlamından ayrı bir anlam taşıyan en az iki soumlzcuumlkten oluşan

kalıplaşmış soumlz ya da soumlzcuumlk gruplarırsquo olarak verilmektedir Tuumlrk toplumunun ataerkil bir

yapıya sahip olduğunu duumlşuumlnduumlğuumlmuumlzde Tuumlrkccedilede bulunan atasoumlzleri ve deyimlerin erkeği

yuumlcelten onu daha guumlccedilluuml konuma getiren aileye ve millete egemen kılan iktidar sahibi

bireyler olarak yansıtan anlamlar taşıdığını goumlruumlruumlz Diğer yandan aynı dile ait olan benzer

kavramların kadın ve kız ccedilocukları ile ilgili olanları daha ccedilok eve bağlılık namus ailenin

devamlılığını suumlrduumlrebilme doğurganlık gibi oumlzelliklere dayalıdır Tuumlrk toplumunda kız ve

2

erkek ccedilocuğu doğdukları andan itibaren onlara toplumsal rolleri dayatılmakta kız ccedilocuğu

buumlyuumltuumlluumlrken alınan lsquobebek oyuncak ev yemek yapma aletlerirsquo gibi oyuncaklarla ilerde

lsquoevinin kadınırsquo lsquoccedilocuklarının annesirsquo rolleri en başta onlara adeta birer etiket gibi

yapıştırılmaktadır Erkek ccedilocuklarına alınan lsquoarabarsquo lsquosilahrsquo gibi guumlccedil denetimine sahip olan

oyuncaklar ise erkekler ccedilocuklarını ilerde lsquoevin babasırsquo gibi bir rol uumlstlenmeye soumlz sahibi

yapmaya ataerkil sistemde daha da yuumlceltmeye ve iktidar konumuna youmlneltmektedir

Kadın bahsedeceğimiz soumlz konusu kavramlarda birey olarak değil aile olarak

goumlruumllmektedir Kadının cinselliğine yapılan bir muumldahale uumlzerinden oumlrnek verecek olursak

toplumda kadınların bekaretini simgeleyen kız-kadın ayrımından yola ccedilıkarak daha oumlnce hiccedil

kullanılmamış olan bir nesneyi nitelerken lsquokız gibirsquo deyişi kullanılır Bu kavramın erkekleri

kuumlccediluumlk duumlşuumlrmek iccedilin de kullanıldığı zamanlar olur Oumlrneğin lsquokadın gibi adamrsquo tuumlmcesinde

kadının erkeğin kuumlccediluumlk duumlşuumlruumllmesinde bir lsquoaraccedilrsquo olarak kullanıldığını goumlruumlyoruz Bazı

atasoumlzlerinde ise kadın ikincilleştirilir rsquoalınıp verilenrsquo olarak nitelendirilir lsquokız almakrsquo lsquokız

vermekrsquo gibi

Tuumlrk toplumunda erkek ccedilocuğunun babasını rol alması kız ccedilocuğunun ise annesini rol

alması kaccedilınılmaz olarak beklenilen diğer bir durumdur Toplumda benimsenen goumlruumlşe goumlre

babanın oumlzelliklerinin oğlu tarafından suumlrduumlruumllmesi beklenir Bu durumun yansıdığı atasoumlzleri

de şu şekildedir lsquorsquoBabanın sanatı oğula mirastırrsquorsquo lsquorsquoBabasının oğlursquorsquo gibi Aynı durum anne-

kız ilişkisi iccedilin de geccedilerlidir Buna oumlrnek verecek olursak lsquoAnanın bahtı kızınarsquo lsquoKız anadan

oumlğrenir sofra duumlzmeyi oğlan babadan oumlğrenir sokak gezmeyirsquo lsquoAnasının kızırsquo lsquoAnasına bak

kızını al kenarına bak bezini alrsquo gibi Ataerkil sistemin getirdiği goumlruumlşlerden biri erkeğin

lsquoiktidar roluumlrsquo ve ailede egemen durumda olması kadının ise daha ccedilok yapabileceği işler ev

aile hayatı ile sınırlandırılmış olmasıdır Yani erkek ccedilalışarak parayı kazanan kadın ise o

parayla evi geccedilindirmek zorunda olan kişi konumuna itilmektedir Bu durum atasoumlzlerine de

accedilıkccedila yansımıştır ldquoEvi ev eden avrat yurdu şen eden devletrsquorsquo ldquoYuvayı yapan dişi kuşturrsquorsquo

ldquoErkek getirmeyi kadın yetirmeyi bilmelirdquo gibi Kadının goumlrevi olarak goumlruumllen lsquoannelikrsquo

figuumlruumlnuuml yansıtan atasoumlzleri aynı zamanda toplumda kadını oumlvermiş gibi bir yanılgı yaratır

ccediluumlnkuuml ev youmlnetiminin ev kurmanın devlet kurmaya benzetildiği Tuumlrk toplumunda devlet

erkek egemen sistem tarafından ne denli oumlnemli sayılıyorsa kadının da aileyi kurması o

derece oumlnemli sayılmaktadır

Kadının doğurganlık haklarına yapılan muumldahaleyle de bireysel oumlzguumlrluumlğuuml

kısıtlanmakta ailenin suumlrduumlruumllebilmesi iccedilin erkek ccedilocuk doğurması youmlnuumlnde baskılar

3

yapılmaktadır Atasoumlzleri ve deyimlerde kız ccedilocuğu doğurmak bir dert sahibi olmaya eşit

nitelikte verilmektedir Oumlrneğin rsquorsquoGelin eşikte oğlan beşiktersquorsquo lsquorsquoOğlan doğuran oumlvuumlnsuumln kız

doğuran doumlvuumlnsuumlnrsquorsquo lsquorsquoKızın mı var derdin varrsquorsquo lsquorsquoKızını doumlvmeyen dizini doumlverrsquorsquo Aynı

zamanda toplumda oluşan ccedileşitli tabular arasında genccedil kızların belirli bir yaşa geldiklerinde

mutlaka evlenmeleri gerektiği goumlruumlşuuml oldukccedila yaygındır Hatta toplum tarafından belirlenen

yaşın uumlstuumlnde ve evlenmemiş olan genccedil kızlar iccedilin de ccedileşitli atasoumlzleri ve deyimler

bulunmaktadır Oumlrneğin lsquorsquoEvde kalmışrsquorsquo deyimi yaygın olarak genccedil kızların evlenme

yaşlarına youmlnelik kullanılan bir kavramdır Bu deyim tamamen kadına youmlnelik beklentileri

ortaya koymaktadır Tuumlrkccedilede yaygın olarak karşımıza ccedilıkan yapılar arasında guumlccedil ve olumlu

bir durum betimlenirken hep erkek temelli deyimlerin kullanılması bulunmaktadır (lsquoadam

gibirsquo lsquoadam olmakrsquo) Buna karşın korkak olan erkekleri yermek dedikodu yapan ve ağzı laf

tutmayanları eleştirmek nazik yapılı bir erkeği tasvir etmek iccedilin kullanılan deyimlerde ise

kadın uumlzerinden gidildiğini goumlruumlruumlz (lsquokarı gibirsquo lsquokarı ağızlırsquo lsquohanım evladırsquo)

Yukarıda belirtilen oumlrneklerle dilin cinsiyet rollerine yansıdığı ve dili kullanarak bu

rollerin bireylere nasıl dayatıldığı goumlruumllmektedir Son zamanlarda atılan olumlu ve yapıcı

adımlarla dildeki cinsiyetccedililiğin bir nebze azaltıldığı ve toplumlarda artık farkındalık

yaratılmaya ccedilalışıldığı da bir gerccedilektir Youmlnergeye goumlre artık kadınların evli bekar olduğunu

simgeleyen lsquomatmazelrsquo soumlzcuumlğuuml resmi evraklarda kullanılmayacak Matmazel soumlzcuumlğuumlyle

birlikte lsquokızlık soyadırsquo lsquoevlenmeden oumlnceki soyadırsquo gibi kullanımlar da yuumlruumlrluumlkten kalktı

Resmi evraklarda artık kadının medeni halini accedilıkccedila belli etmeyen lsquomadamersquo soumlzcuumlğuuml

kullanılacak Bu tuumlr değişimler toplumda genel olarak oluşan kadının ataerkil sistem

tarafından oumltekileştirildiği ikincilleştirilip pasif duruma itildiği toplum tarafından baskı altına

alınmaya ccedilalışıldığı goumlruumlşuumlnuumln azalmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olmaktadır Oumlrneklerdeki

atasoumlzleri ve deyimlerde kullanılan tabirler guumlnluumlk hayatta sıkccedila kullanıldığında kadının

kendini değersiz goumlrmesine ona bir etiket gibi yapıştırılan rolleri zamanla iccedilselleştirmesine

yol accedilar Bu yuumlzden dildeki cinsiyetccedili yapılarda gidilen değişiklikler kadının kendini birey

olarak daha değerli goumlrmesinde ve kendi bireysel haklarının olduğunun farkına varmasında

son derece oumlnemlidir

KAYNAKCcedilA

Kuumllebi O 1989 Kadın Hakları Konusuna Toplumdilbilim Accedilısından Bir Yaklaşım Hacettepe

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Dergisi 1-2

Tuumlrk Dil Kurumu Atasoumlzleri ve Deyimler Soumlzluumlğuuml

Kocaman C 2012 Dili Cinsiyetsizleştirmek mi BİA Haber Merkezi Ankara

4

Asuman DOumlNMEZ

AKRABALIK İLİŞKİLERİ UumlZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Kuumlltuumlr tarihsel suumlreccedilte pek ccedilok topluluğu etkilemiştir Bireyin bir toplumun uumlyelerince

kabul edilebilir davranışlarıyla eleştirilmesidir1 Bu makalede kuumlltuumlruumln Urduca ve Tuumlrkccedile ile

ufak bir denemesi yapılmıştır Urdu dilinin Tuumlrkccedile ile ilişkisi nedir akrabalığı nedir

bunlardan kısaca soumlz edilecektir

Urduca nedir ne zaman doğmuştur

Urdu dili Muumlsluumlmanların Hindistanrsquoa gelmelerinden sonra yerli halkla aralarında

toplumsal ve sosyal gereksinimleri karşılamak ve iletişim kurabilmek iccedilin Arapccedila Farsccedila ve

birccedilok yerli dili karıştırarak ortaya koydukları bir dildir

Eski Tuumlrkccedilede ldquoordoordurdquo kelimesinden gelen Urdu ldquohakanın konağırdquo ldquoordugacirchrdquo

ldquoaskeri kamprdquo anlamına gelir Bu kelime Hindistan topraklarına Tuumlrklerle beraber girmiştir

Moğol sultanlarının Delhi ya da başka boumllgelerin Pazar yerlerinde kurdukları askeri kamplar

ldquoOrdubazaarrdquo ldquoOrdugacirchrdquo olarak adlandırılmış ve daha sonra halk tarafından kısaltılarak

ldquoUrdurdquo şeklinde yer etmiştir2

Tuumlrkccedilede İngilizcede ve Urducada akrabalık ilişkilerini incelediğimizde pek ccedilok

farklılık goumlrmekteyiz Anne tarafı ele alındığında Tuumlrkccedilede soumlzcuumlk ccedileşitliliğine bakıldığında

Oumlrnek Anne ammi amman vaalidah -gt دہ اماں امی وال

Baba abba baap vaalid abbu -gt ا اپ اب د ب و وال اب

Anne tarafına anneanne anane

buumlyuumlkbaba dede

Baba tarafına babaanne babanneebe

buumlyuumlkbaba dede

İngilizcede bunu ldquograndmotherrdquo her iki şekilde de soumlyluumlyoruz ve kullanıyoruz

ldquograndfatherrdquo

5

Peki Urducada

Anne tarafına anneanneanane

ldquonaaniirdquo -gt ی ان ن

buumlyuumlkbabadede

ldquonaanaardquo-gt ا ان ن

Baba tarafına babaannebabanneebe

ldquodaadiirdquo -gt دادی

buumlyuumlkbabadede

ldquodaadaardquo -gt دادا

Farklılıklar yalnızca bununla bitmemektedir Tuumlrkccedilede teyze hala dayı amca yenge

torun gibi kavramları herkes iccedilin oumlzdeşleştirilip kullanılırken Pakistanrsquoda (Urducada) ise 2rsquoye

ayrılmaktadır Anne babaya amcaya kadar değişiklik goumlruumllmektedir

Oumlrneğin Tuumlrkccedilede amca

İngilizcede uncle

Urducada taayaa -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşirdquo ا ای ت

chaachaa -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşirdquo چاچا

Tuumlrkccedilede yenge

İngilizcede sister-in-law

Urducada taarsquoii -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşinin eşinerdquo ائ ت

chaachii -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşinin eşinerdquo ی چاچ

Tuumlrkccedilede lsquodayırsquo ve lsquoyengersquo

İngilizcede lsquounclersquo and lsquosister-in-lawrsquo ماموں lsquodayırsquo

Urducada lsquomaamoonrsquo aur lsquomaamooniirsquo ی rsquodayının eşilsquo مان

Urducada bu kadar ccedilok farklılık varken lsquotorunrsquo iccedilin de farklılık goumlruumllmektedir Şoumlyle ki

İngilizcede grandson

Urducada erkek torun -gt navaasah سہ وا ن

İngilizcede granddaughter

Urducada kız torun -gt naavaasii سی وا ن

Bunlar anne tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Urducada erkek torun -gt pootaa ا وت پ

kız torun -gt pootii ی وت پ

6

Bunlar baba tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Sonuccedil olarak kuumlltuumlruumln her topluluğu etkilemiş olduğu uumlzerinde etki kurduğu

goumlruumllmektedir Tuumlrkccedilede hepsi aynı anlama gelmekte ve hiccedil soumlzcuumlk ayrım yapılmamaktadır

Aynı şekilde İngilizcede de hiccedil ayrım yokken bir Doğu dili olan Urdu dilinde pek ccedilok

farklılıklar goumlzlenmiştir Bu da boumllgenin kuumlltuumlrel olarak ne kadar zengin olduğunu

goumlstermektedir

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

Ayverdiİ 2011 Misalli Buumlyuumlk Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Milliyet İstanbul

Dictionary of Contemporary English Longman

Hameed F 2009 Tuumlrkccedile-Urduca Urduca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara

Hameed F 2008 URD108 Konuşma I yayınlanmamış lisans ders notları

Oumlzcan A 2005 Doğu Kuumlltuumlruumlnde Anlatı Geleneği Urdu Nesri s23-24 Ankara

Urdu- English Dictionary

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

2

erkek ccedilocuğu doğdukları andan itibaren onlara toplumsal rolleri dayatılmakta kız ccedilocuğu

buumlyuumltuumlluumlrken alınan lsquobebek oyuncak ev yemek yapma aletlerirsquo gibi oyuncaklarla ilerde

lsquoevinin kadınırsquo lsquoccedilocuklarının annesirsquo rolleri en başta onlara adeta birer etiket gibi

yapıştırılmaktadır Erkek ccedilocuklarına alınan lsquoarabarsquo lsquosilahrsquo gibi guumlccedil denetimine sahip olan

oyuncaklar ise erkekler ccedilocuklarını ilerde lsquoevin babasırsquo gibi bir rol uumlstlenmeye soumlz sahibi

yapmaya ataerkil sistemde daha da yuumlceltmeye ve iktidar konumuna youmlneltmektedir

Kadın bahsedeceğimiz soumlz konusu kavramlarda birey olarak değil aile olarak

goumlruumllmektedir Kadının cinselliğine yapılan bir muumldahale uumlzerinden oumlrnek verecek olursak

toplumda kadınların bekaretini simgeleyen kız-kadın ayrımından yola ccedilıkarak daha oumlnce hiccedil

kullanılmamış olan bir nesneyi nitelerken lsquokız gibirsquo deyişi kullanılır Bu kavramın erkekleri

kuumlccediluumlk duumlşuumlrmek iccedilin de kullanıldığı zamanlar olur Oumlrneğin lsquokadın gibi adamrsquo tuumlmcesinde

kadının erkeğin kuumlccediluumlk duumlşuumlruumllmesinde bir lsquoaraccedilrsquo olarak kullanıldığını goumlruumlyoruz Bazı

atasoumlzlerinde ise kadın ikincilleştirilir rsquoalınıp verilenrsquo olarak nitelendirilir lsquokız almakrsquo lsquokız

vermekrsquo gibi

Tuumlrk toplumunda erkek ccedilocuğunun babasını rol alması kız ccedilocuğunun ise annesini rol

alması kaccedilınılmaz olarak beklenilen diğer bir durumdur Toplumda benimsenen goumlruumlşe goumlre

babanın oumlzelliklerinin oğlu tarafından suumlrduumlruumllmesi beklenir Bu durumun yansıdığı atasoumlzleri

de şu şekildedir lsquorsquoBabanın sanatı oğula mirastırrsquorsquo lsquorsquoBabasının oğlursquorsquo gibi Aynı durum anne-

kız ilişkisi iccedilin de geccedilerlidir Buna oumlrnek verecek olursak lsquoAnanın bahtı kızınarsquo lsquoKız anadan

oumlğrenir sofra duumlzmeyi oğlan babadan oumlğrenir sokak gezmeyirsquo lsquoAnasının kızırsquo lsquoAnasına bak

kızını al kenarına bak bezini alrsquo gibi Ataerkil sistemin getirdiği goumlruumlşlerden biri erkeğin

lsquoiktidar roluumlrsquo ve ailede egemen durumda olması kadının ise daha ccedilok yapabileceği işler ev

aile hayatı ile sınırlandırılmış olmasıdır Yani erkek ccedilalışarak parayı kazanan kadın ise o

parayla evi geccedilindirmek zorunda olan kişi konumuna itilmektedir Bu durum atasoumlzlerine de

accedilıkccedila yansımıştır ldquoEvi ev eden avrat yurdu şen eden devletrsquorsquo ldquoYuvayı yapan dişi kuşturrsquorsquo

ldquoErkek getirmeyi kadın yetirmeyi bilmelirdquo gibi Kadının goumlrevi olarak goumlruumllen lsquoannelikrsquo

figuumlruumlnuuml yansıtan atasoumlzleri aynı zamanda toplumda kadını oumlvermiş gibi bir yanılgı yaratır

ccediluumlnkuuml ev youmlnetiminin ev kurmanın devlet kurmaya benzetildiği Tuumlrk toplumunda devlet

erkek egemen sistem tarafından ne denli oumlnemli sayılıyorsa kadının da aileyi kurması o

derece oumlnemli sayılmaktadır

Kadının doğurganlık haklarına yapılan muumldahaleyle de bireysel oumlzguumlrluumlğuuml

kısıtlanmakta ailenin suumlrduumlruumllebilmesi iccedilin erkek ccedilocuk doğurması youmlnuumlnde baskılar

3

yapılmaktadır Atasoumlzleri ve deyimlerde kız ccedilocuğu doğurmak bir dert sahibi olmaya eşit

nitelikte verilmektedir Oumlrneğin rsquorsquoGelin eşikte oğlan beşiktersquorsquo lsquorsquoOğlan doğuran oumlvuumlnsuumln kız

doğuran doumlvuumlnsuumlnrsquorsquo lsquorsquoKızın mı var derdin varrsquorsquo lsquorsquoKızını doumlvmeyen dizini doumlverrsquorsquo Aynı

zamanda toplumda oluşan ccedileşitli tabular arasında genccedil kızların belirli bir yaşa geldiklerinde

mutlaka evlenmeleri gerektiği goumlruumlşuuml oldukccedila yaygındır Hatta toplum tarafından belirlenen

yaşın uumlstuumlnde ve evlenmemiş olan genccedil kızlar iccedilin de ccedileşitli atasoumlzleri ve deyimler

bulunmaktadır Oumlrneğin lsquorsquoEvde kalmışrsquorsquo deyimi yaygın olarak genccedil kızların evlenme

yaşlarına youmlnelik kullanılan bir kavramdır Bu deyim tamamen kadına youmlnelik beklentileri

ortaya koymaktadır Tuumlrkccedilede yaygın olarak karşımıza ccedilıkan yapılar arasında guumlccedil ve olumlu

bir durum betimlenirken hep erkek temelli deyimlerin kullanılması bulunmaktadır (lsquoadam

gibirsquo lsquoadam olmakrsquo) Buna karşın korkak olan erkekleri yermek dedikodu yapan ve ağzı laf

tutmayanları eleştirmek nazik yapılı bir erkeği tasvir etmek iccedilin kullanılan deyimlerde ise

kadın uumlzerinden gidildiğini goumlruumlruumlz (lsquokarı gibirsquo lsquokarı ağızlırsquo lsquohanım evladırsquo)

Yukarıda belirtilen oumlrneklerle dilin cinsiyet rollerine yansıdığı ve dili kullanarak bu

rollerin bireylere nasıl dayatıldığı goumlruumllmektedir Son zamanlarda atılan olumlu ve yapıcı

adımlarla dildeki cinsiyetccedililiğin bir nebze azaltıldığı ve toplumlarda artık farkındalık

yaratılmaya ccedilalışıldığı da bir gerccedilektir Youmlnergeye goumlre artık kadınların evli bekar olduğunu

simgeleyen lsquomatmazelrsquo soumlzcuumlğuuml resmi evraklarda kullanılmayacak Matmazel soumlzcuumlğuumlyle

birlikte lsquokızlık soyadırsquo lsquoevlenmeden oumlnceki soyadırsquo gibi kullanımlar da yuumlruumlrluumlkten kalktı

Resmi evraklarda artık kadının medeni halini accedilıkccedila belli etmeyen lsquomadamersquo soumlzcuumlğuuml

kullanılacak Bu tuumlr değişimler toplumda genel olarak oluşan kadının ataerkil sistem

tarafından oumltekileştirildiği ikincilleştirilip pasif duruma itildiği toplum tarafından baskı altına

alınmaya ccedilalışıldığı goumlruumlşuumlnuumln azalmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olmaktadır Oumlrneklerdeki

atasoumlzleri ve deyimlerde kullanılan tabirler guumlnluumlk hayatta sıkccedila kullanıldığında kadının

kendini değersiz goumlrmesine ona bir etiket gibi yapıştırılan rolleri zamanla iccedilselleştirmesine

yol accedilar Bu yuumlzden dildeki cinsiyetccedili yapılarda gidilen değişiklikler kadının kendini birey

olarak daha değerli goumlrmesinde ve kendi bireysel haklarının olduğunun farkına varmasında

son derece oumlnemlidir

KAYNAKCcedilA

Kuumllebi O 1989 Kadın Hakları Konusuna Toplumdilbilim Accedilısından Bir Yaklaşım Hacettepe

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Dergisi 1-2

Tuumlrk Dil Kurumu Atasoumlzleri ve Deyimler Soumlzluumlğuuml

Kocaman C 2012 Dili Cinsiyetsizleştirmek mi BİA Haber Merkezi Ankara

4

Asuman DOumlNMEZ

AKRABALIK İLİŞKİLERİ UumlZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Kuumlltuumlr tarihsel suumlreccedilte pek ccedilok topluluğu etkilemiştir Bireyin bir toplumun uumlyelerince

kabul edilebilir davranışlarıyla eleştirilmesidir1 Bu makalede kuumlltuumlruumln Urduca ve Tuumlrkccedile ile

ufak bir denemesi yapılmıştır Urdu dilinin Tuumlrkccedile ile ilişkisi nedir akrabalığı nedir

bunlardan kısaca soumlz edilecektir

Urduca nedir ne zaman doğmuştur

Urdu dili Muumlsluumlmanların Hindistanrsquoa gelmelerinden sonra yerli halkla aralarında

toplumsal ve sosyal gereksinimleri karşılamak ve iletişim kurabilmek iccedilin Arapccedila Farsccedila ve

birccedilok yerli dili karıştırarak ortaya koydukları bir dildir

Eski Tuumlrkccedilede ldquoordoordurdquo kelimesinden gelen Urdu ldquohakanın konağırdquo ldquoordugacirchrdquo

ldquoaskeri kamprdquo anlamına gelir Bu kelime Hindistan topraklarına Tuumlrklerle beraber girmiştir

Moğol sultanlarının Delhi ya da başka boumllgelerin Pazar yerlerinde kurdukları askeri kamplar

ldquoOrdubazaarrdquo ldquoOrdugacirchrdquo olarak adlandırılmış ve daha sonra halk tarafından kısaltılarak

ldquoUrdurdquo şeklinde yer etmiştir2

Tuumlrkccedilede İngilizcede ve Urducada akrabalık ilişkilerini incelediğimizde pek ccedilok

farklılık goumlrmekteyiz Anne tarafı ele alındığında Tuumlrkccedilede soumlzcuumlk ccedileşitliliğine bakıldığında

Oumlrnek Anne ammi amman vaalidah -gt دہ اماں امی وال

Baba abba baap vaalid abbu -gt ا اپ اب د ب و وال اب

Anne tarafına anneanne anane

buumlyuumlkbaba dede

Baba tarafına babaanne babanneebe

buumlyuumlkbaba dede

İngilizcede bunu ldquograndmotherrdquo her iki şekilde de soumlyluumlyoruz ve kullanıyoruz

ldquograndfatherrdquo

5

Peki Urducada

Anne tarafına anneanneanane

ldquonaaniirdquo -gt ی ان ن

buumlyuumlkbabadede

ldquonaanaardquo-gt ا ان ن

Baba tarafına babaannebabanneebe

ldquodaadiirdquo -gt دادی

buumlyuumlkbabadede

ldquodaadaardquo -gt دادا

Farklılıklar yalnızca bununla bitmemektedir Tuumlrkccedilede teyze hala dayı amca yenge

torun gibi kavramları herkes iccedilin oumlzdeşleştirilip kullanılırken Pakistanrsquoda (Urducada) ise 2rsquoye

ayrılmaktadır Anne babaya amcaya kadar değişiklik goumlruumllmektedir

Oumlrneğin Tuumlrkccedilede amca

İngilizcede uncle

Urducada taayaa -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşirdquo ا ای ت

chaachaa -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşirdquo چاچا

Tuumlrkccedilede yenge

İngilizcede sister-in-law

Urducada taarsquoii -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşinin eşinerdquo ائ ت

chaachii -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşinin eşinerdquo ی چاچ

Tuumlrkccedilede lsquodayırsquo ve lsquoyengersquo

İngilizcede lsquounclersquo and lsquosister-in-lawrsquo ماموں lsquodayırsquo

Urducada lsquomaamoonrsquo aur lsquomaamooniirsquo ی rsquodayının eşilsquo مان

Urducada bu kadar ccedilok farklılık varken lsquotorunrsquo iccedilin de farklılık goumlruumllmektedir Şoumlyle ki

İngilizcede grandson

Urducada erkek torun -gt navaasah سہ وا ن

İngilizcede granddaughter

Urducada kız torun -gt naavaasii سی وا ن

Bunlar anne tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Urducada erkek torun -gt pootaa ا وت پ

kız torun -gt pootii ی وت پ

6

Bunlar baba tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Sonuccedil olarak kuumlltuumlruumln her topluluğu etkilemiş olduğu uumlzerinde etki kurduğu

goumlruumllmektedir Tuumlrkccedilede hepsi aynı anlama gelmekte ve hiccedil soumlzcuumlk ayrım yapılmamaktadır

Aynı şekilde İngilizcede de hiccedil ayrım yokken bir Doğu dili olan Urdu dilinde pek ccedilok

farklılıklar goumlzlenmiştir Bu da boumllgenin kuumlltuumlrel olarak ne kadar zengin olduğunu

goumlstermektedir

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

Ayverdiİ 2011 Misalli Buumlyuumlk Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Milliyet İstanbul

Dictionary of Contemporary English Longman

Hameed F 2009 Tuumlrkccedile-Urduca Urduca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara

Hameed F 2008 URD108 Konuşma I yayınlanmamış lisans ders notları

Oumlzcan A 2005 Doğu Kuumlltuumlruumlnde Anlatı Geleneği Urdu Nesri s23-24 Ankara

Urdu- English Dictionary

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

3

yapılmaktadır Atasoumlzleri ve deyimlerde kız ccedilocuğu doğurmak bir dert sahibi olmaya eşit

nitelikte verilmektedir Oumlrneğin rsquorsquoGelin eşikte oğlan beşiktersquorsquo lsquorsquoOğlan doğuran oumlvuumlnsuumln kız

doğuran doumlvuumlnsuumlnrsquorsquo lsquorsquoKızın mı var derdin varrsquorsquo lsquorsquoKızını doumlvmeyen dizini doumlverrsquorsquo Aynı

zamanda toplumda oluşan ccedileşitli tabular arasında genccedil kızların belirli bir yaşa geldiklerinde

mutlaka evlenmeleri gerektiği goumlruumlşuuml oldukccedila yaygındır Hatta toplum tarafından belirlenen

yaşın uumlstuumlnde ve evlenmemiş olan genccedil kızlar iccedilin de ccedileşitli atasoumlzleri ve deyimler

bulunmaktadır Oumlrneğin lsquorsquoEvde kalmışrsquorsquo deyimi yaygın olarak genccedil kızların evlenme

yaşlarına youmlnelik kullanılan bir kavramdır Bu deyim tamamen kadına youmlnelik beklentileri

ortaya koymaktadır Tuumlrkccedilede yaygın olarak karşımıza ccedilıkan yapılar arasında guumlccedil ve olumlu

bir durum betimlenirken hep erkek temelli deyimlerin kullanılması bulunmaktadır (lsquoadam

gibirsquo lsquoadam olmakrsquo) Buna karşın korkak olan erkekleri yermek dedikodu yapan ve ağzı laf

tutmayanları eleştirmek nazik yapılı bir erkeği tasvir etmek iccedilin kullanılan deyimlerde ise

kadın uumlzerinden gidildiğini goumlruumlruumlz (lsquokarı gibirsquo lsquokarı ağızlırsquo lsquohanım evladırsquo)

Yukarıda belirtilen oumlrneklerle dilin cinsiyet rollerine yansıdığı ve dili kullanarak bu

rollerin bireylere nasıl dayatıldığı goumlruumllmektedir Son zamanlarda atılan olumlu ve yapıcı

adımlarla dildeki cinsiyetccedililiğin bir nebze azaltıldığı ve toplumlarda artık farkındalık

yaratılmaya ccedilalışıldığı da bir gerccedilektir Youmlnergeye goumlre artık kadınların evli bekar olduğunu

simgeleyen lsquomatmazelrsquo soumlzcuumlğuuml resmi evraklarda kullanılmayacak Matmazel soumlzcuumlğuumlyle

birlikte lsquokızlık soyadırsquo lsquoevlenmeden oumlnceki soyadırsquo gibi kullanımlar da yuumlruumlrluumlkten kalktı

Resmi evraklarda artık kadının medeni halini accedilıkccedila belli etmeyen lsquomadamersquo soumlzcuumlğuuml

kullanılacak Bu tuumlr değişimler toplumda genel olarak oluşan kadının ataerkil sistem

tarafından oumltekileştirildiği ikincilleştirilip pasif duruma itildiği toplum tarafından baskı altına

alınmaya ccedilalışıldığı goumlruumlşuumlnuumln azalmasına buumlyuumlk oumllccediluumlde yardımcı olmaktadır Oumlrneklerdeki

atasoumlzleri ve deyimlerde kullanılan tabirler guumlnluumlk hayatta sıkccedila kullanıldığında kadının

kendini değersiz goumlrmesine ona bir etiket gibi yapıştırılan rolleri zamanla iccedilselleştirmesine

yol accedilar Bu yuumlzden dildeki cinsiyetccedili yapılarda gidilen değişiklikler kadının kendini birey

olarak daha değerli goumlrmesinde ve kendi bireysel haklarının olduğunun farkına varmasında

son derece oumlnemlidir

KAYNAKCcedilA

Kuumllebi O 1989 Kadın Hakları Konusuna Toplumdilbilim Accedilısından Bir Yaklaşım Hacettepe

Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Dergisi 1-2

Tuumlrk Dil Kurumu Atasoumlzleri ve Deyimler Soumlzluumlğuuml

Kocaman C 2012 Dili Cinsiyetsizleştirmek mi BİA Haber Merkezi Ankara

4

Asuman DOumlNMEZ

AKRABALIK İLİŞKİLERİ UumlZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Kuumlltuumlr tarihsel suumlreccedilte pek ccedilok topluluğu etkilemiştir Bireyin bir toplumun uumlyelerince

kabul edilebilir davranışlarıyla eleştirilmesidir1 Bu makalede kuumlltuumlruumln Urduca ve Tuumlrkccedile ile

ufak bir denemesi yapılmıştır Urdu dilinin Tuumlrkccedile ile ilişkisi nedir akrabalığı nedir

bunlardan kısaca soumlz edilecektir

Urduca nedir ne zaman doğmuştur

Urdu dili Muumlsluumlmanların Hindistanrsquoa gelmelerinden sonra yerli halkla aralarında

toplumsal ve sosyal gereksinimleri karşılamak ve iletişim kurabilmek iccedilin Arapccedila Farsccedila ve

birccedilok yerli dili karıştırarak ortaya koydukları bir dildir

Eski Tuumlrkccedilede ldquoordoordurdquo kelimesinden gelen Urdu ldquohakanın konağırdquo ldquoordugacirchrdquo

ldquoaskeri kamprdquo anlamına gelir Bu kelime Hindistan topraklarına Tuumlrklerle beraber girmiştir

Moğol sultanlarının Delhi ya da başka boumllgelerin Pazar yerlerinde kurdukları askeri kamplar

ldquoOrdubazaarrdquo ldquoOrdugacirchrdquo olarak adlandırılmış ve daha sonra halk tarafından kısaltılarak

ldquoUrdurdquo şeklinde yer etmiştir2

Tuumlrkccedilede İngilizcede ve Urducada akrabalık ilişkilerini incelediğimizde pek ccedilok

farklılık goumlrmekteyiz Anne tarafı ele alındığında Tuumlrkccedilede soumlzcuumlk ccedileşitliliğine bakıldığında

Oumlrnek Anne ammi amman vaalidah -gt دہ اماں امی وال

Baba abba baap vaalid abbu -gt ا اپ اب د ب و وال اب

Anne tarafına anneanne anane

buumlyuumlkbaba dede

Baba tarafına babaanne babanneebe

buumlyuumlkbaba dede

İngilizcede bunu ldquograndmotherrdquo her iki şekilde de soumlyluumlyoruz ve kullanıyoruz

ldquograndfatherrdquo

5

Peki Urducada

Anne tarafına anneanneanane

ldquonaaniirdquo -gt ی ان ن

buumlyuumlkbabadede

ldquonaanaardquo-gt ا ان ن

Baba tarafına babaannebabanneebe

ldquodaadiirdquo -gt دادی

buumlyuumlkbabadede

ldquodaadaardquo -gt دادا

Farklılıklar yalnızca bununla bitmemektedir Tuumlrkccedilede teyze hala dayı amca yenge

torun gibi kavramları herkes iccedilin oumlzdeşleştirilip kullanılırken Pakistanrsquoda (Urducada) ise 2rsquoye

ayrılmaktadır Anne babaya amcaya kadar değişiklik goumlruumllmektedir

Oumlrneğin Tuumlrkccedilede amca

İngilizcede uncle

Urducada taayaa -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşirdquo ا ای ت

chaachaa -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşirdquo چاچا

Tuumlrkccedilede yenge

İngilizcede sister-in-law

Urducada taarsquoii -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşinin eşinerdquo ائ ت

chaachii -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşinin eşinerdquo ی چاچ

Tuumlrkccedilede lsquodayırsquo ve lsquoyengersquo

İngilizcede lsquounclersquo and lsquosister-in-lawrsquo ماموں lsquodayırsquo

Urducada lsquomaamoonrsquo aur lsquomaamooniirsquo ی rsquodayının eşilsquo مان

Urducada bu kadar ccedilok farklılık varken lsquotorunrsquo iccedilin de farklılık goumlruumllmektedir Şoumlyle ki

İngilizcede grandson

Urducada erkek torun -gt navaasah سہ وا ن

İngilizcede granddaughter

Urducada kız torun -gt naavaasii سی وا ن

Bunlar anne tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Urducada erkek torun -gt pootaa ا وت پ

kız torun -gt pootii ی وت پ

6

Bunlar baba tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Sonuccedil olarak kuumlltuumlruumln her topluluğu etkilemiş olduğu uumlzerinde etki kurduğu

goumlruumllmektedir Tuumlrkccedilede hepsi aynı anlama gelmekte ve hiccedil soumlzcuumlk ayrım yapılmamaktadır

Aynı şekilde İngilizcede de hiccedil ayrım yokken bir Doğu dili olan Urdu dilinde pek ccedilok

farklılıklar goumlzlenmiştir Bu da boumllgenin kuumlltuumlrel olarak ne kadar zengin olduğunu

goumlstermektedir

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

Ayverdiİ 2011 Misalli Buumlyuumlk Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Milliyet İstanbul

Dictionary of Contemporary English Longman

Hameed F 2009 Tuumlrkccedile-Urduca Urduca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara

Hameed F 2008 URD108 Konuşma I yayınlanmamış lisans ders notları

Oumlzcan A 2005 Doğu Kuumlltuumlruumlnde Anlatı Geleneği Urdu Nesri s23-24 Ankara

Urdu- English Dictionary

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

4

Asuman DOumlNMEZ

AKRABALIK İLİŞKİLERİ UumlZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Kuumlltuumlr tarihsel suumlreccedilte pek ccedilok topluluğu etkilemiştir Bireyin bir toplumun uumlyelerince

kabul edilebilir davranışlarıyla eleştirilmesidir1 Bu makalede kuumlltuumlruumln Urduca ve Tuumlrkccedile ile

ufak bir denemesi yapılmıştır Urdu dilinin Tuumlrkccedile ile ilişkisi nedir akrabalığı nedir

bunlardan kısaca soumlz edilecektir

Urduca nedir ne zaman doğmuştur

Urdu dili Muumlsluumlmanların Hindistanrsquoa gelmelerinden sonra yerli halkla aralarında

toplumsal ve sosyal gereksinimleri karşılamak ve iletişim kurabilmek iccedilin Arapccedila Farsccedila ve

birccedilok yerli dili karıştırarak ortaya koydukları bir dildir

Eski Tuumlrkccedilede ldquoordoordurdquo kelimesinden gelen Urdu ldquohakanın konağırdquo ldquoordugacirchrdquo

ldquoaskeri kamprdquo anlamına gelir Bu kelime Hindistan topraklarına Tuumlrklerle beraber girmiştir

Moğol sultanlarının Delhi ya da başka boumllgelerin Pazar yerlerinde kurdukları askeri kamplar

ldquoOrdubazaarrdquo ldquoOrdugacirchrdquo olarak adlandırılmış ve daha sonra halk tarafından kısaltılarak

ldquoUrdurdquo şeklinde yer etmiştir2

Tuumlrkccedilede İngilizcede ve Urducada akrabalık ilişkilerini incelediğimizde pek ccedilok

farklılık goumlrmekteyiz Anne tarafı ele alındığında Tuumlrkccedilede soumlzcuumlk ccedileşitliliğine bakıldığında

Oumlrnek Anne ammi amman vaalidah -gt دہ اماں امی وال

Baba abba baap vaalid abbu -gt ا اپ اب د ب و وال اب

Anne tarafına anneanne anane

buumlyuumlkbaba dede

Baba tarafına babaanne babanneebe

buumlyuumlkbaba dede

İngilizcede bunu ldquograndmotherrdquo her iki şekilde de soumlyluumlyoruz ve kullanıyoruz

ldquograndfatherrdquo

5

Peki Urducada

Anne tarafına anneanneanane

ldquonaaniirdquo -gt ی ان ن

buumlyuumlkbabadede

ldquonaanaardquo-gt ا ان ن

Baba tarafına babaannebabanneebe

ldquodaadiirdquo -gt دادی

buumlyuumlkbabadede

ldquodaadaardquo -gt دادا

Farklılıklar yalnızca bununla bitmemektedir Tuumlrkccedilede teyze hala dayı amca yenge

torun gibi kavramları herkes iccedilin oumlzdeşleştirilip kullanılırken Pakistanrsquoda (Urducada) ise 2rsquoye

ayrılmaktadır Anne babaya amcaya kadar değişiklik goumlruumllmektedir

Oumlrneğin Tuumlrkccedilede amca

İngilizcede uncle

Urducada taayaa -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşirdquo ا ای ت

chaachaa -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşirdquo چاچا

Tuumlrkccedilede yenge

İngilizcede sister-in-law

Urducada taarsquoii -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşinin eşinerdquo ائ ت

chaachii -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşinin eşinerdquo ی چاچ

Tuumlrkccedilede lsquodayırsquo ve lsquoyengersquo

İngilizcede lsquounclersquo and lsquosister-in-lawrsquo ماموں lsquodayırsquo

Urducada lsquomaamoonrsquo aur lsquomaamooniirsquo ی rsquodayının eşilsquo مان

Urducada bu kadar ccedilok farklılık varken lsquotorunrsquo iccedilin de farklılık goumlruumllmektedir Şoumlyle ki

İngilizcede grandson

Urducada erkek torun -gt navaasah سہ وا ن

İngilizcede granddaughter

Urducada kız torun -gt naavaasii سی وا ن

Bunlar anne tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Urducada erkek torun -gt pootaa ا وت پ

kız torun -gt pootii ی وت پ

6

Bunlar baba tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Sonuccedil olarak kuumlltuumlruumln her topluluğu etkilemiş olduğu uumlzerinde etki kurduğu

goumlruumllmektedir Tuumlrkccedilede hepsi aynı anlama gelmekte ve hiccedil soumlzcuumlk ayrım yapılmamaktadır

Aynı şekilde İngilizcede de hiccedil ayrım yokken bir Doğu dili olan Urdu dilinde pek ccedilok

farklılıklar goumlzlenmiştir Bu da boumllgenin kuumlltuumlrel olarak ne kadar zengin olduğunu

goumlstermektedir

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

Ayverdiİ 2011 Misalli Buumlyuumlk Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Milliyet İstanbul

Dictionary of Contemporary English Longman

Hameed F 2009 Tuumlrkccedile-Urduca Urduca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara

Hameed F 2008 URD108 Konuşma I yayınlanmamış lisans ders notları

Oumlzcan A 2005 Doğu Kuumlltuumlruumlnde Anlatı Geleneği Urdu Nesri s23-24 Ankara

Urdu- English Dictionary

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

5

Peki Urducada

Anne tarafına anneanneanane

ldquonaaniirdquo -gt ی ان ن

buumlyuumlkbabadede

ldquonaanaardquo-gt ا ان ن

Baba tarafına babaannebabanneebe

ldquodaadiirdquo -gt دادی

buumlyuumlkbabadede

ldquodaadaardquo -gt دادا

Farklılıklar yalnızca bununla bitmemektedir Tuumlrkccedilede teyze hala dayı amca yenge

torun gibi kavramları herkes iccedilin oumlzdeşleştirilip kullanılırken Pakistanrsquoda (Urducada) ise 2rsquoye

ayrılmaktadır Anne babaya amcaya kadar değişiklik goumlruumllmektedir

Oumlrneğin Tuumlrkccedilede amca

İngilizcede uncle

Urducada taayaa -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşirdquo ا ای ت

chaachaa -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşirdquo چاچا

Tuumlrkccedilede yenge

İngilizcede sister-in-law

Urducada taarsquoii -gt ldquobabanın buumlyuumlk kardeşinin eşinerdquo ائ ت

chaachii -gt ldquobabanın kuumlccediluumlk kardeşinin eşinerdquo ی چاچ

Tuumlrkccedilede lsquodayırsquo ve lsquoyengersquo

İngilizcede lsquounclersquo and lsquosister-in-lawrsquo ماموں lsquodayırsquo

Urducada lsquomaamoonrsquo aur lsquomaamooniirsquo ی rsquodayının eşilsquo مان

Urducada bu kadar ccedilok farklılık varken lsquotorunrsquo iccedilin de farklılık goumlruumllmektedir Şoumlyle ki

İngilizcede grandson

Urducada erkek torun -gt navaasah سہ وا ن

İngilizcede granddaughter

Urducada kız torun -gt naavaasii سی وا ن

Bunlar anne tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Urducada erkek torun -gt pootaa ا وت پ

kız torun -gt pootii ی وت پ

6

Bunlar baba tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Sonuccedil olarak kuumlltuumlruumln her topluluğu etkilemiş olduğu uumlzerinde etki kurduğu

goumlruumllmektedir Tuumlrkccedilede hepsi aynı anlama gelmekte ve hiccedil soumlzcuumlk ayrım yapılmamaktadır

Aynı şekilde İngilizcede de hiccedil ayrım yokken bir Doğu dili olan Urdu dilinde pek ccedilok

farklılıklar goumlzlenmiştir Bu da boumllgenin kuumlltuumlrel olarak ne kadar zengin olduğunu

goumlstermektedir

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

Ayverdiİ 2011 Misalli Buumlyuumlk Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Milliyet İstanbul

Dictionary of Contemporary English Longman

Hameed F 2009 Tuumlrkccedile-Urduca Urduca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara

Hameed F 2008 URD108 Konuşma I yayınlanmamış lisans ders notları

Oumlzcan A 2005 Doğu Kuumlltuumlruumlnde Anlatı Geleneği Urdu Nesri s23-24 Ankara

Urdu- English Dictionary

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

6

Bunlar baba tarafının torunlarına sesleniş biccedilimleridir

Sonuccedil olarak kuumlltuumlruumln her topluluğu etkilemiş olduğu uumlzerinde etki kurduğu

goumlruumllmektedir Tuumlrkccedilede hepsi aynı anlama gelmekte ve hiccedil soumlzcuumlk ayrım yapılmamaktadır

Aynı şekilde İngilizcede de hiccedil ayrım yokken bir Doğu dili olan Urdu dilinde pek ccedilok

farklılıklar goumlzlenmiştir Bu da boumllgenin kuumlltuumlrel olarak ne kadar zengin olduğunu

goumlstermektedir

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

Ayverdiİ 2011 Misalli Buumlyuumlk Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Milliyet İstanbul

Dictionary of Contemporary English Longman

Hameed F 2009 Tuumlrkccedile-Urduca Urduca-Tuumlrkccedile Soumlzluumlk Ankara

Hameed F 2008 URD108 Konuşma I yayınlanmamış lisans ders notları

Oumlzcan A 2005 Doğu Kuumlltuumlruumlnde Anlatı Geleneği Urdu Nesri s23-24 Ankara

Urdu- English Dictionary

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

7

Dilek DAYIOĞLU

DİL FARKLILAŞMALARI

Oumllccediluumlnluuml Dil

Oumllccediluumlnluuml dil ağız farklılıklarından kaynaklanan problemleri gidermektedir Oumllccediluumlnluuml dil

ile bu farklılıklar kaybolmakta ve birleştirici oumlzellik olgusundan soumlz edilebilmektedir Vardar

(2002 s153) oumllccediluumlnluuml dili şoumlyle tanımlamaktadır ldquoCcedileşitli yerel ya da toplumsal

değişkenliklerin dışında kalan ve dilsel bir topluluğun ortak paydası olarak goumlruumllen dilrdquo

Ateşrsquoe goumlre (2009) oumllccediluumlnluuml dil belli bir boumllgenin dili esas alınarak eğitimde

edebiyatta kullanılan ve ayrıca aydınlarca benimsenmiş olan dildir Anlaşıldığı uumlzere oumllccediluumlnluuml

dil bir dili konuşan ve yazanların belirli oumllccediluuml ve kurallara uyarak kullandıkları ortak dildir

Ağız

Ateşrsquoe goumlre (200925) ağız bir dildeki ccedileşitli boumllgelere goumlre değişen soumlyleyiş

farklılıklarıdır Korkmaz Ercilasun Guumllensoy Parlatır Zuumllfikar ve Birincirsquoye goumlre (200537)

ağız bir dil veya lehccedilenin daha az konuşma ayrılıkları goumlsteren ve boumllgeden boumllgeye veya

şehirden şehre değişebilen kuumlccediluumlk kollarına verilen addırTanımlardan da anlaşılmaktadır ki

ağız bir dilin yalnız soumlyleyiş farklılığı goumlsteren koludur Bu fark yazı diline girmemektedir

Soumlyleyiş farklılığının oluşumunda kişilerin konuşma ve işitme organlarından coğrafi

oumlzelliklere toplumsal yaşayışa kadar ccedileşitli etkenler soumlz konusudur Konuşmada bu ayrımlar

olabilir fakat yazıda ortak bir dil yani yukarda soumlzuuml edilen oumllccediluumlnluuml dil kullanılmaktadır

Tiyatro roman oumlykuuml gibi edebi eserlerde kişiler konuşturulurken ağza

başvurulmaktadır Bu konularını toplumsal olaylardan alan ve belli bir boumllgede geccedilen

yapıtlarda başvurulan yaygın bir biccedilimsel oumlzelliktir Bu bağlam ccedilerccedilevesinde Vardar

(200214) ağzı şoumlyle tanımlamaktadır ldquoBir dil alanı iccedilinde goumlruumllen konuşma biccedilimlerini

soumlyleyiş tuumlrlerini kimi durumlarda da toplumsal oumlzellikleri yansıtan kullanımların her birirdquo

Guumlnluumlk kullanımda birazdan incelenecek olan şive ile ağız birbirine karıştırılmaktadır

Oumlrnek vermek gerekirse Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi bir şivenin Muğla ağzı ise bu Tuumlrkccedile iccedilinde bir

boumllgede goumlruumllen soumlyleyiş farklarının adıdır Soumlyleyiş farkları da salt boumllgeler ya da kentler

arasında goumlruumllmez Koumlyler arasında bile bu tuumlr farklılıklara rastlanabilmektedir Ağızla

oumllccediluumlnluuml dil arasında genellikle ses duumlzleminde farklılıklar vardır Oumllccediluumlnluuml Tuumlrkccedileyi bilen kişi

oumlrneğin Muğla ağzı konuşan kişiyle rahatlıkla iletişim kurabilmektedir

Şive

Bir anadilin iccedilinden ccedilıkmış yakın tarihte ondan ayrılmış ve ayrıldığı dilden ses

bakımından değişiklikler iccedileren koludur Şiveler dilin geneldeki değişimiyle birlikte kendi

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

8

iccedillerinde oumlzel bir gelişim ccedilizgisi izlemektedirler Vardar (2002188) şiveyi şoumlyle

tanımlamaktadır ldquoAynı dil ccedilevresinde bir youmlreye bir topluluğa vb oumlzguuml konuşma biccedilimi

soumlyleyiş oumlzelliklerinin tuumlmuumlrdquo

Bir dilin ccedileşitleri sadece gramer ve soumlzcuumlk duumlzleminde birbirinden ayrılmamakta ritim

ve uyum da dahil olmak uumlzere telaffuz ile de farklılık goumlsterebilmektedir Eğer farklılıklar

telaffuz ve seslendirmeden oluşuyorsa ldquoşiverdquo terimi kullanılmaktadır

Lehccedile

Lehccedile bir dilin belli bir coğrafi boumllgedeki insanlar tarafından konuşulan ccedileşididir

Kendi soumlzcuumlk dağarcığı ve grameri olan soumlzel bir iletişim sistemidir Lehccedileyi konuşan

kişilerin sayısı ve boumllgenin buumlyuumlkluumlğuuml değişebilmektedir Bu nedenle geniş bir boumllgede ccedilok

sayıda lehccedile olabileceği gibi o lehccedilelerin konuşulduğu daha buumlyuumlk boumllgelerde de farklı

lehccedileler olabilir

Korkmaz ve diğerlerine goumlre (2005) lehccedile bir dilin kendi iccedilinde ait kollara

ayrılmasıdır Lehccedileler coğrafi ve sosyal ayrılıklar dolayısıyla bir dilin ses yapısı şekil yapısı

ve soumlz varlığı bakımından zamanla birbirinden ayrılmış olan dallarına verilen addır Ccedilok

geniş bir coğrafi alana yayılmış olan Tuumlrkccedile lehccedile dallanmasının belirgin oumlrneklerini

verebilmektedir Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi Kazak Kırgız Oumlzbek ve Altay Tuumlrkccedileleri Tuumlrkccedilersquonin ayrı

alanlarda gelişmiş olan lehccedileleridir

Ateşrsquoe goumlre (200925) lehccedile ldquoBir dilin tarihsel boumllgesel siyasal nedenlerle ses yapı

ve soumlzdizimi oumlzellikleriyle ayrılan kollarıdırrdquo Lehccedileler dilin ccedilok eski bilinmeyen

doumlnemlerinde anadilden ayrılmış kollarıdır Tanımlardan da anlaşıldığı gibi lehccedilede ses ve

soumlyleyiş farklılığıyla birlikte dilin soumlzdizimi de değişmektedir Bu farklılıklar zamanla

lehccedilelerin birer dil olmasına da yol accedilabilmektedir Latincenin lehccedileleri arasındaki farklılık

zamanla buumlyuumlmuumlş ve sonunda Fransızca İtalyanca İspanyolca gibi diller ortaya ccedilıkmıştır

Lehccedilenin ayrı bir dile doumlnuumlşmesine Tuumlrkccedilede de rastlanmaktadır Yaşayan Tuumlrk Sibiryarsquoda

yaşayan Yakut Tuumlrklerinin konuştuğu Yakutccedila ve Ccediluvaş Tuumlrklerinin dili olan Ccediluvaşccediladır

KAYNAKCcedilA

Ateş K (2009) Tuumlrk Dili Ankara İmge Kitabevi Yayınları

Korkmaz Z Ercilasun AB Guumllensoy T Parlatır İ Zuumllfikar H ve Birinci N (2005) Tuumlrk

Dili ve Kompozisyon Ankara Ekin Kitabevi Yayınları

Vardar B (2002) Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml İstanbul Multilingual Yabancı Dil

Yayınları

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

9

Aliye Nazlıhan SEFACI

ELEŞTİREL SOumlYLEM CcedilOumlZUumlMLEMESİ

1 Soumlylem Ccediloumlzuumlmlemesi

Eleştirel dilbilim ve eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi yaklaşımlarının ldquotoplumsal

bir pratikrdquo olarak tanımladığı soumlylem Kress 1985rsquo e goumlre ldquobir kurumun değerlerini

ve inanccedillarını dile getiren sistemli bir biccedilimde duumlzenlenmiş oumlnermeler kuumlmesidirrsquorsquoBu

tanıma goumlre her soumlylemsel olay ndashyani bir metin olarak incelenebilen her dil kullanımı

ya da toplumsal pratik- ideolojik olarak kullanılmakta ve bunun bir sonucu olarak da

soumlylem dilbilimsel işaretler arasındaki sınıf muumlcadelesi alanı olarak goumlruumllmektedir ( Yağcıoğlu 2002 ve Wodak 2000 Yarar 2006 iccedilinde s 33)

Faircloughrsquoa goumlre (1989 1992) eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi soumlylem olarak dilin

kavramlaştırılmasını merkez aldığı ve daha accedilık olarak eleştirel dil ccediloumlzuumlmlemesini toplumsal

bilimlerde konumlandırdığı iccedilin lsquolsquoeleştirel dilbilimrsquorsquo uumlzerine kurulmuştur

Faircloughrsquoa goumlre eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi verili bir tarihsel ana ait

soumlylemsel pratikler olgular ve metinlerle daha geniş toplumbilimsel ulamlar olan

toplumsal ve kuumlltuumlrel yapılar ilişkiler ve suumlreccediller arasında oumlrtuumlk olan nedensellik ve

belirleyicilik bağıntılarını sistematik bir biccedilimde accedilığa ccedilıkarmayı bu pratiklerin

olguların ve metinlerin guumlccedil ilişkileri ve guumlccedil muumlcadelesiyle nasıl biccedilimlendiğini

araştırmayı ve toplumu oluşturan oumlznelerarası bu guumlccedil ilişkilerinin soumlylem aracılığıyla

nasıl oumlrtuumlkleştirildiğini ve bu nedenle egemen soumlylemin bizzat kendisinin bir guumlccedil ve

hegemonya aracı olduğunu accedilıklamayı amaccedillamaktadır (Yağcıoğlu 2002)

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesine goumlre soumlylem belli bir olay ile durum(lar)

kurum(lar) ve kendisini ccedilevreleyen toplumsal yapı(lar) arasındaki diyalektik ilişkiye

işaret etmektedir olay durumlar kurumlar ve toplumsal yapılar tarafından

şekillenmektedir ama aynı zamanda onları da şekillendirmektedir Bu karmaşık dil ve

toplumsal gerccedilekler ağında ccediloğunlukla guumlccedil ilişkilerinin etkileri kadar dil

kullanımındaki kapalı ve gizli ideolojik etkiler de goumlzlemlenebilmektedir (Wodak

2000 Yarar 2006 iccedilinde s35)

Soumlylem kendi iccedilerisinde farklı ulamlara sahip ve ccedilok disiplinli birccedilok duumlzeyde yapı

sunması sebebi ile oldukccedila karmaşık bir oluşum sergilemektedir Kimi yapılarda oldukccedila net

bir goumlruumlnuumlm sergileyen ideolojik soumlylemler kimi yapılarda daha opak kalarak parccedilalaruumlstuuml

sesbirimler ya da dilbilgisel bazı ulamlarla kendini goumlstermektedir

Buradan hareketle soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin sosyal ve toplumsal sorunlarla ilgili

olduğu goumlzlemlenmektedir Yani soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi sosyal ve kuumlltuumlrel

etkileşimlerin sonucunun incelenmesini iccedilermektedir Taşıyıcı olan dil ile ya da

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

10

onun kullanımı ile değil ancak yukarıda bahsedilen etkileşimlerle ve yapıların

dilbilimsel goumlruumlnuumlmleriyle doğrudan bağlantılıdır

Guumlccedil baskınlık ve sosyal eşitsizlik eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesinin ayrılmaz

parccedilalarıdır Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi hem dil iccedili hem de dil dışı guumlccedil

uumlzerine yoğunlaşmaktadır

Toplum ve kuumlltuumlr ile soumlylem karşılıklı olarak birbirini etkileyen unsurlardır

Dilin kullanımı ve soumlzcuumlksel kimi seccedilimler guumlccedil ve sosyal durumlar toplum ve

kuumlltuumlr yapılarını da farklılaştırabilmektedir

Dil bir taşıyıcıdır ve ideolojik birimler de dil aracılığı ile taşınabilmektedir

Yani dil ideolojinin aktarımını gerccedilekleştirmek amacıyla da

kullanılabilmektedir Bunu belirlemek iccedilin toplumsal metinsel ve yorumsal

ilişkileri analiz etmek gerekmektedir

Soumlylemler geccedilmişe dayanan bilgi iccedileriklerine sahiptir ve bağlamlar soumlylemlerin

anlaşılabilir olmasında oumlnemli bir yer tutmaktadır

Metin-toplum ilişkisi doğrudan değil dolaylı bir yapıdadır

Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi anlamı netleştirmesi ve bağlamla değer kazanması

oumlzelliğiyle accedilıklayıcı ve yorumlayıcıdır

Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi konuşma sosyal biliş guumlccedil toplum ve kuumlltuumlr

ilişkilerini iccedileren ve bu youmlnuumlyle dilbilim toplumbilim ve psikoloji gibi alanları

iccedileren ccedilok disiplinli bir alandır

2 Soumlylem ve Metin

Oumlnceki boumlluumlmde de belirtildiği gibi dil ideolojinin taşıyıcılığını yapıp onu tikelleştiren

bir işleve sahiptir Bu youmlnuumlyle ideoloji dili hem bir araccedil olarak kullanan hem de kuşatan bir

oluşumda karşımıza ccedilıkmaktadır Aynı biccedilimde soumlylem kimi dilbilgisel ve dilsel yapılar

tarafından biccedilimlendirilirken yapıların biccedilimlendirilmesine yeniden uumlretimine ve

doumlnuumlşuumlmuumlne de katkıda bulunmaktadır Bir başka deyişle yapılar ve soumlylem birbiri ile

karşılıklı alış veriş halindedir

Boumlylesi yapılar ideolojiyi iccediline sindirmiş soumlylemsel ideolojik yapılardır ancak politik-

ekonomik yapılar devlet eğitim vb kamusal ilişiler ve cinsiyet ilişkileri gibi derin yapıda

sezdirilmiş ve accedilık olarak belirtilmemiş bir biccedilim de iccedilermektedirler

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

11

İdeoloji kimi tikelleşmiş goumlruumlnuumlmlere sahiptir soumlylem ise sosyal ilişkilerin ve

toplumsal bağların oumlzne ve nesnelerin oluşturulmasında ve bunlar arasındaki ilişkilerin

belirlenmesinde yardımcı bir unsur olarak etkilidir Ailenin ebeveyn-ccedilocuk ilişkileri işccedili-

işveren ilişkileri ve onların kendi iccedillerindeki konumlanışları soumlylemin ideolojik boyutu da

iccedilerme durumu ile accedilıklanabilmektedir Gerccedilek ideolojik ve soumlylemsel accedilıdan

şekillendirilmiştir ve bu şekilleniş gerccedileğin oluşum noktasında ona etkide bulunmuştur

Toplumsal pratik soumlylemsel pratik( metin uumlretimi dağıtımı ve tuumlketimi) ve metin

soumlylemi oluşturan uumlccedil bileşen olarak goumlruumllebilir Soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi ccedilerccedilevesinde bu uumlccedil

boyutun kendi iccedilerisindeki ve karşılıklı olarak birbirleri ile olan ilişkilerinin ne olduğuna karar

verilmelidir

İdeoloji ilk olarak bu resme metinlerin uumlretimi ya da yorumlanmasında kullanılan

oumlğelerin ideolojik yatırımlarında ve bunların soumlylemin duumlzeninde birbirine eklemlenme

youmlntemlerinde girer ve ikinci olarak bu oumlğelerin birbirine eklemleniminde ve soumlylemsel

olaylarda ki (aşağıda ayrıntılandırılacak) soumlylemin duumlzeninin yeniden-eklemlenimi

youmlntemlerinde İlk bağlantıda belirtilmelidir ki bir metnin uumlretimi ve yorumlanmasını

gerccedilekleştiren ideolojik oumlğelerin zenginliği seyrek olarak bir metinde yansıtılabilir [ Bu

bağlamda] metinde yansıtılmayan ideolojiler(soumlylemler) arasındaki karşılaşma [ccedilatışma]

noktasını işaret etmek iccedilin solcu bir gazetedeki lsquorsquogenccedil insanların lsquokişiselrsquo sorunları lsquorsquo

ifadesindeki lsquorsquokişiselrsquorsquo soumlzcuumlğuuml etrafında [kurgulanan yazı] ( onlara goumlre birccedilok lsquorsquokişiselrsquorsquo

sorun toplumsal olabilir) (Fairclough 2003)

Biccedilim ve iccedilerik ayrı ayrı kendi başında değerlendirilecek unsurlar olarak ele

alınmamalıdır İccedilerik biccedilime ve biccedilim de iccedileriğe goumlre şekillenen olgulardır

lsquorsquoGerccedilekte değişik duumlzeylerdeki metinlerin resmi oumlzellikleri ideolojik olarak

kuşatılmış olabilir Oumlrneğin ekonomik kriz ve işsizliğin doğal felaketlere benzer sunumu

geccedilişli tuumlmce yapılarından daha ccedilok geccedilişsiz ve niteleyici tuumlmce yapılarını iccedilerebilirrsquorsquo (

Fowler vd 1979 Fairclough 2003 iccedilinde s161)

3 Soumlylem ve İdeoloji

Van Dijk a goumlre (2003) nasıl ki bireysel dilleri konuşmuyorsak bireysel

ideolojilerimiz de yoktur Oumlyleyse ideolojiler kişisel duumlşuumlncelerden değil ortak toplumsal

inanccedillardan oluşmaktadır

Van Dijk ve Wodak oumlznenin toplumsallaşma suumlrecinde ait olduğu toplumun

ideolojisini soumlylem aracılığıyla paylaşılan toplumsal temsiller sayesinde

iccedilselleştirirken uumlrettiği her soumlylemde aynı toplumsal temsilleri grup iccedili uumlyeleriyle

iletişim kurabilmek iccedilin yeniden uumlrettiğini ve dış grup uumlyelerine karşı tartışma

savunma ve meşrulaştırma bağlamında yine soumlylem aracılığıyla bu temsilleri

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

12

savunduğunu ve suumlrduumlruumllmesini sağladığını belirterek soumlylem ve ideoloji arasındaki

ilişkiye işaret etmektedir (Yağcıoğlu 2002)

Dilin buumltuumln bileşenleri ideolojiden etkilenmektedir Ancak anlambilimsel anlam ve

biccedilemin biccedilimbilim ve soumlzdizim bileşenlerine goumlre daha yoğun bir biccedilimde ideolojiden

etkilenmesi beklenmektedir Ccediluumlnkuuml biccedilimbilim ve soumlzdizim anlam ya da biccedilem kadar

bağlama dayalı değildir Ancak tabii ki ideoloji soumlylemde kendisini leksikal (soumlzcuumlksel)

olarak da belirtecek bir unsurdur Metin uumlreticisinin metninde kullandığı soumlzcuumlkler rastlantısal

değildir Uumlreticinin lsquooumlzguumlrluumlk savaşccedilısırsquo lsquoisyancırsquo ya da lsquoteroumlristrsquo soumlzcuumlk seccedilimlerinden

herhangi birini gerccedilekleştirmesi karşısındaki bireyle ilgili neler duumlşuumlnduumlğuumlnuuml oldukccedila accedilık

bir biccedilimde ortaya koyan bir durumdur Bu durum da anlatıcının tutumuna ve yine anlatıcının

hangi gruba bağlı olduğuna doğrudan işaret etmektedir

Toplumsal olarak paylaşılan tutumları belirleyen ve soumlylemde kendilerini lsquolsquobizrsquorsquo ve

lsquorsquoonlarrsquorsquo karşıtlığıyla kodlayan ideolojilerin ccediloumlzuumlmlenebilmesi iccedilin uygulanan doumlrt strateji

aşağıda belirtildiği gibidir

Bizim hakkımızda olumlu şeyleri vurgula

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgula

Bizim hakkımızda olumsuz şeyleri vurgulama

Onlar hakkında olumlu şeyleri vurgulama

Bu doumlrt olasılık lsquoideolojik [ doumlrduumll alan] karersquo olarak adlandırabileceğimiz

kavramsal bir alan oluşturur İccedileriklerine gelince anlamsal ve soumlzluumlksel ccediloumlzuumlmlemeye

uygulanabilirler ancak lsquovurgularsquo ve lsquovurgulamarsquo zıt ikilisinin kullanımı birccedilok yapısal

değişme biccedilimini olanaklı kılar Bizim iyi onların koumltuuml şeyleri hakkında uzun uzadıya

ya da kısaca belirgin ya da belirgin olmayan accedilık ya da uumlstuuml kapalı bir biccedilimde

abartılarla ya da oumlrtmecelerle buumlyuumlk ya da kuumlccediluumlk manşetlerle vb konuşabiliriz

Başka bir ifadeyle soumlylem anlamları vurgulamak ya da vurgulamamakta pek ccedilok

youmlnteme sahiptir ve bunlar ideolojik bir temele oturur oturmaz (hellip) pek ccedilok soumlylem

duumlzeyinde nasıl ifade edildiğini ccediloumlzuumlmleyebiliriz ( Van Dijk 2003)

KAYNAKCcedilA

FairloucghN (2003) Dil ve ideoloji Ccediloban B (ccedilev) BCcediloban ve Z Oumlzarslan ( Yay) Soumlylem ve

ideolojimiteoloji-din-ideoloji iccedilinde (s155-171) İstanbul Su Yayınevi

Van Dijk T (2003)Soumlylem ve ideoloji ccedilok alanlı bir yaklaşım Ateş N (ccedilev) BCcediloban ve Z

Oumlzarslan (Yay) Soumlylem ve ideoloji mitoloji-din-ideoloji iccedilinde (s42-59) İstanbul Su Yayınevi

Yağcıoğlu S (2002)Eleştirel soumlylem ccediloumlzuumlmlemesi Disiplinler arası bir yaklaşım lsquorsquo 1990 sonrası laik

antilaik ccedilatışmasında farklı soumlylemlerrsquorsquo İzmir Dokuz Eyluumll Yayınları

Yarar Ouml(2006) Anlatı Metinlerinde Metin Duumlnyasını Belirginleştiren Dilsel Duumlzenlemeler

(Yayımlanmamış yuumlksek lisans tezi) Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Ankara

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

13

Damla Elif TİRYAKİ

İRANrsquoDA AZERBAYCAN TUumlRKCcedilESİNİN KONUMU

İran toplumu ccedilok etnik koumlkenli bir yapıya sahiptir ve bundan dolayı karmaşık bir

ccedilokdillilik oumlrneği sunmaktadır Nuumlfus bakımından olduğu kadar tarihte oynadıkları siyasal

rolleri bakımından da oumlnemli bir yere sahip olan Tuumlrklerin dilleri bu ccedilokdilliliğin en oumlnemli

parccedilalarından biridir Farklı yapılanmalarla bir araya gelen ve daha ccedilok kırsal oumlzelliğin ağır

bastığı ccedilevre boumllgelerde yerleşmiş bulunan Tuumlrk etnik koumlkenli topluluklar tarafından

konuşulan bu dil belli bir oumllccediluumlde canlılığını ve diğer İran dilleri karşısında kendine has

oumlzelliklerini koruyabilmiştir

İran milletine katılımda İslamrsquoın belirleyici roluuml olduğundan Azeri Tuumlrklerini bir

azınlık olarak goumlrmek zordur zaten azınlık olarak yalnızca dini azınlıklar yani Muumlsluumlman

olmayan topluluklar tanımlanmaktadır Azeri Tuumlrkleri bu durumda Fars koumlkenli vatandaşlar

ile eşit konumda bulunmaktadır ki bu durum İran nuumlfusundaki sayısal konumları ile de

guumlccedillenmektedir İran Tuumlrklerinin nuumlfusu hakkında İranrsquoın Tuumlrkiyersquoden sonra en kalabalık

Tuumlrk nuumlfusuna sahip uumllke olduğu veya İran nuumlfusunun 40 Tuumlrk 40 Fars geri kalanı ise

diğer etnik gruplardan oluştuğu soumlylenmektedir Bunlar Tuumlrkler tarafından soumlylenen soumlzler

oldukları iccedilin ilk başta inanılmaz ve abartılı gelse de guumlvenilir kaynaklar Tuumlrk oranının

uumllkenin toplam nuumlfusunun 30rsquoa vardığını belirtmekte bu da soumlylenenlerin yanlış olmadığını

goumlsterir niteliktedir Sonuccedil olarak Tuumlrklerin İran nuumlfusunda oumlnemli bir yer teşkil ettiği

kesindir (Bosnalı 2004)

İran halkının resmi ve ortak dili ve ayrıca alfabesi Farsccediladır Resmi dokuumlmanlar

mektuplar metinler ve okul kitapları bu dilde ve alfabede yazılmalıdır Yerel ve etnik dillerin

basın ve yayın organlarında Farsccedilanın yanında kullanımı ve bu grupların edebiyatlarının

okullarda oumlğretimi serbesttir İranrsquoın ccedilokdilli yapısı resmen tanınmakta ve Farsccedilanın dışındaki

dillerin bazı formel alanlardaki kullanımına goumlrece bir serbestlik getirilmektedir Soumlzuuml edilen

diller arasında ilk oumlnce ldquoresmi dilrdquo (Farsccedila) ve ldquoyerel veya etnik dillerrdquo olmak uumlzere ikiye

ayrıldığı goumlruumllmektedir Bunların yanında ldquoKurrsquoan İslam bilimi ve eğitim dilirdquo olarak oumlzel

statuumlsuuml olan Arapccedila bu iki grup arasında ayrı bir konuma sahiptir Ayrıca bu dilin lise sonuna

kadar buumltuumln okulların tuumlm sınıflarında oumlğretimi oumlngoumlruumllmektedir Bu durumda Farsccedila İranrsquoda

kullanılan yuumlksek değişke konumundaki dil diğer etnik koumlkenlere ait diller ise alccedilak değişke

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

14

konumundaki dil olduğu goumlruumllmektedir Ccediluumlnkuuml devletin resmi dili ldquoFarsccedilardquo saygın bir oumllccediluumln

edinmekte ve bu oumllccediluumlnuumln buumltuumln toplum iccedilinde yayımı ve benimsenmesi sağlanmaktadır Diğer

yandan devlet yerel dillere sadece sınırlı işlevler tanımaktadır ve bu işlevler Farsccedilanın

yanında kullanılma koşuluna bağlanmaktadır Diğer diller diğer iletişim alanlarındaki

işlevlerden yoksun bırakılmaktadır Bu da goumlstermektedir ki bir tarafta devletin desteğini alan

buumltuumln iletişim alanlarından işlev bulan ldquobaskın dilrdquo Farsccedila diğer tarafta da devletin

desteğinden ve bazı oumlnemli alanlardaki işlevlerinden yoksun ldquobastırılmış dillerrdquo

bulunmaktadır Boumlyle bir durumun alccedilak değişkeler iccedilin olumsuz bir ortam oluşturulduğu

accedilıkccedila goumlruumllmektedir

Yerel dillerin demografik durumu konusunda ilk oumlnemli kaynak İran Milli İstatistik

Merkezi tarafından yapılmış olan ve İranrsquoın en oumlnemli dokuz yerel dilini goumlz oumlnuumlnde

bulunduran 1956 sayımları verileri olarak kabul edilmektedir Bu verilere goumlre toplam nuumlfus

sayısı 18955000 iken yerel dilleri konuşan toplulukların sayısı 9270000 kişiyi bulduğu

goumlruumllmektedir Toplam nuumlfusun 51rsquoini oluşturan yuumlksek değişke konumundaki Farsccedilayı

konuşan topluluk alccedilak değişke konumundaki diğer dillerin konuşucularına karşı bir

ccediloğunluk oluşturmaktadır 3910000 kişilik bir nuumlfusla 21rsquoini oluşturan Azerbaycan

Tuumlrkccedilesi Farsccedilanın ardından en oumlnemli ikinci dil olarak goumlruumllmektedir İran dilleri ailesinden

olan Gilaki Lori Kuumlrtccedile ve Macirczandaracircni dillerini konuşan toplulukların nuumlfusları birbirlerine

ccedilok yakındır Bununla birlikte 1600000 nuumlfusu olan Gilaki dilini konuşan topluluk uumllke

nuumlfusunun 61rsquoini oluşturmaktadır Lori dilini konuşanların oumlnuumlnde uumlccediluumlncuuml sırada yer

almaktadır1080000 kişilik bir nuumlfusa sahip olan Lorlar ulusal nuumlfusun 56rsquosını

oluşturmaktadır Beşinci sırada ise 1060000 kişinin konuştuğu ve toplam nuumlfusun 55rsquoini

oluşturan Kuumlrtccedile almaktadır Hemen ardından 9200000 nuumlfuslu Macirczandaracircni dili

gelmektedir bu dili konuşanların oranı 48rsquodir Baluccedil Arap ve Tuumlrkmen dillerini konuşan

toplulukların nuumlfusları ise sırasıyla 430000 380000 ve 330000 dolaylarında olup uumllke

nuumlfusundaki oranları yine sırasıyla 22 2 ve 17 olarak goumlruumllmektedir Son olarak

Hristiyan azınlık dilleri olan Ermenice ve Asuricersquoyi 115000 kişinin konuştuğu

goumlruumllmektedir bu ikisinin oranı 06rsquodır Buradan Tuumlrk dillerini konuşan toplulukların nuumlfus

bakımından toplumun oumlnemli bir kesimini oluşturdukları goumlruumllmektedir Tuumlrk dilleri diğer

azınlık dilleri iccedilinde ayrıca değerlendirildiğinde bu konumun oumlnemi accedilık bir şekilde ortaya

ccedilıkmaktadır Tuumlrkmenler ile Azeri Tuumlrkleri 4240000 kişilik bir nuumlfusla azınlık dillerini

konuşan toplam nuumlfusun 46rsquosını oluşturmaktadır Ayrıca Tuumlrkmen Tuumlrkleri ve Azeri

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

15

Tuumlrkleri dışında kalan Tuumlrk dilli toplulukların nuumlfusu hakkında herhangi bir belirti

bulunmamaktadır (Bosnalı 2004)

1993 nuumlfus sayımı alccedilak değişke konumundaki dillerin yanı sıra yuumlksek değişke

konumundaki Farsccedila konuşabilme yetisiyle de ilgili sorular iccedilermektedir Ermenice başlığı

altında Hristiyan azınlık dillerini de kapsayan bir oumlnceki sayımın tersine yalnızca sekiz yerel

dili ele almaktadır ldquoDiğerrdquo başlığı altında da Farsccedila ile birlikte goumlz oumlnuumlnde bulundurulmayan

buumltuumln diğer dilleri de kapsamaktadır

Farsccedilanın uumllkenin buumltuumln topraklarına yayılması ve bunun iccedilin de ilkokullar inşa ederek

zorunlu ve parasız oumlğretimin kurulması gerektiği duumlşuumlncesiyle İranrsquoda okur-yazar ve

okullaşma duumlzeyinin iyileştirilmesi alanında oumlnemli yol kat edilmiştir 1956 yılında İranlıların

yalnızca 15rsquoi okur-yazar iken kırk yıl gibi bir suumlrede İranrsquoın okur-yazar oranı beş ile

katlanmıştır Bu okur-yazarlık durumu ile toplumun sosyal konumu arasında yakın bir ilişki

bulunmaktadır (Bosnalı 2004) Farsccedilanın başka okullarda oumlğretilen tek dil olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa okur-yazarlığın yaygınlaştırılması Farsccedilanın yaygınlaşması anlamına

gelmektedir Her okur-yazar Fars dilini bilen demektir Dolayısıyla yerel dilleri konuşan

toplulukların okur-yazarlık duumlzeyine değinmek Farsccedilanın bu toplulukları arasındaki

yaygınlığı konusunda bazı ipuccedilları vermektedir

İslam Cumhuriyetinin ilk nuumlfus sayımı olan 1986 genel sayımlarına kadar İranlıların

Farsccedilayla olan ilişkileri konusunda bilgiler daha ccedilok oumlzel bir boumllgeye odaklanmış nitel

incelemelerden ortaya ccedilıktığı goumlruumllmektedir İran İstatistik Merkezi ilk olarak bu sayımlarda

İranlılara Farsccedilayı bilip bilmedikleri hakkında soru youmlneltmiş ve yanıt olarak uumlccedil seccedilenek

oumlnermiştir ldquoFarsccedila konuşuyorumrdquo ldquoFarsccedilayı sadece anlıyorumrdquo ve ldquoFarsccedila anlamıyorumrdquo

(Bosnalı2004)

Yayınlanan bir makalede ve bu uumllkenin kuumlltuumlrel coğrafyasını incelemeye youmlnelik bazı

ccedilalışmalar ccedilerccedilevesinde değerlendirilen bu sayımların sonuccedilları İranrsquoın ikidillilik yuumlzuumlnuuml

daha iyi kavranmasını sağlamaktadır Bununla birlikte deneklerin ana dilleri belirtilmediği

iccedilin yerel dil topluluklarının ikidilliliğini ayrıca irdelemek muumlmkuumln olmamaktadır Bunu

yapabilmek İran Milli Nuumlfus Sayım Merkezinin 1993 yılında ldquoFarsccedila kullanımırdquo uumlzerine

gerccedilekleştirdiği ve deneklerin ana dillerinin goumlz oumlnuumlnde bulunduğu bir anketin sonuccedillarıyla

muumlmkuumln hale gelmiştir 1986 sayımının sonuccedillarına goumlre İranlıların 83rsquouuml Farsccedilayı

konuşabilmekte 3rsquouuml sadece anlayabilmekte 14rsquouuml ise Farsccedilayı bilmemekteydi Farsccedila

konuşabilme ile coğrafi ve sosyal parametrelerin yakından ilişkisinin bu veriler ile ortaya

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

16

ccedilıktığı goumlruumllmektedir Kentsel alanda Farsccedila konuşabilme duumlzeyi 91rsquolik bir oranla kırsal

alandakinden ccedilok daha yuumlksektir Kırsal alanda bu oran 73 olduğuna goumlre iki alan

arasındaki farkın 18rsquolere vardığı goumlzlemlenmektedir (Bosnalı 2004)

Yuumlksek değişke konumundaki dili konuşabilme duumlzeyi yaşa ve cinsiyete goumlre de

farklılıklar sunmaktadır Farsccedila konuşabilme duumlzeyinin erkekler arasında ccedilok daha yaygın

olduğu goumlruumllmektedir Farsccedilayı en fazla bilen yaş grubu ise 89 oranıyla 15-30 yaş

arasındaki topluluktur 5-15 yaş grubunda bu oran 86rsquoya duumlşmektedir Bu duumlşuumlşuuml okullaşma

ile Farsccedila oumlğrenimi arasındaki bağla accedilıklamak muumlmkuumlnduumlr Diğer taraftan yaş arttıkccedila

Farsccedila konuşma duumlzeyi azalmaktadır Bu azalma ise yuumlksek değişke konumundaki dil

Farsccedilanın yayılma suumlrecinin son ccedileyrek yuumlzyılda geccedilmiş doumlnemlerden ccedilok daha etkin

olduğunu goumlstermektedir Farsccedila konuşabilmenin coğrafi konumla da ilişkisi olduğu goumlz ardı

edilmemesi gereken bir durumdur Merkez ve Guumlney boumllgelerindeki durum ile ccedilevre

boumllgelerindeki durum arasında oumlnemli farklılık oumlne ccedilıkmaktadır Farsccedila konuşma duumlzeyinin

99rsquolara vardığı Yazd Kerman İsfahan ve Fars eyaletlerinin ayırt edilmesi gerekmektedir

Bu oranın 98 oranında olduğu diğer eyaletler ise Tahran ve Bahtiyarirsquodir Bu dili hiccedil

bilmeyen topluluklara bakılması gerekirse Batı Azerbaycan ilk sırada yer almaktadır Bu

boumllge halkının 57rsquosi bu dili bilmemektedir Bu oran Kordistan ve Doğu Azerbaycanrsquoda

Farsccedila konuşabilme duumlzeyi nispeten daha yuumlksektir

İslam Cumhuriyetirsquonin siyasal tutumu teorik olarak herhangi bir etnik grubu oumln plana

ccedilıkarmıyor gibi goumlruumlnse de yasalar daha dikkatli okunduğunda uumllkenin resmi dili olan

Farsccedilanın yerel kuumlltuumlr ve dillere goumlre daha avantajlı durumda olduğu accedilıktır Bu durum

Farsccedilanın İranrsquoda yuumlksek değişke konumunda diğer dillerin ise alccedilak değişke durumunda

olduğunun goumlstergesi sayılmaktadır

Azerbaycan Tuumlrkccedilesinin oumlnemli bir demografik konumu bulunmaktadır ve

doğurganlık oranı ile bu konum sağlamlaşmaktadır Ancak yuumlksek seviyedeki kentleşme

suumlreci Azerbaycan Tuumlrkccedilesini olumsuz etkilemektedir Ccediluumlnkuuml bu suumlreccedille birlikte okullaşma ve

okur-yazarlık oranı artmaktadır Okullaşma ve okur-yazarlığın Farsccedila olduğu goumlz oumlnuumlnde

bulundurulursa Farsccedilanın yerel dil toplulukları iccedilerisinde yuumlksek değişke konumunu

suumlrduumlrmesi soumlz konusudur

KAYNAKCcedilA

Bosnalı S 2004 httpwwwanadilitvcomtrindexphpmakaleler242-ran-azerbaycan-

tuerkceshtml Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 22042012

17

Elvan EKİM

DİSLEKSİ VE DİLSEL GOumlRUumlNUumlMLERİN BETİMLENMESİ

ldquoZayıfrdquo veya ldquoyetersizrdquo anlamına gelen dys ile ldquosoumlzluuml dilrdquo ya da ldquosoumlzcuumlklerrdquo

anlamına gelen lexia soumlzcuumlklerinin birleşmesinden meydana gelen DİSLEKSİ terimi genel

anlamda noumlroloji temelli yapısal bir bozukluktur (Ccediliftccedili 2003 Aytaccedil 2001 Aytaccedil 1999)

Disleksi dinleme konuşma yazma akıl yuumlruumltme ile matematik yetilerin

kazanılmasında oumlnemli guumlccedilluumlklerle kendini goumlsteren bir tuumlr oumlğrenme bozukluğudur Bir

hastalık değildir Dil kazanımının farklı derecelerde etkilenmesi durumudur Dislektik

ccedilocukların zeka duumlzeylerinde bir sorun yoktur Bu ccedilocukların oumlzel yeteneklere sahip oldukları

bilinir hatta zeka duumlzeyi yuumlksek ccedilocuklarda da goumlruumllmektedir

Terminolojik olarak koumlkeni Latin ndash Yunan dillerine dayanan disleksi veya benzer

problemler tıp tarihinde ilk olarak 18 yyrsquo de ortaya ccedilıkmıştır İlk tipik oumlğrenme vakası

1896rsquoda İngilterersquode Morgan tarafından Konjenital Kelime Koumlrluumlğuuml tanısıyla yayınlanmıştır

Morgan bu yayınında 14 yaşındaki ldquoPercyrdquo nin yaşıtları kadar sağlıklı olduğu halde hiccedilbir

soumlzcuumlğuuml doğru okuyamadığını ve dikte edilen yazıyı hatasız yazamadığını adını bile ldquoPercyrdquo

yerine ldquoPrecyrdquo diye yazdığını ancak matematikte başarılı olduğunu bildirmiştir Morgan bu

sorunun beyinde meydana gelen bir problem olduğunu duumlşuumlnmuumlş ve yazılı soumlzcuumlkleri goumlrsel

hafızada depolayamamaktan kaynaklandığını ileri suumlrmuumlştuumlr Ayrıca Morgan bu vakada

Percyrsquonin beyninde hiccedilbir hasar olmamasına rağmen belirtilerin yetişkinlerdeki sol anguumller

girus bozukluklarındaki belirtilere benzediğini ve bu tablonun beynin bu boumlluumlmuumlnuumln

gelişimindeki aksaklıktan kaynaklanan doğuştan gelen bir bozukluk olduğunu belirtmiştir

(Morgan 1996)

Disleksinin nedenleri konusunda kesin veriler yoktur Disleksinin bireyin iccedilsel

oumlzelliği olup merkezi sinir sistemindeki aksaklıklardan kaynaklandığı varsayılmaktadır

Yapılan genetik ccedilalışmalarda ccedilocuklarda fazladan X kromozomunun disleksiye yol

accediltığı ileri suumlruumllmekte dislekside genetik geccedilişin var olduğu bildirilmektedir Buumlyuumlk olasılıkla

geccedilişin 6 ve 15 kromozom ile olduğu bu kromozomların dislektiklerde baskın olduğu

duumlşuumlnuumllmektedir

Etiyolojiye youmlnelik araştırmalarda işin iccediline noumlrolojik muayene EEG (elektro

ensefalografi) nin girmesiyle disleksi noumlrolojik bir kavram oumlzelliği de kazanmıştır Beyin

18

uumlzerine yapılan ccedilalışmalar sağlıklı bireylerde sağ yarıkuumlrenin sol beyin yarıkuumlresine goumlre

daha kuumlccediluumlk dislektiklerde ise eşit buumlyuumlkluumlkte ya da sol yarıkuumlrenin daha kuumlccediluumlk olduğunu

ortaya koymuştur (Yorgancı 2006)

Dislektik kişilerde eksik olduğu saptanan en oumlnemli dilsel yapı sesbilimsel yapı ya da

sesbilimsel kodlama becerisidir Bir soumlzcuumlğuuml tanıyıp anlamak iccedilin beynin sesbilimsel

bileşenin soumlzcuumlğuuml sesbirimlerine ayırması gerekir Oumlrnek elma gt elma Beyindeki

soumlzluumlkccedileden seccedililen birimler zihinsel dilbilgisi kuralları ccedilerccedilevesinde seccedilme-birleştirme

işlemiyle bir araya getirilir Konuşma dilinde bu suumlreccedil otomatik olarak gerccedilekleşir

Dislektikler sesbilimsel bileşendeki sorun nedeniyle semboluuml (harfi) sese doumlnuumlştuumlrmede

guumlccedilluumlk ccedilekmektedirler

Dislektik ccedilocuklarda bir metni okurken goumlzlerinin hareketlerinde duraklamalar geri

doumlnuumlşler satır atlamalar satırın başını yakalayamama gibi aksamalar goumlruumlluumlr

Yazı hatalarında ise soumlzcuumlğuumln seslerinin yerini değiştirme ses ekleme ayna yazımı

ses yerine koyma vb yer almaktadır

Bu hataların nedeni goumlrsel-algısal yetersizlik diye bilinen soumlzcuumlkleri buumltuumln olarak

goumlrememe sembolleri algılama ve kaydetmedeki temel bir yetersizliktir Bu ccedilocuklar soumlzcuumlğuuml

yazdıklarında harfleri doğru sıralasalar da bazen aynı soumlzcuumlğuuml okurken hata yapmaktadırlar

lsquot-a-srsquo yazıp bu soumlzcuumlğuuml lsquos-a-trsquo diye okumaktadırlar

Disleksinin temelinde seslerle seslerin ilişkili olduğu grafemi eşleştirememe veya

soumlzcuumlğuuml işitsel bileşenlerine ayırma yetersizliğinin olduğu işitsel algılama suumlreci yer

almaktadır

Disleksili ccedilocukların okuma ve yazmada yaptıkları yanlışlar eş değerli değildir

Okuma yanlışlarına bakıldığında dislektikler ccediloğunlukla yineleme yanlışları yapmaktadırlar

yazma yanlışlarına bakıldığında ise yerine koyma yanlışlarının ccediloğunlukta olduğu

goumlzlemlenmektedir

Okuma yanlışları ccedilerccedilevesinde

- Yineleme (soumlzcuumlk yineleme ses yineleme ve yineleyerek duumlzeltme)

Okulun okulun (okulun) (soumlzcuumlk yineleme (2X))

Guuml guumlzel (guumlzel) (yineleyerek duumlzeltme)

19

Şeh şehrin şehrin (şehrin) (yineleyerek duumlzeltme ve soumlzcuumlk yineleme)

- Silme (soumlzcuumlk ek silme)

Girişinde (girişindeki) (ek silme)

Balonlayla (balonlarıyla) (ses silme (2X))

- Değiştirme (ek değiştirme)

Okulda (okula) (ek değiştirme)

- Duraklama

Uuml ze ri ne (uumlzerine)

- Ccedilaprazlama

Histesti (hissetti) (ses ccedilaprazlama)

- Sesletim

Balonlaar (balonlar) sss annessiyle (annesiyle) (sesletim)

Yazma yanlışları ccedilerccedilevesinde

- Yerine koyma

Coumlzuyoruz (ccediloumlzuumlyoruz) (ses yerine koyma (2X))

- Ek ekleme

Onun (onu) (ek ekleme)

Okuma ve yazmada goumlruumllen yanlışların sebebi dislektiklerin seccedilme ve birleştirme

yapamamalarından kaynaklanmaktadır Dislektiklerin soumlzcuumlkleri sesbirimlerine ayırmada

yaşadıkları guumlccedilluumlk soumlzluumlkccedilelerine yeni soumlzcuumlkler eklemeyi yavaşlatmaktadır Bu yuumlzden

dislektiklerin soumlzluumlkccedilelerinde kimi soumlzcuumlkler olmadığından dislektikler bu soumlzcuumlklerle

karşılaştıklarında sorun yaşamaktadırlar

20

KAYNAKCcedilA

American Psychiatric AssociationDSM-III-R (1987) Diagnostic and Statistical Manual of

Mental Disorders Third ed- Revised APA Washington USA

Ccediliftccedili Z (2003) Dislektik Ccedilocukların Yazım Sırasında Yaptığı Hatalar Tuumlrkccedile Veri

Tabanına Dayalı Bir Ccedilalışma (Yayınlanmamış Lisans Tezi) Ankara Uumlniversitesi Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Ankara

Turgut S (2008) Oumlzguumll Oumlğrenme Guumlccedilluumlğuumlnde Noumlropsikolojik Profil (Yayınlanmamış

Yuumlkseklisans Tezi) Hacettepe Uumlniversitesi Ankara

Vardar B (1998) Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri İstanbul Multilingual

21

Guumllşen UYAR

İKİDİLLİLİK (BILINGUALISM)

İkidillilik iki farklı dilde iletişim kurabilme becerisi anlamına gelmektedir

Doğdukları andan itibaren iki farklı dil konuşulan ortamda buumlyuumlyen ccedilocuklar doğal bir şekilde

iki dili de edinmektedirler Bazı durumlarda uumlccedil ya da doumlrt farklı dil konuşulan aile ortamında

buumlyuumlyen ccedilocuklar soumlz konusu olmaktadır Bu gibi durumlar ccedilokdillilik (multilingualism)

olarak tanımlanır

Aksan (1998) ikidillilik ve ccedilokdillilik kavramlarını genellikle ccedileşitli sebep ve şartlara

bağlı olarak bireylerin birden fazla edinip kullanması veya ikinci bir dili ana diline yakın

duumlzeyde oumlğrenmesi olarak tanımlamaktadır

İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

İkidillilik birey ve toplum accedilısından değer yuumlklenen bir olgudur Bu nedenle alandaki

akademik ccedilalışmalara bakıldığında bu olgunun tanımına youmlnelik iki duumlzeyden soumlz edildiği

goumlze ccedilarpar Bireysel ikidillilik (individual bilingualism) ve Toplumsal ikidillilik( socıetal

bilingualism) (Hammers ve Balanc 2000)

İkidilliliğe bireysel bir nitelik olarak bakıldığında karşımıza iki ayrı dili iletişimsel

amaccedillarına hizmet etmek uumlzere kullanmayı ruhsal accedilıdan kabullenmiş bu durumu

iccedilselleştirmiş bireyler ccedilıkar İkidilliliğe toplumsal bir nitelik olarak bakıldığındaysa iki ayrı

dilin kullanıldığı bir toplum ve bu iki dili kullanabilen ccedilok sayıda birey vardır

1BİLİŞSEL YAPILANIŞ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

Bilişsel yapılanış boyutuyla ikidillilik bileşik ikidillilik sıralı ikidillilik ve alt sıralı

ikidillilik kavramlarını accedilıklamamızı gerektirmektedir ( Weinreich1953 Ervin ve

Osgood 1954 Grosjean 1982)

11 BİLEŞİK İKİDİLLİLİK ( COMPOUND BILINGUALISM)

Tek bir anlam dizgesine bağlı iki ayrı dilsel koda sahip olma durumudur Bileşik

ikidilli kavramı genellikle iki dili eş zamanlı olarak ve ortak ccedilevrede ancak bu diller iccedilin

oumlzerk bağlamlar oluşturmadan yani aynı bağlamı kullanarak edinen bireylere goumlnderim

yapar Birey diller arasındaki kavramsal farklılıkları fark etmeksizin her iki dil iccedilin ortak bir

anlam evreni oluşturur Bu nedenle oumlrneğin Tuumlrkccediledeki ekmek soumlzcuumlğuuml ile Almancadaki

22

brot soumlzcuumlğuuml onun iccedilin aynı ccedilağrışımlara sahiptir

12 SIRALI İKİDİLLİLİK (COORDINATE BILINGUALISM)

Her iki dilin de beyinde kurallar ve anlam evreni accedilısından oumlzerk ama ilişkili bir

yapılanma goumlstermesidir Sınırlı ikidillilik tuumlruuml iki dili de ayrımlaşmış oumlzel bağlamlarında

edinmiş bireylere goumlnderim yapar

13 ALT SIRALI İKİDİLLİLİK ( SUBORDINATE BILINGUALISM)

Dillerden birinin diğerine goumlre daha guumlccedilluuml olması durumudur Zayıf olan dil daha

guumlccedilluuml olan dile goumlre yorumlanır Bir başka deyişle bu durum iki dilin beyinde oumlzerklik

taşımayan bir ilişki iccedilinde yapılanmasıdır Dillerden biri diğerini yapısal kurallar ve anlam

evreni accedilısından biccedilimlendirmek uumlzere ccedilekirdek roluuml uumlstlenir Yani baskın hale gelir

2 DİL BECERİ DUumlZEYLERİ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

21 DENGELİ İKİDİLLİLİK ( BALANCED BILINGUALISM)

Bireyin iki dilin kullanım bağlamlarını ayırt ederek dilleri birbirine karıştırmadan her

iki dili de eşit yetkinlik duumlzeyinde ve başarıyla kullanabilmesi durumudur Birey her iki dilde

de kaliteli bir edinim suumlreci geccedilirmiş ve bu suumlreci her iki dilin de doğal konuşucusu olacak

şekilde bilişsel olarak tamamlamıştır

22 BASKIN İKİDİLLİLİK

Bireyin iki dilden birinde temel dilsel beceriler accedilısından daha yetkin olması ve yetkin

olduğu dili daha sık kullanmayı yeğlemesi durumudur

23 SINIRLI İKİDİLLİLİK ( SEMILINGUALISM)

Bireyin her iki dilde de duumlşuumlk duumlzeyde gelişim goumlstermesi durumudur Sınırlı

ikidillilik bireyin aynı yaşta her iki dilin de doğal konuşucusu olmasına karşın bu dillerde

geccedilirilen dil edinim suumlrecinin kalitesizliği nedeniyle bilişsel olarak tamamlanamamış olmasına

işaret eden dengeli ikidilliliğe karşıt bir durumdur

23

İKİDİLLİLİK KAVRAMLARI

1 GİRİŞİM ( INTERFERENCE)

Bir dilin dil iccedili duumlnya goumlruumlşuumlyle ya da anlatım yoluyla ve yapısıyla başka bir dili

kodlamaktır Girişim olgusu hem soumlzluumlk ve soumlzdizim hem de sesbilim duumlzleminde goumlruumlluumlr

Aktarım ve Oumlduumlnccedilleme olgularıyla soumlzdizim kurallarında ve sesbirimlerde ortaya ccedilıkan kimi

değişimler bu olguya bağlanır ( Vardar 2002) Girişim olgusu edinim suumlrecinde gerccedilekleşir

Bu suumlreccedilte girişimi gerccedilekleştiren bireyin iki dile sahip olduğu iccedilin iki dil arasında geccedilişler

yağması kaccedilınılmazdır Oumlduumlnccedilleme ve aktarım doğrudan edinim ile ilgili değildir Aktarım

oumlğrenme suumlrecinde goumlruumlluumlr Oumlduumlnccedilleme dışarıdan etkilenme duyma ile gerccedilekleşir

2KOD DEĞİŞTİRME ( CODE SWITCHING)

Durum bağlamıyla ilişkili olarak dili değiştirmedir Birccedilok ikidilli bireyde belirli

konuların D1 de bazı konuların da D2de ele alındığını soumlyleyebiliriz Konuşucu bunu bilinccedilli

olarak değiştirmez Ancak kod değiştiriminin uzun suumlreli değiştirimi ilgili iki dili birbirinden

ayıramama bireyin edinccedil duumlzeyinin yetersizliğine işaret eder Birey iki dilin kod değiştirimini

en iyi biccedilimde gerccedilekleştirebiliyorsa dengeli ikidillilikten de soumlz edilebilir

3 KOD KARIŞTIRMA

İki dildeki yapısal sesbilimsel soumlzcuumlksel birimlerin tamamen birbirine

karıştırılmasıdır Kod karıştırma bir anlamda sınırlı ikidilliliğin başlangıcı olarak goumlruumlluumlr

Bireyde tam kavramlaştırma varsa kod değiştirimi yarı kavramlaştırma varsa kod karıştırma

olur

Ben var gitmek

Benden schreıben yapıyorum

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

18

uumlzerine yapılan ccedilalışmalar sağlıklı bireylerde sağ yarıkuumlrenin sol beyin yarıkuumlresine goumlre

daha kuumlccediluumlk dislektiklerde ise eşit buumlyuumlkluumlkte ya da sol yarıkuumlrenin daha kuumlccediluumlk olduğunu

ortaya koymuştur (Yorgancı 2006)

Dislektik kişilerde eksik olduğu saptanan en oumlnemli dilsel yapı sesbilimsel yapı ya da

sesbilimsel kodlama becerisidir Bir soumlzcuumlğuuml tanıyıp anlamak iccedilin beynin sesbilimsel

bileşenin soumlzcuumlğuuml sesbirimlerine ayırması gerekir Oumlrnek elma gt elma Beyindeki

soumlzluumlkccedileden seccedililen birimler zihinsel dilbilgisi kuralları ccedilerccedilevesinde seccedilme-birleştirme

işlemiyle bir araya getirilir Konuşma dilinde bu suumlreccedil otomatik olarak gerccedilekleşir

Dislektikler sesbilimsel bileşendeki sorun nedeniyle semboluuml (harfi) sese doumlnuumlştuumlrmede

guumlccedilluumlk ccedilekmektedirler

Dislektik ccedilocuklarda bir metni okurken goumlzlerinin hareketlerinde duraklamalar geri

doumlnuumlşler satır atlamalar satırın başını yakalayamama gibi aksamalar goumlruumlluumlr

Yazı hatalarında ise soumlzcuumlğuumln seslerinin yerini değiştirme ses ekleme ayna yazımı

ses yerine koyma vb yer almaktadır

Bu hataların nedeni goumlrsel-algısal yetersizlik diye bilinen soumlzcuumlkleri buumltuumln olarak

goumlrememe sembolleri algılama ve kaydetmedeki temel bir yetersizliktir Bu ccedilocuklar soumlzcuumlğuuml

yazdıklarında harfleri doğru sıralasalar da bazen aynı soumlzcuumlğuuml okurken hata yapmaktadırlar

lsquot-a-srsquo yazıp bu soumlzcuumlğuuml lsquos-a-trsquo diye okumaktadırlar

Disleksinin temelinde seslerle seslerin ilişkili olduğu grafemi eşleştirememe veya

soumlzcuumlğuuml işitsel bileşenlerine ayırma yetersizliğinin olduğu işitsel algılama suumlreci yer

almaktadır

Disleksili ccedilocukların okuma ve yazmada yaptıkları yanlışlar eş değerli değildir

Okuma yanlışlarına bakıldığında dislektikler ccediloğunlukla yineleme yanlışları yapmaktadırlar

yazma yanlışlarına bakıldığında ise yerine koyma yanlışlarının ccediloğunlukta olduğu

goumlzlemlenmektedir

Okuma yanlışları ccedilerccedilevesinde

- Yineleme (soumlzcuumlk yineleme ses yineleme ve yineleyerek duumlzeltme)

Okulun okulun (okulun) (soumlzcuumlk yineleme (2X))

Guuml guumlzel (guumlzel) (yineleyerek duumlzeltme)

19

Şeh şehrin şehrin (şehrin) (yineleyerek duumlzeltme ve soumlzcuumlk yineleme)

- Silme (soumlzcuumlk ek silme)

Girişinde (girişindeki) (ek silme)

Balonlayla (balonlarıyla) (ses silme (2X))

- Değiştirme (ek değiştirme)

Okulda (okula) (ek değiştirme)

- Duraklama

Uuml ze ri ne (uumlzerine)

- Ccedilaprazlama

Histesti (hissetti) (ses ccedilaprazlama)

- Sesletim

Balonlaar (balonlar) sss annessiyle (annesiyle) (sesletim)

Yazma yanlışları ccedilerccedilevesinde

- Yerine koyma

Coumlzuyoruz (ccediloumlzuumlyoruz) (ses yerine koyma (2X))

- Ek ekleme

Onun (onu) (ek ekleme)

Okuma ve yazmada goumlruumllen yanlışların sebebi dislektiklerin seccedilme ve birleştirme

yapamamalarından kaynaklanmaktadır Dislektiklerin soumlzcuumlkleri sesbirimlerine ayırmada

yaşadıkları guumlccedilluumlk soumlzluumlkccedilelerine yeni soumlzcuumlkler eklemeyi yavaşlatmaktadır Bu yuumlzden

dislektiklerin soumlzluumlkccedilelerinde kimi soumlzcuumlkler olmadığından dislektikler bu soumlzcuumlklerle

karşılaştıklarında sorun yaşamaktadırlar

20

KAYNAKCcedilA

American Psychiatric AssociationDSM-III-R (1987) Diagnostic and Statistical Manual of

Mental Disorders Third ed- Revised APA Washington USA

Ccediliftccedili Z (2003) Dislektik Ccedilocukların Yazım Sırasında Yaptığı Hatalar Tuumlrkccedile Veri

Tabanına Dayalı Bir Ccedilalışma (Yayınlanmamış Lisans Tezi) Ankara Uumlniversitesi Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Ankara

Turgut S (2008) Oumlzguumll Oumlğrenme Guumlccedilluumlğuumlnde Noumlropsikolojik Profil (Yayınlanmamış

Yuumlkseklisans Tezi) Hacettepe Uumlniversitesi Ankara

Vardar B (1998) Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri İstanbul Multilingual

21

Guumllşen UYAR

İKİDİLLİLİK (BILINGUALISM)

İkidillilik iki farklı dilde iletişim kurabilme becerisi anlamına gelmektedir

Doğdukları andan itibaren iki farklı dil konuşulan ortamda buumlyuumlyen ccedilocuklar doğal bir şekilde

iki dili de edinmektedirler Bazı durumlarda uumlccedil ya da doumlrt farklı dil konuşulan aile ortamında

buumlyuumlyen ccedilocuklar soumlz konusu olmaktadır Bu gibi durumlar ccedilokdillilik (multilingualism)

olarak tanımlanır

Aksan (1998) ikidillilik ve ccedilokdillilik kavramlarını genellikle ccedileşitli sebep ve şartlara

bağlı olarak bireylerin birden fazla edinip kullanması veya ikinci bir dili ana diline yakın

duumlzeyde oumlğrenmesi olarak tanımlamaktadır

İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

İkidillilik birey ve toplum accedilısından değer yuumlklenen bir olgudur Bu nedenle alandaki

akademik ccedilalışmalara bakıldığında bu olgunun tanımına youmlnelik iki duumlzeyden soumlz edildiği

goumlze ccedilarpar Bireysel ikidillilik (individual bilingualism) ve Toplumsal ikidillilik( socıetal

bilingualism) (Hammers ve Balanc 2000)

İkidilliliğe bireysel bir nitelik olarak bakıldığında karşımıza iki ayrı dili iletişimsel

amaccedillarına hizmet etmek uumlzere kullanmayı ruhsal accedilıdan kabullenmiş bu durumu

iccedilselleştirmiş bireyler ccedilıkar İkidilliliğe toplumsal bir nitelik olarak bakıldığındaysa iki ayrı

dilin kullanıldığı bir toplum ve bu iki dili kullanabilen ccedilok sayıda birey vardır

1BİLİŞSEL YAPILANIŞ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

Bilişsel yapılanış boyutuyla ikidillilik bileşik ikidillilik sıralı ikidillilik ve alt sıralı

ikidillilik kavramlarını accedilıklamamızı gerektirmektedir ( Weinreich1953 Ervin ve

Osgood 1954 Grosjean 1982)

11 BİLEŞİK İKİDİLLİLİK ( COMPOUND BILINGUALISM)

Tek bir anlam dizgesine bağlı iki ayrı dilsel koda sahip olma durumudur Bileşik

ikidilli kavramı genellikle iki dili eş zamanlı olarak ve ortak ccedilevrede ancak bu diller iccedilin

oumlzerk bağlamlar oluşturmadan yani aynı bağlamı kullanarak edinen bireylere goumlnderim

yapar Birey diller arasındaki kavramsal farklılıkları fark etmeksizin her iki dil iccedilin ortak bir

anlam evreni oluşturur Bu nedenle oumlrneğin Tuumlrkccediledeki ekmek soumlzcuumlğuuml ile Almancadaki

22

brot soumlzcuumlğuuml onun iccedilin aynı ccedilağrışımlara sahiptir

12 SIRALI İKİDİLLİLİK (COORDINATE BILINGUALISM)

Her iki dilin de beyinde kurallar ve anlam evreni accedilısından oumlzerk ama ilişkili bir

yapılanma goumlstermesidir Sınırlı ikidillilik tuumlruuml iki dili de ayrımlaşmış oumlzel bağlamlarında

edinmiş bireylere goumlnderim yapar

13 ALT SIRALI İKİDİLLİLİK ( SUBORDINATE BILINGUALISM)

Dillerden birinin diğerine goumlre daha guumlccedilluuml olması durumudur Zayıf olan dil daha

guumlccedilluuml olan dile goumlre yorumlanır Bir başka deyişle bu durum iki dilin beyinde oumlzerklik

taşımayan bir ilişki iccedilinde yapılanmasıdır Dillerden biri diğerini yapısal kurallar ve anlam

evreni accedilısından biccedilimlendirmek uumlzere ccedilekirdek roluuml uumlstlenir Yani baskın hale gelir

2 DİL BECERİ DUumlZEYLERİ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

21 DENGELİ İKİDİLLİLİK ( BALANCED BILINGUALISM)

Bireyin iki dilin kullanım bağlamlarını ayırt ederek dilleri birbirine karıştırmadan her

iki dili de eşit yetkinlik duumlzeyinde ve başarıyla kullanabilmesi durumudur Birey her iki dilde

de kaliteli bir edinim suumlreci geccedilirmiş ve bu suumlreci her iki dilin de doğal konuşucusu olacak

şekilde bilişsel olarak tamamlamıştır

22 BASKIN İKİDİLLİLİK

Bireyin iki dilden birinde temel dilsel beceriler accedilısından daha yetkin olması ve yetkin

olduğu dili daha sık kullanmayı yeğlemesi durumudur

23 SINIRLI İKİDİLLİLİK ( SEMILINGUALISM)

Bireyin her iki dilde de duumlşuumlk duumlzeyde gelişim goumlstermesi durumudur Sınırlı

ikidillilik bireyin aynı yaşta her iki dilin de doğal konuşucusu olmasına karşın bu dillerde

geccedilirilen dil edinim suumlrecinin kalitesizliği nedeniyle bilişsel olarak tamamlanamamış olmasına

işaret eden dengeli ikidilliliğe karşıt bir durumdur

23

İKİDİLLİLİK KAVRAMLARI

1 GİRİŞİM ( INTERFERENCE)

Bir dilin dil iccedili duumlnya goumlruumlşuumlyle ya da anlatım yoluyla ve yapısıyla başka bir dili

kodlamaktır Girişim olgusu hem soumlzluumlk ve soumlzdizim hem de sesbilim duumlzleminde goumlruumlluumlr

Aktarım ve Oumlduumlnccedilleme olgularıyla soumlzdizim kurallarında ve sesbirimlerde ortaya ccedilıkan kimi

değişimler bu olguya bağlanır ( Vardar 2002) Girişim olgusu edinim suumlrecinde gerccedilekleşir

Bu suumlreccedilte girişimi gerccedilekleştiren bireyin iki dile sahip olduğu iccedilin iki dil arasında geccedilişler

yağması kaccedilınılmazdır Oumlduumlnccedilleme ve aktarım doğrudan edinim ile ilgili değildir Aktarım

oumlğrenme suumlrecinde goumlruumlluumlr Oumlduumlnccedilleme dışarıdan etkilenme duyma ile gerccedilekleşir

2KOD DEĞİŞTİRME ( CODE SWITCHING)

Durum bağlamıyla ilişkili olarak dili değiştirmedir Birccedilok ikidilli bireyde belirli

konuların D1 de bazı konuların da D2de ele alındığını soumlyleyebiliriz Konuşucu bunu bilinccedilli

olarak değiştirmez Ancak kod değiştiriminin uzun suumlreli değiştirimi ilgili iki dili birbirinden

ayıramama bireyin edinccedil duumlzeyinin yetersizliğine işaret eder Birey iki dilin kod değiştirimini

en iyi biccedilimde gerccedilekleştirebiliyorsa dengeli ikidillilikten de soumlz edilebilir

3 KOD KARIŞTIRMA

İki dildeki yapısal sesbilimsel soumlzcuumlksel birimlerin tamamen birbirine

karıştırılmasıdır Kod karıştırma bir anlamda sınırlı ikidilliliğin başlangıcı olarak goumlruumlluumlr

Bireyde tam kavramlaştırma varsa kod değiştirimi yarı kavramlaştırma varsa kod karıştırma

olur

Ben var gitmek

Benden schreıben yapıyorum

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

19

Şeh şehrin şehrin (şehrin) (yineleyerek duumlzeltme ve soumlzcuumlk yineleme)

- Silme (soumlzcuumlk ek silme)

Girişinde (girişindeki) (ek silme)

Balonlayla (balonlarıyla) (ses silme (2X))

- Değiştirme (ek değiştirme)

Okulda (okula) (ek değiştirme)

- Duraklama

Uuml ze ri ne (uumlzerine)

- Ccedilaprazlama

Histesti (hissetti) (ses ccedilaprazlama)

- Sesletim

Balonlaar (balonlar) sss annessiyle (annesiyle) (sesletim)

Yazma yanlışları ccedilerccedilevesinde

- Yerine koyma

Coumlzuyoruz (ccediloumlzuumlyoruz) (ses yerine koyma (2X))

- Ek ekleme

Onun (onu) (ek ekleme)

Okuma ve yazmada goumlruumllen yanlışların sebebi dislektiklerin seccedilme ve birleştirme

yapamamalarından kaynaklanmaktadır Dislektiklerin soumlzcuumlkleri sesbirimlerine ayırmada

yaşadıkları guumlccedilluumlk soumlzluumlkccedilelerine yeni soumlzcuumlkler eklemeyi yavaşlatmaktadır Bu yuumlzden

dislektiklerin soumlzluumlkccedilelerinde kimi soumlzcuumlkler olmadığından dislektikler bu soumlzcuumlklerle

karşılaştıklarında sorun yaşamaktadırlar

20

KAYNAKCcedilA

American Psychiatric AssociationDSM-III-R (1987) Diagnostic and Statistical Manual of

Mental Disorders Third ed- Revised APA Washington USA

Ccediliftccedili Z (2003) Dislektik Ccedilocukların Yazım Sırasında Yaptığı Hatalar Tuumlrkccedile Veri

Tabanına Dayalı Bir Ccedilalışma (Yayınlanmamış Lisans Tezi) Ankara Uumlniversitesi Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Ankara

Turgut S (2008) Oumlzguumll Oumlğrenme Guumlccedilluumlğuumlnde Noumlropsikolojik Profil (Yayınlanmamış

Yuumlkseklisans Tezi) Hacettepe Uumlniversitesi Ankara

Vardar B (1998) Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri İstanbul Multilingual

21

Guumllşen UYAR

İKİDİLLİLİK (BILINGUALISM)

İkidillilik iki farklı dilde iletişim kurabilme becerisi anlamına gelmektedir

Doğdukları andan itibaren iki farklı dil konuşulan ortamda buumlyuumlyen ccedilocuklar doğal bir şekilde

iki dili de edinmektedirler Bazı durumlarda uumlccedil ya da doumlrt farklı dil konuşulan aile ortamında

buumlyuumlyen ccedilocuklar soumlz konusu olmaktadır Bu gibi durumlar ccedilokdillilik (multilingualism)

olarak tanımlanır

Aksan (1998) ikidillilik ve ccedilokdillilik kavramlarını genellikle ccedileşitli sebep ve şartlara

bağlı olarak bireylerin birden fazla edinip kullanması veya ikinci bir dili ana diline yakın

duumlzeyde oumlğrenmesi olarak tanımlamaktadır

İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

İkidillilik birey ve toplum accedilısından değer yuumlklenen bir olgudur Bu nedenle alandaki

akademik ccedilalışmalara bakıldığında bu olgunun tanımına youmlnelik iki duumlzeyden soumlz edildiği

goumlze ccedilarpar Bireysel ikidillilik (individual bilingualism) ve Toplumsal ikidillilik( socıetal

bilingualism) (Hammers ve Balanc 2000)

İkidilliliğe bireysel bir nitelik olarak bakıldığında karşımıza iki ayrı dili iletişimsel

amaccedillarına hizmet etmek uumlzere kullanmayı ruhsal accedilıdan kabullenmiş bu durumu

iccedilselleştirmiş bireyler ccedilıkar İkidilliliğe toplumsal bir nitelik olarak bakıldığındaysa iki ayrı

dilin kullanıldığı bir toplum ve bu iki dili kullanabilen ccedilok sayıda birey vardır

1BİLİŞSEL YAPILANIŞ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

Bilişsel yapılanış boyutuyla ikidillilik bileşik ikidillilik sıralı ikidillilik ve alt sıralı

ikidillilik kavramlarını accedilıklamamızı gerektirmektedir ( Weinreich1953 Ervin ve

Osgood 1954 Grosjean 1982)

11 BİLEŞİK İKİDİLLİLİK ( COMPOUND BILINGUALISM)

Tek bir anlam dizgesine bağlı iki ayrı dilsel koda sahip olma durumudur Bileşik

ikidilli kavramı genellikle iki dili eş zamanlı olarak ve ortak ccedilevrede ancak bu diller iccedilin

oumlzerk bağlamlar oluşturmadan yani aynı bağlamı kullanarak edinen bireylere goumlnderim

yapar Birey diller arasındaki kavramsal farklılıkları fark etmeksizin her iki dil iccedilin ortak bir

anlam evreni oluşturur Bu nedenle oumlrneğin Tuumlrkccediledeki ekmek soumlzcuumlğuuml ile Almancadaki

22

brot soumlzcuumlğuuml onun iccedilin aynı ccedilağrışımlara sahiptir

12 SIRALI İKİDİLLİLİK (COORDINATE BILINGUALISM)

Her iki dilin de beyinde kurallar ve anlam evreni accedilısından oumlzerk ama ilişkili bir

yapılanma goumlstermesidir Sınırlı ikidillilik tuumlruuml iki dili de ayrımlaşmış oumlzel bağlamlarında

edinmiş bireylere goumlnderim yapar

13 ALT SIRALI İKİDİLLİLİK ( SUBORDINATE BILINGUALISM)

Dillerden birinin diğerine goumlre daha guumlccedilluuml olması durumudur Zayıf olan dil daha

guumlccedilluuml olan dile goumlre yorumlanır Bir başka deyişle bu durum iki dilin beyinde oumlzerklik

taşımayan bir ilişki iccedilinde yapılanmasıdır Dillerden biri diğerini yapısal kurallar ve anlam

evreni accedilısından biccedilimlendirmek uumlzere ccedilekirdek roluuml uumlstlenir Yani baskın hale gelir

2 DİL BECERİ DUumlZEYLERİ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

21 DENGELİ İKİDİLLİLİK ( BALANCED BILINGUALISM)

Bireyin iki dilin kullanım bağlamlarını ayırt ederek dilleri birbirine karıştırmadan her

iki dili de eşit yetkinlik duumlzeyinde ve başarıyla kullanabilmesi durumudur Birey her iki dilde

de kaliteli bir edinim suumlreci geccedilirmiş ve bu suumlreci her iki dilin de doğal konuşucusu olacak

şekilde bilişsel olarak tamamlamıştır

22 BASKIN İKİDİLLİLİK

Bireyin iki dilden birinde temel dilsel beceriler accedilısından daha yetkin olması ve yetkin

olduğu dili daha sık kullanmayı yeğlemesi durumudur

23 SINIRLI İKİDİLLİLİK ( SEMILINGUALISM)

Bireyin her iki dilde de duumlşuumlk duumlzeyde gelişim goumlstermesi durumudur Sınırlı

ikidillilik bireyin aynı yaşta her iki dilin de doğal konuşucusu olmasına karşın bu dillerde

geccedilirilen dil edinim suumlrecinin kalitesizliği nedeniyle bilişsel olarak tamamlanamamış olmasına

işaret eden dengeli ikidilliliğe karşıt bir durumdur

23

İKİDİLLİLİK KAVRAMLARI

1 GİRİŞİM ( INTERFERENCE)

Bir dilin dil iccedili duumlnya goumlruumlşuumlyle ya da anlatım yoluyla ve yapısıyla başka bir dili

kodlamaktır Girişim olgusu hem soumlzluumlk ve soumlzdizim hem de sesbilim duumlzleminde goumlruumlluumlr

Aktarım ve Oumlduumlnccedilleme olgularıyla soumlzdizim kurallarında ve sesbirimlerde ortaya ccedilıkan kimi

değişimler bu olguya bağlanır ( Vardar 2002) Girişim olgusu edinim suumlrecinde gerccedilekleşir

Bu suumlreccedilte girişimi gerccedilekleştiren bireyin iki dile sahip olduğu iccedilin iki dil arasında geccedilişler

yağması kaccedilınılmazdır Oumlduumlnccedilleme ve aktarım doğrudan edinim ile ilgili değildir Aktarım

oumlğrenme suumlrecinde goumlruumlluumlr Oumlduumlnccedilleme dışarıdan etkilenme duyma ile gerccedilekleşir

2KOD DEĞİŞTİRME ( CODE SWITCHING)

Durum bağlamıyla ilişkili olarak dili değiştirmedir Birccedilok ikidilli bireyde belirli

konuların D1 de bazı konuların da D2de ele alındığını soumlyleyebiliriz Konuşucu bunu bilinccedilli

olarak değiştirmez Ancak kod değiştiriminin uzun suumlreli değiştirimi ilgili iki dili birbirinden

ayıramama bireyin edinccedil duumlzeyinin yetersizliğine işaret eder Birey iki dilin kod değiştirimini

en iyi biccedilimde gerccedilekleştirebiliyorsa dengeli ikidillilikten de soumlz edilebilir

3 KOD KARIŞTIRMA

İki dildeki yapısal sesbilimsel soumlzcuumlksel birimlerin tamamen birbirine

karıştırılmasıdır Kod karıştırma bir anlamda sınırlı ikidilliliğin başlangıcı olarak goumlruumlluumlr

Bireyde tam kavramlaştırma varsa kod değiştirimi yarı kavramlaştırma varsa kod karıştırma

olur

Ben var gitmek

Benden schreıben yapıyorum

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

20

KAYNAKCcedilA

American Psychiatric AssociationDSM-III-R (1987) Diagnostic and Statistical Manual of

Mental Disorders Third ed- Revised APA Washington USA

Ccediliftccedili Z (2003) Dislektik Ccedilocukların Yazım Sırasında Yaptığı Hatalar Tuumlrkccedile Veri

Tabanına Dayalı Bir Ccedilalışma (Yayınlanmamış Lisans Tezi) Ankara Uumlniversitesi Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakuumlltesi Ankara

Turgut S (2008) Oumlzguumll Oumlğrenme Guumlccedilluumlğuumlnde Noumlropsikolojik Profil (Yayınlanmamış

Yuumlkseklisans Tezi) Hacettepe Uumlniversitesi Ankara

Vardar B (1998) Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri İstanbul Multilingual

21

Guumllşen UYAR

İKİDİLLİLİK (BILINGUALISM)

İkidillilik iki farklı dilde iletişim kurabilme becerisi anlamına gelmektedir

Doğdukları andan itibaren iki farklı dil konuşulan ortamda buumlyuumlyen ccedilocuklar doğal bir şekilde

iki dili de edinmektedirler Bazı durumlarda uumlccedil ya da doumlrt farklı dil konuşulan aile ortamında

buumlyuumlyen ccedilocuklar soumlz konusu olmaktadır Bu gibi durumlar ccedilokdillilik (multilingualism)

olarak tanımlanır

Aksan (1998) ikidillilik ve ccedilokdillilik kavramlarını genellikle ccedileşitli sebep ve şartlara

bağlı olarak bireylerin birden fazla edinip kullanması veya ikinci bir dili ana diline yakın

duumlzeyde oumlğrenmesi olarak tanımlamaktadır

İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

İkidillilik birey ve toplum accedilısından değer yuumlklenen bir olgudur Bu nedenle alandaki

akademik ccedilalışmalara bakıldığında bu olgunun tanımına youmlnelik iki duumlzeyden soumlz edildiği

goumlze ccedilarpar Bireysel ikidillilik (individual bilingualism) ve Toplumsal ikidillilik( socıetal

bilingualism) (Hammers ve Balanc 2000)

İkidilliliğe bireysel bir nitelik olarak bakıldığında karşımıza iki ayrı dili iletişimsel

amaccedillarına hizmet etmek uumlzere kullanmayı ruhsal accedilıdan kabullenmiş bu durumu

iccedilselleştirmiş bireyler ccedilıkar İkidilliliğe toplumsal bir nitelik olarak bakıldığındaysa iki ayrı

dilin kullanıldığı bir toplum ve bu iki dili kullanabilen ccedilok sayıda birey vardır

1BİLİŞSEL YAPILANIŞ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

Bilişsel yapılanış boyutuyla ikidillilik bileşik ikidillilik sıralı ikidillilik ve alt sıralı

ikidillilik kavramlarını accedilıklamamızı gerektirmektedir ( Weinreich1953 Ervin ve

Osgood 1954 Grosjean 1982)

11 BİLEŞİK İKİDİLLİLİK ( COMPOUND BILINGUALISM)

Tek bir anlam dizgesine bağlı iki ayrı dilsel koda sahip olma durumudur Bileşik

ikidilli kavramı genellikle iki dili eş zamanlı olarak ve ortak ccedilevrede ancak bu diller iccedilin

oumlzerk bağlamlar oluşturmadan yani aynı bağlamı kullanarak edinen bireylere goumlnderim

yapar Birey diller arasındaki kavramsal farklılıkları fark etmeksizin her iki dil iccedilin ortak bir

anlam evreni oluşturur Bu nedenle oumlrneğin Tuumlrkccediledeki ekmek soumlzcuumlğuuml ile Almancadaki

22

brot soumlzcuumlğuuml onun iccedilin aynı ccedilağrışımlara sahiptir

12 SIRALI İKİDİLLİLİK (COORDINATE BILINGUALISM)

Her iki dilin de beyinde kurallar ve anlam evreni accedilısından oumlzerk ama ilişkili bir

yapılanma goumlstermesidir Sınırlı ikidillilik tuumlruuml iki dili de ayrımlaşmış oumlzel bağlamlarında

edinmiş bireylere goumlnderim yapar

13 ALT SIRALI İKİDİLLİLİK ( SUBORDINATE BILINGUALISM)

Dillerden birinin diğerine goumlre daha guumlccedilluuml olması durumudur Zayıf olan dil daha

guumlccedilluuml olan dile goumlre yorumlanır Bir başka deyişle bu durum iki dilin beyinde oumlzerklik

taşımayan bir ilişki iccedilinde yapılanmasıdır Dillerden biri diğerini yapısal kurallar ve anlam

evreni accedilısından biccedilimlendirmek uumlzere ccedilekirdek roluuml uumlstlenir Yani baskın hale gelir

2 DİL BECERİ DUumlZEYLERİ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

21 DENGELİ İKİDİLLİLİK ( BALANCED BILINGUALISM)

Bireyin iki dilin kullanım bağlamlarını ayırt ederek dilleri birbirine karıştırmadan her

iki dili de eşit yetkinlik duumlzeyinde ve başarıyla kullanabilmesi durumudur Birey her iki dilde

de kaliteli bir edinim suumlreci geccedilirmiş ve bu suumlreci her iki dilin de doğal konuşucusu olacak

şekilde bilişsel olarak tamamlamıştır

22 BASKIN İKİDİLLİLİK

Bireyin iki dilden birinde temel dilsel beceriler accedilısından daha yetkin olması ve yetkin

olduğu dili daha sık kullanmayı yeğlemesi durumudur

23 SINIRLI İKİDİLLİLİK ( SEMILINGUALISM)

Bireyin her iki dilde de duumlşuumlk duumlzeyde gelişim goumlstermesi durumudur Sınırlı

ikidillilik bireyin aynı yaşta her iki dilin de doğal konuşucusu olmasına karşın bu dillerde

geccedilirilen dil edinim suumlrecinin kalitesizliği nedeniyle bilişsel olarak tamamlanamamış olmasına

işaret eden dengeli ikidilliliğe karşıt bir durumdur

23

İKİDİLLİLİK KAVRAMLARI

1 GİRİŞİM ( INTERFERENCE)

Bir dilin dil iccedili duumlnya goumlruumlşuumlyle ya da anlatım yoluyla ve yapısıyla başka bir dili

kodlamaktır Girişim olgusu hem soumlzluumlk ve soumlzdizim hem de sesbilim duumlzleminde goumlruumlluumlr

Aktarım ve Oumlduumlnccedilleme olgularıyla soumlzdizim kurallarında ve sesbirimlerde ortaya ccedilıkan kimi

değişimler bu olguya bağlanır ( Vardar 2002) Girişim olgusu edinim suumlrecinde gerccedilekleşir

Bu suumlreccedilte girişimi gerccedilekleştiren bireyin iki dile sahip olduğu iccedilin iki dil arasında geccedilişler

yağması kaccedilınılmazdır Oumlduumlnccedilleme ve aktarım doğrudan edinim ile ilgili değildir Aktarım

oumlğrenme suumlrecinde goumlruumlluumlr Oumlduumlnccedilleme dışarıdan etkilenme duyma ile gerccedilekleşir

2KOD DEĞİŞTİRME ( CODE SWITCHING)

Durum bağlamıyla ilişkili olarak dili değiştirmedir Birccedilok ikidilli bireyde belirli

konuların D1 de bazı konuların da D2de ele alındığını soumlyleyebiliriz Konuşucu bunu bilinccedilli

olarak değiştirmez Ancak kod değiştiriminin uzun suumlreli değiştirimi ilgili iki dili birbirinden

ayıramama bireyin edinccedil duumlzeyinin yetersizliğine işaret eder Birey iki dilin kod değiştirimini

en iyi biccedilimde gerccedilekleştirebiliyorsa dengeli ikidillilikten de soumlz edilebilir

3 KOD KARIŞTIRMA

İki dildeki yapısal sesbilimsel soumlzcuumlksel birimlerin tamamen birbirine

karıştırılmasıdır Kod karıştırma bir anlamda sınırlı ikidilliliğin başlangıcı olarak goumlruumlluumlr

Bireyde tam kavramlaştırma varsa kod değiştirimi yarı kavramlaştırma varsa kod karıştırma

olur

Ben var gitmek

Benden schreıben yapıyorum

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

21

Guumllşen UYAR

İKİDİLLİLİK (BILINGUALISM)

İkidillilik iki farklı dilde iletişim kurabilme becerisi anlamına gelmektedir

Doğdukları andan itibaren iki farklı dil konuşulan ortamda buumlyuumlyen ccedilocuklar doğal bir şekilde

iki dili de edinmektedirler Bazı durumlarda uumlccedil ya da doumlrt farklı dil konuşulan aile ortamında

buumlyuumlyen ccedilocuklar soumlz konusu olmaktadır Bu gibi durumlar ccedilokdillilik (multilingualism)

olarak tanımlanır

Aksan (1998) ikidillilik ve ccedilokdillilik kavramlarını genellikle ccedileşitli sebep ve şartlara

bağlı olarak bireylerin birden fazla edinip kullanması veya ikinci bir dili ana diline yakın

duumlzeyde oumlğrenmesi olarak tanımlamaktadır

İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

İkidillilik birey ve toplum accedilısından değer yuumlklenen bir olgudur Bu nedenle alandaki

akademik ccedilalışmalara bakıldığında bu olgunun tanımına youmlnelik iki duumlzeyden soumlz edildiği

goumlze ccedilarpar Bireysel ikidillilik (individual bilingualism) ve Toplumsal ikidillilik( socıetal

bilingualism) (Hammers ve Balanc 2000)

İkidilliliğe bireysel bir nitelik olarak bakıldığında karşımıza iki ayrı dili iletişimsel

amaccedillarına hizmet etmek uumlzere kullanmayı ruhsal accedilıdan kabullenmiş bu durumu

iccedilselleştirmiş bireyler ccedilıkar İkidilliliğe toplumsal bir nitelik olarak bakıldığındaysa iki ayrı

dilin kullanıldığı bir toplum ve bu iki dili kullanabilen ccedilok sayıda birey vardır

1BİLİŞSEL YAPILANIŞ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

Bilişsel yapılanış boyutuyla ikidillilik bileşik ikidillilik sıralı ikidillilik ve alt sıralı

ikidillilik kavramlarını accedilıklamamızı gerektirmektedir ( Weinreich1953 Ervin ve

Osgood 1954 Grosjean 1982)

11 BİLEŞİK İKİDİLLİLİK ( COMPOUND BILINGUALISM)

Tek bir anlam dizgesine bağlı iki ayrı dilsel koda sahip olma durumudur Bileşik

ikidilli kavramı genellikle iki dili eş zamanlı olarak ve ortak ccedilevrede ancak bu diller iccedilin

oumlzerk bağlamlar oluşturmadan yani aynı bağlamı kullanarak edinen bireylere goumlnderim

yapar Birey diller arasındaki kavramsal farklılıkları fark etmeksizin her iki dil iccedilin ortak bir

anlam evreni oluşturur Bu nedenle oumlrneğin Tuumlrkccediledeki ekmek soumlzcuumlğuuml ile Almancadaki

22

brot soumlzcuumlğuuml onun iccedilin aynı ccedilağrışımlara sahiptir

12 SIRALI İKİDİLLİLİK (COORDINATE BILINGUALISM)

Her iki dilin de beyinde kurallar ve anlam evreni accedilısından oumlzerk ama ilişkili bir

yapılanma goumlstermesidir Sınırlı ikidillilik tuumlruuml iki dili de ayrımlaşmış oumlzel bağlamlarında

edinmiş bireylere goumlnderim yapar

13 ALT SIRALI İKİDİLLİLİK ( SUBORDINATE BILINGUALISM)

Dillerden birinin diğerine goumlre daha guumlccedilluuml olması durumudur Zayıf olan dil daha

guumlccedilluuml olan dile goumlre yorumlanır Bir başka deyişle bu durum iki dilin beyinde oumlzerklik

taşımayan bir ilişki iccedilinde yapılanmasıdır Dillerden biri diğerini yapısal kurallar ve anlam

evreni accedilısından biccedilimlendirmek uumlzere ccedilekirdek roluuml uumlstlenir Yani baskın hale gelir

2 DİL BECERİ DUumlZEYLERİ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

21 DENGELİ İKİDİLLİLİK ( BALANCED BILINGUALISM)

Bireyin iki dilin kullanım bağlamlarını ayırt ederek dilleri birbirine karıştırmadan her

iki dili de eşit yetkinlik duumlzeyinde ve başarıyla kullanabilmesi durumudur Birey her iki dilde

de kaliteli bir edinim suumlreci geccedilirmiş ve bu suumlreci her iki dilin de doğal konuşucusu olacak

şekilde bilişsel olarak tamamlamıştır

22 BASKIN İKİDİLLİLİK

Bireyin iki dilden birinde temel dilsel beceriler accedilısından daha yetkin olması ve yetkin

olduğu dili daha sık kullanmayı yeğlemesi durumudur

23 SINIRLI İKİDİLLİLİK ( SEMILINGUALISM)

Bireyin her iki dilde de duumlşuumlk duumlzeyde gelişim goumlstermesi durumudur Sınırlı

ikidillilik bireyin aynı yaşta her iki dilin de doğal konuşucusu olmasına karşın bu dillerde

geccedilirilen dil edinim suumlrecinin kalitesizliği nedeniyle bilişsel olarak tamamlanamamış olmasına

işaret eden dengeli ikidilliliğe karşıt bir durumdur

23

İKİDİLLİLİK KAVRAMLARI

1 GİRİŞİM ( INTERFERENCE)

Bir dilin dil iccedili duumlnya goumlruumlşuumlyle ya da anlatım yoluyla ve yapısıyla başka bir dili

kodlamaktır Girişim olgusu hem soumlzluumlk ve soumlzdizim hem de sesbilim duumlzleminde goumlruumlluumlr

Aktarım ve Oumlduumlnccedilleme olgularıyla soumlzdizim kurallarında ve sesbirimlerde ortaya ccedilıkan kimi

değişimler bu olguya bağlanır ( Vardar 2002) Girişim olgusu edinim suumlrecinde gerccedilekleşir

Bu suumlreccedilte girişimi gerccedilekleştiren bireyin iki dile sahip olduğu iccedilin iki dil arasında geccedilişler

yağması kaccedilınılmazdır Oumlduumlnccedilleme ve aktarım doğrudan edinim ile ilgili değildir Aktarım

oumlğrenme suumlrecinde goumlruumlluumlr Oumlduumlnccedilleme dışarıdan etkilenme duyma ile gerccedilekleşir

2KOD DEĞİŞTİRME ( CODE SWITCHING)

Durum bağlamıyla ilişkili olarak dili değiştirmedir Birccedilok ikidilli bireyde belirli

konuların D1 de bazı konuların da D2de ele alındığını soumlyleyebiliriz Konuşucu bunu bilinccedilli

olarak değiştirmez Ancak kod değiştiriminin uzun suumlreli değiştirimi ilgili iki dili birbirinden

ayıramama bireyin edinccedil duumlzeyinin yetersizliğine işaret eder Birey iki dilin kod değiştirimini

en iyi biccedilimde gerccedilekleştirebiliyorsa dengeli ikidillilikten de soumlz edilebilir

3 KOD KARIŞTIRMA

İki dildeki yapısal sesbilimsel soumlzcuumlksel birimlerin tamamen birbirine

karıştırılmasıdır Kod karıştırma bir anlamda sınırlı ikidilliliğin başlangıcı olarak goumlruumlluumlr

Bireyde tam kavramlaştırma varsa kod değiştirimi yarı kavramlaştırma varsa kod karıştırma

olur

Ben var gitmek

Benden schreıben yapıyorum

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

22

brot soumlzcuumlğuuml onun iccedilin aynı ccedilağrışımlara sahiptir

12 SIRALI İKİDİLLİLİK (COORDINATE BILINGUALISM)

Her iki dilin de beyinde kurallar ve anlam evreni accedilısından oumlzerk ama ilişkili bir

yapılanma goumlstermesidir Sınırlı ikidillilik tuumlruuml iki dili de ayrımlaşmış oumlzel bağlamlarında

edinmiş bireylere goumlnderim yapar

13 ALT SIRALI İKİDİLLİLİK ( SUBORDINATE BILINGUALISM)

Dillerden birinin diğerine goumlre daha guumlccedilluuml olması durumudur Zayıf olan dil daha

guumlccedilluuml olan dile goumlre yorumlanır Bir başka deyişle bu durum iki dilin beyinde oumlzerklik

taşımayan bir ilişki iccedilinde yapılanmasıdır Dillerden biri diğerini yapısal kurallar ve anlam

evreni accedilısından biccedilimlendirmek uumlzere ccedilekirdek roluuml uumlstlenir Yani baskın hale gelir

2 DİL BECERİ DUumlZEYLERİ ACcedilISINDAN İKİDİLLİLİK TUumlRLERİ

21 DENGELİ İKİDİLLİLİK ( BALANCED BILINGUALISM)

Bireyin iki dilin kullanım bağlamlarını ayırt ederek dilleri birbirine karıştırmadan her

iki dili de eşit yetkinlik duumlzeyinde ve başarıyla kullanabilmesi durumudur Birey her iki dilde

de kaliteli bir edinim suumlreci geccedilirmiş ve bu suumlreci her iki dilin de doğal konuşucusu olacak

şekilde bilişsel olarak tamamlamıştır

22 BASKIN İKİDİLLİLİK

Bireyin iki dilden birinde temel dilsel beceriler accedilısından daha yetkin olması ve yetkin

olduğu dili daha sık kullanmayı yeğlemesi durumudur

23 SINIRLI İKİDİLLİLİK ( SEMILINGUALISM)

Bireyin her iki dilde de duumlşuumlk duumlzeyde gelişim goumlstermesi durumudur Sınırlı

ikidillilik bireyin aynı yaşta her iki dilin de doğal konuşucusu olmasına karşın bu dillerde

geccedilirilen dil edinim suumlrecinin kalitesizliği nedeniyle bilişsel olarak tamamlanamamış olmasına

işaret eden dengeli ikidilliliğe karşıt bir durumdur

23

İKİDİLLİLİK KAVRAMLARI

1 GİRİŞİM ( INTERFERENCE)

Bir dilin dil iccedili duumlnya goumlruumlşuumlyle ya da anlatım yoluyla ve yapısıyla başka bir dili

kodlamaktır Girişim olgusu hem soumlzluumlk ve soumlzdizim hem de sesbilim duumlzleminde goumlruumlluumlr

Aktarım ve Oumlduumlnccedilleme olgularıyla soumlzdizim kurallarında ve sesbirimlerde ortaya ccedilıkan kimi

değişimler bu olguya bağlanır ( Vardar 2002) Girişim olgusu edinim suumlrecinde gerccedilekleşir

Bu suumlreccedilte girişimi gerccedilekleştiren bireyin iki dile sahip olduğu iccedilin iki dil arasında geccedilişler

yağması kaccedilınılmazdır Oumlduumlnccedilleme ve aktarım doğrudan edinim ile ilgili değildir Aktarım

oumlğrenme suumlrecinde goumlruumlluumlr Oumlduumlnccedilleme dışarıdan etkilenme duyma ile gerccedilekleşir

2KOD DEĞİŞTİRME ( CODE SWITCHING)

Durum bağlamıyla ilişkili olarak dili değiştirmedir Birccedilok ikidilli bireyde belirli

konuların D1 de bazı konuların da D2de ele alındığını soumlyleyebiliriz Konuşucu bunu bilinccedilli

olarak değiştirmez Ancak kod değiştiriminin uzun suumlreli değiştirimi ilgili iki dili birbirinden

ayıramama bireyin edinccedil duumlzeyinin yetersizliğine işaret eder Birey iki dilin kod değiştirimini

en iyi biccedilimde gerccedilekleştirebiliyorsa dengeli ikidillilikten de soumlz edilebilir

3 KOD KARIŞTIRMA

İki dildeki yapısal sesbilimsel soumlzcuumlksel birimlerin tamamen birbirine

karıştırılmasıdır Kod karıştırma bir anlamda sınırlı ikidilliliğin başlangıcı olarak goumlruumlluumlr

Bireyde tam kavramlaştırma varsa kod değiştirimi yarı kavramlaştırma varsa kod karıştırma

olur

Ben var gitmek

Benden schreıben yapıyorum

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

23

İKİDİLLİLİK KAVRAMLARI

1 GİRİŞİM ( INTERFERENCE)

Bir dilin dil iccedili duumlnya goumlruumlşuumlyle ya da anlatım yoluyla ve yapısıyla başka bir dili

kodlamaktır Girişim olgusu hem soumlzluumlk ve soumlzdizim hem de sesbilim duumlzleminde goumlruumlluumlr

Aktarım ve Oumlduumlnccedilleme olgularıyla soumlzdizim kurallarında ve sesbirimlerde ortaya ccedilıkan kimi

değişimler bu olguya bağlanır ( Vardar 2002) Girişim olgusu edinim suumlrecinde gerccedilekleşir

Bu suumlreccedilte girişimi gerccedilekleştiren bireyin iki dile sahip olduğu iccedilin iki dil arasında geccedilişler

yağması kaccedilınılmazdır Oumlduumlnccedilleme ve aktarım doğrudan edinim ile ilgili değildir Aktarım

oumlğrenme suumlrecinde goumlruumlluumlr Oumlduumlnccedilleme dışarıdan etkilenme duyma ile gerccedilekleşir

2KOD DEĞİŞTİRME ( CODE SWITCHING)

Durum bağlamıyla ilişkili olarak dili değiştirmedir Birccedilok ikidilli bireyde belirli

konuların D1 de bazı konuların da D2de ele alındığını soumlyleyebiliriz Konuşucu bunu bilinccedilli

olarak değiştirmez Ancak kod değiştiriminin uzun suumlreli değiştirimi ilgili iki dili birbirinden

ayıramama bireyin edinccedil duumlzeyinin yetersizliğine işaret eder Birey iki dilin kod değiştirimini

en iyi biccedilimde gerccedilekleştirebiliyorsa dengeli ikidillilikten de soumlz edilebilir

3 KOD KARIŞTIRMA

İki dildeki yapısal sesbilimsel soumlzcuumlksel birimlerin tamamen birbirine

karıştırılmasıdır Kod karıştırma bir anlamda sınırlı ikidilliliğin başlangıcı olarak goumlruumlluumlr

Bireyde tam kavramlaştırma varsa kod değiştirimi yarı kavramlaştırma varsa kod karıştırma

olur

Ben var gitmek

Benden schreıben yapıyorum

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

24

Birey oumlrneklerdeki gibi kod karıştırma yapmakta ve bu durumun farkında değildir

Ben gitmeye devam ediyorum

Bu oumlrnekte kod değiştirimi yapılmıştır Kod değiştirimi dış etmenlerden etkilenir ancak kod

karıştırma iccedilsel bir olgudur

İKİDİLLİLİĞİN YARARLARI

İkidillilik gelişmiş medeniyetlerde hukuki bir değer toplumsal bir zenginlik ve bireye

kimi bilişsel ve toplumsal ayrıcalıklar sunan bir olgu olarak goumlruumllmektedir

Toplum iccedilerisinde ve guumlnluumlk sosyal yaşam alanı iccedilerisinde kullanılan hakim dil diğer

dile goumlre daha prestijli bir dil olma avantajını da kazanacaktır Bireyin toplum iccedilerisindeki

yerinin belirlenmesi sosyal statuuml ait olduğu boumllge gibi saptamaların yapılmasına olanak

sağlaması ve sosyal kimliğin ortaya koyulması gibi oumlzelliklerinin yanı sıra birbiri ile iccedil iccedile

geccedilmiş dil karışması ve kelime oumlduumlnccedil alma gibi durumları da beraberinde getirmektedir Bu

nedenle de bireyin konuşmalarında diğer dile ait unsurlardan faydalanması veya kelime oumlduumlnccedil

alması gibi durumlar da doğal olacaktır

Blanc ve Hammers a goumlre ikidillilik bireyler iccedilin avantaj yaratan bir durumdur Bu avantajlar

İkidilli bireyler algılama suumlreccedillerinin yapılanmasında daha yeteneklidirler Zihinsel

algıları her iki dili birden algılar

Soumlzel ve soumlzel olamayan ifade biccedilimlerinde zeka youmlnuumlnden daha iyi sonuccedillar elde

edilir

Soumlzcuumlkler arasında anlamsal tutarlılık daha rahat sağlanır

Steinberg ise ikidilliliğin yararlarından şu şekilde bahsetmiştir

İkidilli birey suumlrekli kod değiştirimi yaptığı iccedilin tek dillilere goumlre daha gelişmiş bilişsel

suumlreccedillere sahiptir

Kod değiştirimi sayesinde farklı ccedilevrelere daha rahat uyum sağlarlar

KAYNAKCcedilA

Aksan D 1998 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara TDK

Vardar B 2002 Accedilıklamalı Dilbilim Terimleri Soumlzluumlğuuml

Uzun L İkidillilik Uumlzerine Genel Bilgiler 123

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

25

Aliye Nazlıhan SEFACI

İLETİŞİM UumlZERİNE

İnsan vuumlcudunu oluşturan sistemlerin hepsi karmaşık bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir ve

biz tuumlm bu sistemlerin oumlncuumlsuuml olarak goumlruumllebilecek bir lsquorsquoyoumlnetim merkezinersquorsquo sahibiz

beynimiz Bizi biz yapan emirler vererek sistemlerimizi aktif eden yaşamsal ve insansal tuumlm

faaliyetlerimizi gerccedilekleştirme aracımız olan beynimiz sistem mekanizmalarımızı lsquorsquonoumlronrsquorsquo

adını verdiğimiz sinir huumlcreleri bunların oluşturduğu sinaptik bağlantılar ve yaymış olduğu

elektriksel dalgalar sayesinde işler hale getirmektedir

Dil beynin kullanımsal accedilıdan bakıldığında en somut zihinsel ve bilişsel accedilıdan

bakıldığında ise en soyut goumlruumlnuumlmlerini iccedilermektedir Yani dil beynin bir uumlretimi ise de aynı

zamanda onu accedilıklayan ve zihinsel bir suumlreccedil olan dili performansa ccedilevirerek lsquorsquoiletişimrsquorsquo

kurmamızı sağlayan bir birimidir Bu accedilıdan bakıldığında şoumlyle bir sonuca ulaşılabilinmelidir

bizler beynimizle uumlretip beynimizle ccediloumlzuumlmlemekteyiz

Yukarda bahsettiğimiz gibi soyut olan dilden veri almak isteyen bilim insanları beyin

dalgalarını kullanarak basit duumlzeyde iletişimin gerccedilekleştiği sonucuna ulaşmışlardır İngiliz

bilimciler birbirinden uzak iki insanın beyin dalgalarını kullanarak internet aracılığıyla

birbirileriyle iletişim kurmalarını sağlamıştır Deneyde amaccedillanan esas beynin elektriksel

akımını kullanarak sinyallerin ccediloumlzuumlmlenip lsquorsquomesajrsquorsquo halinde alıcıya goumlnderilmesidir

Araştırmada insan beynindeki elektrik sinyallerini alan elektrotlar ve oumlzel yazılım yuumlkluuml

bilgisayarlar kullanılmıştır İlk denekten sırayla sol ve sağ elini kaldırdığını yalnızca

duumlşuumlnmesi istenmiştir ve bu kişi elini kaldırma eylemini gerccedilekleştirmemiştir Cihaz denek

sol elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo0rsquorsquo sağ elini duumlşuumlnuumlnce lsquorsquo1rsquorsquo yazmıştır Bu veriler internet aracılığıyla

ikinci deneğin bilgisayarına goumlnderilmiştir Bu kişinin bilgisayarındaki uyarı ışığı lsquorsquo0rsquorsquo

geldiğinde bir kezrsquorsquo 1rsquorsquo geldiğinde iki kez yanmaya programlanmıştır Araştırmacılar

ccedilalışmanın ilerleyen evrelerinde hedef kişiye bu bilgilerin ne anlama geldiğini goumlndermeye

ccedilalışacaklardır

Bildirişim(iletişim) bir bilginin bir niyetin İLKEL ya da ERGİN bir işaret dizgesinden

yararlanılarak bir zihinden başka bir zihne ya da bir merkezden başka bir merkeze

ulaştırılması olarak tanımlanmaktadır (Aksan 200744)

Yukarıda belirtilen iletişim tanımı accedilısından bakılacak olursa İngilterersquode

gerccedilekleştirilen ccedilalışma lsquorsquoiletişimrsquorsquo iccedilin gerekli olan lsquorsquovericirsquorsquo ve lsquorsquoalıcırsquorsquo goumlruumlnuumlmlerini

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

26

gerccedilekleştirmiş goumlruumlnmektedir Oumlte yandan sağlıklı bir iletişimden bahsedebilmek iccedilin

iletişimde verici ve alıcı roluumlnuumln etkisi kadar lsquorsquokodlanan mesajın ccediloumlzuumlmlenmesirsquorsquo eyleminden

de buumlyuumlk oumllccediluumlde soumlz etmemiz gerekli goumlruumlnmektedir Bu yaklaşımla bahsedilebilecek olan

iletişimin aslında GERCcedilEKLEŞMEDİĞİDİR Ccediluumlnkuuml yapılan ccedilalışma bir bilgi ya da niyet

aktarımını ilkel bile olsa henuumlz gerccedilekleştirmemiş goumlruumlnmektedir

İletişimde beyinin roluumlnuumln yadsınamayacak oumllccediluumlde bir oumlnem taşıdığına değinilmişti

Yaşamın tuumlmuumlnde var olan beyin diğer eylemlerin yanı sıra kabaca anlatma ve anlama

eylemlerini de youmlnetmektedir Anlama ve anlatmayı da iccedileren iletişim suumlrecinde bilinmesi

gereken iletişimin tek beyinle gerccedilekleşemeyeceği gerccedileğidir Bu youmlnuumlyle ccedilalışmada adı

geccedilen lsquorsquoiletişimrsquorsquo kavramı ccedilalışmanın lsquorsquoiletilenirsquorsquo ccediloumlzuumlmleme evresinin henuumlz

gerccedilekleştirilmemiş olması sebebiyle eksik bir goumlruumlnuumlm sergilemektedir Bu da yapılan ve

henuumlz bitirilmemiş bir ccedilalışmanın lsquorsquoBeyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılırsquorsquo başlığı

altında duyurulmasından ileri gelen bir lsquorsquoiletişimsizliğersquorsquo yol accedilıyor gibi goumlruumlnmektedir Bu

goumlruumlnuumlm de toplum toplumların lsquorsquoiletişim algısınırsquorsquo goumlzler oumlnuumlne sermektedir

KAYNAKCcedilA

Aksan D 2007 Her Youmlnuumlyle Dil Ana Ccedilizgileriyle Dilbilim Ankara Tuumlrk Dil Kurumu

Yayınları

Beyin Dalgalarıyla İletişim Deneyi Başarılı httpwwwntvmsnbccomid25011143 Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 19042011

27

Ece OumlZEK

APRAKSİ

Apraksi istemli konuşmanın uumlretiminde sıralı konuşma hareketlerinin motor

planlanmasında oluşan bozukluk sonucu ortaya ccedilıkan motor konuşma bozukluğudur Bu

bozuklukta normal kas tonusu ve koordinasyonuna rağmen amaca youmlnelik hareketler yerine

getirilemez Seslerin ccedilıkarılması iccedilin gereken kasların pozisyonlanmasında guumlccedilluumlk vardır

Konuşma organlarında amaca youmlnelik davranışların ortaya konulamamasıdır Kişi ifade etmek

istediği şeyi soumlylemekte zorlanmaktadır

Bilinci yerinde anlaması normal bir kişinin motor duyusal ve koordinasyon kusuru

olmaksızın bildiği amaccedillı bir hareketi yapamamasına apraksi denir Apraksi bulunan kişiler

genellikle ne yapmak istediklerini bilirler ama hareketi başarmak iccedilin gerekli davranış dizisini

hatırlayamazlar Beyinde apraksiye neden olan hasar kafa travması enfeksiyon inme(beynin

bir kısmının kan akımının kesilmesi ile hasara uğraması) veya bir beyin tuumlmoumlruuml sonuncunda

ortaya ccedilıkabilir

APRAKSİ TUumlRLERİ

Duumlşuumlnce-Hareket Apraksisi En sık rastlanılan apraksi tuumlruumlduumlr Bu hastalıkta beyinde

duumlşuumlnce sistemiyle hareket sistemi arasındaki bağlantılar kopmuştur hasta duumlşuumlnduumlğuuml bir

hareketi taklit edemez Bu tip apraksi sıklıkla afaziyle beraberdir Apraksi yuumlzde kolda ve

bacaklarda olabilir Duumlşuumlnce apraksisinde hasta hareketlerin sırasını şaşırır oumlrneğin kalemin

yazmayan ucuyla yazmaya ccedilalışır Bu duruma Alzheimer hastalığında rastlanır Beynin

premotoumlr alan ya da beyin kabuğu-bazal gangliyonlar bağlantılarının hasarında hasta bir aleti

doğru duumlruumlst kullanamaz

Giyinme Apraksisi Hasta elbisesini giyemez onunla uğraşıp durur İki taraflı veya sağ yan

lob hasarında ortaya ccedilıkar

Konstruumlksiyon Apraksisi Hasta bir ccediliccedilek resmi ccedilizemez basit bir Tuumlrkiye haritası yapıp

belli başlı şehirleri yaklaşık olarak yerlerine yerleştiremez tahta oyuncak bloklarının yan yana

getirip istenen şekli yapamaz Sağ yan lob hasarında ortaya ccedilıkar

Okuumllomotor Apraksisi (Goumlz hareketleri apraksisi) Balint sendromunda hasta ccedilevreyi

incelemek iccedilin goumlzlerini gerektiği gibi ccedileviremez

28

İdeasyonel Apraksi Hastadan paketinden bir sigara ccedilıkarıp ccedilaktığı bir kibritle yakması

istendiğinde bu hareketleri parccedila parccedila doğru olarak yerine getirebilir fakat sıralarında

yanlışlıklar yapar

Soumlzel Apraksi (Konuşma apraksisi) Konuşma seslerinin uumlretilmesi iccedilin herhangi bir

fiziksel engel veya eksiklik olmamasına rağmen konuşma iccedilin gerekli seslerin istemli olarak

uumlretilmesindeki guumlccedilluumlktuumlr Hasta sesleri ve seslemleri oluşturacak hareketleri ve bunların arka

arkaya sıralanışının planlanmasını yapamaz Ccedilocukluk ve gelişim ccedilağında goumlruumlluumlr

Ccedilocukluk Apraksisi Ccedilocuğun duyduğu sesleri doğru olarak uumlretebilmesi iccedilin sahip olması

gereken motor plan ve programlamada oluşan koordinasyon sorunlarıdır Apraksik ccedilocukların

genellikle dili iyi anladıkları ama konuşmak iccedilin plan ve program guumlccedilluumlğuuml ccedilekmelerinden

oumltuumlruuml daha ccedilok mimik jest ve beden dilini kullanmaya yatkınlık goumlsterdikleri goumlruumlluumlr Bu tip

bir konuşma sorunu olan ccedilocuğun otomatik olarak hiccedil duumlşuumlnmeden seslettiği soumlzcuumlklerde

daha başarılı olduğunu ama bir soumlzcuumlğuuml tekrar etmesi istendiğinde bunun neredeyse imkansız

olduğu goumlruumlluumlr Tekrar ettikleri soumlzcuumlkler her seferinde farklı bir şekilde uumlretilebilir (yumurta

yerine bıyıtta muyuta gibi) Apraksik ccedilocukların kısa tek ses veya tek seslemli soumlzcuumlkleri

daha rahat sesletebildikleri konuşurken birccedilok sesi ccedilıkaramadıkları yanlış uumlrettikleri ses ve

hece duumlşmesine neden oldukları seslemlerin yerlerini değiştirebildikleri uumlnluuml uumlretimlerinde de

farklılık olduğu goumlruumllebilir Bu yuumlzden kendilerini anlatabilmeleri oldukccedila guumlccedil olabilir

KAYNAKCcedilA

Alsan S 2003 Bellek Bozuklukları Bilim ve Teknik 430 13-14

httpwwwbiltektubitakgovtrbdergiyeniufukicerikbeyinpdf Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi

15042012

httptrwikipediaorgwikiApraksi Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 15042012

httpwwwpdrciyizbizdil-konusma-bozukluklariapraksi-diatri-t4072html Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 15042012

28

İdeasyonel Apraksi Hastadan paketinden bir sigara ccedilıkarıp ccedilaktığı bir kibritle yakması

istendiğinde bu hareketleri parccedila parccedila doğru olarak yerine getirebilir fakat sıralarında

yanlışlıklar yapar

Soumlzel Apraksi (Konuşma apraksisi) Konuşma seslerinin uumlretilmesi iccedilin herhangi bir

fiziksel engel veya eksiklik olmamasına rağmen konuşma iccedilin gerekli seslerin istemli olarak

uumlretilmesindeki guumlccedilluumlktuumlr Hasta sesleri ve seslemleri oluşturacak hareketleri ve bunların arka

arkaya sıralanışının planlanmasını yapamaz Ccedilocukluk ve gelişim ccedilağında goumlruumlluumlr

Ccedilocukluk Apraksisi Ccedilocuğun duyduğu sesleri doğru olarak uumlretebilmesi iccedilin sahip olması

gereken motor plan ve programlamada oluşan koordinasyon sorunlarıdır Apraksik ccedilocukların

genellikle dili iyi anladıkları ama konuşmak iccedilin plan ve program guumlccedilluumlğuuml ccedilekmelerinden

oumltuumlruuml daha ccedilok mimik jest ve beden dilini kullanmaya yatkınlık goumlsterdikleri goumlruumlluumlr Bu tip

bir konuşma sorunu olan ccedilocuğun otomatik olarak hiccedil duumlşuumlnmeden seslettiği soumlzcuumlklerde

daha başarılı olduğunu ama bir soumlzcuumlğuuml tekrar etmesi istendiğinde bunun neredeyse imkansız

olduğu goumlruumlluumlr Tekrar ettikleri soumlzcuumlkler her seferinde farklı bir şekilde uumlretilebilir (yumurta

yerine bıyıtta muyuta gibi) Apraksik ccedilocukların kısa tek ses veya tek seslemli soumlzcuumlkleri

daha rahat sesletebildikleri konuşurken birccedilok sesi ccedilıkaramadıkları yanlış uumlrettikleri ses ve

hece duumlşmesine neden oldukları seslemlerin yerlerini değiştirebildikleri uumlnluuml uumlretimlerinde de

farklılık olduğu goumlruumllebilir Bu yuumlzden kendilerini anlatabilmeleri oldukccedila guumlccedil olabilir

KAYNAKCcedilA

Alsan S 2003 Bellek Bozuklukları Bilim ve Teknik 430 13-14

httpwwwbiltektubitakgovtrbdergiyeniufukicerikbeyinpdf Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi

15042012

httptrwikipediaorgwikiApraksi Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 15042012

httpwwwpdrciyizbizdil-konusma-bozukluklariapraksi-diatri-t4072html Son

Goumlruumlntuumllenme Tarihi 15042012

29

Ceyda PEKOumlZER

BEYİN FIRTINASI

Buluş fırtınası olarak da adlandırılan beyin fırtınası ilk olarak Alex Osborn tarafından

ortaya atılmıştır Herhangi bir sorun veya problemin ccediloumlzuumllmesi iccedilin hayal guumlcuumlnuuml kullanarak

ccedilok sayında fikir ve duumlşuumlnce uumlretme işi olarak tanımlanmakta olan beyin fırtınası yaratıcı ve

orijinal fikirlerin doğmasına yardımcı olmaktadır ve hiccedilbir yargılamanın olmadığı ortamlarda

gerccedilekleştirilmelidir

Beyin fırtınası bir gruba ait katılımcılarınoumlğrencilerin accedilık fikirli olarak bir konu

olay veya problem durumu hakkında duumlşuumlnmelerini ve mantıklı olup olmadığı endişesine

kapılmadan olabildiğince ccedilok sayıda fikir uumlretmelerini istemek olarak tanımlanabilmektedir

Buradaki problem illa da bir sıkıntılı durum olmayabilir (Olumsuz problem) Olumlu bir

problem de olabilir Meselacirc bir şirket yılsonunda elde ettiği karı en verimli şekilde nasıl

kullanacağını bir beyin fırtınası seansı ile halledebilir Beyin fırtınası seanslarında uumlretilen

fikirler mantıksız sıra dışı ccedilılgınca ve goumlruumlnuumlşte imkacircnsız olabilirler Burada temel kural

kesinlikle eleştiri ve kritik olmamasıdır ldquoNasıl olur Bu da mı olur Yahu hadi be sen de

Kafayı mı yedinrdquo tuumlruumlnden soumlzler henuumlz yeni ortaya ccedilıkmış veya ccedilıkacak olan fikirleri hemen

yok edebilir

Dahası başlangıccedilta aptalcaymış gibi goumlruumlnen bir fikir beyin fırtınası ekibinin diğer

uumlyeleri uumlzerinde muumlspet tesirler oluşturabilir Beyin fırtınası seansında goumlruumlşler yuumlksek sesle

soumlylenmeli ve hemen kaydedilmelidir 30-40 dakikalık bir seanstan sonra buumltuumln fikirler uumlyeler

30

tarafından değerlendirilerek en iyi fikir ccediloumlzuumlm olarak seccedililir

Rehberlik

Gruba beyin fırtınası sırasında rehberlik edecek bir kişi belirlenir Rehber beyin

fırtınası uygulaması suumlresince akışı youmlnetir Rehber fikirlerin sırayla gelmesini izler gelen

fikirlerle ilgili herhangi goumlruumlş belirtmez ve katılımcıların rahatccedila goumlrebileceği bir tahtaya veya

panoya yazar Sadece gerekmesi halinde iletilen fikri accedilık ve anlaşılır yazmak iccedilin fikri

iletenden onay alarak kısaltma veya duumlzenleme yapabilir

Beyin fırtınasının oluşabilmesi iccedilin başlıca doumlrt faktoumlr vardır Bunlar

Oumlğrencilerinkatılımcıların ileri suumlrduumlkleri fikirler asla eleştirilmemelidir

Katılımcılara sınırsız duumlşuumlnme oumlzendirilmelidir

Katılımcıların fikirlerine nitelik yerine nicelik aranarak ccedilok sayıda fikir uumlretmeye

cesaretlendirilmelidir

Katılımcıların amaccedilları gelişme ve geliştirme olmalıdır

Beyin fırtınası yaparken guumlruumlltuumlluuml bir ortam oluşturulmalıdır ki katılımcılar kendilerini

daha rahat hissedebilsin Beyin fırtınasında ortaya suumlruumllen fikirler numaralandırılmalı ve en

fazla uumlccedil dakika iccedilinde tahtaya not edilmelidir Fikirlerin değerlendirilmesi daha sonra

yapılmalıdır ki değerlendirme zamanlaması da buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır Ccedilalışmanın serbest

ve neşeli bir ortamda yuumlruumltuumllebilmesini sağlamak iccedilin ısınma turu uygulamasından

31

yararlanılmaktadır ccedilalışmanın sonu ise akla en gelmeyecek bir şeyle bitirilmektedir Bunlar

beyin fırtınası sırasında yapılması gereken şeylerdendir

Diğer taraftan beyin fırtınası uygulanırken yapılmaması gereken şeyler de vardır Oumlrneğin

ccedilalışma sırasında asla ses kaydı kullanılmamalı yazı tahtasından yararlanılmalıdır Suumlrece

katılan kimseyle dalga geccedililmemeli ccedilalışmaya fiilen katılmayan hiccedil kimsenin suumlreci kesintiye

uğratmasına hatta izlemelerine de izin verilmemelidir

Beyin fırtınası uumlccedil farklı şekilde yapılabilmektedir Bunlar

Listeleme

Kavram haritaları oluşturma

Oumlruumlmcek ağı haritalardır

Beyin fırtınasında en ccedilok listeleme youmlntemi( Arsquodan Zrsquoye) kullanılmaktadırOumlrnek verecek

olursak

İletişim A=alıcı amaccedil

B=belirli bir konu

C=cevap

V=verici gibi

Burada da goumlruumlleceği gibi listeleme youmlnteminde oumlnce bir kavram seccedililir daha sonra bu

kavram ile ilgili Arsquo dan başlayarak Zrsquoye kadar seccedililen kavramla ilgili ccedilağrışımlar belirlenip

not edilir Sonra da bu kavram ve ccedilağrışımlarıyla arasında bağlantılar kurularak kavram

accedilıklamasına yer verilir

Beyin fırtınasının aşamalarını kısaca oumlzetlemek gerekirse

Sorunun belirlenmesi ve tartışılması

Sorunun yeniden tanımlanması

Yeni tanımlardan birinin temel alınması

Isınma turu

Beyin fırtınası

Akla en gelmeyecek duumlşuumlnce

32

Okullarımız accedilısından bu tekniğe bakacak olursak okullarda genellikle meraklı sorular

pek teşvik edilmemekte aksine ccedilocuklardan kalıplar iccedilinde duumlşuumlnmeleri ve oumlnceden

hazırlanmış cevapları vermeleri istenmektedir Yeri gelmişken tarihimizdeki duruma kısaca

bir goumlz atıp Mimar Sinanların Itrılerin Fatihlerin Hazerfenlerin Gazalilerin nasıl yetiştiğini

daha iyi anlayabiliriz

Fatih Sultan Mehmetrsquoin kurduğu Sahn-i Seman Medreselerinde fizik kimya biyoloji

matematik astronomi mantık felsefe edebiyat gibi fen ve sosyal bilimler birlikte

oumlğretilmekte mucit ve kaşifler yetiştirilmekteydi

Suumlleymaniye Kuumltuumlphanesi halen duumlnyanın en ccedilok el yazması eser bulunduran

kuumltuumlphanesidir Ancak mazide kalmış bu hamasi destanlara bakıp iccedil geccedilirmektense gayrete

gelmenin zamanın ccediloktan geldiğini ve geccedilmek uumlzere olduğunu fark etmeliyiz

Sonuccedil olarak beyin fırtınası tekniği fikir uumlretme ve geliştirme amacıyla

kullanılabilecek sosyal bir tekniktir Fikir yuumlruumltme sırasında katılımcıların dinlenme ve ifade

etme odaklı iletişim yeteneklerini geliştirmesi sağlanır Aynı zamanda da analiz ve

değerlendirme disiplininin oluşması ve geliştirilmesinde ccedilok etkili bir tekniktir Fikir ve

duumlşuumlncelerin rahat ve oumlzguumlr bir ortamda kurallara uygun olarak ifade edilmesi katılım

paylaşım ve etkileşimin pekişmesini sağlamaktadır Tuumlm bu koşullar sağlandığında etkili ve

verimli bir şekilde beyin fırtınasından yarar sağlanabilmektedir

KAYNAKCcedilA

Şahin Ouml 2008 Beyin Fırtınası Tink Tank httpwwwkendinigelistircombeyin-firtinasi-

tink-tankixzz1siBac8SMombeyin-firtinasi-tink-tankixzz1si5smcuM Son goumlruumlntuumllenme

Tarihi29042012

Beyin Fırtınası httpw3gaziedutrwebalperalbeypdf Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi

29042012

Beyin Fırtınası Nasıl Yapılır

istesoborgtregitimtoplantidosyalariBeyinFirtinasiNasilYapilirpps Son Goumlruumlntuumllenme

Tarihi 29042012

30

tarafından değerlendirilerek en iyi fikir ccediloumlzuumlm olarak seccedililir

Rehberlik

Gruba beyin fırtınası sırasında rehberlik edecek bir kişi belirlenir Rehber beyin

fırtınası uygulaması suumlresince akışı youmlnetir Rehber fikirlerin sırayla gelmesini izler gelen

fikirlerle ilgili herhangi goumlruumlş belirtmez ve katılımcıların rahatccedila goumlrebileceği bir tahtaya veya

panoya yazar Sadece gerekmesi halinde iletilen fikri accedilık ve anlaşılır yazmak iccedilin fikri

iletenden onay alarak kısaltma veya duumlzenleme yapabilir

Beyin fırtınasının oluşabilmesi iccedilin başlıca doumlrt faktoumlr vardır Bunlar

Oumlğrencilerinkatılımcıların ileri suumlrduumlkleri fikirler asla eleştirilmemelidir

Katılımcılara sınırsız duumlşuumlnme oumlzendirilmelidir

Katılımcıların fikirlerine nitelik yerine nicelik aranarak ccedilok sayıda fikir uumlretmeye

cesaretlendirilmelidir

Katılımcıların amaccedilları gelişme ve geliştirme olmalıdır

Beyin fırtınası yaparken guumlruumlltuumlluuml bir ortam oluşturulmalıdır ki katılımcılar kendilerini

daha rahat hissedebilsin Beyin fırtınasında ortaya suumlruumllen fikirler numaralandırılmalı ve en

fazla uumlccedil dakika iccedilinde tahtaya not edilmelidir Fikirlerin değerlendirilmesi daha sonra

yapılmalıdır ki değerlendirme zamanlaması da buumlyuumlk oumlnem taşımaktadır Ccedilalışmanın serbest

ve neşeli bir ortamda yuumlruumltuumllebilmesini sağlamak iccedilin ısınma turu uygulamasından

31

yararlanılmaktadır ccedilalışmanın sonu ise akla en gelmeyecek bir şeyle bitirilmektedir Bunlar

beyin fırtınası sırasında yapılması gereken şeylerdendir

Diğer taraftan beyin fırtınası uygulanırken yapılmaması gereken şeyler de vardır Oumlrneğin

ccedilalışma sırasında asla ses kaydı kullanılmamalı yazı tahtasından yararlanılmalıdır Suumlrece

katılan kimseyle dalga geccedililmemeli ccedilalışmaya fiilen katılmayan hiccedil kimsenin suumlreci kesintiye

uğratmasına hatta izlemelerine de izin verilmemelidir

Beyin fırtınası uumlccedil farklı şekilde yapılabilmektedir Bunlar

Listeleme

Kavram haritaları oluşturma

Oumlruumlmcek ağı haritalardır

Beyin fırtınasında en ccedilok listeleme youmlntemi( Arsquodan Zrsquoye) kullanılmaktadırOumlrnek verecek

olursak

İletişim A=alıcı amaccedil

B=belirli bir konu

C=cevap

V=verici gibi

Burada da goumlruumlleceği gibi listeleme youmlnteminde oumlnce bir kavram seccedililir daha sonra bu

kavram ile ilgili Arsquo dan başlayarak Zrsquoye kadar seccedililen kavramla ilgili ccedilağrışımlar belirlenip

not edilir Sonra da bu kavram ve ccedilağrışımlarıyla arasında bağlantılar kurularak kavram

accedilıklamasına yer verilir

Beyin fırtınasının aşamalarını kısaca oumlzetlemek gerekirse

Sorunun belirlenmesi ve tartışılması

Sorunun yeniden tanımlanması

Yeni tanımlardan birinin temel alınması

Isınma turu

Beyin fırtınası

Akla en gelmeyecek duumlşuumlnce

32

Okullarımız accedilısından bu tekniğe bakacak olursak okullarda genellikle meraklı sorular

pek teşvik edilmemekte aksine ccedilocuklardan kalıplar iccedilinde duumlşuumlnmeleri ve oumlnceden

hazırlanmış cevapları vermeleri istenmektedir Yeri gelmişken tarihimizdeki duruma kısaca

bir goumlz atıp Mimar Sinanların Itrılerin Fatihlerin Hazerfenlerin Gazalilerin nasıl yetiştiğini

daha iyi anlayabiliriz

Fatih Sultan Mehmetrsquoin kurduğu Sahn-i Seman Medreselerinde fizik kimya biyoloji

matematik astronomi mantık felsefe edebiyat gibi fen ve sosyal bilimler birlikte

oumlğretilmekte mucit ve kaşifler yetiştirilmekteydi

Suumlleymaniye Kuumltuumlphanesi halen duumlnyanın en ccedilok el yazması eser bulunduran

kuumltuumlphanesidir Ancak mazide kalmış bu hamasi destanlara bakıp iccedil geccedilirmektense gayrete

gelmenin zamanın ccediloktan geldiğini ve geccedilmek uumlzere olduğunu fark etmeliyiz

Sonuccedil olarak beyin fırtınası tekniği fikir uumlretme ve geliştirme amacıyla

kullanılabilecek sosyal bir tekniktir Fikir yuumlruumltme sırasında katılımcıların dinlenme ve ifade

etme odaklı iletişim yeteneklerini geliştirmesi sağlanır Aynı zamanda da analiz ve

değerlendirme disiplininin oluşması ve geliştirilmesinde ccedilok etkili bir tekniktir Fikir ve

duumlşuumlncelerin rahat ve oumlzguumlr bir ortamda kurallara uygun olarak ifade edilmesi katılım

paylaşım ve etkileşimin pekişmesini sağlamaktadır Tuumlm bu koşullar sağlandığında etkili ve

verimli bir şekilde beyin fırtınasından yarar sağlanabilmektedir

KAYNAKCcedilA

Şahin Ouml 2008 Beyin Fırtınası Tink Tank httpwwwkendinigelistircombeyin-firtinasi-

tink-tankixzz1siBac8SMombeyin-firtinasi-tink-tankixzz1si5smcuM Son goumlruumlntuumllenme

Tarihi29042012

Beyin Fırtınası httpw3gaziedutrwebalperalbeypdf Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi

29042012

Beyin Fırtınası Nasıl Yapılır

istesoborgtregitimtoplantidosyalariBeyinFirtinasiNasilYapilirpps Son Goumlruumlntuumllenme

Tarihi 29042012

31

yararlanılmaktadır ccedilalışmanın sonu ise akla en gelmeyecek bir şeyle bitirilmektedir Bunlar

beyin fırtınası sırasında yapılması gereken şeylerdendir

Diğer taraftan beyin fırtınası uygulanırken yapılmaması gereken şeyler de vardır Oumlrneğin

ccedilalışma sırasında asla ses kaydı kullanılmamalı yazı tahtasından yararlanılmalıdır Suumlrece

katılan kimseyle dalga geccedililmemeli ccedilalışmaya fiilen katılmayan hiccedil kimsenin suumlreci kesintiye

uğratmasına hatta izlemelerine de izin verilmemelidir

Beyin fırtınası uumlccedil farklı şekilde yapılabilmektedir Bunlar

Listeleme

Kavram haritaları oluşturma

Oumlruumlmcek ağı haritalardır

Beyin fırtınasında en ccedilok listeleme youmlntemi( Arsquodan Zrsquoye) kullanılmaktadırOumlrnek verecek

olursak

İletişim A=alıcı amaccedil

B=belirli bir konu

C=cevap

V=verici gibi

Burada da goumlruumlleceği gibi listeleme youmlnteminde oumlnce bir kavram seccedililir daha sonra bu

kavram ile ilgili Arsquo dan başlayarak Zrsquoye kadar seccedililen kavramla ilgili ccedilağrışımlar belirlenip

not edilir Sonra da bu kavram ve ccedilağrışımlarıyla arasında bağlantılar kurularak kavram

accedilıklamasına yer verilir

Beyin fırtınasının aşamalarını kısaca oumlzetlemek gerekirse

Sorunun belirlenmesi ve tartışılması

Sorunun yeniden tanımlanması

Yeni tanımlardan birinin temel alınması

Isınma turu

Beyin fırtınası

Akla en gelmeyecek duumlşuumlnce

32

Okullarımız accedilısından bu tekniğe bakacak olursak okullarda genellikle meraklı sorular

pek teşvik edilmemekte aksine ccedilocuklardan kalıplar iccedilinde duumlşuumlnmeleri ve oumlnceden

hazırlanmış cevapları vermeleri istenmektedir Yeri gelmişken tarihimizdeki duruma kısaca

bir goumlz atıp Mimar Sinanların Itrılerin Fatihlerin Hazerfenlerin Gazalilerin nasıl yetiştiğini

daha iyi anlayabiliriz

Fatih Sultan Mehmetrsquoin kurduğu Sahn-i Seman Medreselerinde fizik kimya biyoloji

matematik astronomi mantık felsefe edebiyat gibi fen ve sosyal bilimler birlikte

oumlğretilmekte mucit ve kaşifler yetiştirilmekteydi

Suumlleymaniye Kuumltuumlphanesi halen duumlnyanın en ccedilok el yazması eser bulunduran

kuumltuumlphanesidir Ancak mazide kalmış bu hamasi destanlara bakıp iccedil geccedilirmektense gayrete

gelmenin zamanın ccediloktan geldiğini ve geccedilmek uumlzere olduğunu fark etmeliyiz

Sonuccedil olarak beyin fırtınası tekniği fikir uumlretme ve geliştirme amacıyla

kullanılabilecek sosyal bir tekniktir Fikir yuumlruumltme sırasında katılımcıların dinlenme ve ifade

etme odaklı iletişim yeteneklerini geliştirmesi sağlanır Aynı zamanda da analiz ve

değerlendirme disiplininin oluşması ve geliştirilmesinde ccedilok etkili bir tekniktir Fikir ve

duumlşuumlncelerin rahat ve oumlzguumlr bir ortamda kurallara uygun olarak ifade edilmesi katılım

paylaşım ve etkileşimin pekişmesini sağlamaktadır Tuumlm bu koşullar sağlandığında etkili ve

verimli bir şekilde beyin fırtınasından yarar sağlanabilmektedir

KAYNAKCcedilA

Şahin Ouml 2008 Beyin Fırtınası Tink Tank httpwwwkendinigelistircombeyin-firtinasi-

tink-tankixzz1siBac8SMombeyin-firtinasi-tink-tankixzz1si5smcuM Son goumlruumlntuumllenme

Tarihi29042012

Beyin Fırtınası httpw3gaziedutrwebalperalbeypdf Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi

29042012

Beyin Fırtınası Nasıl Yapılır

istesoborgtregitimtoplantidosyalariBeyinFirtinasiNasilYapilirpps Son Goumlruumlntuumllenme

Tarihi 29042012

32

Okullarımız accedilısından bu tekniğe bakacak olursak okullarda genellikle meraklı sorular

pek teşvik edilmemekte aksine ccedilocuklardan kalıplar iccedilinde duumlşuumlnmeleri ve oumlnceden

hazırlanmış cevapları vermeleri istenmektedir Yeri gelmişken tarihimizdeki duruma kısaca

bir goumlz atıp Mimar Sinanların Itrılerin Fatihlerin Hazerfenlerin Gazalilerin nasıl yetiştiğini

daha iyi anlayabiliriz

Fatih Sultan Mehmetrsquoin kurduğu Sahn-i Seman Medreselerinde fizik kimya biyoloji

matematik astronomi mantık felsefe edebiyat gibi fen ve sosyal bilimler birlikte

oumlğretilmekte mucit ve kaşifler yetiştirilmekteydi

Suumlleymaniye Kuumltuumlphanesi halen duumlnyanın en ccedilok el yazması eser bulunduran

kuumltuumlphanesidir Ancak mazide kalmış bu hamasi destanlara bakıp iccedil geccedilirmektense gayrete

gelmenin zamanın ccediloktan geldiğini ve geccedilmek uumlzere olduğunu fark etmeliyiz

Sonuccedil olarak beyin fırtınası tekniği fikir uumlretme ve geliştirme amacıyla

kullanılabilecek sosyal bir tekniktir Fikir yuumlruumltme sırasında katılımcıların dinlenme ve ifade

etme odaklı iletişim yeteneklerini geliştirmesi sağlanır Aynı zamanda da analiz ve

değerlendirme disiplininin oluşması ve geliştirilmesinde ccedilok etkili bir tekniktir Fikir ve

duumlşuumlncelerin rahat ve oumlzguumlr bir ortamda kurallara uygun olarak ifade edilmesi katılım

paylaşım ve etkileşimin pekişmesini sağlamaktadır Tuumlm bu koşullar sağlandığında etkili ve

verimli bir şekilde beyin fırtınasından yarar sağlanabilmektedir

KAYNAKCcedilA

Şahin Ouml 2008 Beyin Fırtınası Tink Tank httpwwwkendinigelistircombeyin-firtinasi-

tink-tankixzz1siBac8SMombeyin-firtinasi-tink-tankixzz1si5smcuM Son goumlruumlntuumllenme

Tarihi29042012

Beyin Fırtınası httpw3gaziedutrwebalperalbeypdf Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi

29042012

Beyin Fırtınası Nasıl Yapılır

istesoborgtregitimtoplantidosyalariBeyinFirtinasiNasilYapilirpps Son Goumlruumlntuumllenme

Tarihi 29042012

33

Asuman DOumlNMEZ

TOPLUMDİLBİLİMDE KADINA DAİR KULLANILAN ATASOumlZLERİ

Tuumlrkiyersquode kadına dair kullanılan atasoumlzleri her toplumda olduğu gibi kuumlltuumlruumln

kaccedilınılmaz bir meyvesidir Toplumun kadına verdiği değerler goumlrduumlğuuml koşullar başından bu

yana etkili olmuştur

Atasoumlzleri Tuumlrkrsquouumln bilgeliğini zengin duumlşuumlnce ve ruh duumlnyasının uumlruumlnlerini

karşılaşılan durum ve olaylardan ccedilıkarılan yargıları dile getirmek iccedilin kullanılmaktadır Bu

bakımdan atasoumlzleri ulusal varlıklardır

Tuumlrkccedilede kadın ve erkek hakkındaki atasoumlzleri anlam youmlnuumlnden toplumsal rolleri

belirler Geleneksel roller başta olmak uumlzere kadınlar iccedilin şuumlphesiz annelik goumlrevi oumlncelik

taşımaktadır

Evi ev yapan avrat yurdu şen eden devlet

Yuvayı dişi yapar

Ananın bastığı kuzu incinmez

Kuşa suumlt nasip olsa anasından olurdu

Atasoumlzlerinde kadının ev ve aile iccedilin iyi sonuccedillar doğurmayacağı da belirtilir

Avrat var ev yapar avrat var ev yıkar

Kadının sofusu şeytanın maskarasıdır

Kadının tek guumlvencesi erkek ccedilocuk doğurması ile statuumlsuumlnuumln artmasıdır Kadından

zaten bu beklenmektedir

Doğuran avrat Azrailrsquoi yenmiş

Kız beşikte ccedileyiz sandıkta

Oğlan beşikte gelin eşikte

Kadının mal-muumllk edinemeyeceğini goumlsteren eğer malı varsa bunun da değersiz

olduğunu goumlsteren ya da değerli olduğunu goumlsteren atasoumlzleri de vardır

Avrat malı kapı mandalı

34

Karı (kadın) malı kapı mandalı

Gelin altın kuumlrsuuml getirmiş ccedilıkmış uumlstuumlne kendi oturmuş

Erkeklerin bakış accedilısına goumlre kadının durumunu belirten atasoumlzleri de vardır

Attaavratta uğur vardır

At besle avrat besleme

İtte vefa olur avratta vefa olmaz

El ağzına bakan karısını tez boşar ( ele uyan karısını tez boşar)

Bundan şu anlaşılmaktadır ki erkekler iccedilin değerli olan uumlccedil kavram ldquoat avrat ve

silahrdquo atasoumlzlerinde kolaylıkla yer edinmiş ve benimsenmiştir

Almanca ve Urducada atasoumlzlerinin kullanımları uumlzerine

Urducadaki atasoumlzleri tıpkı Tuumlrkccediledeki gibi kadının ikinci planda kaldığını ortaya

koymaktadır Urducada anne olmaya dair atasoumlzuuml şu şekilde verilmiştir

ldquo Kadın ve onun tohumu hızlı buumlyuumlrrdquo

Bir diğeri ise erkeklerin kadınlara verdiği değerle alakalıdır Pakistanrsquodaki kadınların

statuumlsuuml ve hak edinimi maalesef Tuumlrkiyersquodeki gibi değildir Erkeğin kadına verdiği değerle

ilgili atasoumlzuuml aşağıya alınmıştır

ldquo Avrat ve at senin kontroluumlndedir dizginler senin elindedirrdquo

( lsquoavrat aur ghoRaa raan talee) لے ھوڑا ران ت عورت اور گ

Almancada ise kadına ziyadesiyle oumlnem verilmektedir ve bunlarla ilgili bilgiler

aşağıdadır

35

Maumldchen fuumlr alles Her şey iccedilin kız ccedilocuğu Burada kız ccedilocuğunun uumlstuumln yeteneklere

sahip olduğu anlatılır Ev işi tarlada ve her yerde ccedilalışmasına vurgu yapmaktadır

Das schoumlne Geschlecht Latif guumlzel cins hoş cins ve narin anlamını taşımaktadır

Vorsicht ist die mutter der Porselenkiste Dikkatli ol Anne porselen kutu gibidir

Kırma sakındeğerini bil

Almancada birccedilok ccediliccedilek ismi kadına luumltfedilmektedir ldquoFraurdquo kelimesine ek

getirilerek yeni tuumlretimler yapılmıştır

Oumlrneğin frau + enherz = Frauenherz kadın kalbi anlamına gelmektedir

Frauenkaumlfer Uğur boumlceği

Frauenschuhe Yine kadına luumltfedilmiş bir ccediliccedilek ismidir

Kısaca toplumun gelişmişliği ve arka planda kalışı her şekilde olduğu gibi

atasoumlzlerinde kadına da yer vermiştir Pakistanrsquoda Tuumlrkiyersquode olduğu gibi kadınlara

ehemmiyet verilmemektedir yeri geldiğinde ilk eşin uumlzerine gelen ikinci eş kezzap doumlkuumlp

kocasının ilk eşine kolaylıkla zarar verebilmektedir Fakat Almancada şu goumlzlemlenmektedir

ki o toplumun kuumlltuumlruuml kadına değer vermiş ve suumlrekli onu yuumlceltmiştir Tuumlrkccedilenin de bu

şekilde değer taşıyan anlamlarla kadını betimlemesi dileğiylehellip

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

1986 Temmuz Atatuumlrk Araştırma Merkezi Dergisi

Erkek Didem Alman Dili ve Edebiyatı

Kuumllebi Oya 1989 Kadın Hakları Konusunda Toplumdilbilimsel Bir Yaklaşım Cilt 6

Hacettepe Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Dergisi 1-2 7-20

Soydan Celacircl Urdu- English Dictionary Lahore

36

Guumllccedilin AŞIK

TUumlRKCcedilEDEKİ VE ALMANCADAKİ ZAMANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

1 Şimdiki Zaman ve Geniş Zamanrsquoın Karşılaştırılması

Almancada şimdiki ve geniş zaman iccedil iccedileyken Tuumlrkccedilede bu zamanlar ayrı olarak ifade

edilir Ancak şimdiki zamanda anlam kayması olup geniş zaman anlamında da kullanılabilir

Ich gehe ins Kino Sinemaya giderimgidiyorum

Televizyon izliyorum Şimdiki zaman

Her guumln okula gidiyorum Şimdiki zaman zaman kaymasıyla geniş zaman

Her guumln okula giderim Geniş zaman

Not ndashyor zamanında konuşmacı eylem olayıyla iccedilli-dışlıdır olaya ldquokarışmıştır (involviert)rdquo

Olaya bakışı oumlzneldir anlıktır dolaysızdır mesafesizdir

-(I)r zamanında konuşmacı olayıyla iccedilli-dışlı (veya ldquoinvolviertrdquo) değildir Dolayısıyla

olaya bakışı nesneldir genellemeye eğilimlidir mesafelidir

Not lsquolernenrsquo ndashen mastar ekini atınca Tuumlrkccediledeki gibi Almancada da bir emir durumu ortaya

ccedilıkar lern (Oumlğren)

Ich lerne oumlğreniyorum oumlğrenirim

Du lernst oumlğreniyorsun oumlğrenirsin

Ersiees lernt oumlğreniyor oumlğrenir

Wir lernen oumlğreniyoruz oumlğreniriz

Ihr lernt oumlğreniyorsunuz oumlğrenirsiniz

Sie lernen oumlğreniyorlar oumlğrenirler

(sie) (lernen) ------- ------

Her iki dilde de eylemlere bazı biccedilimbirimler getirilir Ancak Almancada 1ccediloğul ve 3

ccediloğul kişilerde ndashen biccedilimbiriminin farklı işlevlerde kullanıldığı goumlruumlluumlr Yine Almancada

37

lsquosiersquo kişisinin kullanımı daha ccedilok resmi ortamlarda olur Tuumlrkccediledeki lsquooumlğreniyorsunuzrsquo 2ccediloğul

kişisi hem resmi hem de ccediloğul anlamı karşılar

Geniş zaman kapsamında incelenecek olursa yine aynı durumlar soumlz konusudur

Bağlam ccedilevresinde zamanlar belirlenir Ayrıca Tuumlrkccediledeki geniş zaman zaman kayması

yoluyla gelecekte olacak yapılacak bulunulacak bir olayı işi de goumlsterebilir

― Yarın bize gelirsin değil mi

― Evet gelirim

Oumlrneklerde de goumlruumllduumlğuuml uumlzere daha ccedilok bağlam ve zaman belirteciyle gerccedilekleşen bir

zaman aktarımıdır Oumlrneğin lsquoSabah beşte kalkarımrsquo tuumlmcesinde bir gelecek durumu soumlz

konusudur Ancak ndashAcAk zamanında bu tuumlmce daha bir kesinlik belirtebilecekken -(I)r

zamanında kararsızlık daha ccedilok soumlz konusudur

Tuumlrkccedilede ndashyor zamanı yine geniş zaman etkisi yarattığı gibi gelecek etkisi de yaratır

Ancak gelecek zaman iccedilin değil ndash(I)r zamanında olduğu gibi dilsel bağlam ya da durumsal

bağlam yoluyla accedilık olmalıdır Bunu da ccedileşitli zaman belirteccedilleriyle ya da bir soru karşılığı

olarak belirtiriz lsquoYarın alışverişe gidiyorumrsquo

ndashyor zamanında ldquoyargı daha kesinrdquo olmak zorunda değildir Ancak ndashyor zamanının

gelecek zaman yerine kullanılmasının şartları arasında zaman iccedilinde belli bir anla ilintili

olması vardır Oumlrneğin lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gideceğimrsquo cuumlmlesini oybirliğiyle

geccedilerli sayarız ancak lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gidiyorumrsquo tuumlmcesinde ccediloğu

konuşmacı bir bozukluk olduğunu duumlşuumlnuumlr

Ayrıca hem ndashyor hem ndashAcAk zamanı emir kipi yerine kullanılabilir ancak ndashyorda

emredilen konunun (şimdiki zaman ccedilağrışımından oumltuumlruuml) hemen yapılması isteniyormuş

ndashAcAkta ise biraz olsun gelecek zamana itilebilirmiş gibi bir durum soumlz konusudur

Almancadaki şimdikigeniş zamanın geccedilmiş bir olayı anlatma durumu da soumlz konusudur Bu

geccedilmiş bir olayı daha canlı ve yakından anlatmak iccedilin kullanılır lsquoSchalke 04 schlaumlgt Werder

Bremen 32rsquo

Tuumlrkccedilede de boumlyle bir durum soumlz konusudur lsquoFatih Sultan Mehmet tuumlm hazırlıklarını

yapar ve İstanbulrsquou fethederrsquo

38

2 Geccedilmiş Zaman Karşılaştırılması

Almancada uumlccedil tuumlr zaman vardır ki bunlardan praumlteritum ve plusquamperfekt Tuumlrkccediledeki

bileşik zamanlı kiplere denk gelir geccedilmişte olmuş yaşanmış bitmiş olayları ifade eder

Almancadaki perfekt zamanı Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanına karşılık gelir Perfekt zamanı daha

ccedilok konuşma dilinde kullanılır Oumlncelikle Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanı ve Almancadaki perfekt

zaman karşılaştırılacak olunursa

Perfekt zaman lsquohabenrsquo ve lsquoseinrsquo yardımcı eylemleriyle yapılırken Tuumlrkccedilede eylemlerin

sonuna ndashDI biccedilimbirimi gelir ancak haben ve sein eylemleri praumlsens ccedilekimleriyle kullanılır

Onun dışında eylemlere gelen bazı biccedilimbirimler de vardır Yardımcı eylemlerin oumlzneye goumlre

ccedilekimlenmesi zorunludur ccediluumlnkuuml oumlzne-yuumlklem uyumluluğu esastır Tuumlrkccediledeki gibi Ama

hangi yardımcı eylemin kullanılacağı eyleme bağlıdır Genel olarak haben kullanılsa da

oumlzellikle duumlzensiz eylemlerde sein yardımcı eylemi kullanılır Perfekte kullanılan eylemlerin

partizip perfekt hacirclleri kişi ccedilekimleri esas alınarak yapılan değişimler değildir Eylemin

koumlkuumlne kişilere goumlre ekler gelmezken Tuumlrkccedilede durum tam tersidir Eylemler kişilere goumlre

zaman-sayı-kişi eklerini alır Almancada bunu karşılayan ise yardımcı eylemlerdir Esas

eylemlere yani partizip perfektlere bazı ekler eklenerek meydana gelir ancak duumlzensiz

eylemlerde bu ekin nereye ekleneceği belli olmadığından bu eylemleri bilmek gerekir

Almanca gramerinde bolca istisnalarla karşılaşılabilir Burada da geccedilerli olan birkaccedil istisna

vardır

1 Bazı duumlzenli eylemler oumlnlerine lsquogendashrsquo takısı almazlar

2 Koumlkleri d t m n yazıbirimleriyle biten eylemlere ldquotrdquo biccedilimbirimi eklerken ldquotrdquo

biccedilimbirimiyle eylem koumlkuuml arasına bir ldquoerdquo yazıbirimi girer Dolayısıyla bu gruba giren

eylemlerin de bilinmesi gerekir Duumlzensiz eylemlere gelince duumlzensiz eylemler iccedilin boumlyle bir

kural verilemez

ich habe gehoumlrt Duydum

ich Oumlzne (1 Tekil kişi)

habe Yardımcı eylem (haben eyleminin 1 tekil kişiye goumlre ccedilekimi)

gehoumlrt Esas eylem (houmlren eyleminin Partizip Perfekt hacircli)

Burada ldquohabenrdquo yardımcı eylemi kullanılır

39

hast du gehoumlrt Duydun mu

Ich habe aufgeraumlumt Topladım duumlzensiz eylemlerle

Ich bin eingeschlafen Uykuya daldım

Tuumlrkccediledeki ndashDI biccedilimbiriminin kişilere goumlre allomorphları vardır Geccedilmişi ifade

etmesinin dışında şimdiki zamanı da ifade eden durumları da vardır lsquoİşte geldirsquo gibi Yani

eylemlerin uumlzerine imekrsquoli ndashDI gelmedikccedile geccedilmiş-dışılık soumlz konusu olur

Almancadaki praumlteritum zamanına gelecek olursak daha ccedilok yazı dilinde kullanılan

bir zamandır Perfekt anlamı da taşır ancak ama daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zamanlı

eylemleri karşılığıdır yani Almancada lsquogittim gitti okudularhelliprsquo gibi durumlarını belirtirken

lsquogiderdim gidiyordu okurlardırsquo biccediliminde de kullanılabilir Ancak ndashmIş zamanını hiccedilbir

şekilde karşılamaz

Praumlteritum eylemlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun koumlkuumlne ndasht eklenerek yapılır

suchensuchte

weinenweinte

lebenlebte

liebenliebte

kuumlssenkuumlsste

Bazı eylemlerin koumlkleri değişir Bazı eylemlerin hem koumlkleri değişir hem de ndasht eklenir

gehen ging bringen brachte

trinkentrank brennenbrannte

essen aszlig denken dachte

sitzen saszlig kenen kannte

lesen las

Tuumlrkccedilede genişşimdiki zamanın hikacircyesi bileşik zamanı olarak kullanılır lsquoCcedilocukken

yuumlzerdimrsquo tuumlmcesinde geccedilmişte yapılan bir işe goumlnderme soumlz konusudur Ya da dilsel

ccedilerccedilevede bağlamdan dolayı ya da bulunulan ortamdaki durumda dolayı lsquoCcedilocukken

yuumlzuumlyordumrsquo biccediliminde de dile getirilebilir ndash(I)r hikacircye bileşik zamanı daha ccedilok geccedilmişte

yapılan ama artık yapılmayan bir olayı anlatır Ama yine dilsel bağlam ccedilerccedilevesinde ndashAcAk

zamanının hikacircyesi de geniş zamanın hikacircyesine kayabilir lsquoSeninle gelirdim ama bir sorun

ccedilıktırsquodaki gibi lsquoSeninle gelirdimgelmek isterdim ama yapmam gereken oumldevlerim varrsquo

tuumlmcesinde ise daha ccedilok istekdilek soumlz konusudur

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

34

Karı (kadın) malı kapı mandalı

Gelin altın kuumlrsuuml getirmiş ccedilıkmış uumlstuumlne kendi oturmuş

Erkeklerin bakış accedilısına goumlre kadının durumunu belirten atasoumlzleri de vardır

Attaavratta uğur vardır

At besle avrat besleme

İtte vefa olur avratta vefa olmaz

El ağzına bakan karısını tez boşar ( ele uyan karısını tez boşar)

Bundan şu anlaşılmaktadır ki erkekler iccedilin değerli olan uumlccedil kavram ldquoat avrat ve

silahrdquo atasoumlzlerinde kolaylıkla yer edinmiş ve benimsenmiştir

Almanca ve Urducada atasoumlzlerinin kullanımları uumlzerine

Urducadaki atasoumlzleri tıpkı Tuumlrkccediledeki gibi kadının ikinci planda kaldığını ortaya

koymaktadır Urducada anne olmaya dair atasoumlzuuml şu şekilde verilmiştir

ldquo Kadın ve onun tohumu hızlı buumlyuumlrrdquo

Bir diğeri ise erkeklerin kadınlara verdiği değerle alakalıdır Pakistanrsquodaki kadınların

statuumlsuuml ve hak edinimi maalesef Tuumlrkiyersquodeki gibi değildir Erkeğin kadına verdiği değerle

ilgili atasoumlzuuml aşağıya alınmıştır

ldquo Avrat ve at senin kontroluumlndedir dizginler senin elindedirrdquo

( lsquoavrat aur ghoRaa raan talee) لے ھوڑا ران ت عورت اور گ

Almancada ise kadına ziyadesiyle oumlnem verilmektedir ve bunlarla ilgili bilgiler

aşağıdadır

35

Maumldchen fuumlr alles Her şey iccedilin kız ccedilocuğu Burada kız ccedilocuğunun uumlstuumln yeteneklere

sahip olduğu anlatılır Ev işi tarlada ve her yerde ccedilalışmasına vurgu yapmaktadır

Das schoumlne Geschlecht Latif guumlzel cins hoş cins ve narin anlamını taşımaktadır

Vorsicht ist die mutter der Porselenkiste Dikkatli ol Anne porselen kutu gibidir

Kırma sakındeğerini bil

Almancada birccedilok ccediliccedilek ismi kadına luumltfedilmektedir ldquoFraurdquo kelimesine ek

getirilerek yeni tuumlretimler yapılmıştır

Oumlrneğin frau + enherz = Frauenherz kadın kalbi anlamına gelmektedir

Frauenkaumlfer Uğur boumlceği

Frauenschuhe Yine kadına luumltfedilmiş bir ccediliccedilek ismidir

Kısaca toplumun gelişmişliği ve arka planda kalışı her şekilde olduğu gibi

atasoumlzlerinde kadına da yer vermiştir Pakistanrsquoda Tuumlrkiyersquode olduğu gibi kadınlara

ehemmiyet verilmemektedir yeri geldiğinde ilk eşin uumlzerine gelen ikinci eş kezzap doumlkuumlp

kocasının ilk eşine kolaylıkla zarar verebilmektedir Fakat Almancada şu goumlzlemlenmektedir

ki o toplumun kuumlltuumlruuml kadına değer vermiş ve suumlrekli onu yuumlceltmiştir Tuumlrkccedilenin de bu

şekilde değer taşıyan anlamlarla kadını betimlemesi dileğiylehellip

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

1986 Temmuz Atatuumlrk Araştırma Merkezi Dergisi

Erkek Didem Alman Dili ve Edebiyatı

Kuumllebi Oya 1989 Kadın Hakları Konusunda Toplumdilbilimsel Bir Yaklaşım Cilt 6

Hacettepe Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Dergisi 1-2 7-20

Soydan Celacircl Urdu- English Dictionary Lahore

36

Guumllccedilin AŞIK

TUumlRKCcedilEDEKİ VE ALMANCADAKİ ZAMANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

1 Şimdiki Zaman ve Geniş Zamanrsquoın Karşılaştırılması

Almancada şimdiki ve geniş zaman iccedil iccedileyken Tuumlrkccedilede bu zamanlar ayrı olarak ifade

edilir Ancak şimdiki zamanda anlam kayması olup geniş zaman anlamında da kullanılabilir

Ich gehe ins Kino Sinemaya giderimgidiyorum

Televizyon izliyorum Şimdiki zaman

Her guumln okula gidiyorum Şimdiki zaman zaman kaymasıyla geniş zaman

Her guumln okula giderim Geniş zaman

Not ndashyor zamanında konuşmacı eylem olayıyla iccedilli-dışlıdır olaya ldquokarışmıştır (involviert)rdquo

Olaya bakışı oumlzneldir anlıktır dolaysızdır mesafesizdir

-(I)r zamanında konuşmacı olayıyla iccedilli-dışlı (veya ldquoinvolviertrdquo) değildir Dolayısıyla

olaya bakışı nesneldir genellemeye eğilimlidir mesafelidir

Not lsquolernenrsquo ndashen mastar ekini atınca Tuumlrkccediledeki gibi Almancada da bir emir durumu ortaya

ccedilıkar lern (Oumlğren)

Ich lerne oumlğreniyorum oumlğrenirim

Du lernst oumlğreniyorsun oumlğrenirsin

Ersiees lernt oumlğreniyor oumlğrenir

Wir lernen oumlğreniyoruz oumlğreniriz

Ihr lernt oumlğreniyorsunuz oumlğrenirsiniz

Sie lernen oumlğreniyorlar oumlğrenirler

(sie) (lernen) ------- ------

Her iki dilde de eylemlere bazı biccedilimbirimler getirilir Ancak Almancada 1ccediloğul ve 3

ccediloğul kişilerde ndashen biccedilimbiriminin farklı işlevlerde kullanıldığı goumlruumlluumlr Yine Almancada

37

lsquosiersquo kişisinin kullanımı daha ccedilok resmi ortamlarda olur Tuumlrkccediledeki lsquooumlğreniyorsunuzrsquo 2ccediloğul

kişisi hem resmi hem de ccediloğul anlamı karşılar

Geniş zaman kapsamında incelenecek olursa yine aynı durumlar soumlz konusudur

Bağlam ccedilevresinde zamanlar belirlenir Ayrıca Tuumlrkccediledeki geniş zaman zaman kayması

yoluyla gelecekte olacak yapılacak bulunulacak bir olayı işi de goumlsterebilir

― Yarın bize gelirsin değil mi

― Evet gelirim

Oumlrneklerde de goumlruumllduumlğuuml uumlzere daha ccedilok bağlam ve zaman belirteciyle gerccedilekleşen bir

zaman aktarımıdır Oumlrneğin lsquoSabah beşte kalkarımrsquo tuumlmcesinde bir gelecek durumu soumlz

konusudur Ancak ndashAcAk zamanında bu tuumlmce daha bir kesinlik belirtebilecekken -(I)r

zamanında kararsızlık daha ccedilok soumlz konusudur

Tuumlrkccedilede ndashyor zamanı yine geniş zaman etkisi yarattığı gibi gelecek etkisi de yaratır

Ancak gelecek zaman iccedilin değil ndash(I)r zamanında olduğu gibi dilsel bağlam ya da durumsal

bağlam yoluyla accedilık olmalıdır Bunu da ccedileşitli zaman belirteccedilleriyle ya da bir soru karşılığı

olarak belirtiriz lsquoYarın alışverişe gidiyorumrsquo

ndashyor zamanında ldquoyargı daha kesinrdquo olmak zorunda değildir Ancak ndashyor zamanının

gelecek zaman yerine kullanılmasının şartları arasında zaman iccedilinde belli bir anla ilintili

olması vardır Oumlrneğin lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gideceğimrsquo cuumlmlesini oybirliğiyle

geccedilerli sayarız ancak lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gidiyorumrsquo tuumlmcesinde ccediloğu

konuşmacı bir bozukluk olduğunu duumlşuumlnuumlr

Ayrıca hem ndashyor hem ndashAcAk zamanı emir kipi yerine kullanılabilir ancak ndashyorda

emredilen konunun (şimdiki zaman ccedilağrışımından oumltuumlruuml) hemen yapılması isteniyormuş

ndashAcAkta ise biraz olsun gelecek zamana itilebilirmiş gibi bir durum soumlz konusudur

Almancadaki şimdikigeniş zamanın geccedilmiş bir olayı anlatma durumu da soumlz konusudur Bu

geccedilmiş bir olayı daha canlı ve yakından anlatmak iccedilin kullanılır lsquoSchalke 04 schlaumlgt Werder

Bremen 32rsquo

Tuumlrkccedilede de boumlyle bir durum soumlz konusudur lsquoFatih Sultan Mehmet tuumlm hazırlıklarını

yapar ve İstanbulrsquou fethederrsquo

38

2 Geccedilmiş Zaman Karşılaştırılması

Almancada uumlccedil tuumlr zaman vardır ki bunlardan praumlteritum ve plusquamperfekt Tuumlrkccediledeki

bileşik zamanlı kiplere denk gelir geccedilmişte olmuş yaşanmış bitmiş olayları ifade eder

Almancadaki perfekt zamanı Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanına karşılık gelir Perfekt zamanı daha

ccedilok konuşma dilinde kullanılır Oumlncelikle Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanı ve Almancadaki perfekt

zaman karşılaştırılacak olunursa

Perfekt zaman lsquohabenrsquo ve lsquoseinrsquo yardımcı eylemleriyle yapılırken Tuumlrkccedilede eylemlerin

sonuna ndashDI biccedilimbirimi gelir ancak haben ve sein eylemleri praumlsens ccedilekimleriyle kullanılır

Onun dışında eylemlere gelen bazı biccedilimbirimler de vardır Yardımcı eylemlerin oumlzneye goumlre

ccedilekimlenmesi zorunludur ccediluumlnkuuml oumlzne-yuumlklem uyumluluğu esastır Tuumlrkccediledeki gibi Ama

hangi yardımcı eylemin kullanılacağı eyleme bağlıdır Genel olarak haben kullanılsa da

oumlzellikle duumlzensiz eylemlerde sein yardımcı eylemi kullanılır Perfekte kullanılan eylemlerin

partizip perfekt hacirclleri kişi ccedilekimleri esas alınarak yapılan değişimler değildir Eylemin

koumlkuumlne kişilere goumlre ekler gelmezken Tuumlrkccedilede durum tam tersidir Eylemler kişilere goumlre

zaman-sayı-kişi eklerini alır Almancada bunu karşılayan ise yardımcı eylemlerdir Esas

eylemlere yani partizip perfektlere bazı ekler eklenerek meydana gelir ancak duumlzensiz

eylemlerde bu ekin nereye ekleneceği belli olmadığından bu eylemleri bilmek gerekir

Almanca gramerinde bolca istisnalarla karşılaşılabilir Burada da geccedilerli olan birkaccedil istisna

vardır

1 Bazı duumlzenli eylemler oumlnlerine lsquogendashrsquo takısı almazlar

2 Koumlkleri d t m n yazıbirimleriyle biten eylemlere ldquotrdquo biccedilimbirimi eklerken ldquotrdquo

biccedilimbirimiyle eylem koumlkuuml arasına bir ldquoerdquo yazıbirimi girer Dolayısıyla bu gruba giren

eylemlerin de bilinmesi gerekir Duumlzensiz eylemlere gelince duumlzensiz eylemler iccedilin boumlyle bir

kural verilemez

ich habe gehoumlrt Duydum

ich Oumlzne (1 Tekil kişi)

habe Yardımcı eylem (haben eyleminin 1 tekil kişiye goumlre ccedilekimi)

gehoumlrt Esas eylem (houmlren eyleminin Partizip Perfekt hacircli)

Burada ldquohabenrdquo yardımcı eylemi kullanılır

39

hast du gehoumlrt Duydun mu

Ich habe aufgeraumlumt Topladım duumlzensiz eylemlerle

Ich bin eingeschlafen Uykuya daldım

Tuumlrkccediledeki ndashDI biccedilimbiriminin kişilere goumlre allomorphları vardır Geccedilmişi ifade

etmesinin dışında şimdiki zamanı da ifade eden durumları da vardır lsquoİşte geldirsquo gibi Yani

eylemlerin uumlzerine imekrsquoli ndashDI gelmedikccedile geccedilmiş-dışılık soumlz konusu olur

Almancadaki praumlteritum zamanına gelecek olursak daha ccedilok yazı dilinde kullanılan

bir zamandır Perfekt anlamı da taşır ancak ama daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zamanlı

eylemleri karşılığıdır yani Almancada lsquogittim gitti okudularhelliprsquo gibi durumlarını belirtirken

lsquogiderdim gidiyordu okurlardırsquo biccediliminde de kullanılabilir Ancak ndashmIş zamanını hiccedilbir

şekilde karşılamaz

Praumlteritum eylemlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun koumlkuumlne ndasht eklenerek yapılır

suchensuchte

weinenweinte

lebenlebte

liebenliebte

kuumlssenkuumlsste

Bazı eylemlerin koumlkleri değişir Bazı eylemlerin hem koumlkleri değişir hem de ndasht eklenir

gehen ging bringen brachte

trinkentrank brennenbrannte

essen aszlig denken dachte

sitzen saszlig kenen kannte

lesen las

Tuumlrkccedilede genişşimdiki zamanın hikacircyesi bileşik zamanı olarak kullanılır lsquoCcedilocukken

yuumlzerdimrsquo tuumlmcesinde geccedilmişte yapılan bir işe goumlnderme soumlz konusudur Ya da dilsel

ccedilerccedilevede bağlamdan dolayı ya da bulunulan ortamdaki durumda dolayı lsquoCcedilocukken

yuumlzuumlyordumrsquo biccediliminde de dile getirilebilir ndash(I)r hikacircye bileşik zamanı daha ccedilok geccedilmişte

yapılan ama artık yapılmayan bir olayı anlatır Ama yine dilsel bağlam ccedilerccedilevesinde ndashAcAk

zamanının hikacircyesi de geniş zamanın hikacircyesine kayabilir lsquoSeninle gelirdim ama bir sorun

ccedilıktırsquodaki gibi lsquoSeninle gelirdimgelmek isterdim ama yapmam gereken oumldevlerim varrsquo

tuumlmcesinde ise daha ccedilok istekdilek soumlz konusudur

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

35

Maumldchen fuumlr alles Her şey iccedilin kız ccedilocuğu Burada kız ccedilocuğunun uumlstuumln yeteneklere

sahip olduğu anlatılır Ev işi tarlada ve her yerde ccedilalışmasına vurgu yapmaktadır

Das schoumlne Geschlecht Latif guumlzel cins hoş cins ve narin anlamını taşımaktadır

Vorsicht ist die mutter der Porselenkiste Dikkatli ol Anne porselen kutu gibidir

Kırma sakındeğerini bil

Almancada birccedilok ccediliccedilek ismi kadına luumltfedilmektedir ldquoFraurdquo kelimesine ek

getirilerek yeni tuumlretimler yapılmıştır

Oumlrneğin frau + enherz = Frauenherz kadın kalbi anlamına gelmektedir

Frauenkaumlfer Uğur boumlceği

Frauenschuhe Yine kadına luumltfedilmiş bir ccediliccedilek ismidir

Kısaca toplumun gelişmişliği ve arka planda kalışı her şekilde olduğu gibi

atasoumlzlerinde kadına da yer vermiştir Pakistanrsquoda Tuumlrkiyersquode olduğu gibi kadınlara

ehemmiyet verilmemektedir yeri geldiğinde ilk eşin uumlzerine gelen ikinci eş kezzap doumlkuumlp

kocasının ilk eşine kolaylıkla zarar verebilmektedir Fakat Almancada şu goumlzlemlenmektedir

ki o toplumun kuumlltuumlruuml kadına değer vermiş ve suumlrekli onu yuumlceltmiştir Tuumlrkccedilenin de bu

şekilde değer taşıyan anlamlarla kadını betimlemesi dileğiylehellip

KAYNAKCcedilA

Arıca Akkoumlk E 2011 DBB305 Toplumdilbilim yayınlanmamış lisans ders notları

1986 Temmuz Atatuumlrk Araştırma Merkezi Dergisi

Erkek Didem Alman Dili ve Edebiyatı

Kuumllebi Oya 1989 Kadın Hakları Konusunda Toplumdilbilimsel Bir Yaklaşım Cilt 6

Hacettepe Uumlniversitesi Edebiyat Fakuumlltesi Dergisi 1-2 7-20

Soydan Celacircl Urdu- English Dictionary Lahore

36

Guumllccedilin AŞIK

TUumlRKCcedilEDEKİ VE ALMANCADAKİ ZAMANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

1 Şimdiki Zaman ve Geniş Zamanrsquoın Karşılaştırılması

Almancada şimdiki ve geniş zaman iccedil iccedileyken Tuumlrkccedilede bu zamanlar ayrı olarak ifade

edilir Ancak şimdiki zamanda anlam kayması olup geniş zaman anlamında da kullanılabilir

Ich gehe ins Kino Sinemaya giderimgidiyorum

Televizyon izliyorum Şimdiki zaman

Her guumln okula gidiyorum Şimdiki zaman zaman kaymasıyla geniş zaman

Her guumln okula giderim Geniş zaman

Not ndashyor zamanında konuşmacı eylem olayıyla iccedilli-dışlıdır olaya ldquokarışmıştır (involviert)rdquo

Olaya bakışı oumlzneldir anlıktır dolaysızdır mesafesizdir

-(I)r zamanında konuşmacı olayıyla iccedilli-dışlı (veya ldquoinvolviertrdquo) değildir Dolayısıyla

olaya bakışı nesneldir genellemeye eğilimlidir mesafelidir

Not lsquolernenrsquo ndashen mastar ekini atınca Tuumlrkccediledeki gibi Almancada da bir emir durumu ortaya

ccedilıkar lern (Oumlğren)

Ich lerne oumlğreniyorum oumlğrenirim

Du lernst oumlğreniyorsun oumlğrenirsin

Ersiees lernt oumlğreniyor oumlğrenir

Wir lernen oumlğreniyoruz oumlğreniriz

Ihr lernt oumlğreniyorsunuz oumlğrenirsiniz

Sie lernen oumlğreniyorlar oumlğrenirler

(sie) (lernen) ------- ------

Her iki dilde de eylemlere bazı biccedilimbirimler getirilir Ancak Almancada 1ccediloğul ve 3

ccediloğul kişilerde ndashen biccedilimbiriminin farklı işlevlerde kullanıldığı goumlruumlluumlr Yine Almancada

37

lsquosiersquo kişisinin kullanımı daha ccedilok resmi ortamlarda olur Tuumlrkccediledeki lsquooumlğreniyorsunuzrsquo 2ccediloğul

kişisi hem resmi hem de ccediloğul anlamı karşılar

Geniş zaman kapsamında incelenecek olursa yine aynı durumlar soumlz konusudur

Bağlam ccedilevresinde zamanlar belirlenir Ayrıca Tuumlrkccediledeki geniş zaman zaman kayması

yoluyla gelecekte olacak yapılacak bulunulacak bir olayı işi de goumlsterebilir

― Yarın bize gelirsin değil mi

― Evet gelirim

Oumlrneklerde de goumlruumllduumlğuuml uumlzere daha ccedilok bağlam ve zaman belirteciyle gerccedilekleşen bir

zaman aktarımıdır Oumlrneğin lsquoSabah beşte kalkarımrsquo tuumlmcesinde bir gelecek durumu soumlz

konusudur Ancak ndashAcAk zamanında bu tuumlmce daha bir kesinlik belirtebilecekken -(I)r

zamanında kararsızlık daha ccedilok soumlz konusudur

Tuumlrkccedilede ndashyor zamanı yine geniş zaman etkisi yarattığı gibi gelecek etkisi de yaratır

Ancak gelecek zaman iccedilin değil ndash(I)r zamanında olduğu gibi dilsel bağlam ya da durumsal

bağlam yoluyla accedilık olmalıdır Bunu da ccedileşitli zaman belirteccedilleriyle ya da bir soru karşılığı

olarak belirtiriz lsquoYarın alışverişe gidiyorumrsquo

ndashyor zamanında ldquoyargı daha kesinrdquo olmak zorunda değildir Ancak ndashyor zamanının

gelecek zaman yerine kullanılmasının şartları arasında zaman iccedilinde belli bir anla ilintili

olması vardır Oumlrneğin lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gideceğimrsquo cuumlmlesini oybirliğiyle

geccedilerli sayarız ancak lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gidiyorumrsquo tuumlmcesinde ccediloğu

konuşmacı bir bozukluk olduğunu duumlşuumlnuumlr

Ayrıca hem ndashyor hem ndashAcAk zamanı emir kipi yerine kullanılabilir ancak ndashyorda

emredilen konunun (şimdiki zaman ccedilağrışımından oumltuumlruuml) hemen yapılması isteniyormuş

ndashAcAkta ise biraz olsun gelecek zamana itilebilirmiş gibi bir durum soumlz konusudur

Almancadaki şimdikigeniş zamanın geccedilmiş bir olayı anlatma durumu da soumlz konusudur Bu

geccedilmiş bir olayı daha canlı ve yakından anlatmak iccedilin kullanılır lsquoSchalke 04 schlaumlgt Werder

Bremen 32rsquo

Tuumlrkccedilede de boumlyle bir durum soumlz konusudur lsquoFatih Sultan Mehmet tuumlm hazırlıklarını

yapar ve İstanbulrsquou fethederrsquo

38

2 Geccedilmiş Zaman Karşılaştırılması

Almancada uumlccedil tuumlr zaman vardır ki bunlardan praumlteritum ve plusquamperfekt Tuumlrkccediledeki

bileşik zamanlı kiplere denk gelir geccedilmişte olmuş yaşanmış bitmiş olayları ifade eder

Almancadaki perfekt zamanı Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanına karşılık gelir Perfekt zamanı daha

ccedilok konuşma dilinde kullanılır Oumlncelikle Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanı ve Almancadaki perfekt

zaman karşılaştırılacak olunursa

Perfekt zaman lsquohabenrsquo ve lsquoseinrsquo yardımcı eylemleriyle yapılırken Tuumlrkccedilede eylemlerin

sonuna ndashDI biccedilimbirimi gelir ancak haben ve sein eylemleri praumlsens ccedilekimleriyle kullanılır

Onun dışında eylemlere gelen bazı biccedilimbirimler de vardır Yardımcı eylemlerin oumlzneye goumlre

ccedilekimlenmesi zorunludur ccediluumlnkuuml oumlzne-yuumlklem uyumluluğu esastır Tuumlrkccediledeki gibi Ama

hangi yardımcı eylemin kullanılacağı eyleme bağlıdır Genel olarak haben kullanılsa da

oumlzellikle duumlzensiz eylemlerde sein yardımcı eylemi kullanılır Perfekte kullanılan eylemlerin

partizip perfekt hacirclleri kişi ccedilekimleri esas alınarak yapılan değişimler değildir Eylemin

koumlkuumlne kişilere goumlre ekler gelmezken Tuumlrkccedilede durum tam tersidir Eylemler kişilere goumlre

zaman-sayı-kişi eklerini alır Almancada bunu karşılayan ise yardımcı eylemlerdir Esas

eylemlere yani partizip perfektlere bazı ekler eklenerek meydana gelir ancak duumlzensiz

eylemlerde bu ekin nereye ekleneceği belli olmadığından bu eylemleri bilmek gerekir

Almanca gramerinde bolca istisnalarla karşılaşılabilir Burada da geccedilerli olan birkaccedil istisna

vardır

1 Bazı duumlzenli eylemler oumlnlerine lsquogendashrsquo takısı almazlar

2 Koumlkleri d t m n yazıbirimleriyle biten eylemlere ldquotrdquo biccedilimbirimi eklerken ldquotrdquo

biccedilimbirimiyle eylem koumlkuuml arasına bir ldquoerdquo yazıbirimi girer Dolayısıyla bu gruba giren

eylemlerin de bilinmesi gerekir Duumlzensiz eylemlere gelince duumlzensiz eylemler iccedilin boumlyle bir

kural verilemez

ich habe gehoumlrt Duydum

ich Oumlzne (1 Tekil kişi)

habe Yardımcı eylem (haben eyleminin 1 tekil kişiye goumlre ccedilekimi)

gehoumlrt Esas eylem (houmlren eyleminin Partizip Perfekt hacircli)

Burada ldquohabenrdquo yardımcı eylemi kullanılır

39

hast du gehoumlrt Duydun mu

Ich habe aufgeraumlumt Topladım duumlzensiz eylemlerle

Ich bin eingeschlafen Uykuya daldım

Tuumlrkccediledeki ndashDI biccedilimbiriminin kişilere goumlre allomorphları vardır Geccedilmişi ifade

etmesinin dışında şimdiki zamanı da ifade eden durumları da vardır lsquoİşte geldirsquo gibi Yani

eylemlerin uumlzerine imekrsquoli ndashDI gelmedikccedile geccedilmiş-dışılık soumlz konusu olur

Almancadaki praumlteritum zamanına gelecek olursak daha ccedilok yazı dilinde kullanılan

bir zamandır Perfekt anlamı da taşır ancak ama daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zamanlı

eylemleri karşılığıdır yani Almancada lsquogittim gitti okudularhelliprsquo gibi durumlarını belirtirken

lsquogiderdim gidiyordu okurlardırsquo biccediliminde de kullanılabilir Ancak ndashmIş zamanını hiccedilbir

şekilde karşılamaz

Praumlteritum eylemlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun koumlkuumlne ndasht eklenerek yapılır

suchensuchte

weinenweinte

lebenlebte

liebenliebte

kuumlssenkuumlsste

Bazı eylemlerin koumlkleri değişir Bazı eylemlerin hem koumlkleri değişir hem de ndasht eklenir

gehen ging bringen brachte

trinkentrank brennenbrannte

essen aszlig denken dachte

sitzen saszlig kenen kannte

lesen las

Tuumlrkccedilede genişşimdiki zamanın hikacircyesi bileşik zamanı olarak kullanılır lsquoCcedilocukken

yuumlzerdimrsquo tuumlmcesinde geccedilmişte yapılan bir işe goumlnderme soumlz konusudur Ya da dilsel

ccedilerccedilevede bağlamdan dolayı ya da bulunulan ortamdaki durumda dolayı lsquoCcedilocukken

yuumlzuumlyordumrsquo biccediliminde de dile getirilebilir ndash(I)r hikacircye bileşik zamanı daha ccedilok geccedilmişte

yapılan ama artık yapılmayan bir olayı anlatır Ama yine dilsel bağlam ccedilerccedilevesinde ndashAcAk

zamanının hikacircyesi de geniş zamanın hikacircyesine kayabilir lsquoSeninle gelirdim ama bir sorun

ccedilıktırsquodaki gibi lsquoSeninle gelirdimgelmek isterdim ama yapmam gereken oumldevlerim varrsquo

tuumlmcesinde ise daha ccedilok istekdilek soumlz konusudur

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

36

Guumllccedilin AŞIK

TUumlRKCcedilEDEKİ VE ALMANCADAKİ ZAMANLARIN KARŞILAŞTIRILMASI

1 Şimdiki Zaman ve Geniş Zamanrsquoın Karşılaştırılması

Almancada şimdiki ve geniş zaman iccedil iccedileyken Tuumlrkccedilede bu zamanlar ayrı olarak ifade

edilir Ancak şimdiki zamanda anlam kayması olup geniş zaman anlamında da kullanılabilir

Ich gehe ins Kino Sinemaya giderimgidiyorum

Televizyon izliyorum Şimdiki zaman

Her guumln okula gidiyorum Şimdiki zaman zaman kaymasıyla geniş zaman

Her guumln okula giderim Geniş zaman

Not ndashyor zamanında konuşmacı eylem olayıyla iccedilli-dışlıdır olaya ldquokarışmıştır (involviert)rdquo

Olaya bakışı oumlzneldir anlıktır dolaysızdır mesafesizdir

-(I)r zamanında konuşmacı olayıyla iccedilli-dışlı (veya ldquoinvolviertrdquo) değildir Dolayısıyla

olaya bakışı nesneldir genellemeye eğilimlidir mesafelidir

Not lsquolernenrsquo ndashen mastar ekini atınca Tuumlrkccediledeki gibi Almancada da bir emir durumu ortaya

ccedilıkar lern (Oumlğren)

Ich lerne oumlğreniyorum oumlğrenirim

Du lernst oumlğreniyorsun oumlğrenirsin

Ersiees lernt oumlğreniyor oumlğrenir

Wir lernen oumlğreniyoruz oumlğreniriz

Ihr lernt oumlğreniyorsunuz oumlğrenirsiniz

Sie lernen oumlğreniyorlar oumlğrenirler

(sie) (lernen) ------- ------

Her iki dilde de eylemlere bazı biccedilimbirimler getirilir Ancak Almancada 1ccediloğul ve 3

ccediloğul kişilerde ndashen biccedilimbiriminin farklı işlevlerde kullanıldığı goumlruumlluumlr Yine Almancada

37

lsquosiersquo kişisinin kullanımı daha ccedilok resmi ortamlarda olur Tuumlrkccediledeki lsquooumlğreniyorsunuzrsquo 2ccediloğul

kişisi hem resmi hem de ccediloğul anlamı karşılar

Geniş zaman kapsamında incelenecek olursa yine aynı durumlar soumlz konusudur

Bağlam ccedilevresinde zamanlar belirlenir Ayrıca Tuumlrkccediledeki geniş zaman zaman kayması

yoluyla gelecekte olacak yapılacak bulunulacak bir olayı işi de goumlsterebilir

― Yarın bize gelirsin değil mi

― Evet gelirim

Oumlrneklerde de goumlruumllduumlğuuml uumlzere daha ccedilok bağlam ve zaman belirteciyle gerccedilekleşen bir

zaman aktarımıdır Oumlrneğin lsquoSabah beşte kalkarımrsquo tuumlmcesinde bir gelecek durumu soumlz

konusudur Ancak ndashAcAk zamanında bu tuumlmce daha bir kesinlik belirtebilecekken -(I)r

zamanında kararsızlık daha ccedilok soumlz konusudur

Tuumlrkccedilede ndashyor zamanı yine geniş zaman etkisi yarattığı gibi gelecek etkisi de yaratır

Ancak gelecek zaman iccedilin değil ndash(I)r zamanında olduğu gibi dilsel bağlam ya da durumsal

bağlam yoluyla accedilık olmalıdır Bunu da ccedileşitli zaman belirteccedilleriyle ya da bir soru karşılığı

olarak belirtiriz lsquoYarın alışverişe gidiyorumrsquo

ndashyor zamanında ldquoyargı daha kesinrdquo olmak zorunda değildir Ancak ndashyor zamanının

gelecek zaman yerine kullanılmasının şartları arasında zaman iccedilinde belli bir anla ilintili

olması vardır Oumlrneğin lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gideceğimrsquo cuumlmlesini oybirliğiyle

geccedilerli sayarız ancak lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gidiyorumrsquo tuumlmcesinde ccediloğu

konuşmacı bir bozukluk olduğunu duumlşuumlnuumlr

Ayrıca hem ndashyor hem ndashAcAk zamanı emir kipi yerine kullanılabilir ancak ndashyorda

emredilen konunun (şimdiki zaman ccedilağrışımından oumltuumlruuml) hemen yapılması isteniyormuş

ndashAcAkta ise biraz olsun gelecek zamana itilebilirmiş gibi bir durum soumlz konusudur

Almancadaki şimdikigeniş zamanın geccedilmiş bir olayı anlatma durumu da soumlz konusudur Bu

geccedilmiş bir olayı daha canlı ve yakından anlatmak iccedilin kullanılır lsquoSchalke 04 schlaumlgt Werder

Bremen 32rsquo

Tuumlrkccedilede de boumlyle bir durum soumlz konusudur lsquoFatih Sultan Mehmet tuumlm hazırlıklarını

yapar ve İstanbulrsquou fethederrsquo

38

2 Geccedilmiş Zaman Karşılaştırılması

Almancada uumlccedil tuumlr zaman vardır ki bunlardan praumlteritum ve plusquamperfekt Tuumlrkccediledeki

bileşik zamanlı kiplere denk gelir geccedilmişte olmuş yaşanmış bitmiş olayları ifade eder

Almancadaki perfekt zamanı Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanına karşılık gelir Perfekt zamanı daha

ccedilok konuşma dilinde kullanılır Oumlncelikle Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanı ve Almancadaki perfekt

zaman karşılaştırılacak olunursa

Perfekt zaman lsquohabenrsquo ve lsquoseinrsquo yardımcı eylemleriyle yapılırken Tuumlrkccedilede eylemlerin

sonuna ndashDI biccedilimbirimi gelir ancak haben ve sein eylemleri praumlsens ccedilekimleriyle kullanılır

Onun dışında eylemlere gelen bazı biccedilimbirimler de vardır Yardımcı eylemlerin oumlzneye goumlre

ccedilekimlenmesi zorunludur ccediluumlnkuuml oumlzne-yuumlklem uyumluluğu esastır Tuumlrkccediledeki gibi Ama

hangi yardımcı eylemin kullanılacağı eyleme bağlıdır Genel olarak haben kullanılsa da

oumlzellikle duumlzensiz eylemlerde sein yardımcı eylemi kullanılır Perfekte kullanılan eylemlerin

partizip perfekt hacirclleri kişi ccedilekimleri esas alınarak yapılan değişimler değildir Eylemin

koumlkuumlne kişilere goumlre ekler gelmezken Tuumlrkccedilede durum tam tersidir Eylemler kişilere goumlre

zaman-sayı-kişi eklerini alır Almancada bunu karşılayan ise yardımcı eylemlerdir Esas

eylemlere yani partizip perfektlere bazı ekler eklenerek meydana gelir ancak duumlzensiz

eylemlerde bu ekin nereye ekleneceği belli olmadığından bu eylemleri bilmek gerekir

Almanca gramerinde bolca istisnalarla karşılaşılabilir Burada da geccedilerli olan birkaccedil istisna

vardır

1 Bazı duumlzenli eylemler oumlnlerine lsquogendashrsquo takısı almazlar

2 Koumlkleri d t m n yazıbirimleriyle biten eylemlere ldquotrdquo biccedilimbirimi eklerken ldquotrdquo

biccedilimbirimiyle eylem koumlkuuml arasına bir ldquoerdquo yazıbirimi girer Dolayısıyla bu gruba giren

eylemlerin de bilinmesi gerekir Duumlzensiz eylemlere gelince duumlzensiz eylemler iccedilin boumlyle bir

kural verilemez

ich habe gehoumlrt Duydum

ich Oumlzne (1 Tekil kişi)

habe Yardımcı eylem (haben eyleminin 1 tekil kişiye goumlre ccedilekimi)

gehoumlrt Esas eylem (houmlren eyleminin Partizip Perfekt hacircli)

Burada ldquohabenrdquo yardımcı eylemi kullanılır

39

hast du gehoumlrt Duydun mu

Ich habe aufgeraumlumt Topladım duumlzensiz eylemlerle

Ich bin eingeschlafen Uykuya daldım

Tuumlrkccediledeki ndashDI biccedilimbiriminin kişilere goumlre allomorphları vardır Geccedilmişi ifade

etmesinin dışında şimdiki zamanı da ifade eden durumları da vardır lsquoİşte geldirsquo gibi Yani

eylemlerin uumlzerine imekrsquoli ndashDI gelmedikccedile geccedilmiş-dışılık soumlz konusu olur

Almancadaki praumlteritum zamanına gelecek olursak daha ccedilok yazı dilinde kullanılan

bir zamandır Perfekt anlamı da taşır ancak ama daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zamanlı

eylemleri karşılığıdır yani Almancada lsquogittim gitti okudularhelliprsquo gibi durumlarını belirtirken

lsquogiderdim gidiyordu okurlardırsquo biccediliminde de kullanılabilir Ancak ndashmIş zamanını hiccedilbir

şekilde karşılamaz

Praumlteritum eylemlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun koumlkuumlne ndasht eklenerek yapılır

suchensuchte

weinenweinte

lebenlebte

liebenliebte

kuumlssenkuumlsste

Bazı eylemlerin koumlkleri değişir Bazı eylemlerin hem koumlkleri değişir hem de ndasht eklenir

gehen ging bringen brachte

trinkentrank brennenbrannte

essen aszlig denken dachte

sitzen saszlig kenen kannte

lesen las

Tuumlrkccedilede genişşimdiki zamanın hikacircyesi bileşik zamanı olarak kullanılır lsquoCcedilocukken

yuumlzerdimrsquo tuumlmcesinde geccedilmişte yapılan bir işe goumlnderme soumlz konusudur Ya da dilsel

ccedilerccedilevede bağlamdan dolayı ya da bulunulan ortamdaki durumda dolayı lsquoCcedilocukken

yuumlzuumlyordumrsquo biccediliminde de dile getirilebilir ndash(I)r hikacircye bileşik zamanı daha ccedilok geccedilmişte

yapılan ama artık yapılmayan bir olayı anlatır Ama yine dilsel bağlam ccedilerccedilevesinde ndashAcAk

zamanının hikacircyesi de geniş zamanın hikacircyesine kayabilir lsquoSeninle gelirdim ama bir sorun

ccedilıktırsquodaki gibi lsquoSeninle gelirdimgelmek isterdim ama yapmam gereken oumldevlerim varrsquo

tuumlmcesinde ise daha ccedilok istekdilek soumlz konusudur

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

37

lsquosiersquo kişisinin kullanımı daha ccedilok resmi ortamlarda olur Tuumlrkccediledeki lsquooumlğreniyorsunuzrsquo 2ccediloğul

kişisi hem resmi hem de ccediloğul anlamı karşılar

Geniş zaman kapsamında incelenecek olursa yine aynı durumlar soumlz konusudur

Bağlam ccedilevresinde zamanlar belirlenir Ayrıca Tuumlrkccediledeki geniş zaman zaman kayması

yoluyla gelecekte olacak yapılacak bulunulacak bir olayı işi de goumlsterebilir

― Yarın bize gelirsin değil mi

― Evet gelirim

Oumlrneklerde de goumlruumllduumlğuuml uumlzere daha ccedilok bağlam ve zaman belirteciyle gerccedilekleşen bir

zaman aktarımıdır Oumlrneğin lsquoSabah beşte kalkarımrsquo tuumlmcesinde bir gelecek durumu soumlz

konusudur Ancak ndashAcAk zamanında bu tuumlmce daha bir kesinlik belirtebilecekken -(I)r

zamanında kararsızlık daha ccedilok soumlz konusudur

Tuumlrkccedilede ndashyor zamanı yine geniş zaman etkisi yarattığı gibi gelecek etkisi de yaratır

Ancak gelecek zaman iccedilin değil ndash(I)r zamanında olduğu gibi dilsel bağlam ya da durumsal

bağlam yoluyla accedilık olmalıdır Bunu da ccedileşitli zaman belirteccedilleriyle ya da bir soru karşılığı

olarak belirtiriz lsquoYarın alışverişe gidiyorumrsquo

ndashyor zamanında ldquoyargı daha kesinrdquo olmak zorunda değildir Ancak ndashyor zamanının

gelecek zaman yerine kullanılmasının şartları arasında zaman iccedilinde belli bir anla ilintili

olması vardır Oumlrneğin lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gideceğimrsquo cuumlmlesini oybirliğiyle

geccedilerli sayarız ancak lsquoGuumlnuumln birinde Guumlney Kutbuna gidiyorumrsquo tuumlmcesinde ccediloğu

konuşmacı bir bozukluk olduğunu duumlşuumlnuumlr

Ayrıca hem ndashyor hem ndashAcAk zamanı emir kipi yerine kullanılabilir ancak ndashyorda

emredilen konunun (şimdiki zaman ccedilağrışımından oumltuumlruuml) hemen yapılması isteniyormuş

ndashAcAkta ise biraz olsun gelecek zamana itilebilirmiş gibi bir durum soumlz konusudur

Almancadaki şimdikigeniş zamanın geccedilmiş bir olayı anlatma durumu da soumlz konusudur Bu

geccedilmiş bir olayı daha canlı ve yakından anlatmak iccedilin kullanılır lsquoSchalke 04 schlaumlgt Werder

Bremen 32rsquo

Tuumlrkccedilede de boumlyle bir durum soumlz konusudur lsquoFatih Sultan Mehmet tuumlm hazırlıklarını

yapar ve İstanbulrsquou fethederrsquo

38

2 Geccedilmiş Zaman Karşılaştırılması

Almancada uumlccedil tuumlr zaman vardır ki bunlardan praumlteritum ve plusquamperfekt Tuumlrkccediledeki

bileşik zamanlı kiplere denk gelir geccedilmişte olmuş yaşanmış bitmiş olayları ifade eder

Almancadaki perfekt zamanı Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanına karşılık gelir Perfekt zamanı daha

ccedilok konuşma dilinde kullanılır Oumlncelikle Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanı ve Almancadaki perfekt

zaman karşılaştırılacak olunursa

Perfekt zaman lsquohabenrsquo ve lsquoseinrsquo yardımcı eylemleriyle yapılırken Tuumlrkccedilede eylemlerin

sonuna ndashDI biccedilimbirimi gelir ancak haben ve sein eylemleri praumlsens ccedilekimleriyle kullanılır

Onun dışında eylemlere gelen bazı biccedilimbirimler de vardır Yardımcı eylemlerin oumlzneye goumlre

ccedilekimlenmesi zorunludur ccediluumlnkuuml oumlzne-yuumlklem uyumluluğu esastır Tuumlrkccediledeki gibi Ama

hangi yardımcı eylemin kullanılacağı eyleme bağlıdır Genel olarak haben kullanılsa da

oumlzellikle duumlzensiz eylemlerde sein yardımcı eylemi kullanılır Perfekte kullanılan eylemlerin

partizip perfekt hacirclleri kişi ccedilekimleri esas alınarak yapılan değişimler değildir Eylemin

koumlkuumlne kişilere goumlre ekler gelmezken Tuumlrkccedilede durum tam tersidir Eylemler kişilere goumlre

zaman-sayı-kişi eklerini alır Almancada bunu karşılayan ise yardımcı eylemlerdir Esas

eylemlere yani partizip perfektlere bazı ekler eklenerek meydana gelir ancak duumlzensiz

eylemlerde bu ekin nereye ekleneceği belli olmadığından bu eylemleri bilmek gerekir

Almanca gramerinde bolca istisnalarla karşılaşılabilir Burada da geccedilerli olan birkaccedil istisna

vardır

1 Bazı duumlzenli eylemler oumlnlerine lsquogendashrsquo takısı almazlar

2 Koumlkleri d t m n yazıbirimleriyle biten eylemlere ldquotrdquo biccedilimbirimi eklerken ldquotrdquo

biccedilimbirimiyle eylem koumlkuuml arasına bir ldquoerdquo yazıbirimi girer Dolayısıyla bu gruba giren

eylemlerin de bilinmesi gerekir Duumlzensiz eylemlere gelince duumlzensiz eylemler iccedilin boumlyle bir

kural verilemez

ich habe gehoumlrt Duydum

ich Oumlzne (1 Tekil kişi)

habe Yardımcı eylem (haben eyleminin 1 tekil kişiye goumlre ccedilekimi)

gehoumlrt Esas eylem (houmlren eyleminin Partizip Perfekt hacircli)

Burada ldquohabenrdquo yardımcı eylemi kullanılır

39

hast du gehoumlrt Duydun mu

Ich habe aufgeraumlumt Topladım duumlzensiz eylemlerle

Ich bin eingeschlafen Uykuya daldım

Tuumlrkccediledeki ndashDI biccedilimbiriminin kişilere goumlre allomorphları vardır Geccedilmişi ifade

etmesinin dışında şimdiki zamanı da ifade eden durumları da vardır lsquoİşte geldirsquo gibi Yani

eylemlerin uumlzerine imekrsquoli ndashDI gelmedikccedile geccedilmiş-dışılık soumlz konusu olur

Almancadaki praumlteritum zamanına gelecek olursak daha ccedilok yazı dilinde kullanılan

bir zamandır Perfekt anlamı da taşır ancak ama daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zamanlı

eylemleri karşılığıdır yani Almancada lsquogittim gitti okudularhelliprsquo gibi durumlarını belirtirken

lsquogiderdim gidiyordu okurlardırsquo biccediliminde de kullanılabilir Ancak ndashmIş zamanını hiccedilbir

şekilde karşılamaz

Praumlteritum eylemlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun koumlkuumlne ndasht eklenerek yapılır

suchensuchte

weinenweinte

lebenlebte

liebenliebte

kuumlssenkuumlsste

Bazı eylemlerin koumlkleri değişir Bazı eylemlerin hem koumlkleri değişir hem de ndasht eklenir

gehen ging bringen brachte

trinkentrank brennenbrannte

essen aszlig denken dachte

sitzen saszlig kenen kannte

lesen las

Tuumlrkccedilede genişşimdiki zamanın hikacircyesi bileşik zamanı olarak kullanılır lsquoCcedilocukken

yuumlzerdimrsquo tuumlmcesinde geccedilmişte yapılan bir işe goumlnderme soumlz konusudur Ya da dilsel

ccedilerccedilevede bağlamdan dolayı ya da bulunulan ortamdaki durumda dolayı lsquoCcedilocukken

yuumlzuumlyordumrsquo biccediliminde de dile getirilebilir ndash(I)r hikacircye bileşik zamanı daha ccedilok geccedilmişte

yapılan ama artık yapılmayan bir olayı anlatır Ama yine dilsel bağlam ccedilerccedilevesinde ndashAcAk

zamanının hikacircyesi de geniş zamanın hikacircyesine kayabilir lsquoSeninle gelirdim ama bir sorun

ccedilıktırsquodaki gibi lsquoSeninle gelirdimgelmek isterdim ama yapmam gereken oumldevlerim varrsquo

tuumlmcesinde ise daha ccedilok istekdilek soumlz konusudur

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

38

2 Geccedilmiş Zaman Karşılaştırılması

Almancada uumlccedil tuumlr zaman vardır ki bunlardan praumlteritum ve plusquamperfekt Tuumlrkccediledeki

bileşik zamanlı kiplere denk gelir geccedilmişte olmuş yaşanmış bitmiş olayları ifade eder

Almancadaki perfekt zamanı Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanına karşılık gelir Perfekt zamanı daha

ccedilok konuşma dilinde kullanılır Oumlncelikle Tuumlrkccediledeki ndashDI zamanı ve Almancadaki perfekt

zaman karşılaştırılacak olunursa

Perfekt zaman lsquohabenrsquo ve lsquoseinrsquo yardımcı eylemleriyle yapılırken Tuumlrkccedilede eylemlerin

sonuna ndashDI biccedilimbirimi gelir ancak haben ve sein eylemleri praumlsens ccedilekimleriyle kullanılır

Onun dışında eylemlere gelen bazı biccedilimbirimler de vardır Yardımcı eylemlerin oumlzneye goumlre

ccedilekimlenmesi zorunludur ccediluumlnkuuml oumlzne-yuumlklem uyumluluğu esastır Tuumlrkccediledeki gibi Ama

hangi yardımcı eylemin kullanılacağı eyleme bağlıdır Genel olarak haben kullanılsa da

oumlzellikle duumlzensiz eylemlerde sein yardımcı eylemi kullanılır Perfekte kullanılan eylemlerin

partizip perfekt hacirclleri kişi ccedilekimleri esas alınarak yapılan değişimler değildir Eylemin

koumlkuumlne kişilere goumlre ekler gelmezken Tuumlrkccedilede durum tam tersidir Eylemler kişilere goumlre

zaman-sayı-kişi eklerini alır Almancada bunu karşılayan ise yardımcı eylemlerdir Esas

eylemlere yani partizip perfektlere bazı ekler eklenerek meydana gelir ancak duumlzensiz

eylemlerde bu ekin nereye ekleneceği belli olmadığından bu eylemleri bilmek gerekir

Almanca gramerinde bolca istisnalarla karşılaşılabilir Burada da geccedilerli olan birkaccedil istisna

vardır

1 Bazı duumlzenli eylemler oumlnlerine lsquogendashrsquo takısı almazlar

2 Koumlkleri d t m n yazıbirimleriyle biten eylemlere ldquotrdquo biccedilimbirimi eklerken ldquotrdquo

biccedilimbirimiyle eylem koumlkuuml arasına bir ldquoerdquo yazıbirimi girer Dolayısıyla bu gruba giren

eylemlerin de bilinmesi gerekir Duumlzensiz eylemlere gelince duumlzensiz eylemler iccedilin boumlyle bir

kural verilemez

ich habe gehoumlrt Duydum

ich Oumlzne (1 Tekil kişi)

habe Yardımcı eylem (haben eyleminin 1 tekil kişiye goumlre ccedilekimi)

gehoumlrt Esas eylem (houmlren eyleminin Partizip Perfekt hacircli)

Burada ldquohabenrdquo yardımcı eylemi kullanılır

39

hast du gehoumlrt Duydun mu

Ich habe aufgeraumlumt Topladım duumlzensiz eylemlerle

Ich bin eingeschlafen Uykuya daldım

Tuumlrkccediledeki ndashDI biccedilimbiriminin kişilere goumlre allomorphları vardır Geccedilmişi ifade

etmesinin dışında şimdiki zamanı da ifade eden durumları da vardır lsquoİşte geldirsquo gibi Yani

eylemlerin uumlzerine imekrsquoli ndashDI gelmedikccedile geccedilmiş-dışılık soumlz konusu olur

Almancadaki praumlteritum zamanına gelecek olursak daha ccedilok yazı dilinde kullanılan

bir zamandır Perfekt anlamı da taşır ancak ama daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zamanlı

eylemleri karşılığıdır yani Almancada lsquogittim gitti okudularhelliprsquo gibi durumlarını belirtirken

lsquogiderdim gidiyordu okurlardırsquo biccediliminde de kullanılabilir Ancak ndashmIş zamanını hiccedilbir

şekilde karşılamaz

Praumlteritum eylemlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun koumlkuumlne ndasht eklenerek yapılır

suchensuchte

weinenweinte

lebenlebte

liebenliebte

kuumlssenkuumlsste

Bazı eylemlerin koumlkleri değişir Bazı eylemlerin hem koumlkleri değişir hem de ndasht eklenir

gehen ging bringen brachte

trinkentrank brennenbrannte

essen aszlig denken dachte

sitzen saszlig kenen kannte

lesen las

Tuumlrkccedilede genişşimdiki zamanın hikacircyesi bileşik zamanı olarak kullanılır lsquoCcedilocukken

yuumlzerdimrsquo tuumlmcesinde geccedilmişte yapılan bir işe goumlnderme soumlz konusudur Ya da dilsel

ccedilerccedilevede bağlamdan dolayı ya da bulunulan ortamdaki durumda dolayı lsquoCcedilocukken

yuumlzuumlyordumrsquo biccediliminde de dile getirilebilir ndash(I)r hikacircye bileşik zamanı daha ccedilok geccedilmişte

yapılan ama artık yapılmayan bir olayı anlatır Ama yine dilsel bağlam ccedilerccedilevesinde ndashAcAk

zamanının hikacircyesi de geniş zamanın hikacircyesine kayabilir lsquoSeninle gelirdim ama bir sorun

ccedilıktırsquodaki gibi lsquoSeninle gelirdimgelmek isterdim ama yapmam gereken oumldevlerim varrsquo

tuumlmcesinde ise daha ccedilok istekdilek soumlz konusudur

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

39

hast du gehoumlrt Duydun mu

Ich habe aufgeraumlumt Topladım duumlzensiz eylemlerle

Ich bin eingeschlafen Uykuya daldım

Tuumlrkccediledeki ndashDI biccedilimbiriminin kişilere goumlre allomorphları vardır Geccedilmişi ifade

etmesinin dışında şimdiki zamanı da ifade eden durumları da vardır lsquoİşte geldirsquo gibi Yani

eylemlerin uumlzerine imekrsquoli ndashDI gelmedikccedile geccedilmiş-dışılık soumlz konusu olur

Almancadaki praumlteritum zamanına gelecek olursak daha ccedilok yazı dilinde kullanılan

bir zamandır Perfekt anlamı da taşır ancak ama daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zamanlı

eylemleri karşılığıdır yani Almancada lsquogittim gitti okudularhelliprsquo gibi durumlarını belirtirken

lsquogiderdim gidiyordu okurlardırsquo biccediliminde de kullanılabilir Ancak ndashmIş zamanını hiccedilbir

şekilde karşılamaz

Praumlteritum eylemlerin buumlyuumlk ccediloğunluğunun koumlkuumlne ndasht eklenerek yapılır

suchensuchte

weinenweinte

lebenlebte

liebenliebte

kuumlssenkuumlsste

Bazı eylemlerin koumlkleri değişir Bazı eylemlerin hem koumlkleri değişir hem de ndasht eklenir

gehen ging bringen brachte

trinkentrank brennenbrannte

essen aszlig denken dachte

sitzen saszlig kenen kannte

lesen las

Tuumlrkccedilede genişşimdiki zamanın hikacircyesi bileşik zamanı olarak kullanılır lsquoCcedilocukken

yuumlzerdimrsquo tuumlmcesinde geccedilmişte yapılan bir işe goumlnderme soumlz konusudur Ya da dilsel

ccedilerccedilevede bağlamdan dolayı ya da bulunulan ortamdaki durumda dolayı lsquoCcedilocukken

yuumlzuumlyordumrsquo biccediliminde de dile getirilebilir ndash(I)r hikacircye bileşik zamanı daha ccedilok geccedilmişte

yapılan ama artık yapılmayan bir olayı anlatır Ama yine dilsel bağlam ccedilerccedilevesinde ndashAcAk

zamanının hikacircyesi de geniş zamanın hikacircyesine kayabilir lsquoSeninle gelirdim ama bir sorun

ccedilıktırsquodaki gibi lsquoSeninle gelirdimgelmek isterdim ama yapmam gereken oumldevlerim varrsquo

tuumlmcesinde ise daha ccedilok istekdilek soumlz konusudur

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

40

Almancada plusquamperfekt yapmak iccedilin de sein ve haben yardımcı eylemlerinin

Praumlteritum şeklini kullanırız Asıl eylem partizip hacirclde tuumlmcenin sonuna gider

Plusquamperfekt genel olarak ndashmIşrsquolı geccedilmiş zaman olarak tanımlanır Aslında

Plusquamperfekt iccedilin ldquoGeccedilmişte Bitmiş Zamanrdquo demek daha doğrudur

Ich hatte aufgeraumlumt Toplamıştım

Ich hatte gespielt Oynamıştım

Sie war nach Hause gegangen O eve gitmişti

Er hatte einen Ball gekauft O bir top satın almıştı

Ancak Almancadaki bu zaman daha ccedilok Tuumlrkccediledeki bileşik zaman gibi durmaktadır ndash

mIşrsquolı geccedilmiş zamanın hikacircyesi

Tuumlrkccedilede sadece eylemlerin sonuna eklenen kişi-zaman ekler vardır Bunu dışında

yapısal bir değişim yoktur

lsquoAli eve gelmiştirsquo de ndashmIşrsquoın belirli zaman olmasının da etkisi vardır Alirsquonin geldiğinden

haberimiz yoktur

KAYNAKCcedilA

Hoberg RampU (ccedilevCcedilatak MampM) (2003) Duden Almanca Gramer İstanbul Alfa Yay

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

41

Damla Elif TİRYAKİ

İNSAN HER YAŞTA YABANCI BİR DİL OumlĞRENEBİLİRMİŞ

Yabancı dil oumlğrenimi konusunda en yaygın mazeretlerden biri yabancı dil oumlğrenmenin

zor olduğudur Aslında bu bir bahane olup asıl sorunun genellikle bireyin konuyla ilgili belli

bir hayalin olmaması ve konuya odaklanmaması veya odaklanamamasıdır

Yabancı dil oumlğreniminde yaş oumlnemli bir etmendir Yetişkin oumlğreniciler utandırıcı

hatalar yapmaktan veya akılsız olarak yargılanmaktan korktukları iccedilin genellikle

ccedilekingendirler ve yabancı bir dil oumlğrenmekten korkmaktadırlar Yabancı dil oumlğreniminde

artan yaşla beraber dile daha ccedilok maruz kalınması gerektiği ve alıştırma yapmaya daha fazla

ihtiyaccedil duyulduğu bir gerccedilektir ancak bu dili oumlğrenememe olarak sonuccedillanmamaktadır

Uzun bir zaman oumlnce gazetelerde goumlrduumlğuumlm bir haberi sizinle paylaşmak istiyorum

Haber yabancı dil oumlğrenmek konusunda engel olarak ldquoartan yaşrdquo etmenini geccedilersiz kılan bir

oumlrnek olarak ilgimi ccedilekti

Yaşlı bir kadın 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrendi ve herkesin dikkatini ccedilekti Fakat

bu kadını teşvik eden bir hayali vardı O da bir guumln Eiffel Kulesinde bir Fransızrsquola Fransızca

sohbet edebilmekti Bu azimli kadın hayalini gerccedilekleştirebilmek iccedilin Fransızcayı oumlğrendi

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

42

Karabuumlkrsquote 70 yaşından sonra Fransızca oumlğrenen emekli sınıf oumlğretmeni 83 yaşındaki

Cavide Coumlmertrsquoin ortaokul sıralarında oumlğrendiği Fransızcayı yoğun meslek hayatında

ilerletemediği ancak emekli olduktan uzun bir suumlre sonra Fransızcasını kitaplardan

geliştirdiği haberleri Turkish Daily News Gazetesirsquonde ve CNN Tuumlrkrsquote yer almıştır Bunun

uumlzerine Coumlmert Fransa Buumlyuumlkelccedililiği tarafından Fransarsquoya davet edilmiştir

Fransarsquonın Ankara Buumlyuumlkelccedililiği yetkilileri Coumlmertrsquoi telefonla arayıp teşekkuumlr ederek

Fransarsquoya davet etmiştir Teşekkuumlr ve davet telefonu ile ccedilok duygulandığını belirten Coumlmert

ldquoRahatsızım ancak sağlığım el verirse gitmeyi duumlşuumlnuumlruumlm Bana Fransızca kitaplar

goumlndereceklerini soumlylediler Bu kitapları okuyup dilimi daha da geliştireceğim En buumlyuumlk

hayalim Fransarsquoya gidip Eiffel Kulesirsquonde Fransız bir madamla sohbet etmekrdquo diye

belirtmiştir

KAYNAKCcedilA

Atay AF (2005 23 Şubat) Emekli oumlğretmene Fransa daveti Huumlrriyet Gazetesi

httpwebarsivhurriyetcomtr20050223603946asp Son Goumlruumlntuumllenme Tarihi 28042012

43

DİLLE TAŞINAN ZEKA İZLERİ

Kulaklarının buumlyuumlkluumlğuuml ile ilgili olarak

Galileoye hasımlarından biri ldquoEfendimrdquo

demiş Kulaklarınız bir insan iccedilin biraz

buumlyuumlk değil mi

Galileo Doğru demiş Benim

kulaklarım bir insan iccedilin biraz buumlyuumlk ama

seninkiler bir eşek iccedilin fazla kuumlccediluumlk

sayılmaz mı

İngiliz lordu Atatuumlrkuumln daveti uumlzerine

İstanbula gelir İngiliz lordu şerefine

verilen yemekte servis yapan Tuumlrk

elindeki tepsiyi devirir Herkes buumlyuumlk bir

şaşkınlık iccedilinde kalmıştır ve Atatuumlrkuumln ne

tepki vereceği beklenirken Atatuumlrk

İngiliz lorduna doumlnerek

Halkım her şeyi beceriyor da bir tek

uşaklığı beceremiyor

Napolyon savaşta İspanyayı yenmiş

İspanya Kralı ldquo Siz ancak para ve mal iccedilin

savaşırsınız biz ise namusumuz ve

şerefimiz iccedilin savaşırız rdquo demiş

Bunun uumlzerine Napolyon

44

ldquo Evet İnsan neyi eksikse onun iccedilin

savaşırrdquo

Yahya Kemale Ankaranın en ccedilok hangi

tarafını seviyorsunuz diye sorduklarında

şu cevabı vermiş

ldquoİstanbula doumlnuumlşuumlnuumlrdquo

Yahya Kemal dostlarından birine

ldquoBu akşam yemeği benimle yer misinrdquo

diye sorunca

Arkadaşı ldquo Hay hayrdquo der ldquoCcedilok memnun

olurum Hiccedilbir mazeretim yokrdquo

Yahya Kemal guumlluumlmseyerek karşılık

verir ldquo İyi oumlyleyse bu akşam size

geliyorumrdquo

Sokrates oumlluumlme mahkucircm edildiğinde eşi

ldquoHaksız yere oumllduumlruumlyorsunuzrdquo diye

ağlamaya başlayınca Sokratesin cevabı

gecikmemiş

ldquoNe yani bir de haklı yere mi

oumllduumlruumllseydim rdquo

Sokrates ve eşi bir tuumlrluuml iyi

geccedilinemezlermiş Bir guumln eşi Sokratese

verip veriştirmiş ağzına geleni soumlylemiş

Bakmış kocası hiccedil bir tepki goumlstermiyor

bir kova suyu alıp başından aşağı

boşaltmış Sokrates gayet sakin Bu

kadar goumlk guumlruumlltuumlsuumlnden sonra bir

sağanak zaten bekliyordum demiş

45

Mehmet Akif Baytar Mektebinde muumlduumlr

yardımcısı olarak ccedilalıştığı bir doumlnemde

muhasebeden gelen bir yazıyı anlayamaz

Yazıyı kaleme alan Salih Efendiyi

arayarak yazıda ne demek istediğini sorar

Salih Efendi ldquoİki tuumlrluuml mana ccedilıksın diye

boumlyle yazdık efendim cevabını verince

Akif dayanamaz ve ldquoHayret doğrusurdquo

der ldquoBiz birini bile ccedilıkartamadık dardquo

İsmail Duumlmbuumllluuml sahnedeyken bir seyirci

protesto etmek iccedilin sahneye lsquohıyarrsquo

fırlatıyor

Duumlmbuumllluuml yere duumlşen hıyarı alıp

kalabalığa doumlnuumlyor ve şoumlyle diyor

Beyefendi kartvizitini yollamış

Tanıdıklardan biri yazdığı romanın

muumlsveddelerini Neyzen Tevfike goumlstererek

fikrini sorar Neyzen beğenmediğini ifade

edince

Adam ldquoİyi amardquo derrdquo Siz hiccedil roman

yazmadınız kirdquo

Neyzen Tevfik şu cevabı verir ldquo Ben

yumurtanın tazesini bayatını iyi anlarım

Ama bu guumlne kadar hiccedil yumurtlamadımrdquo

46

FİLM TANITIMI İKİ DİL BİR BAVUL

İki Dil Bir Bavul 2008 yapımı filmdir Orhan Eskikoumly ve Oumlzguumlr Doğanın

youmlnetmenliğini ve yapımcılığını uumlstlendiği film bir Tuumlrk oumlğretmenin Şanlıurfanın Siverek

ilccedilesine bağlı Demirci koumlyuumlndeki ilkokula atanmasını ve orada Tuumlrkccedile bilmeyen Kuumlrt

oumlğrencileriyle geccedilirdiği bir yılını anlatır 23 Ekim 2009 tarihinde goumlsterime girmiştir

Orijinal adı Okul Yolunda olan filmin adı daha sonradan İki Dil Bir Bavul olarak

değiştirilmiştir ve filmin adında geccedilen bavul metaforu bizzat sınıfın kendisi koumlyuumln

kendisi boumllgenin kendisi uumllkenin kendisirsquodir İki Dil Bir Bavulun dili Kuumlrtccedile ve Tuumlrkccediledir

Filmin duumlnya goumlsterimi 25 Kasım 2008 tarihinde 21 Amsterdam Uluslararası Belgesel Film

Festivalinde yapılırken Tuumlrkiyede ilk kez İstanbul Film Festivalinde goumlsterilmiştir ve galası

ise 21 Ekim 2009 tarihinde Atlas Sinemasında yapılmıştır Adana Altın Koza Film

Festivalinde En İyi Film ve Buumlyuumlk Juumlri Oumlzel Oumlduumlluuml Antalya Altın Portakal Film

Festivalinde En İyi İlk Film Oumlduumlluuml ve Abu Dabi Uluslararası Ortadoğu Film Festivalinde

En İyi Ortadoğu Belgeseli oumlduumlluuml dahil olmak uumlzere birccedilok festivalde ccedileşitli dallarda oumlduumll

kazandı Goumlsterime girdikten sonra ilk uumlccedil guumln iccedilinde 8864250 TLlik bir hasılat elde eden İki

Dil Bir Bavul eleştirmenler tarafından olumlu tepkiler aldı ve filmin biccedilimi hakkında ccedileşitli

goumlruumlşler ortaya sunuldu

44

ldquo Evet İnsan neyi eksikse onun iccedilin

savaşırrdquo

Yahya Kemale Ankaranın en ccedilok hangi

tarafını seviyorsunuz diye sorduklarında

şu cevabı vermiş

ldquoİstanbula doumlnuumlşuumlnuumlrdquo

Yahya Kemal dostlarından birine

ldquoBu akşam yemeği benimle yer misinrdquo

diye sorunca

Arkadaşı ldquo Hay hayrdquo der ldquoCcedilok memnun

olurum Hiccedilbir mazeretim yokrdquo

Yahya Kemal guumlluumlmseyerek karşılık

verir ldquo İyi oumlyleyse bu akşam size

geliyorumrdquo

Sokrates oumlluumlme mahkucircm edildiğinde eşi

ldquoHaksız yere oumllduumlruumlyorsunuzrdquo diye

ağlamaya başlayınca Sokratesin cevabı

gecikmemiş

ldquoNe yani bir de haklı yere mi

oumllduumlruumllseydim rdquo

Sokrates ve eşi bir tuumlrluuml iyi

geccedilinemezlermiş Bir guumln eşi Sokratese

verip veriştirmiş ağzına geleni soumlylemiş

Bakmış kocası hiccedil bir tepki goumlstermiyor

bir kova suyu alıp başından aşağı

boşaltmış Sokrates gayet sakin Bu

kadar goumlk guumlruumlltuumlsuumlnden sonra bir

sağanak zaten bekliyordum demiş

45

Mehmet Akif Baytar Mektebinde muumlduumlr

yardımcısı olarak ccedilalıştığı bir doumlnemde

muhasebeden gelen bir yazıyı anlayamaz

Yazıyı kaleme alan Salih Efendiyi

arayarak yazıda ne demek istediğini sorar

Salih Efendi ldquoİki tuumlrluuml mana ccedilıksın diye

boumlyle yazdık efendim cevabını verince

Akif dayanamaz ve ldquoHayret doğrusurdquo

der ldquoBiz birini bile ccedilıkartamadık dardquo

İsmail Duumlmbuumllluuml sahnedeyken bir seyirci

protesto etmek iccedilin sahneye lsquohıyarrsquo

fırlatıyor

Duumlmbuumllluuml yere duumlşen hıyarı alıp

kalabalığa doumlnuumlyor ve şoumlyle diyor

Beyefendi kartvizitini yollamış

Tanıdıklardan biri yazdığı romanın

muumlsveddelerini Neyzen Tevfike goumlstererek

fikrini sorar Neyzen beğenmediğini ifade

edince

Adam ldquoİyi amardquo derrdquo Siz hiccedil roman

yazmadınız kirdquo

Neyzen Tevfik şu cevabı verir ldquo Ben

yumurtanın tazesini bayatını iyi anlarım

Ama bu guumlne kadar hiccedil yumurtlamadımrdquo

46

FİLM TANITIMI İKİ DİL BİR BAVUL

İki Dil Bir Bavul 2008 yapımı filmdir Orhan Eskikoumly ve Oumlzguumlr Doğanın

youmlnetmenliğini ve yapımcılığını uumlstlendiği film bir Tuumlrk oumlğretmenin Şanlıurfanın Siverek

ilccedilesine bağlı Demirci koumlyuumlndeki ilkokula atanmasını ve orada Tuumlrkccedile bilmeyen Kuumlrt

oumlğrencileriyle geccedilirdiği bir yılını anlatır 23 Ekim 2009 tarihinde goumlsterime girmiştir

Orijinal adı Okul Yolunda olan filmin adı daha sonradan İki Dil Bir Bavul olarak

değiştirilmiştir ve filmin adında geccedilen bavul metaforu bizzat sınıfın kendisi koumlyuumln

kendisi boumllgenin kendisi uumllkenin kendisirsquodir İki Dil Bir Bavulun dili Kuumlrtccedile ve Tuumlrkccediledir

Filmin duumlnya goumlsterimi 25 Kasım 2008 tarihinde 21 Amsterdam Uluslararası Belgesel Film

Festivalinde yapılırken Tuumlrkiyede ilk kez İstanbul Film Festivalinde goumlsterilmiştir ve galası

ise 21 Ekim 2009 tarihinde Atlas Sinemasında yapılmıştır Adana Altın Koza Film

Festivalinde En İyi Film ve Buumlyuumlk Juumlri Oumlzel Oumlduumlluuml Antalya Altın Portakal Film

Festivalinde En İyi İlk Film Oumlduumlluuml ve Abu Dabi Uluslararası Ortadoğu Film Festivalinde

En İyi Ortadoğu Belgeseli oumlduumlluuml dahil olmak uumlzere birccedilok festivalde ccedileşitli dallarda oumlduumll

kazandı Goumlsterime girdikten sonra ilk uumlccedil guumln iccedilinde 8864250 TLlik bir hasılat elde eden İki

Dil Bir Bavul eleştirmenler tarafından olumlu tepkiler aldı ve filmin biccedilimi hakkında ccedileşitli

goumlruumlşler ortaya sunuldu

45

Mehmet Akif Baytar Mektebinde muumlduumlr

yardımcısı olarak ccedilalıştığı bir doumlnemde

muhasebeden gelen bir yazıyı anlayamaz

Yazıyı kaleme alan Salih Efendiyi

arayarak yazıda ne demek istediğini sorar

Salih Efendi ldquoİki tuumlrluuml mana ccedilıksın diye

boumlyle yazdık efendim cevabını verince

Akif dayanamaz ve ldquoHayret doğrusurdquo

der ldquoBiz birini bile ccedilıkartamadık dardquo

İsmail Duumlmbuumllluuml sahnedeyken bir seyirci

protesto etmek iccedilin sahneye lsquohıyarrsquo

fırlatıyor

Duumlmbuumllluuml yere duumlşen hıyarı alıp

kalabalığa doumlnuumlyor ve şoumlyle diyor

Beyefendi kartvizitini yollamış

Tanıdıklardan biri yazdığı romanın

muumlsveddelerini Neyzen Tevfike goumlstererek

fikrini sorar Neyzen beğenmediğini ifade

edince

Adam ldquoİyi amardquo derrdquo Siz hiccedil roman

yazmadınız kirdquo

Neyzen Tevfik şu cevabı verir ldquo Ben

yumurtanın tazesini bayatını iyi anlarım

Ama bu guumlne kadar hiccedil yumurtlamadımrdquo

46

FİLM TANITIMI İKİ DİL BİR BAVUL

İki Dil Bir Bavul 2008 yapımı filmdir Orhan Eskikoumly ve Oumlzguumlr Doğanın

youmlnetmenliğini ve yapımcılığını uumlstlendiği film bir Tuumlrk oumlğretmenin Şanlıurfanın Siverek

ilccedilesine bağlı Demirci koumlyuumlndeki ilkokula atanmasını ve orada Tuumlrkccedile bilmeyen Kuumlrt

oumlğrencileriyle geccedilirdiği bir yılını anlatır 23 Ekim 2009 tarihinde goumlsterime girmiştir

Orijinal adı Okul Yolunda olan filmin adı daha sonradan İki Dil Bir Bavul olarak

değiştirilmiştir ve filmin adında geccedilen bavul metaforu bizzat sınıfın kendisi koumlyuumln

kendisi boumllgenin kendisi uumllkenin kendisirsquodir İki Dil Bir Bavulun dili Kuumlrtccedile ve Tuumlrkccediledir

Filmin duumlnya goumlsterimi 25 Kasım 2008 tarihinde 21 Amsterdam Uluslararası Belgesel Film

Festivalinde yapılırken Tuumlrkiyede ilk kez İstanbul Film Festivalinde goumlsterilmiştir ve galası

ise 21 Ekim 2009 tarihinde Atlas Sinemasında yapılmıştır Adana Altın Koza Film

Festivalinde En İyi Film ve Buumlyuumlk Juumlri Oumlzel Oumlduumlluuml Antalya Altın Portakal Film

Festivalinde En İyi İlk Film Oumlduumlluuml ve Abu Dabi Uluslararası Ortadoğu Film Festivalinde

En İyi Ortadoğu Belgeseli oumlduumlluuml dahil olmak uumlzere birccedilok festivalde ccedileşitli dallarda oumlduumll

kazandı Goumlsterime girdikten sonra ilk uumlccedil guumln iccedilinde 8864250 TLlik bir hasılat elde eden İki

Dil Bir Bavul eleştirmenler tarafından olumlu tepkiler aldı ve filmin biccedilimi hakkında ccedileşitli

goumlruumlşler ortaya sunuldu

46

FİLM TANITIMI İKİ DİL BİR BAVUL

İki Dil Bir Bavul 2008 yapımı filmdir Orhan Eskikoumly ve Oumlzguumlr Doğanın

youmlnetmenliğini ve yapımcılığını uumlstlendiği film bir Tuumlrk oumlğretmenin Şanlıurfanın Siverek

ilccedilesine bağlı Demirci koumlyuumlndeki ilkokula atanmasını ve orada Tuumlrkccedile bilmeyen Kuumlrt

oumlğrencileriyle geccedilirdiği bir yılını anlatır 23 Ekim 2009 tarihinde goumlsterime girmiştir

Orijinal adı Okul Yolunda olan filmin adı daha sonradan İki Dil Bir Bavul olarak

değiştirilmiştir ve filmin adında geccedilen bavul metaforu bizzat sınıfın kendisi koumlyuumln

kendisi boumllgenin kendisi uumllkenin kendisirsquodir İki Dil Bir Bavulun dili Kuumlrtccedile ve Tuumlrkccediledir

Filmin duumlnya goumlsterimi 25 Kasım 2008 tarihinde 21 Amsterdam Uluslararası Belgesel Film

Festivalinde yapılırken Tuumlrkiyede ilk kez İstanbul Film Festivalinde goumlsterilmiştir ve galası

ise 21 Ekim 2009 tarihinde Atlas Sinemasında yapılmıştır Adana Altın Koza Film

Festivalinde En İyi Film ve Buumlyuumlk Juumlri Oumlzel Oumlduumlluuml Antalya Altın Portakal Film

Festivalinde En İyi İlk Film Oumlduumlluuml ve Abu Dabi Uluslararası Ortadoğu Film Festivalinde

En İyi Ortadoğu Belgeseli oumlduumlluuml dahil olmak uumlzere birccedilok festivalde ccedileşitli dallarda oumlduumll

kazandı Goumlsterime girdikten sonra ilk uumlccedil guumln iccedilinde 8864250 TLlik bir hasılat elde eden İki

Dil Bir Bavul eleştirmenler tarafından olumlu tepkiler aldı ve filmin biccedilimi hakkında ccedileşitli

goumlruumlşler ortaya sunuldu

47

FİLM TANITIMI PROJECT NİM

Bilimsel bir deney amacı ile insan gibi davranılan ve insanlar tarafından yetiştirilen Nimin oumlykuumlsuuml

Proje Nim

Bir bez bebek değil bir oyuncak değil bir insan değil O bir şempanze Nimi yetiştirenlerin

ağzından ccedilıkan soumlzcuumlkler bunlar İnsanlarla yaşayan iccedilki iccedilmeyi hızlı arabalarla seyahat etmeyi seven bir

şempanzenin ve onun yetiştiricilerinin oumlykuumlsuumlnuumln anlatıldığı film gerccedilek bir oumlykuumlyuuml yıllar sonra sinema

salonlarına taşıyor İşaret dili oumlğretilerek iletişim kurulan şempanze Nim 1970li yıllarda bilim duumlnyasını

sarsarak belki de direkt iletişime geccedililince cevap alan ilk insan dışı canlı oldu Man on WireTeldeki Adam

belgeselinin yaratıcısı James Marshın yine inanılmaz bir konuyu alarak rafların arasından oumlnuumlmuumlze sunması

ile ortaya ccedilıkan bir belgesel Proje Nim

48

5ndash6 Temmuz 2012

48

5ndash6 Temmuz 2012