1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

«ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ

ДАМУЫНДАҒЫ БАСТЫ ҚАҒИДАЛАРЫ» атты республикалық онлайн ғылыми-тәжірибелік

конференциясының

МАТЕРИАЛДАРЫ

МАТЕРИАЛЫ

республиканской онлайн научно-практической

конференции

«ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ

ЭВОЛЮЦИОННОГО РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА»

MATERIALS

republican online scientific - practical conference

«MAIN PRINCIPLES OF EVOLUTIONARY

DEVELOPMENT OF KAZAKHSTAN»

Шымкент - 2017

2

УДК 378

ББК 74.58

Қ18

Редакция алқасының төрағасы

Аяшев Оңалбай Аяшұлы - п.ғ.д., профессор

Редакция алқасы:

Исабек Баршагүл Қашқынқызы т.ғ.к., доцент

Махашов Еркін Жұмагалиұлы техн.ғ.к.

Ибрагимова Жанат Абуталипқызы ф.ғ.к., доцент

Жаппарқұлова Анар Абусайылқызы ф.ғ.к.

Оразбаева Эльмира Бейсенбайқызы ф.ғ.к., аға оқытушы

Тәңірбергенов Медеубек Жұматайұлы п.ғ.д., доцент

Ибашова Альмира Байдабековна п.ғ.к., аға оқытушы

Қ18 «Қазақстанның эволюциялық дамуындағы басты қағидалары»

атты республикалық онлайн ғылыми-тәжірибелік конференциясы-

ның материалдары. - Шымкент: «Әлем» баспаханасы, 2017. – 256 бет

Материалы республиканской онлайн научно-практической

конференции «Основные принципы эволюционного развития

казахстана» - Шымкент: типография «Алем», 2017 – 256 стр

Мaterials republican online scientific - practical conference «Мain

principles of evolutionary development of Кazakhstan». Shymkent:

Publishing house «Әлем», 2017. - 256 page.

ISBN 978-9965-07-456-1

Жинаққа Қазақстандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми-зерттеу

жұмыстарының нәтижелері ендірілді. Барлық жарияланымдар

авторлардың редакциясымен берілген.

ӘОЖ 378

ББК 74.58

ISBN 978-9965-07-456-1

© Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институты, 2017

© «Әлем» баспаханасы, 2017

3

ҚАЗІРГІ ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ

ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

ӘОЖ 373 (072)

ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫНДА ДҮНИЕТАНУ

ПӘНІН ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫ Ақынова Л.А. б.ғ.к., аға оқытушы

Балдырбек А.С. 102-14 т.студенті

Нысанбек Д.М.102-14 т. студенті

ОҚМПИ, Шымкент, Қазақстан

Резюме

В статье рассказывается пути межпредметной связи по обновленной программе

образования по предмету познания мира, особенностью обновленной образовательной

программы является знание дается спиральным методом

Summary

The article describes the ways of inter-subject communication on the renewed education

program on the subject of knowledge of the world, the peculiarity of the renewed educational

program is knowledge is given by a spiral method.

Бастауыш сынып пәндеріне арналған оқу бағдарламаларындағы оқу

мақсаттары оқушылардан шынайы проблемаларды анықтап зерттей білуді

талап етеді. Негізінен жаңартылған білім жүйесі құзыреттілікке және сапаға

бағытталған бағдарлама. Жаңартылған білім берудің маңыздылығы – оқушы

тұлғасының үйлесімді қолайлы білім беру ортасын құра отырып сын

тұрғысынан ойлау, зерттеу жұмыстарын жүргізу, тәжірибе жасау, АКТ –ны

қолдану, коммуникативті қарым-қатынасқа түсу, жеке, жұппен, топта жұмыс

жасай білу, функционалды сауаттылықты, шығармашылықты қолдана білу

және оны тиімді жүзеге асыру үшін қажетті тиімді оқыту әдіс-тәсілдерді

(бірлескен оқу, модельдеу, бағалау жүйесі, бағалаудың тиімді стратегиялары)

меңгеру. Жаңартылған білім беру бағдарламасының ерекшелігі спиральді

қағидатпен берілуі. Оған оқу мақсаттары зерделей отыра көз жеткізуге болады.

Кіріктірілген білім беру бағдарламасында дүниетану пәнінің берілу жайы

да өзгеше. Бағдарлама оқушының төрт тілдік дағдысын: тыңдалым, айтылым,

оқылым, жазылым жетілдіруге бағытталған. Бұл төрт дағды оқу жоспарында

«Шиыршық әдісімен» орналастырылған және бір –бірімен тығыз байланысты.

Яғни, жыл бойына бірнеше рет қайталанып отырады және сынып өскен сайын

тілдік мақсат та күрделене түседі.

Оқушы өзінің мектеп қабырғасында алған білімін өмірінде қажетке асыра

білуі керек. Сол үшін де бұл бағдарламаның негізі «Өмірмен байланыс»

ұғымына құрылған. Ұстаздарға үлкен жауапкершілік міндеттелді.

Оқушылардың бойына ХХІ ғасырда өмірдің барлық салаларында табысты болу

үшін, қажетті дағдыларды дарыту үшін, мұғалімдер тынымсыз еңбектену керек.

Материалдық әлемнің тұтастығын, оның құбылыстарының күрделігі мен

қарама – қайшылығын оқушылар мектеп пәндерімен танысқан кезде бірте-бірте

сезіне бастайды. Алайда, бұл білімдерді синтез жасамаған жағдайда бөлек-

4

бөлек болып қала береді. Жүйелі білімдерді қалыптастыру, дүниетанымдық

идеяларды түсіну үшін пәнәрылық байланыстарды орнату маңызды. Пәнаралық

байланыстырады пайдалану дүниенің бір тұтастығын және маңызды түсінік-

тер мен дүниетанымдық идеяларды меңгеруді қамтамасыз етеді.

Қазіргі таңда білімді интеграциялау, оның ғылыми деңгейін көтеру,

оқушының танымдық қабілетіне орай дағдыларын да жан-жақты қалыптастыру

өзекті мәселеге айналып отыр. Сондықтан бастауыш сыныпта-ақ пәндерді

интеграциялап оқыту шәкірттердің ой-өрісін байытумен қатар олардың адамзат

құндылықтарымен де молырақ сусындауларын қамтамасыз етеді. Өркениетті

шетел мектептерінің көпшілігінде бастауыш мектеп бағдарламасы, міне, осыған

негізделген. Мұнда оқу, ойлау, жазу, сөйлеу бір кеңістікте бір-бірімен

үйлестіріле дамытылады.

«Дүниетану» пәні оқушыларға қоршаған ортаны түрлі қоғамдық

үдерістермен құбылыстарды толық, өзара байланыста танып білуге мүмкіндік

береді, олардың қызығушылығын оятып: Біз кімбіз? Қайдан келдік? Қайда

тұрып жатырмыз? Бізді не қоршап тұр? Біздің өткенімізбен келешегіміз

қандай? – деген сұрақтар аясында ойлануына мүмкіндік береді.

« Дүниетану» пәнін оқыту:

- оқушыларда өзіндік, қоғамда және ұлттық сана мен отан сүйгіштік

қасиеттерді қалыптастырады;

- оқушыларға қоршаған ортасы туралы ғылыми негіздерді меңгере

отырып, тарихи, географиялық тұрғыдан ойлауын дамытады;

- оқушылар қазақстандық қоғам және өзін қоршаған әлеуметтік ортаның

барлық деңгейі: өз үйі, отбасы, жергілікті және ұлттық қоғамдастық туралы

білімді меңгереді;

Пәнаралық байланыстар пәндерге ортақ фактілер, түсініктер, идеялар,

іскерліктер мен дағдыларға орай қалыптастырылуы қажет. Сондай -

ақ пәнаралық байланыстар әмбебаптық сипатта болады. Өйткені олардың

қызметі мен ықпалы барлық пәндерге жалпы, ортақ болып келеді.

Пәнаралық байланыстарды жүзеге асырмайынша дүние

танымдық көзқарастың біртұтастығын сақтау мүмкін емес. Пәнаралық

байланысты жүзеге асыру күрделі үрдіс, өйткені мұғалім пәндерді

байланыстыру барысында ондағы жақын, ұқсас тақырыптарды анықтап,

олардан хабардар болуды талап етеді.

Байланыс бағыттары тек қана мазмұн, мағнасы ғана емес, сондай ақ,

оқушылардың осы түсінікпен немесе оның белгілерімен әрбір пәнде таныстыру

кезегімен де анықталады. Сондықтан пәнаралық байланыстар ретроспектива-

лық, мерзім жағынан сәйкес және перспективалық болып бөлінеді және

пәнаралық байланыс орнатылып жатқан дүниетану сабағының үстінде

оқушылардың осы түсінік туралы білімін анықтаймыз, жаңғыртамыз

немесе алғашқы білім бөлшектерін беруді бастаймыз.

Дүниетанудың көптеген маңызды түсініктері мен заңдылықтары, әдебиет-

тік оқу пәнінде шағын әңгімелер, өлеңдер мен толықтырылып таныстырылады.

Сондықтан матиралды жаңа қырынан көрсеу түсінікті неғұрлым толық, әрі

5

барлық қырынан мағнасын ашуды мүмкін етеді.

Оқу процесінде көптеген байланыстар сабақ мазмұнына байланысты сан

алуан бағыты даму мүмкін. Бұл байланыстардың ретсіз шашылып кетпеуі үшін

пәнішілік байланыстарды орнату маңызды.

Дүниетану пәнін оқытуда мәліметтер кеңейтіліп, тереңдетілуі үшін,

жаратылыстану пәнімен байланыстырып отыру керек. Мысалы, 2 сыныпта

«Жаратылыстану» пәнінен өткен «Өсімдіктер» және «Жануарлар» бөліміндегі

Өсімдіктер әлемін қалай сақтауға болады? және Жануарлар әлемінің көп

түрлілігі тақырыптарындағы мәліметтерді дүниетану пәніндегі «Қоршаған

орта» бөліміндегі Өсімдіктер мен жануарлардың адам өміріндегі рөлі

тақырыбын өткенде байланыстыра қолануға болады.

Пәнаралық байланыстарға сүйеніп отыру көптеген жалпы қортындылар

жасауға мүмкіндік береді. Алайда көркем шығарма туындыларын

оқушылардың теориялық білімімен ғана қамтамассыз етіп қана тоқталатын

деңгейде емес, олардың ішкі жандүниелік тұрақты позициясына айналатындай

жеткілікті көлемде таныстыру қажет.

Пәнаралық байланыстарды жүзеге асыруда оқушыларға басқа пәндерден

алынған білім мен ескертулерді пайдалануды талап ететін тапсырмаларды

орындау немесе проблемалық сұрақтарға жауап беру үшін бұрын алынған білім

мен іскерлікті тез еске түсіруге жәрдем беретін бірқатар дидактикалық

құралдар бар. Олар: оқулықтар мен құжат мәтіндері, оқу кино фильмдері

фрагменттер, мәтіндік және сандық кестелер, өнер шығармаларының

репродукциялары, нұсқаулар, дәптердегі әртүрлі жазбалар. Сыныптың

көпшлігінің пәнаралық байланысты орнататын тапсырманы орындай алмаса,

немесе сұраққа жауап бере алмаса, мұғалім сондай тапсырманың орындалған

үлгісін түсіндіре отырып, көрсете алады. Оқушыларды пәнаралық сипаттағы

білімін пайдалануларына үйрету үшін, бұндай жаттығуларды бірнеше рет

күрделендіре отырып жасау маңызды.

Дүниетану пәнінің міндеті адам, қоғам, қоршаған орта туралы білімдерін

тереңдету және де қорыту, табиғатпен адамның арасындағы өзара байланысты

түсіне алатындай өздері және өз отбастары, достары мен мектебі, туған өлкесі

туралы білімдермен қаруландыру, салауатты өмір салты, дәстүр және ауыз

әдебиеті жөнінде мағлұматтар алып, саяхат түрлерімен, оның маңызымен

танысады және табиғатты сүюге, оны қорғауға үйренеді.

Бастауыш мектептің дүниетану пәнін оқытуда оқытудың белсенді және

инновациялық әдістермен технологияларын білу мазмұнын түбегейлі

жаңартуда оны интеграциялауды тиімді пайдалануды қажет етеді. Егер

мұғалім дүниетану пәнінде жаңа техналогияларын пайдаланса, онда

оқушылардың ойлау қабілеттері, сөздік қорлары, таным қызығушылығы және

топпен дұрыс қарым-қатнас жасай отырып көпшілік арасында сөйлеуге өз ойын

ортаға салуға, айтылған пікірлерді тыңдай білуге үйретеді. Жаңа

технологияның ерекшелігі оқушыларды жеке тұлға ретінде жан- жақты дамыта

оқытуда жаңашыл әдісті қолдану оқушы үшін де мұғалімге де

шығармашылықпен жұмыс істеуге ықпал етеді.

6

Қорыта келе жаңартылған білім беру аясында бастауыш сыныпта

«Дүниетану» пәнін оқытуда пәнаралық байланысты күшейту мақсатында ортақ

тақырыптар қарастырылған.

Дүниетану пәнін оқытуды жетілдірудің негізгі жолы пәнаралық

байланысты күшейту және міндетті түрде оның жүзеге асырылуы қажет.

Дүниетануды оқытуда пәнаралық байланыс ғылыми әдістемелік тұрғыда

төмендегіше жүзеге асыруға болады.

Уақыттық байланыс- әрбір бағдарламалық талаптарды іске асыру

барысында берілетін жаңа ұғымды келесі пән бойынша алған ұғыммен күнбе-

күн байланыстырып отыру арқылы болады.

Ұғымдық байланыс – әр пәнді оқыту барысында олардың бәріне ортақ

ғылыми ұғымдарды қолдануға көңіл бөлу арқылы жүзеге асырылады.

Әдебиеттер

1. Дүниетану. Орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында бастауыш мектепке (1-4

сыныптар) арналған оқу бағдарламасы – Астана: 2016.

2. К.Байтенова, А.Жакеева, Е.Попова, Ш.Саукатова, Ж.Сейдахметова, Л.Уфимцева.

Дүниетану. 1-2 сынып. Оқулық. «Назарбаев зияткерлік мектептері»- «Мектеп», 2016.

3. К.Байтенова, А.Жакеева, Е.Попова, Ш.Саукатова, Ж.Сейдахметова, Л.Уфимцева.

Дүниетану. 1 сынып. Мұғалімге арналған нұсқаулық. «Назарбаев зияткерлік мектептері»-

«Мектеп», 2016.

4. К.Байтенова, А.Жакеева, Е.Попова, Ш.Саукатова, Ж.Сейдахметова, Л.Уфимцева

Дүниетану. 1-2 сынып. Жұмыс дәптері.. «Назарбаев зияткерлік мектептері»- «Мектеп», 2016.

5. Бастауыш мектеп - №6,2015ж

6. Қазақстан мектебі -№7, 2011ж

ОӘЖ 51-053.5

ҚЫЗЫҚТЫ МАТЕМАТИКАНЫҢ МАТЕМАТИКА

САБАҚТАРЫНДАҒЫ ТИІМДІЛІГІ Абатова Д.А.

№ 17 ЖОМ математика пәні мұғалімі. Сайрам ауданы, ОҚО, Қазақстан Резюме

В данной статье рассматривается методика использование материалов занимательной

математики на уроках математики

Summary

This article discusses the methodology of using materials of entertaining mathematics in the lessons

of mathematics

Қазіргі Қазақстан мектебіндегі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру

жүйесін, тәжірибесін пайдалана отырып, баланың жеке дара күйінің

дамуын қамтамасыз ететін жаңа ақпараттық технологияларды іздестіруге

және оларды қолдануға бағытталған.

Жаңа ақпараттық технология білім берудің стратегиясы мақсаттарына

қызмет етеді, атап айтқанда, проблемаларды қызмет етеді, атап, айтқанда,

проблемаларды сараптай алатын, жүйелі байланысты құра білетін

қайшылықтарды ашуға мейлінше жетілген, шешім қабылдауға, оны түрлі

дамыта білуге қабілетті, ойлаушы шығармашылық түрде қалыптасқан жеке

7

тұлғаның интеллектуалдық-психологиялық дамуын қамтамассыз ететін болуға

тиіс.

Уақыттың өзіндей ұшқыр ақпараттар ағыны сәт сайын жаңаланып,

толассыз тіршілікте күн сайын жаңа кітаптар мен баспасөз басылымдары

жарық көріп жатыр. Бұған дейін шыққандары қаншама? Бұның бәрін кім, не

үшін оқиды? Бұл үлкендер үшін тән құбылыс. Ал, өмір айдынына енді ғана

шыққан, әлі оң-солын жете білмейтін, білмегенін білуге асығатын жас

жеткіншекті білім нәрімен қалай сусындатуға болады? Бұл -болашағын ойлаған

қоғамды, мұғалімді ойландыратын мәселе.

Қазақстан Республикасы Білім беру стандартына қоғамның қазіргі даму

кезеңінен туындап отырған әлеуметтік сұранысқа орай баланың тұлға ретінде

қалыптасуына, ақыл-ойын дамытуға, интеллектуалдық және ерік пен сезім

белсенділігін қалыптастыруға септігін тигізетін жаңа математикалық білім

мазмұнын жасау және онымен үйлесімді оқытуды ұйымдастыру түрлерін

анықтау қажеттілігі атап көрсетілген.

Алайда, ғылыми зеріттеулер және біздің тәжірибеміз көрсеткендей

баланы тұлға ретінде қалыптастыру үшін, қазіргі дидактиканың көкейтесті

мәселесі – мектеп пәндерін соның ішінде математика мектеп курсын педагогика

ғылымына сай әдістемелік жаңарту, білім беру жүйесін технологияландыру

керек екендігін көрсетіп отыр.

Кез келген өндіріс саласы өз өнімін өндірер алдында «нені, қалай, кім

үшін? - деген сауалға жауап іздейді. Ол үшін өзінің бәсекелесіне, тұтынушыға

жан-жақты зеріттеулер жүргізеді. Сонда ғана оның тауары өтімді бола алады.

Математика пәнін оқытудағы тиімді жолды таңдап алу үшін экономиканың осы

қағидасын сүйенгенді жөн көрдік.

Әрбір бала мектепке білім алуды мақсат етіп келетіні аян. Бірақ нарықтық

қатынас жағдайында оқушының білім алуға деген ынтасының төмендеп кеткені

бізді қатты алаңдатады. «Оқушының ынта-қызығушылығы, ұмтылысы неге

төмен?» - деген сауал әрбір ұстаздың көкейінде тұратыны мәлім. Кінә кімде?

Әлде ұстаз сабағын қызықты өткізе алмайды ма, әлде оқушы ынта қойып

тыңдамайды ма? Қазіргі таңда мектепте математика пәнінен оқушының

үлгерімі төмен. Неліктен пәннің өткізілуі деңгейі қандай? Сұрақ көп.

Ұстаздың алға қойған мақсаттарының бірі оқушы белсенділігін арттыру,

олардың іс-әрекеттерін басқару арқылы іздестіру, олардың іс-әрекеттерін

басқару арқылы іздестіру ой-таласын туғызу [1].

Оқушылардың қабылдау, түсіну әрекеттерін дамытуда, қалыптастыруда

математика, физика сабақтарының маңызы зор. Қызықты математиканың басты

ерекшелігі - оқушы өз бетімен ізденіп, шығармашылықпен жұмыс жасайды,

оның сабаққа деген ынтасы, қызығушылығы артады. Осы негізінде өткізілген

сабағымды назарларыңызға ұсынып, тәжірибемді ортаға салғым келеді.

Сабақтың тақырыбы: Арифметикалық және геометриялық прогрессия

Сабақтың мақсаты:

1.Білімділік: Арифметикалық, геометриялық прогрессиялардың қасиет-

терін, ерекшеліктері мен ұқсастықтарын, формулаларын сатылай, жүйелі,

8

комплексті меңгерту. Есептер шығаруда дұрыс қолдана алуға үйрету.

2. Дамытушылдық: Оқушылардың ойлау, есте сақтау, елестету

қабілеттерін, танымын дамыту

3. Тәрбиелік: Оқушылардың белсенділігін арттыру, өз бетінше оқуға,

ізденуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Қорытындылау сабағы

Сабақтың әдісі: Қызықты математика деректерін пайдалана отырып,

сұрақ-жауап, есептерді шығару, тест алуда деңгейлеп оқыту

технологиясын қолдану.

Сабақтың көрнекілігі: плакаттар,тест карточкалары, бағалау беттері

Сабақтың барысы:

І Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Негізгі бөлім

І-кезең. Тану сатысы. Математика тарихынан

1. Егер арифметикалық прогрессия туралы айтсақ, неміс математигі

К.Гаусс (1777-1855) бастауыш класс оқып жүргенінде 1-ден 100-ге дейін

натурал сандардың қосындысын тапқан.

2. Геометриялық прогрессияның ертедегі есебінің бірі «Үндінің патшасы

Шерамның шахматты ойлап тапқан ғалым Сетаға бермек болған сыйлығын

есептей келгенде» - бүкіл дүние жүзінің астығы жетпейтін орасан көп сан

шығады.

3. Мысырлықтардың Ринд папирусының кейбір есептерін прогрессия

есебі деуге болады. Мысалы: «10 өлшем арпаны 10 адамға бөліп бер, әр адамға

беретін арпа өлшемнің бір-бөлігінен айырмасы болсын». Папирусқа 7 санының

дәрежелері 7, 72, 73, 74, 75 және оның жанына: үй, мысық, тышқан, арпа,

өлшем деген сөздер жазылған. Мұны шешіп оқыған тарихшы «7 үйдің әр

қайсысында 7 мысық бар, әр мысық 7 тышқан жейді. Әр тышқан жеті арпаның

масағын жейді, әр масақта жеті өлшем арпа өседі» - деген болу керек дейді.

Мұндай есептер түрлінше өзгеріп басқа халықтарға тарады.

4. Прогрессиялар мен тізбектер жөніндегі ілімнің алғашқы нысандары

мысырлықтар мен вавилондықтардан басталды. Олар бүгінгі біздің

сабағымыздағы қорытып шығарған формулаларымызды пайдаланып есептер

шығарған деп қорытындылағымыз келеді.

ІІ-кезең. Сандарды тап.

1.Қосылғыштарды табыңдар.

4* * 4 *

+ * 3* * 3

1112 9 8

Шешуі. бірінші қосылғыш: 47 745, екінші қосылғыш: 63 553

2. 5 * 3 4 *

+ * 7 4 * 6

12 3 8 0 3

Шешуі: бірінші қосылғыш: 56347, екінші қосылғыш: 67456

3. * * * 3 *

9

+ 4 8 7 * 4

7 0 0 4 6

Шешуі: бірінші қосылғыш: 21 33 2, екінші қосылғыш: 48 714

4.* 7 * * 5

+ 8 * 9 2 *

11 8 0 0 9

Шешуі: бірінші қосылғыш: 37 085, екінші қосылғыш: 80924

ІІІ-кезең. Ізден, тап.

1. Қате теңсіздікті тап;

а) 0>-10 ә)-3,4>-6,4 б)5,8 <-11 в) 7,5 >-1 г) -6,4 <1

2. Өрнектің мәнін есепте;

Х=6,2 болса 1Х1-3

а) 4,9 ә)3,2 б)8,2 в)3,2 г)5,5

3. Артық не кем сөзімен толықтыр:

-10 саны 4 санынан ... [2]

ІV-кезең. Тесттер.

1. Координаталық түзуді кім енгізді?

1. И.Ньютон

2. Р.Декарт

3. Э.Галуа

2. Математикалық теңдеулер туралы ғылыми еңбек жазған қазақ

ғалымы?

1.О.Жәутіков

2.Қ.Жақов

3.С.Сыдықов

3. Жиын теориясының негізін қалаушы?

1. Р.Декорт

2. Г.Кантор

3. Әл-Хорезми [3].

Әдебиеттер: 1.А.Я Симонов и другие. Система тренировочных задач и упражнений по математике. - М.,

1991 .

2.А.Н. Колмогаров. Алгебра және анализ бастамалары. – А., Мектеп, 2014.

3. Л.С Атанасиян. Геометрия оқулық. - А., Мектеп, 1996.

ӘОЖ 372.8:51

КЕРІ ЕСЕПТЕРДІ ШЫҒАРУДАҒЫ МОДЕЛЬДЕУ Алиева К.С., Жасұзақ Г., Ерман А.

ОҚМПИ, Шымкент, Қазақстан

Резюме

Моделирование при решении обратных задач.

Summary

Modeling in solving inverse problems.

Елбасымыздың Н. Ә. Назарбаев «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында

10

оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту үшін мектептегі оқыту

стандарттарын жаңарту бағытында айқын мақсат, міндеттерді нақтылап

бергендіктен, қазақстандық білім беру жүйесін әлемдік білім деңгейіне

теңестіруді көздеп, білім мен ғылымды дамыту аясында маңызды мәселелер дер

кезінде шешімін табуда.

Осы орайда Елбасы «Ұлт Жоспары – қазақстандық арманға бастайтын

жол» атты мақаласында әлемдік экономикалық дағдарыс кезеңіндегі ұлт

болашағының, қазақстандық дамудың сара жолын тағы бір мәрте айқындауы

бүгінгі күннің басты талабы екендігін көрсетті. Бұл педагогика теориясы мен

оқу-тәрбие үдерісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру

парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша

қарым-қатынас пайда болды [1].

Сондықтан бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты

дамыған сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр.

Сапалы білім-ел болашағын айқындайтын басты көрсеткіш болып

табылады. Мектеп партасында отырған бүгінгі бүлдіршіндер ертең ел тағдырын

шешетін азаматтар. Мұғалімнің басты міндеті − олардың сапалы білім алуын

бүгін қамтамасыз ету. Әрине, бұл білім беру жүйесінің барлық буындарына,

соның ішінде бастауыш буынға, зор жауапкершілік жүктейді. Өйткені,

бастауыш білім – үздіксіз білім берудің алғашқы сатысы, бұл оқушы тұлғасы

мен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды қайталанбайтын кезеңі.

Яғни, бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен

мүмкіндіктерін толық пайдалану, оқу үрдісінде үздіксіз дамытып отыру және

сабақ барысында алатын білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын

қалыптастыру, орта білім беру мазмұнын жаңарту шеңберінде білім беру

үдерісінің құрылымы мен мазмұнына елеулі өзгерістер енгізілуіне байланысты,

жаңа оқу бағдарламасында математикалық модельдеу бөлімінде математиканы

әлемде суреттеу, модельдеу және түсіну, математиканы оқытуда ең бір

маңызды ұғымдардың бірі болып табылады.

Модельдеу-объектіні, оның моделін жасау арқылы, ол көшірмені

зерттейді. Объектінің көшірмесін жасағанда, сол объектінің зерттеушісі

қызықтыратын белгілі бір жақтары сақталып қалады.

Жалпы алғанда модельдеу деп таным қызметінде бір жүйені-түп нұсқаны

онымен ұқсастық қатыста болатын жүйемен ауыстыратын, қандай да бір нақты

немесе ойша елестетілетін жүйе түсініледі. Модель арқылы түпнұсқа туралы

мағлұматтар алуға болады. Модельдің айтарлықтай бір ерекшелігі оның

түпнұсқасымен сәйкестігінде.

Модель – көрнекі түрде жазбаша жоспар, сызба ретінде жасалуы мүмкін.

Оқу моделі – көрнекі оқу құралдары, әр түрлі машықтандырушы,

үйретуші бағдарламалар түрінде болуы мүмкін.

Таңбалық модель деп арнайы таңбалармен, яғни кез келген жасанды тіл

құралдарымен көрсетілген ақпараттық модельді айтады.

Геометриялық модель – графикалық пішіндер мен көлемді

конструкциялар.

11

Ауызша модель – иллюстрацияны пайдаланып, ауызша және жазбаша

сипаттаулар.

Математикалық модель – объект немесе процесстің әр түрлі

параметрлерінің байланысын көрсететін математикалық формулалар.

Құрылымдық модельдер – схема, графиктер мен кестелер т.б.

Логикалық модель – ой қорытындысы мен шарттарды талдау негізге

алынған іс-әрекеттерді таңдаудың әр түрлі нұсқалары көрсетілген модельдер.

Модельдеудің негізгі кезеңдері есептің қойылу шарты мен мақсатына

қарай төмендегіше болады.

1-кезең. Есептің қойылымы кезеңде берілген бастапқы мәліметтермен

қатар мақсатын анықтау және объектіні немесе процесті талдау анық көрсетілуі

қажет.

2-кезең. Модель құру немесе ақпараттық модель кезеңінде элементар

объектілердің қасиеттері, күйі және басқа да ерекшеліктері кез келген пішінде,

яғни ауызша түрде, схема немесе кесте арқылы да анықталады. Бастапқы

объектіні құрайтын элементар объектілер жөнінде толық мағлұмат, яғни

ақпараттық модель жасалады. Бұл кезең модель құрудың бастапқы бөлімі

болып саналады.

3-кезең. Компьютерлік эксперимент кезеңінде жаңа конструкторлық

жұмыс, техникалық шешімдерді өндірісте пайдалану және жаңа идеяларды

тексеру үшін эксперимент жасау қажет. Компьютерлік тәжірбие жүргізу екі

кезеңнен тұрады: модельдеу жоспарын құру және модельдеу технологиясы.

Модельдеу жоспары модельмен жасалатын жұмыстың ретін анық көрсетуі

қажет. Модельдеу технологиясы дегеніміз – пайдаланушы адамның

компьютерлік модельмен орындайтын мақсатты іс-әрекеттерінің жинағы.

4-кезең. Модельдеу нәтижесін талдау кезеңінде модельдеудің соңғы

мақсаты – шешім қабылдау болып табылады. Модельдеу нәтижесін талдау

шешуші кезең болып табылады. Себебі, бұдан кейін модельдеуді жалғастыру

немесе тоқтату керек. Егер қате жіберілсе, модельдеуді қайта қарап, алдыңғы

кезеңге қайта оралу қажет. Бұл процесс модельдеу мақсатына сай болғанға

дейін қайталана береді.

Мектептің бастауыш сыныптағы математика сабақтарында «модель»

термині көбінесе тар мағынадағы, геометриялық фигураларды бейнелейтін

ағаштан, шыныдан, сым темірден т.б. жасалған көрнекі құрал ретінде

қолданылып жүр. Бірақ модель терминінің бұл мағынада қолданылуы, оның

түсінігіне қайшы келмейді. Шындығында да куб, пирамида және т.б.

абстарактілі ұғымдардың әрқайсысы басқа бір абстрактілі ұғымдар арқылы

анықталады. Геометриялық фигураны бейнелейтін нақтылы дене қандай заттан

жасалғанына, қандай түске боялғанына қарамастан абстрактілі ұғымды

сипаттайтын қасиеттерге ие болғандықтан, геометриялық фигуралардың моделі

болып табылады.

Мектептегі математиканы оқыту процесінде нақтылы есептердің

математикалық, дәлірек айтқанда логикалық-математикалық моделдерін құру

жұмыстары да жүргізіледі.Бұл жағдайда есептің моделі есептің өзіне қарағанда

12

жоғары деңгейдегі абстракцияға сәйкес келеді. Нақтылы мазмұндағы әр түрлі

есептердің бірдей логикалық − математикалық моделі болуы мүмкін.

Математика сабақтарында дәстүрлі қалыптасқан теңдеу құру, белгісіздің

мүмкін мәндерін анықтау, белгісізді белгілеу т.б. терминдердің орнына жоғары

сыныптарда есептің математикалық (немесе логикалық − матемакалық) моделін

құру, есептің шартын логикалық-математикалық модель тіліне аудару және т.б.

терминдерін пайдаланған тиімді.

Есептің математикалық қойылымы алдымен есептің математикалық

моделін құрылуымен, сонан соң есепті шешу тәсілі талданып сәйкес алгоритм

құрылады. Математикалық модельдеу нақты дүниедегі обьектілер мен

процестерді олардың математикалық тілдегі жуықталған сипаттамалары

болған – математикалық модельдері жәрдемінде зерттеу әдісі болып табылады.

Кері есептерді шығару математиканы оқытуда ерекше орын алады. Кері

есепті шығарумен байланысты балалар есепке жүргізілетін негізгі әдістерді

игеретін болады. Сондықтан мұғалімнің кері есептердің әр түрімен жұмысты

қалай жүргізу керектігін және модельдеуді қалай пайдалануды үйретудің

маңызы зор. Модельдерге қойылатын негізгі талаптар: ол көрнекі,

математикалық дәл және логикалық қатаң болуы тиіс.

Есеп – қандай да бір жағдаятты қарапайым тілде сипаттау, ал есепті шешу

– берілген дерек пен ізделінді арасындағы байланысты ашу, соның негізінде

арифметикалық амалды таңдау, одан соң оны шешу және есептің сұрағына

жауап беру, яғни “шарты – модель” схемасы бойынша жағдаятты қарапайым

тілмен сипаттаудан оны математикалық цифрлар мен белгілер тілінде көшіру.

Енді, бастауыш сыныпта қарастырылатын кері есептер түрлері және соған

сәйкес қандай модельдеуді пайдалану керектігіне тоқталайық.

1. Кері есептермен таныстыру.

“Кері есептер” ұғымымен оқушылар бірінші сыныпта танысады (“М – 1”,

74-бет).

Тапсырма: Салыстыр. Есептердің ұқсастығы неде? Айырмашылығы неде?

“Ыдыста 6 қияр және одан 4-еуі артық қызанақ бар. Ыдыста неше

қызанақ бар?”

6 + 4 = 10 (қ.)

Жауабы: 10 қызанақ (санды бірнеше бірлікке арттыруға арналған есеп).

“Ыдыста 10 қызанақ және одан 4-еуі кем қияр бар. Ыдыста неше қияр

бар?”

10 – 4 =6 (қ)

6 4-еуі артық ?

? 4-еуі кем 10

13

Жауабы: 6 қияр.

Бұлар – кері есептер. Ұқсастығы: мазмұны (ыдыс, қияр мен қызанақ туралы); сандары: 6, 4, 10.

Айырмашылығы: шарты, сұрағы, шешуі және жауабы.

Байқадық: бірінші есепте белгісіз болған дерек екіншіде белгілі, ал

екіншіде белгісіз болған дерек біріншіде белгілі болды.

Қорытынды: кері есептер – мазмұны мен сандары ұқсас, бірақ біріншіде

белгілі болған дерек екіншіде белгісіз, бірінші есепте белгісіз болған дерек

белгілі болатын екі есеп.

Яғни кері есептерді шығаруда есеп шартын схемамен модельдеп

көрсеттік.

Есептің шартын сызба түрінде көрсету ыңғайлы.

Есеп.

«Бұтақта 6 құс отырды. Оларға тағы 2 құс келіп қонды. Бұтақта барлығы

неше құс болды?»

«Бұтақта 16 құс отырды. Оларға тағы 2 құс ұшып келіп қонды. Бұтақта

барлығы қанша құс болды?»

«Бұтақта 12 торғай отырды. Оларға тағы 5 торғай ұшып келіп қонды.

Бұтақта барлығы қанша құс болды?»

Сызба бойынша есеп құрастыр. Өзбетінше жұмысқа тапсырма беріледі.

Шығарып көр

Мараттың анасы ыдысқа 3 алмұрт, 4 апельсин және 2 лимон салды. Ол

ыдысқа барлығы қанша жеміс салды?

14

Математикалық модельдеу нақты дүниедегі обьекттер мен процестерді

олардың математикалық тілдегі жуықталған сипаттамалары. Қорыта айтқанда:

графиктік және схемалық хабарлама қабылдауға жеңіл, ал модельдер

(графиктер мен схемалар) белгілі бір мөлшерде математикалық ұғымдардың

абстрактілік сипатын түсінуге мүмкіндік береді; модельдер есептегі дерек пен

ізделінді арасындағы байланысты тағайындауға көмектеседі; есепті шығаруда

амалды дұрыс таңдап алуға және олардың ретін анықтауға септігін тигізеді;

есепте сипатталған нақты жағдаятқа байланыссыз оның кез келген түрін шешу

білігін қалыптастыруға көмектеседі; сабақтың уақытын үнемдейді, яғни

оқушылардың берік және жеңіл түсінуіне себепші болады; логикалық және

шығармашылық белсенділікті дамытады.

Әдебиеттер

1 «Ұлт жоспары «100 нақты қадам». Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына

Жолдауы.– Астана, 2015.

2.Оспанов Т.К., Кочеткова О.В, Астамбаева Ж.Қ. Жаңа буын оқулықтары бойынша

математиканы оқыту әдістемесі, 1-4 сыныптар.−Алматы: Атамұра, 2005. – 104б

3. Оспанов Т.К., Құрманалина Ш.Х.,Құрманалина С.Қ. Бастауыш мектепте

математиканы оқыту әдістемесі.-Астана: Фолиант.2007.-224б

4.А.Е.Абілқасымова. Математиканы оқыту теориясы мен әдістемесі.-Алматы: Білім,

2008.-191б

ОӘЖ 371.9

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ-

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ Абдиганиева Л.И.

№104 НОМ Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматривается современные методы информационно-

инновационного обучения казахского языка

Summary

This article discusses modern methods of information-innovative teaching of the Kazakh

language

Қоғамдық өмірдің барлық салаларында, соның ішінде, білім беру

саласында жүріп жатқан өзгерістер білім жүйесін әлемдік талаптарға сәйкес

дамытуды қажет етеді. Білім беру жүйесі мемлекеттің экономика, ғылым және

әлеуметтік орта салаларының құрылуы мен өсуіне зор ықпал ететін жастарды

15

дайындаудың негізі болып табылады. Сондықтан да жалпыға білім беретін

мектептерде шығармашыл, жеке тұлғаны дайындау жүйесін дамытуда

мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінетіні кездейсоқ емес. Қазақстан

Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының

негізгі мақсаты: «әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке

тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз

білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы

стратегиялық басымдықтарды белгілеу» - деп атап көрсетілген [1].

Жалпы білім беретін мектептерде білім мазмұнын жетілдіру, арттыру

процесінде жаңаша әдіс-тәсілдерді қолдану – бүгінгі күннің өзекті

мәселелерінің бірі. Себебі дұрыс ұйымдастырылған оқыту процесі - білім

мазмұнын сапалы меңгертетін бірден бір жол. Мұғалім сабақ барысында

әдістерді, техникалық құралдарды орынды қолдана білсе, оқушының білімді

игеруі қарқынды жүреді. Оқыту мақсатына сәйкес әдіс-тәсілдерді дұрыс

қолданбауынан келіп шығады. Демек сабақтың нәтижесіздігі мұғалімнің

әдістерді білмеуінен ғана емес, бүкіл сабақ барысында бір ғана сүреңсіз әдісті

қолдануынан. Сондықтан мұғалім оқыту процесінде қандай әдіс-тәсілдерді

қолданатындығын алдын-ала ескеруі қажет. Дұрыс іріктелген әдіс тек

оқушының білімді игеруіне ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар оның

шығармашылық қабілеттерін де арттырады. Осыған орай оқыту барысында

қандай әдістер тиімді, қай әдісті қай әдістен кейін қолдану қажет деген мәселе -

бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі. Педагог – ғалымдар оқыту барысында

әдістерді пайдалану мұғалімнің алдына қандай оқыту мақсатын қойғанына

байланысты екендігінде деп есептейді. Олай болса, оқыту әдістерін

жинақтауда, анықтауда мұғалім мен оқушының арасында қандай іс-әрекеттің

орындалатыны, мұғалім оқушының қандай қабілетін жетілдіретіні маңызды рөл

атқарады. Демек, әдісті тиімді пайдалану арқылы оқушылардың технологиялық

және практикалық дағдылары мен біліктерін саналы қалыптастырып, дамытуға

болады.

ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынұлының қазақ тілін оқыту мәселесіне

қатысты бірнеше оқулықтары мен мақалалары, әдістемелік құралдары

жарияланды. «Қай әдіс жақсы?», «Жалқылау (айырыңқы) әдіс», «Жалқылаулы-

жалпылаулы әдіс» және т.б. мақалалары мен «Баяншы», «Тіл жұмсар» атты

әдістемелік құралдары – айрықша маңызға ие. Аталған еңбектердің маңызы мен

мазмұны бүгінгі күнде де өз құндылықтарын жойған жоқ. А.Байтұрсынұлы

аталған еңбектерінде бастауыш мектептен бастап оқушылардың қатысымдық

құзыреттілігін қалыптастыруға басты назарда ұстаған. Мұны А.Байтұрсынұлы-

ның: «Сөйлей білу қандай керек болса, жаза білудің керектігі одан та артық»,

«сөйлегенде сөздің жүйесін келтіріп сөйлеу» қажет. «Сөздің жүйесін қисынын

келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында қалай өзгеріп, қалайша бір-біріне

қиындасып, жалғасатын дағдысын білу» керек. «Сөйлеудің асыл мағынасы –

біреуге білдірейін деген ойын айту. Айтушының мақсаты – тыңдаушыға ойын

түгел түсіндіру. Ойын түсіндіру үшін соған керек сөздерді алу қажет. Бір сөзді

ойын анықтау үшін алса, екінші сөзді ойын толықтыру үшін алады, үшінші

16

сөзді ойын пысықтау үшін алады» деген пікірі синтаксисті қатысымдық-

танымдық тұрғыдан оқытудың өзегін анықтауда маңызды рөл атқарады [2].

Ғалымның тұжырымдары – аса құнды. Себебі қазіргі таңда қазақ тілін оқыту

әдістемесінде әлемдік педагогиканың озық үлгілерін, жаңа инновациялық

технологияларды қолдану жұмыстары жүзеге асуда. Бұны ХХ ғасырдың бас

кезінде-ақ А.Байтұрсынұлы ескерткен болатын. Демек, сонау ХХ ғасырдың

басында ғұлама ғалым тілдік материалдарды жаттанды оқытпай, оны өмірмен

байланыстыра тілдік қатынасқа негіздеп оқытудың қажеттілігін ұғынған.

А.Байтұрсынұлының еңбектерінде оқытудың түпкі нәтижесі оқушылардың

қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталған-дықтан, айтылған

тұжырымдар мен пікірлер сөз тіркестерін оқытуда маңызды рөл атқарады.

А.Байтұрсынұылының еңбектерінде оқушыларды тілдік қатынасқа түсіретін

тиімді әдістер мен тәсілдер бар:

1. Сөйлеуге дағдыландыратын ойын түрлері кеңінен қолданылған

жаңылтпаш пен мазмұнды мәтіндер кеңінен орын алған. Мысалы, «Қата оқыған

жақ қайта оқиды» дидактикалық ойыны.

Алты бала одақтасып ат бақыл атты.

Дала балалары одақ болды.

Қала балалары одақ болды.

Асандар атты. Алты асық алды.

Назарлар асықсыз қалды.

Асандардан асық қарыз алды.

Қақбақылдан да Назарлар қалды.

Осы 8 сөзді 8 баладан одақтасып, бәске оқиды. Бәстері қата шығармау,

шығарған жақ қайта оқу, бала басынан бір сөйлемнен оқиды. Бірі қаталасса,

қатасы одағының бәріне жұғады. Қаталасқан жақтан біреуі бөтен мақаланы

қатасыз оқып шықса, одақтастарының қатасының бәрін жуады.

Қазақ тілі сабақтарында (3-4-сыныптарында) сөз тіркестерін оқыту

арқылы оқушылардың қатысымдық құзыреттіліктерін қалыптастырудың

педагогикалық, тәрбиелік ғылыми негіздері тұжырымдалды. Атап айтқанда, сөз

тіркестерін оқыту арқылы оқушылардың қатысымдық құзыреттіліктерін

қалыптастыру сабақтарын дамыта оқыту түрінде жүргізу қажет, себебі дамыта

оқыту арқылы оқушылардың белсенділіктері артып, ұйымдастырылған

жұмыстар негізінде олардың тұлғалық, ұлттық, эстетикалық қасиеттері

дамытылады. Оқытудың жаңа технологияларын пайдалану сабақ сапасын

арттырады.

Тілді оқытудың қызметі мен тәсілі жалпы тілдерге оқытудың қатысымдық

бағыт пен қатысымдық құзыреттіліктердің мәнін түсінуге көмектеседі. Ол үшін

бұларды, біріншіден, қызметтік тәсілде және қатысымдық бағытта оқыту

объектісі ретінде тұрған тіл қызметін (тыңдалым, жазылым, айтылым, сөйленім)

жалпы емес, жеке оқушы қатысымына сәйкес қарастыру керек. Бұл мағынада да

қатысымдық құзыреттілік пен тіл қызметінің ұғымдары сәйкес келеді. Екіншіден,

егер тілді меңгерудің объектісі мен мақсаты қатысымдық құзыреттілік жеке

адамның тіл қызметі болып табылса, онда тіл жүйесін оның тілдегі қызметінен

17

бөлудің қажеті жоқ. Себебі қатысымдық құзыреттілік тілді іске асырудың

тәсілдері мен әдістері болып табылады. Тілдік қатынаста тіл қызметінің

құрылымын құрайтын көптеген сипаттамаларға байланысты. Оларға

жататындар:

а) қатысымның ауызша немесе жазбаша түрі;

ә) сөйлеуде және жазуда, тыңдауда және оқуда белсенділік, бағыттылық,

кері байланыстың сипаты; олар түрлі анализаторлармен іске асырылады;

б) сөйлеудің үш формасы: сыртқы ауызша, сыртқы жазу және ішкі;

в) тіл тудырудың үш фразасы: қозғаушы-мотивациялық, бағыттық-

зерттеушілік және орындаушы;

г) пәндік мазмұны;

ғ) жалпы қатысым жағдаяты.

Мысалы, қатысымның ауызша жағдаятында ойлар қысқа және

бөлшектеніп тұжырымдалатыны соншалықты, оларды басқаларға арнайы

түсіндіру керек. Әңгімелесушілерге бәрі түсінікті, өйткені олардың

интелектуалдық өзара байланысы, бірлесіп істеген қызметтерінің алдыңғы

тәжірибесі және жағдаятының өзі жетіспейтін тіл тәсілдерін толықтырады.

Оларды құру және тұжырымдаудың тәсілдеріне әсер ететін сөйлеу, жазу,

тыңдау және оқу үдерістерінің бұл сипаттамалары мен оларды айту үшін алынған

тіл тәсілдері тіл қызметінің түрлері арасында ұқсастықтары мен

айырмашылықтарын анықтаудың алғышарттарын жасайды. Үшіншіден, жеке

адамның тіл қызметін «тіл белсенділігі», «тіл практикасы» деген

терминдермен араластыруға болмайды. Тіл қызметіне қатысуға қажет білім мен

шеберліктер міндетті түрде тіл қызметі саласынан тыс жатқан мұқтаждықтың

мотивациялық мүдделерімен негізделеді. Ойды құрастыру тәсілдерінің тіл

қызметінің құрылымын құрайтын көптеген факторларға тәуелділігі және оларды

айту үшін шексіз таңдау мүмкіндігі мен тілдік қатысымдық біліктілігі бірдей

емес. Өйткені, олардың қоғамдық-қатысымдық қызметі жоқ қоғамдық-

қатысымдық қызметтің қандай да бір бөлігінде мазмұны бір тіл бағдарламасын

орындай отырып, оқушылар ойларын әр түрлі құрап, тұжырымдайды. Бір

оқушының қатысымдық құзыреттілігі тіл қызметінің төрт түрінде бірдей бола

бермейтін фактісіне назар аудару керек. Тіл иелерінің арасында сөйлеу

барысында естіліп, оқылатынды қабылдау жазба тілде қолданбайтын

сөйлемдердің жүздеген, мүмкін мыңдаған семантикалық құрылымдарын

түсінеді. Бәріне жақсы таныс бұл фактілер тіл қызметінің төрт түрін меңгерудегі

өзара негізделу деңгейі оқушының қатысымдық құзыреттілік туралы

интеграциялы механизм ретінде айту үшін үлкен мәселе емес. Оны сөйлеуде,

жазуда, тыңдауда, оқуда төрт жеке қатысымдық құзыреттіліктің комбинациясы

ретінде қарастыру ойға қонымды. Бәлкім қатысымдық құзыреттілікті сөйлеу

және қабылдау деп екіге бөліп қараған дұрыс болар.

Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселерді анықтап,

алғаш рет олардың айырмашылықтарын көрсетіп, жіктеген ғалым –

Ф.Ш.Оразбаева «Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі» атты еңбегінде тіл

мен сөйлеуді бір-бірімен байланысты, бірақ оларды бөлек екі құбылыс ретінде

18

танып, екеуіне ортақ мынадай қаситтерді атап өтеді:

а) әрі қоғамдық - әлеуметтік;

ә) әрі жекелік, дербестік мәні бар;

б) әрі қатысымдық құбылыстар [3].

Сонымен, сөз тіркестерін оқыту тек лексикалық бірліктерді жақсы

білумен шектелмейді, оқушыларға сөздердің ауызша сөйлеудегі қолданылу

ерекшелігі мен ережесін де қатар үйрету қажет. Бұл-сөздерді тілдік қатысымда

қолданылу, сөз тіркестерін құрау үшін грамматикалық ережелер дің де

айрықша маңызды орын алатындығының дәлелі. Себебі сөз тіркесін айту, ойды

сөйлем арқылы жеткізу грамматикалық зандылықтар мен лексикалық

заңдылықтардың өзара бірлігі, байланысы арқылы жүзеге асады. Сондықтан

ауызша сөйлеу барысында оларды бөлек-бөлек ереже, грамматикалық

зандылық деп бөлместен, біртұтас пайдаланып, бірге оқыт-қанда ғана тиісті оң

нәтиже береді.

Қазақ тілі сабақтарында сөз тіркестерін оқытуда оқушылардың іс-әрекеті

деп, балалардың бүтіндей ақыл-ой, теориялық білімдері мен практикалық

дағдылары арқылы алдына қойылған проблеманы шешу барысында

қолданылатын әрекеттер тобын айтамыз. Оқыту барысында дұрыс

ұйымдастырылған тапсырмалар жүйесі ғана оқушылардың мақсатқа жету керек

деген мотивтерін қанағаттандырып, осы арқылы оның басқа психикалық

қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Себебі, оқушылардың мақсатқа жету

тілегін ішкі және сыртқы түйсіктер туғызады, ал орындалатын іс-әрекеттер

қимыл түйсіктері арқылы реттеліп отырылады. Түйсіктері арқылы оқушылар

сыртқы дүниемен әсерленеді, осы әсердің негізінде оған жауап береді.

Түйсіктер оқушылардың көру, қабылдау, есту, эмоциялық жай-күйімен тығыз

байланысты. Сондықтан дұрыс ұйымдастырылған дидактикалық ойындар

оқушылардың бірнеше түйсігіне бір уақытта әсер етіп, тілдік материалдарды

саналы қабылдауына, түсінуіне, игеруіне ықпал етеді. Бұл үшін сөз тіркестерін

оқыту барысында оқушылардың көру түйсіктеріне көрнекі құралдарды

пайдалану, есту түйсіктерін дамыту үшін мұғалім жағымды дауыспен, сазды

үнмен сөйлеуі керек. Сабақтың қызықты өтуі оқушылардың эмоционалдық

күйін бей-жай қалдырмайды, эмоциясы шарықтау шегіне жеткен оқушылар

сабаққа белсене қатысып, өтілген материалдарды талдауға жарыса қатысады.

Мұндай сабақтар оқушылардың танымдық қызығушылықтарын туғызады.

Танымдық қызығушылық оқушылардың сөз тіркестері туралы білімдерді

сапалы меңгерудің негізгі діңгегі болып табылады. Оқушылардың таным

процесін жетілдіру – олардың дамуының алғышарты. Таным процесі – күрделі

процесс. Таным процестері арқылы оқушылар жаңа материалдарды саналы

меңгеруге талпынады. Сондықтан, бастауыш мектепте өлкетану деректерін

оқытуда оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдіруге ерекше назар аудару

керек. Балалардың таным іс-әрекеттерін орындау арқылы пәнге, сабаққа

мотивтері (қызығушылық, ықылас, тілек) артып, баланың түсінігі мен

дүниетанымы кеңейіп, ойлау қабілеттері жетіледі.

Демек, оқушылардың тілдік дағдылары мен біліктерін қалыптастыруда

19

мұғалімнің басты мiндетi - оқушыны өздiгiнен кiтаптармен және анықтама

әдебиеттерiмен жұмыс iстеуге, өзінің кез келген iс-әрекетiн жоспарлап,

дұрыстығына көз жеткізіп, саналы орындауға жаттықтыру болып табылады.

Әдебиеттер:

1. Қазақстан Ресбупликасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы //

Егемен Қазақстан. – 2003, 26 желтоқсан. – № 332

2. Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. – А., 1987.

3. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – А., РБК, 2000.

ӘОЖ 152.26

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ

ҚОҒАМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІ МЕН ДҮНИЕТАНЫМЫН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ Баймахова А.Ш.

ОҚМПИ,Шымкент,Қазақстан

Резюме

И сегодня и в будущем человеку нужны знания из определенной области. Ценность их

определяется значимостью для будушей профессии.

Summary

Today and in the future, man needs the knowledge of a particular field.Value is determinet

dy their importance for the Future of the profession.

Мүдделер мен рухани талап – тілектер. Қазіргі заман жігіттері мен

қыздарын осыдан 30 – 40 жыл бұрынғы құрдастарымен салыстырғанда

жастардың жалпы мәдени деңгейінің, интеллектілік мүдделерінің кеңдігі мен

жан – жақтылығын аңғармау мүмкін емес. Радио, теледидар, кино көпшілікке

арналған ғылыми басылымдардың арқасында жасөспірімдер ғылым мен

техниканың ең жаңа жетістіктерін біліп отырады. Жүргізілген психологиялық

зерттеу оқу үлгерімі тәуір жасөспірімдердің ғылым, техника, мәдениет пен

спорттың ең жаңа жетістіктері туралы хабардарлығы мұғалімдерден кем

түспейтінін, ал кейде ұстаздарынан асып түсетінін көрсетеді. Бұлай болмауы да

мүмкін емес: ғылыми – техникалық революция заманында әрбір келесі ұрпақ

өзінен бұрынғыдан білімдірек болуы тиіс. Жастардың бос уақытын өткізуі де

аға ұрпақтардан гөрі мазмұндырақ. Жасөспірімдердің көпшілігі ғылымға, елдің

саяси өміріне, халықаралық қатынастарға, спортқа, өнерге өте зор ынта қояды.

Олардың сүйікті істері – кітап оқу, кинофильмдер мен телевизия хабарларын

көру, спортпен шұғылдану, туризм және т.б. көптеген жайлар. Физикалық –

математикалық, химиялық және басқа олимпиадаларға қатысушылардың

барған сайын көбеюі жастарда ғылымға деген ынтаның белсенді,

шығармашылық сипатта екендігін көрсетеді. Жігіттер мен қыздар ғылыми

дүниетанымды қалыптастыру үшін айрықша маңызы бар әлеуметтік

мәселелерге ден қояды.

Балаң жастық – дүниетанымның қалыптасуындағы шешуші кезең.

Әлбетте, дүниеге көзқарастың негіздері анағұрлым ерте, балалық кезден

қаланады. Мұның өзі белгілі бір адамгершілік әдеттерді, нұсқауларды,

20

жағымды, жағымсыз жайларды іс жүзінде меңгеруден басталады, бұлар

кейіннен ұғынылып, мінез – құлықтың белгілі бір нормалары мен

принциптеріне айналады. Алайда адам дамуының біршама жоғары сатысында

ғана онда бұл принциптерді белгілі бір тұтас жүйеге жинақтау қажеттігі келіп

шығады; ол оған айналасындағы дүниені түсініп қана қоймай, оны бағалауға,

оған деген өз қатынасын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл дүниетанымдық

ізденістер айналадағы дүниенің қайсыбір жағын немесе өзінің мінез – құлқын

болсын біршама асыра бағалаумен қатар жүреді.

Дүниетаным қалыптасуының бірінші көрсеткіші – дүниенің неғұрлым

жалпы принциптеріне, табиғат пен адам болмысының әмбебап заңдарын танып

білуге деген ынтаның өсуі. Мұның өзі кейде «пәлсапа соғу» түрінде болса да,

жасөспірімдерді де бұл кезде қалыптасқан бытыраңқы мәліметтер мен

фактілердің жиынтығын қорытуды барынша қажетсінушілік болады. Қоғамтану

сабақтары, сондай – ақ философия жөніндегі факультативтік сабақтар немесе

үйірмелер мұндай бір жүйеге келтіруді едәуір оңайлатады.

Дүниеге көзқарасты қалыптастыру танымдық белсенділікке барып

саймайды. Бұл үрдісте көбіне өмірдің мәні туралы сұрақтың төңірегіне

топтасатын түбегейлі әлеуметтік – адамгершілік мәселелерді шешу басты орын

алады. Бұл сұрақ әдетте жалпыға ортақ, әмбебап формуланы талап ету сияқты

жалпы түрінде қалыптасады. Бірақ іс жүзінде жасөспірім биологиялық немесе

әлеуметтік эволюцияның жалпы бағыты қандай деген сұраққа ғана емес және

бұл сұрақтан гөрі өзінің өмірін қоғамдық маңызы бар мазмұнмен қалай

толықтыру керек деген сұраққа жауап іздейді. Нақ осы себептен өмірдің мәні

туралы мәселе осындай интимдік әрі эмоциялық маңыз алады және оған дайын

жауап болмайды.

Жалпы дүниетанымдық ізденістер өмірлік жоспарларда орнығып,

нақтыланады. Жеткіншектердің өмірлік жоспарлары көбіне әлі бұлыңғыр

болады және арман дүниесінен әлі бөлінбеген. Жеткіншек өзін алуан түрлі

рольдерде қиялдап елестетеді, олардың тартымдылық дәрежелерін салыстырып

өлшейді, бірақ өзі үшін бірдеңені біржолата таңдап алуға батылы бармайды

және ойға алғанына жету үшін көбіне еш нәрсе істемейді. Жасөспірім неғұрлым

есейген сайын таңдау қажеттігі соғұрлым күшейе түседі. Ойдағы, қиялдағы

немесе абстрактілік көптеген мүмкіндіктердің ішінен неғұрлым шынайы әрі

қабылдауға келетін бірнеше нұсқа біртіндеп тұлғаланып, осылардың арасынан

біреуін таңдау керек болады.

Өмірлік жоспар – кең ұғым. Ол өзін жекелей анықтаудың бүкіл саласын –

моральдық бейнені, өмір стилін, талап – тілектер деңгейін, шұғылданатын

істерді т.б. қамтиды. Көп жайлардың тек жалпы түрде ғана тұлғаланатыны

түсінікті. Жоғары сыныптағылар үшін кәсіп таңдау ең маңызды, шұғыл әрі

қиын іске айналады. Психологиялық тұрғыдан болашаққа ұмтылған және тіпті

кейбір аяқталмаған кезеңдерден ойша «секіріп те кетуге» бейім жасөспірім

(әсіресе оныншы сынып оқушысы) іштей мектепті енді ауырлай бастайды;

мектептегі өмір оған уақытша, нағыз өмір емес, өзін әрі тартып, әрі біраз

жүрексіндіретін басқа бір бай және шынайы өмірдің босағасы секілді болып

21

көрінеді. Ол болашақ бұл өмірдің ең алдымен кәсіпті дұрыс таңдап алуына

байланысты екенін жақсы түсінеді. Жасөспірім қаншалық жеңілтек және

бейқам болып көрінгенімен, кәсіп таңдау – оның басты және тұрақты қамы.

Бәсеке мен жұмыссыздық дегеннің не екенін білмейтін мектеп оқушысы

мамандықтың тіршілік құралын беретін кәсіп деп қарамайды, өзінің өмірлік ісі,

өз қабілеттерін барынша жүзеге асыра алатын өмірлік мақсаты, іс - әрекет

саласы деп қарайды. Жасөспірімнің өзін қызықтырған мамандықтардың нақты

қасиеттерін, оның жұмыс істейтін кісілерге қандай талаптар қоятынын және

өзінің потенциалдық мүмкіндіктерін әлі нашар білетіні қиындық келтіреді.

Осыдан барып әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан бірқатар

қайшылықтар туады. Әлеуметтік анкеталардың белгілі бір кәсіптердің

тартымдылық себептері туралы сұрақтарына жауап бергенде жасөспірім

жігіттер мен қыздар бірінші орынға еңбектің шығармашылық сипатын, екінші

орынға кәсіптің қоғамдық маңыздылығын және үшінші орынға жалақының

мөлшерін қояды. Бірақ оларға кәсіптің «шығармашылық сипаты» болып

көрінетін нәрсе іс жүзінде оның қоғамдық пікірдегі дәстүрлі беделінің

бейнеленуі ғана болады. Атап айтқанда, қызмет көрсету саласының кейбір

кәсіптеріне әдетте көптеген жігіттер мен қыздардың менсінбей – жақтырмай

қарайтыны кейбір ересектердің нақ сондай көзқарасын қайталау ғана. Орта

мектептерді бітірушілердің көбі жоғары оқу орындарына түсуге және жалпы

алғанда «интеллектілік» кәсіптерге бағдарланады. Бірақ елімізге ғалымдар мен

инженерлер ғана емес, маман жұмысшылар, шебер малшылар, кең профильді

механизатор – тракторшылар да керек. Осының өзінде алғашқыларынан гөрі

соңғылары анағұрлым көбірек керек. Кәсіптің бірегейлігі оның кең таралуына

кері қатынаста болады және мұның өзі кәсіптің беделділігімен бейнеленеді.

Реалистік емес, көтеріңкі талап - тілектер кейде жанға қатты бататын

түңілушіліктерге әкеліп соғады. Кәсіптік бағдардың ойластырылған жүйесімен

қатар жасөспірімдерді қоғамдық пайдалы еңбекке іс жүзінде ортақтастырудың

ерекше маңызды тәрбиелік мәні бар.

Жасөспірім жігіттер мен қыздар – тәрбиелеудің енжар нысаны емес,

өздерінің өмірін, сонымен бірге біздің болашағымызды белсене құратын

шығармашыл адамдар. Олар барлық сүйініш – күйініштерімен қоса ересектер

өміріне қосылып есейе береді. Ұрпақтар эстафетасы ең алдымен жастарды

қоғамның бүгінгі нақты мәселелеріне оларды жеңілдетпей, жұмсартпай,

ортақтастыруда. Жасөспірімдерге өздеріне жинақтаған білімі мен тәжірибесін

беретін аға ұрпақтың көмегі мен басшылығы қажет және әрқашан да қажет бола

бермек. Тәрбие жұмысы жастардың ерекшелігін неғұрлым толық ескеріп,

олардың ұмтылысы мен белсенділігіне сүйенетін болса, соғұрлым пәрменді

болады.

Әдебиеттер:

1. Бозжанова К.Б. Оқушылармен жүргізілетін кластан және мектептен тыс жұмыстар

жүйесі. /16 – лекция/. – Алматы: 1991.

22

2. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім – тәрбиесі. – Алматы: «Санат», 1995.

3. Жарықбаев Қ. Психология - Алматы, 1993

ОӘЖ 2-266:049.35: 26-47

ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ОҚЫТУДА СИНЕРГЕТИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ Байменова С.И.

АББ-нің химия-биология пәні әдіскері, өзін-өзі тану пәні мұғалімі. Сайрам ауданы,

ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются роль синергетики на уроках самопознаний

Summary

This article examines the role of synergetics in the lessons of self-knowledge

Өзін-өзі тану пәні - философия, психология, педагогика, әдебиет,

мәдениеттану, тарих, әлеуметтану, әдеп, эстетика ғылымдары тоғысуынан келіп

қолданысқа еніп отырған тәрбиелік үлкен мән-маңызға ие рухани-адамгершілік

білім болып отыр. Бұл сабақты өткізудегі арнайы әдіс-тәсілдердің ішінде нақты

қай әдістерді ізденіс нәтижесінде түрлендіре, көркемдей және нәтижеге

неғұрлым бағыттай аламыз. Мейлінше, өзіндік қасиетті (индивид)

қалыптастырып, тығырықтан шығаратын және шабыттандыратын жаңаша

бағыт синергетика.

Синергетика – қазіргі өзіндік құрастыру теориясы, эволюция процесіне

негізгі сипаттама беретін, өзіндік құрастыру феноменің зерттейтін, сызықтылық

еместі, теңөлшемсіздікті, глобалдық эволюцияны, «хаостан реттілік құрастыру»

процесстерді зерттеу жүргізетін, бифуркациялық өзгерістер, уақыттың

қайталанбауын, тұрақсыздықты қарастыратын жаңа дүниеге көзқарас.

Синергетика деген не? Синергетика — грекше «бірігіп» және «әрекет

етемін» деген мағынаны береді. Бұл термин физиология ғылымында

ежелден қолданылып келген. Бірнеше бұлшық ет топтарының біріге

отырып бір қозғалысты жасауын синергист деп атаған. Осы терминді 70 —

жылдары пайда болған жаңа ғылыми бағытқа атау ретінде қойған белгілі

неміс ғалымы Г. Хакен. Ол физикалық, химиялық, биологиялық және

тағы басқа жүйелерде болып жататын өздігінен ұйымдастыру құбылысын

синергетика деп атады. Дәлірек айтқанда реттіліктің ретсіздіктен (хаостан)

пайда болуы туралы теория. Синергетика негіздерін И.Р. Пригожин және И.

Стенгерс қалаған. Илья Романович Пригожин - 1917 жылдың 25 қаңтарда

Ресейде Москва қаласында туған. 2003 жылы 28 мамырда АҚШ-тың Техас

штатындағы Остин қаласында қайтыс болған. И.Р.Пригожин американдық

физик, химик ғалымы. Химия саласы бойынша 1977 жылы Нобель сыйлығын

лауреаты болды. 1967 ж. Остин қаласында Қиын кванттік жүйелерді зерттейтін

орталық ашты [1].

Шығармалары теңсіздік термодинамика мен статистикалық механикадағы

қайталанбайтың процестерге арналған. Оның зерттеулерінің ең жетілген

нәтижесі – теңсіздік термодинамикалық жүйелер бір ерекше жағдайда

кеңістіктен салмақ пен энергияны қабылдауда өзінің диссипативтік құрылымын

23

сапалық тұрғыдан өзгертеді деген тұжырым. Оның себептері статистиканың

классикалық заңдарымен негізделмеген. Ол жүйелер келешекте соның атымен

аталған. Олардың есебі 1947 жылы шыққан шығармалары арқылы шешілген.

Сонымен қатар теңсіздік процестердің термодинамикасының теоремасын

дәлелдеп берген, ол ашық жүйедегі энтропияны өндіру минимумы деп аталады.

Катастрофа теориясы – қолданбалы математиканың бөлігі, бифуркация

теориясының бұтағы, динамикалық жүйелерді зерттеу құралы, геометрияда

сингуларлық жалпы теорияның ерекше бөлігі. Осы теорияның негізін қалаған

американдық тополог Хасслер Уитни (1955 жылы), ал 1958 жылы француз

математигі Рене Том. Олардың теориялары Кристофер Зиманның шығармалары

арқылы танылды.

Фрактал (лат. fractus - жарма, ұнтақталған) - өзіне ұқсайтын қасиеті бар,

яғни, әр бөлігі өзінің толық фигурасына ұқсас геометирялық фигураны

мазмұндайды. Кең мағынада фрактал деп евклид кеңістігіндегі ұнтақталған

метрлік бір қалыптық әлде қатал топологикалықтан кең метрлік бір қалыптық

көп түрлі нүктелерді айтады.

Бифуркация (лат. bifurcus— «екіге бөлінген»), кең мағынасында

объектілердің әр-түрлі сапалық тұрғыдан құрылым өзгерістері мен

метаморфозалардын параметрларының өзгеруін мазмұндайды.

∙ Өзен бифуркациясы - өзенің арнасы мен аңгары екі бұтаққа бөлінуі.

∙ Медицинадағы бифуркация – құбырлы мүшенің (түтікше әлде кеңірдек)

екі ұқсас бұрыш бойынша екі бұтаққа бөлінуді айтады.

∙ Механикалық бифуркация – динамикалық жүйенің қозғалысында

параметрларының кішкентай өзгерісіне қарамай жаңа сапаға өтуді айтады.

∙ Білім бифуркациясы – жоғары оқу орында жоғары сыныпты екі бөлімге

бөлуді айтады.

∙ Уақыт-кеңістік бифуркациясы – ғылыми фантастикада уақытты әр

қайсысында параллельдік (қатарлас) түрде сол жағдайлар болып жатқан

(қайталанатын) бірнеше ағымға бөлу. Қатарлас уақыт пен кеңістікте

кейіпкерлердің өмірі өзгеше болу мүмкін.

∙ Бифуркация нүктесі – жүйенің түрақты жұмыс уақытының ауысуы.

Синергетика мен теңсізөлшем термодинамикадан алынған термин.

∙ Аттрактор (ағыл. attract – қатыстыру, тарту) деп – динамикалық жүйенің

фазалық кеңістігінде жүйенің траекториясы ұмтылған көп нүктелерді атайды.

Траектория аттракторға қарай жақын өтсе, келесіде сол аймақтан шықпай оған

жақындай береді, яғни, аттракторда тартылу эффекті байқалады

(аттракторлардың бәріне тәрізді емес). Нүкте аттрактордың ең қарапайым түрі.

Аттрактор болып қисық және тегіс көптүрлердін астары болуы мүмкін;

сонымен қатар фракталды көптер. Соңғысы оғаш (әпенді) аттрактор деп

аталады және олар динамикалық жүйелердің теориясында зерттеледі.

Аттракторлар тұрақты және тұрақсыз деп бөлінеді. Тұрақты деп:

∙ өзгеше (асимптотикалық тұрақты) нүктелер;

∙ тұрақты (орбиталды асимптотикалық) шекті циклдер (айналма);

∙ тұрақты инвариантты торлар.

24

Хаос теориясы – сызықты емес динамикалық жүйелердің жағдайын

сипаттайтын математикалық аппарат. Жүйе бастаушы шартқа сезімтал болса

хаосқа ұрынады. Салдары ретінде жүйенің мінез құлығын детерминистік

сипаттау моделіне қарамай оның мінез құлығы кездейсоқтыққа ұқсас. Мысалы,

атмосфера, турбуленттік ағымдар, коммуникативті қоғам, биологиялық

популяциялар т.б.

Хаос теориясы бойынша, қиын жүйелер алғашқы шарттарға тәуелді және

қоршаған ортадағы кішкентай өзгерістер күтпеген салдарға әкелу мүмкін.

Хаотикалық мінез құлығына ие математикалық жүйелер детерминацияға

бағынады, сол себепте реттелген деп саналады.

Осы теорияның пионерлары: француз физигі, математик Анри Пуанкаре;

кеңестік математиктер А.Н. Колмогоров, В.И. Арнольц хаос теориясын

құрастырған.

Эвристика (грек. ευρίσκω - «іздеймін», «ашамын») – жаңа концептерді,

идеялар мен объектлердін арасындағы байланысты ашу үшін әдістерді қолдану,

қосымша оқыту процестердің тәсілдері туралы шығармашылықіс-

әрекеттізерттейтін ғылым. Эвристикалық әдістердін (эвристиканың басқа

атауы) шешімдерді жылдамдатуға ықпал жасайтын өзгешелігі бар. Сол

жағдайда, эвристика деп мақсаттарды шешу әдістерінің жиынтығын атайды;

әлде сократикалық майевтикадан бастама алатын оқыту тәсілін атайды. Ежелгі

аңыз бойынша, «Эврика!» («Таптым!») деген сөзді ежелгі грек математигі және

механик Архимед (б.ғ.д. 287-212 ж.ж.) гидростатика заңын ашқанда айытқан.

Осы сөзден антика философиясында «ақиқат іздеу өнері» - эвристика деп

аталған [2].

Жалпы синергетика заңдылықтары – адамды «хаостан» ішкі

«феномендік» күшпен шығуға үйретеді. Мысалы, «Итаяқтан ас ішкен уәзір»

атты аңыз әңгімедегіндей: «Патшаның жұмбағына жауап таба аламаған уәзір

патша қаһарынан өлгенше, жапан далада өздігімнен өлейін деп жатқанда

қарапайым шопан патша сұрақтарының жауабын тауып береді». Сол себепті

қалалық болсын, ауылдық болсын мектептерде де, әр оқушыда «ашылмаған

феномен» жатыр. Сол бұлақтың көзін ашуда бұл синергетика таптырмас сала

болып келеді.

Осы философиялық концепция жарты ғасырдың аралығында бірнеше

модификациялық өзгеріске қарамай, өзінің тіректі негізін сақтап қалды. Яғни,

тұрақты идея ретінде – ғылымның белгісі және ғылыми рационалдылықтың

қажеттілігі мен мүмкіндігімен қатар әрқашанда өз ережелерін қайтадан

қарастыру.

Әдебиеттер 1.Жарықбаева Қ. Жалпы психология. – А., Мектеп, 2007.

2.Сейтақов А., ӘбдіғаппароваҰ. /Өзін-өзі тану. Жалпы білім беретін мектептің 9

сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал. – А., «Бөбек» ҰҒПББСО, 2010.

25

УДК 049.35

АБСОЛЮТТІК (МӘҢГІЛІК) ЖАЛПЫ АДАМЗАТТЫҚ

ҚҰНДЫЛЫҚТАР – ТҰЛҒАҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК БІЛІМ

БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ

Байрова А.Б.

«Достық» жалпы орта мектебі, Шардара ауданы, ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются значимость ценностей самопознания.

Summary

In this article are considered the importance of values of self-knowledge.

Рухани жетілдіру күнделікте армандауын, ұмтылуын жақсыны жазу

керек, қалай Жарыққа жақындап келе жатқанын бейнелеу керек.

Балалардың рухани-адамгершілік дамуы, оларды өз еркімен өмір

сүрулеріне дайындау барлық ғасырларда қоғам мен мемлекеттің дамуындағы

маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Балалардың, жасөспірімдердің және

жастардың жеке тұлғаларын қалыптастыру заманауи қоғамда экономикалық

және саяси реформада жүзеге асатындықтан, жастардың құндылық бағыт-

бағдарларының өзгеруіне, бұрыннан келе жатқан ұстанымдары мен

көзқарастарының ауытқуына әкеліп соқтырды. Бұл міндеттің тәжірибелік

шешімі болып «Өзін-өзі тану» жобасын жүзеге асыру болып табылды.

Білім – қазіргі заман әлеміндегі ұлы құндылықтардың бірі, себебі жеке

тұлғаның рухани-адамгершілік дамуы үшін жағдай туғызады. Егер немқұрайлы

білімге мамандар емес, ал нағыз, сенімді кәсіпқой, шығармашылық, жасампаз

адамдар ие болса, қоғам ұтады, ал осы міндеттерді шешуге басты рөлді, атап

айтқанда, «Өзін-өзі тану» пәні атқарады деп ойлаймын. «Өзін-өзі тану» пәні

абсолюттік (мәңгілік) жалпыадамзаттық құндылықтарды дарытатын пән болып

табылады.

Абсолюттік (мәңгілік) жалпыадамзаттық құндылықтар тұлғаға

рухани-адамгершілік білім берудің негізгі өзегі болып табылады. Мәңгілік

жалпыадамзаттық құндылықтар табиғи және жүре пайда болған

құндылықтарды да қамтиды. Өйткені жалпыадамзаттық құндылықтар

тұрғысынан алғанда олар адами қасиеттер болып табылады. Мәңгілік

жалпыадамзаттық құндылықтарды жарыққа шығару ізгілікке жол ашады.

Жалпыадамзаттық құндылықтар барлық адами қасиеттердің өзегі болып

табылады.

Ішкі үйлесімділікке қол жеткізу үшін адам ойы, сөзі, ісі адами тұлғаның

мынадай аспектілеріне сәйкес келетін жалпыадамзаттық құндылықтарға сай

болуы тиіс:

Қиянат жасамау-рухани деңгей

Ақиқат-интелектуалды деңгей (ажырату, интуиция),

Сүйіспеншілік- адамгершілік деңгей (ментальді, ақыл-ой, сөз)

Тыныштық-эмоциялық деңгей (сезім)

Дұрыс әрекет-физикалық деңгей.

Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра отырып, адамгершілік ықпал-

дың әр түрлі әдіс-тәсілдерін пайдалана отырып, педагог өзі атқарған жұмыстар-

26

дың нәтижелерін, сонымен қатар тәрбиеленушілерінің жетіктістерін зер салып

талдау керек. Адамгершіліктің негізін мінез-құлық нормалары мен белгілі бір

ережелер құрайды. Олар адамдардың іс-әрекеттерінен, мінез-құлықтарынан

көрінеді, рухани өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспен-

шілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғам-

ға тән адамгершіліктің өзге де сипаттары, бұлар – ақыл-ойдың, сезімдердің,

мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың ажырамас элементтері, олардың

негізіне қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады.

Ілгерілеу мен білімнен қандай пайда, егер адам ызадан, ашкөздіктен,

қызғаныштан, қайғы-қасыретпен және өзгелерге қайғы-қасірет келтіріп өмір

сүруден құтыла алмай жүргенде. Біз сыртқы әлемді түсіну және меңгеруді

үйрендік, алайда өзімізді зерттеуді және түсінуді ұмыттық, яғни өз-өзімізді.

Қазіргі жастар яғни адамзат бүкіл әлемді жаулап алып жатқанын мақтан

тұтады, алайды біз өз өзімізді жаулай алмадық. Өз өзімізді тануымыз үшін ар-

ұжданымыз оянуы керек, себебі ар-ұждан барлық рухани-адамгершілік

құндылықтарын айқындаушы болып табылады.

Руханилық бұл «адамның сол немесе басқада жоғары құндылықтарға

ұмтылуы, адамның өзін өзгертуге талпынуы, өзінің өмірін сол мақсатқа

жақындатуы және ішкі үйреншіліктен босатылы» (В.И.Даль). Балалар мен

жастарға рухани-адамгершілік білім беруде тұлға мәдениетінің негізі оның

жалпыадамзаттық құндылықтарының негізінде көрінеді. «Құндылық» термині

негізінен болмыстың белгілі құбылыстарының адами, әлеуметтік және

мәдени мән-мағынасын білдіру үшін қолданылады. Адам өмірінің өзегі –

құндылықтар, ал басқа мақсаттар оған апаратын жол ғана. Осы қағидаға

сүйенсек, қоғамның жаңару кезіндегі жаңаша көзқарастардың бірі - құндылық

бағдар.

Қазіргі заманғы қоғамда пайда болған әлеуметтік-экономикалық терең

жаңғырту бізді Қазақстанның болашағы, оның жастары туралы ойлануға

мәжбүрлейді. Қазіргі уақытта адамгершілік бағдар алынған өскелең ұрпақты

руханисыздықта, нанымсыздықта, қатігездікте кінәлауға болады. Міне

жалпыадамзаттық құндылықты білімнің аса маңызды екені анық көрініп тұр.

ХХІ ғасырдағы адамның руханилығы, оның шығармашылық ой өрісі,

инноваияларға ашылуы қоғамның негізгі капиталы болып есептеледі. Қазақстан

Респбликасында Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасына сәйкес,

адамның тұлғалық биіктігі мен кәсіби артуына жету мақсатында білімге

құзыретті көзқарасты жүзеге асыру үшін қолайлы жағдайлар жасалған.

Сонымен бірге Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы жүйесі

адамгершілік пен руханилықты дамытуға бейімделген.

Маған «Өін-өзі тану» курсы өзіме деген сенімділікті арттырып, болашақ

ұрпаққа құнды білім беруге ынталандырды. Жалпыадамзаттық құндылықтар

мен ұлттық құндылықтар арасында ешқандай қарама-қайшылық жоқ. Білім

беру үдерісіне жалпыадамзаттық құндылықтарды енгізу білім алушының

рухани кемелденуіне үлкен ықпалын тигізеді. Рухани бай, жүрегі ізгілікке толы,

адамгершілігі өте жоғары азаматты тәрбиелеп шығаруға жоғарыда аталған

27

құндылықтардың ықпалы зор болатыны дәлелдеуді қажет етпейтін шығар, сірә.

Мейірімді мінезі болмаған адам түкке де тұрмайды, ол талмен тең

болады. Мінез өмірді мәңгі етеді, ол өлімді де жеңеді.

Әдебиеттер:

1.Өзін-өзі тану мұғалімге арналған хрестоматиясы;

2.Өзін-өзі тану журналы;

3.Өзін-өзі тану мұғалімге арналған әдістемелік құрал.

УДК 373:511

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ

АРИФМЕТИКАЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ТҮСІНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Балажанова Ж. Б.-аға оқытушы , Ерсұлтан А.А. 101-15, Қалыбек Н.Н. 101-15К

тобының студенттері

ОҚМПИ, Шымкент, Қазақстан

Резюме

В статье особенности понятия арифметических задач детей дошкольного возроста.

Summary

In the article features of the concept of arithmetic problems of children of preschool age.

Қазақстан Республикасының 2015-жылға дейінгі тұжырымдамасында

және «Нақты 100 қадам» ұлт жоспарында білім беру жүйесінде білім, білік,

дағды жиынтығын меңгерту ғана емес, білімгерлердің ақпаратты өздігімен

табу, талдау, оларды жүйелеу және орынды да тиімді пайдалану біліктілігін

бойына сіңіру, дүниежүзілік ақпараттық ағымдарды түсіну мен түрлендіру

арқылы мектепке дейінгі жаста қарапайым математикалық түсініктерін

қалыптастыруға айрықша көңіл бөлінген.

ҚР үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген

мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті

стандартында «Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу жүйесі балалардың өмір

бойына әлеуметтік табыстылық пен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге

қажетті физикалық, тұлғалық, зияткерлік қасиеттерін дамытуға, негізгі

құзыреттіліктерін қалыптастыруға бағытталған» деп көрсетілген [1]. Осыған

орай, балалардың ұйымдастырылған оқу және ойын әрекеті арқылы оқытудың

дамытушылық қызметін жүзеге асыру мектепке дейінгі білім берудің басты

бағыттарының бірі болып саналады.

Балалардың тұлғалық, зияткерлік қасиеттерін дамытуда оқыту мен

дамытудың арақатынасы жөнінде мәселені зерттеуші ғалымдар түрлі

тәсілдермен іздестіреді. Оқытудың дамытушылық қызметін Д.Б.Эльконин мен

В.В.Давыдов оқытудың мазмұнын өзгертуден іздестіру керек деп есептесе,

Н.А.Менчинская, Е.А.Кабанова-Миллер білімді, іскерлікті және дағдыны

меңгертудің тиімділігін ақыл-ой іс-әрекеттерінің тәсілдерін жетілдірудің

көмегімен арттыруға болады деп есептеді [2].

Балалар психологиясын зерттеген А.А.Люблинская оқытудың түрлі

әдістерін жетілдіру арқылы оқытудың дамытушылық қызметін арттыруға

28

ерекше мән береді. Ал Л.В.Занков оқытудың дамытушылық әдістеріне ең

бірінші, оқыту үдерістің өзін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деп

тұжырымдайды. Т.В.Кудрявцев, А.М.Матюшкин оқытудың дамытушылық

әсері педагогикалық әрекеттер мазмұнында проблемалы оқытудың ролін

арттырғанда ғана жүзеге асады деп есептейді [3].

Демек, осы зерттеуші ғалымдардың пікіріне сүйеніп, анықтағанымыз,

мектепке дейінгі балалардың қарапайым математикалық түсініктерін

қалыптастыру барысында оқытудың дамытушылық қызметін жүзеге асыру

баланың қажеттіліктерін қанағаттандырумен, таным немесе психикалық

үдерістерін қалыптастырумен өзара тығыз байланыста жүргізілетініне көзіміз

жетті. Олай болса, мектепке дейінгі баланы оқытудың дамытушылық қызметі

өзінің мақсатымен, қызығушылығымен және орындалу тәсілдерімен

ерекшеленеді. Балалардың арифметикаық есептерді түсіну оқытудың

дамытушылық қызметінің мазмұнына, ұйымдастыру әдістеріне және

мотивтеріне тікелей байланысты.

Мектепалды даярлықта балалардың ой-өрісін, логикасын, тілін дамытуда,

белгілі бір затты қабылдауын, есте сақтауын, оны қайта жаңғыртып көзге

елестетуін, дүниетанымын дамытуда қарапайым математикалық ұғымдарды

қалыптастырудың маңызы ерекше. Балаларда бар түсініктер өздігінен

ұғымдарға айнала алмайды. Ұғымдарды және оларды қолдануға негізделген

ойлаудың логикалық формаларын балалар ғылыми білімдерге негіздеу

барысында меңгереді. Демек, мектепке дейінгі балалардың ақыл-ой қызметінің

дамуы, логикалық ойлаудың дамуы қарапайым математикалық түсініктерді

қалыптастыру барысында жүзеге асырылады.

Балаларды мектепке дайындауда математикадағы арифметикалық

есептерді оқыту тек сандық және кеңістік, уақыт жайлы түсінік қалыптастырып

қана қоймайды, сонымен бірге олардың ойлау үдерісін дамытуға (анализ,

синтез, индукция, дедукция) ықпал етеді. Арнайы ұйымдастырылған оқу іс-

әрекетінде баланың танымдық қызығушылығымен бірге жалпы даму

қамтамасыз етіледі, яғни оқытудың дамытушылық қызметі жүзеге асырылып,

баланың тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік ашылады.

А.М.Леушинаның еңбегінде мектепалды даярлықта балаларды ариф-

метикалық есептерді таныстыруда мынадай міндеттер орындалуы тиіс деп

көрсетеді:

- балаларды кеңістікті бағдарлай білуге, санды біліп, сол арқылы затты

санауға, салыстырмалы заттардың қасиеттерін, көлемін, пішінін салыстыруға

үйрету, кеңістік, көлем және уақыт жайында алғашқы түсініктер қалыптастыру;

- геометриялық пішіндермен таныстыру, арифметикалық белгілерді

игеріп, оны күнделікті іс-әрекетте қолдана білуге дағдыландыру;

- ауызша қарапайым арифметикалық есептер шығара алуға

дағдыландыру[4].

Бұған қоса, мектепалды даярлықтың педагогикалық ұстанымдарына

сәйкес, балаларға арифметикалық есептерді түсіну барысында оқытудың

дамытушылық қызметіндегі бірқатар талаптар мен шарттар орындалуы қажет.

29

Арифметика (грек. arіthmеtіkе, arіthmos – сан) – сандар (бүтін және

бөлшек) және оларға қолданылатын амалдар туралы ғылым (грекше arіthmetіke,

arіthmos – сан).

Алғашқыда санау мен өлшеудің (Мысалы, қашықтықты, уақытты,

ауданды және т.б. өлшеу) қажеттілігінен туған. Ежелгі мәдениет белгісі болған

Мысыр мен Вавилонда дербес ғылым болып қалыптасқан. Қазіргі араб

цифрлары деп аталып жүрген цифрлар мен ондық санау жүйесі Үндістанда

шыққан. Біздің заманымыздан бұрынғы YII-IY ғасырларда грек ғалымдары

Пифагор, Евдокс (біздің заманымыздан бұрынғы 408-355), Евклид, Эратосфен

(біздің заманымыздан бұрынғы 276-194), Архимед және т.б. арифметика

мәселелерін терең зерттеген. YII-XY ғасырларда арифметика амалдарын

жетілдіруде Шығыс ғалымдары да қомақты үлес қосты. Әл-Хорезмидің «Үнді

есебі» атты еңбегі қазіргі бастауыш сыныптағы математикаға ұқсас. XY-XYII

ғасырларда Еуропа ғалымдары қазіргі қолданылып жүрген арифметикалық

белгілеулер мен таңбаларды қалыптастырды, теориялық арифметиканы одан

әрі дамытты.

Ресейде Леонтий Магницкийдің «Арифметика» атты тұңғыш оқулығы

1703 жылы басылып шықты. XYIII ғасырда Леонард Эйлердің және оның

шәкірттерінің (Семен Котельников, Степан Румовский) еңбектерінде

арифметика қазіргі түрге келді. XIX ғасырдан бастап арифметиканы

аксиомалық түрде құру зерттелді (Готфрид Лейбниц, Герман Грассман). 1866

жылы Ресейде шыққан «Арифметика оқулығы» мен «Арифметика есептерінің

жинағы» 1917 жылға дейін қолданылып келді. Ал Андрей Киселевтің 1884

жылы шыққан «Арифметикасы» кеңес мектептерінде пайдаланылды. Қазақ

тіліндегі арифметика оқулықтары XX ғасырдың 20-жылдарынан бастап шыға

бастады. Бірыңғай бағдарлама мен тұрақты оқулықтарға көшуге байланысты,

1933 жылдан бастап, қазақ мектептерінде аударма оқулықтар қолданылатын

болды. Тек 1996 жылдан бастап, Қазақстанда арифметикадан жаңа оқулықтар

жасау ісі қолға алынды.

Мария Монтессори (1870 жылдың 31 тамызы – 1952 жылдың 6 мамыры)

– италиялық педагог, ғалым, философ, гуманист. Монтессори жүйесі деген де

атпен белгілі Монтессори педагогикасы – ХХ жылдың бірінші жартысында

Мария Монтессоримен ұсынылған педагогикалық тәрбиелеу жүйесі.

Монтессори әдісі педагогтың әр балаға жеке-дара көңіл бөлуіне негізделген.

Бала әрқашан дидактикалық материал мен тапсырма ұзақтығын өзі таңдап, өз

қарқыны және бағытымен дамиды.

Мария Монтессори: «Математика – бұл қиын, әрі ауыр құбылыс емес,

оны үйрену кімнің де болса қолынан келеді», – деп бағалай келе, «Адамзаттың

ақыл – ойын «математикалық» деп, ал логикалық қабілеттері мен деңгейлері

жоғары адамдарды «интеллектуалды адамдар» ретінде қарастырады.

«Математикалық тәрбие мен білімсіз дүниені танып білу мүмкін емес,

барлығы осы математикадан бастау алады. Математика аса дарынды адамдар

ғана игеретін ауыр құбылыс емес. Оны үйрену кімнің де болса қолынан келеді,

өйткені математика өмірмен тікелей байланысты. 2-3 жастағы баланың өзі

30

күнделікті өмірге дағдылану барысында санай білу үрдісін белгілі дәрежеде

игереді. Мәселен, бала көшеде кетіп бара жатып: «Бір машина кетіп бара

жатыр, әне екіншісі кетті» - деп айтады. Бағдаршамға қарап тұрып, оның үш

көзі бар екенін айта алады. Бала сұрақ қоюды және оған міндетті түрде жауап

алғанды жақсы көреді, үнемі сұрақтар қою арқылы баланың ой-өрісі дамиды.

Баланың ақыл-ойы жан-жақты сенсо-моторлық тәжірибені тез сіңіріп

қана қоймайды, осымен қоса математикалық білімі де дами бастайды.

Сондықтан, баланың ақыл-ойы мен математикалық қабілетін сезім арқылы

дамыту тиімді әдістердің бірі болып отыр. Бұл жөнінде: «Баланың бойында

«Сан және санау» идеяларын қабылдаудың «дайындық баспалдағы» ретінде

оған қажет инстинктивті танымдардың барлығы дерлік болады», - деп жазады

Монтессори.

М.Монтессоридің жүйесі бойынша, баланың математикалық түсінігін

қалыптастырудың үздік үлгілерін ұсынады. Монтессори бойынша бала

балабақшаға 3 жастан келген бала 2-3-ке дейін санауды біледі деп ойлайды

сосын ары қарай санауды тез үйренеді. Нумерациялауды жылдам үйрету үшін

Монтессори тиындарды пайдаланған. Ақшаны майдалау баланың нақты

бақылауын қалыптастыратын ұтымды тәсіл. Одан соң ұзындығы әр түрлі

таяқшадағы белгілерді пайдаланып, ұзындығына қарай орналастыруды

ұсынады. Сосын қызыл және көк белгілерді санауды үйретеді. Таяқшаларды

қосып азайтуды үйренеді. «Балалар үйі» деп аталатын М.Монтессори балаларға

қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыруға әртүрлі дидактикалық

материалдар қолданады.

Жалпы, Монтессори педагогикасы деген тек доктор ойлап тапқан білім

беру жүйесі емес (алғашқы тәжірибеге енгізу 1906 жылы орын алды), сондай-

ақ, білім беру пәлсапасы десе де болады. Бұл жүйе ашық білім беруге

бағытталған.

Жалпы, Монтессори педагогикасын мынадай бір ұранмен сипаттауға

болады: «Менің өзімнің жасауыма көмектес». М.Монтессори қатаң діни

ұстанымды басшылыққа алатын семьда өседі. Ол ең алғашқы медицина

ғылымының докторы болады. Кемтар балаларға арналған жеке мектеп ашады.

Осы жерде алғашқы эксперименттік жұмыстарын жүргізеді. Дидактикалық

материалдар ойлап табады. 1900 жылы Римде болған олимпиадада Монтессори

мектебінде оқыған балалар ерекше қабілеттілік көрсетеді. Сосын жан-жақтан

Италияға Монтессори жүйесімен танысу үшін мұғалімдер келіп оқиды.

Монтессори сыныптық-сабақтық жүйеге қарсы болады. Ол баланың еркін өсіп

жетілуін қолдады, мұғалім дегеннің орнына ұйымдастырушы деп атады,

баланың өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі оқытуда, өзін-өзі дамытуға жағдай

жасады. Ұйымдастырушы баланы оқытпайды, тек оқуға ықпал етеді.

М.Монтессори өзіндік тәрбие және өзіндік оку идеяларына сүйенумен сан, түр,

көлем туралы түсініктерді дамыту, сондай-ақ, жазбаша және ауызша нөмірлерді

үйрену үшін арнаулы орта жасау қажет деп санады. Ол бұл үшін есеп жәшігін,

түрлі-түсті ондықтарга бөлініп тізілген моншақтарды, есепшотты, тиындарды

пайдалануды ұсынды.

31

Қорытындылай келе қазіргі Қазақстандағы қоғамдық-саяси және әлеумет-

тік-экономикалық жағдай баланың интеллектуалды, жеке және табиғи дамуын

қамтамасыз ету жүйесін тұрақты дамытуға мүмкіндік беруде. Оның маңызды

жақтарының бірі − мектеп алды даярлық балаларының білім беру іс-әрекетіне

қолайлы енуіне, оқу қызметін меңгеруіне, белсенділіг мен сенімділігін

қалыптастыруға және танымдық процестерін дамытуға бағыттау болып отыр.

Пайдаланылған әдебиет тізімі

1. «ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты». – Астана, 2009. Кіріспе,

12-13, 16б.

2. Меңжанова А.К. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы, Рауан. 1992ж.

3. Мемлекеттік жалпы міндетті 5-тен 6-жасқа дейінгі мектепалды дайындық жастағы

балаларға білім беру стандарты. Ресми басылым. – Астана, 2007 ж.

4. Ғ.Нығыметова. // 5-6 жастағы балаларды мектепке бейімдеу мәселесі. //Бастауыш

мектеп. №6, 2006., - 13-14б.

УДК 37.01(075.8)

САМОПОЗНАНИЕ И САМОРАЗВИТИЕ ЛИЧНОСТИ В СВЕТЕ

ВНЕДРЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПРОГРАММЫ “МӘҢГІЛІК ЕЛ” Бахрамова Г.А., Дилмуратова Н.Д.

ЮКГПИ, Шымкент, Казахстан

Түйіндеме

«Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы жаңа дәуірдің кемел келбеті.

Еліміздің рухын көтеретін, ұлы мақсаттарға жеткізетін «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы

талай дәуір сынынан сүріндірмей жеткізетін тұғырлы идея. Қазіргі таңда Қазақстан

республикасындағы жалпы білім беретін мекемелердің 12 жылдық оқыту жағдайында

"Мәңгілік Ел" идеясын қайта құру жүріп жатқан кезеңде, білім беру жүйесін жаңғыртуды

талап етеді. Жасампаздық Мәңгілік Ел болып жаңа құндылықты өзін-өзі тану мен өзін-өзі

дамыту әрі қарай жетілдірудегі моделін, білім беру және басқа да салаларда дұрыс та

тиімді пайдалануды көздейді.

Resume

In connection with passing to 12 summer educating in the conditions of creation of

educational хаба and in the light of introduction of idea of "Мәңгілік Ate" transformations what be

going on the modern stage, inevitably require modernisation of the system of education in Republic

of Kazakhstan. Ate beginning of creation of Мәңгілік the new valued model of self-knowledge and

саморазвития becomes, as in education, as well as in other spheres, an ensample is required in

education and educating of such children and young people, coming that to create the fate of

country together with all people.

Школьное образование Казахстана находится на этапе нового старта.

В свете новых подходов области профессиональных компетенций

учителя расширяются. Возрастает глобальный индекс статуса и престижа

профессии учителя в области менеджмента и мониторинга системы

методической работы в школе.

Модернизируются подходы профессионального развития учителя,

самопознания и саморазвития учащихся, которые различаются по объему,

периодичности, охвату, уровню централизации. Стандарты учителей школ

содержат критерии качества достижений профессиональной компетенции

32

педагогического образования. [1]

В связи с переходом на 12 летнее обучение в условиях создания

образовательного хаба и в свете внедрения идеи «Мәңгілік Ел» преобразования,

происходящие на современном этапе, неизбежно требуют модернизации

системы образования в Республике Казахстан, существенного изменения в

содержании образования во всех типах учебных заведений, позволяющие

выдвинуть новые цели, отвечающие современным требованиям, интегрировать

систему образования республики в мировое образовательное пространство.

Сегодня Казахстан — состоявшееся молодое государство, страна с

большим геополитическим значением, чьи достижения, также как и

инициативы признаются мировым сообществом. И самое главное, наша страна

имеет огромный потенциал и перспективы развития. Одним из таких

потенциалов, мы считаем ежегодное Послание Президента народу Казахстана,

основной целью которую ставит Глава государства в своем Послании – это то,

что к 2050 году наша страна должна войти в тридцатку самых развитых

государств мира. Президент страны Н. А. Назарбаев в своем Послании

поставил четкие и достижимые задачи, еще раз продемонстрировав глобальный

подход, глубину мышления и политическую дальновидность. [4]

Самая главная задача, которая проносится через все Послание – сохраняя

все, чего мы достигли за годы суверенитета, продолжить устойчивое развитие в

XXI веке.

Президентом в первую очередь ставятся и рассматриваются самые

насущные вопросы образования, науки, здравоохранения и социальной защиты

казахстанцев, ставятся вопросы воспитания молодежи, принятия

Патриотического акта «Мәңгілік ел». [5]

Началом созидания Мәңгілік Ел становится новая ценностная модель

самопознания и саморазвития, т.к. в образовании, как и в других сферах,

требуется образец для подражания в воспитании и обучении таких детей и

молодежи, которым предстоит создавать судьбу страны вместе со всем

народом. [5]

Обучение и воспитание казахстанского патриотизма является

неотъемлемой частью сохранения духовности и культуры народа. Учителя

должны играть не последнюю роль в реализации программы «Мәнгілік ел»,

озвученной Президентом.

Внедрение идеи патриотического акта «Мәңгілік Ел» в учебные

программы общественно-гуманитарного образования является привития

бережного отношения к истории Отечества, к его культурному наследию, к

обычаям и традициям народа – любви к малой Родине, к своим родным местам;

воспитание готовности к защите Родины; изучения обычаев и культуры разных

этносов.

В целях реализации задач Концепции 12 летнего образования и внедрения

идеи «Мәңгілік Ел» в учебно-воспитательном процессе, в первую очередь

отвественны весь педагогический персонал. Отсюда, главный инструмент

национального воспитания настоящих патриотов своей Родины – это

33

интеллектуальные игры, конкурсы, тренинги, викторины, олимпиады, научно-

практические конференции, дебатные турниры, встречи с учеными и

талантливыми специалистами, организованные в условиях создания

образовательного хаба в области самопознания и саморазвития. [5]

С целью дальнейшего совершенствования самопознания и саморазвития

учащихся, в ходе реализации Концепции 12 летнего образования, выявилась

необходимость внедрения в учебно-воспитательный процесс патриотического

акта «Мәңгілік Ел», в котором отражены психолого-педагогические техно-

логии, формы взаимодействия педагогов и учащихся в рамках программы,

основные направления работы, координация деятельности общественных

организаций, взаимодействие с окружающим социумом, введения в учебный

процесс инновационных технологии и план мероприятий по реализации задач,

поставленных в Послании Главы государства.

В современной образовательной парадигме особую значимость

приобретает самопознание и саморазвитие обучающихся, возрастает роль и

сущность организаций образования в воспитании юных граждан Республики

Казахстан.

Мероприятия, проводимые для реализации национальной идеи «Мәңгілік

ел» в школах является импульсом для учебно-воспитательной работы с учетом

общенациональной всеказахстанской идеи Мәңгілік ел. [6]

На всех стадиях формирования патриотических качеств самопознания и

саморазвития личности решающее значение имеет психолого-педагогическое

управление.

С переходом современной школы к принципам демократизации предъяв-

ляются новые требования к методической работе: ее целям, содержанию,

формам организации, управлению. Начался новый этап организации

методической работы в школе, характерными чертами которого являются ее

содержательное и научно-методическое обновление, изменение функции и

принципов инновационной деятельности, направленность на обеспечение

психолого-педагогических условий, необходимых для свободного

педагогического творчества. [7]

В связи с радикальными изменениями требований к педагогу возникла

необходимость более глубокого осмысления новых подходов к его подготовке

и профессиональному становлению, совершенствованию методического

мастерства и повышению его квалификации. В этой связи проблема

методической подготовленности и повышения квалификации учителей

становится актуальной в педагогической науке.

Огромное значение для обучения и воспитания учащихся в целях

совершенствования самопознания и саморазвития имеет правильная

организация методической работы в школе. Повышение качества обучения и

воспитания учащихся – сложная и многоплановая педагогическая проблема,

решение которой зависит от многих факторов [8]

во-первых, общеобразовательная подготовка учащихся на современном

этапе развития школы не может быть ограничена только сообщением им

34

определенного круга сведений, знаний, формированием навыков.

во-вторых, повышение качества эффективности обучения и воспитания

учащихся зависит от профессиональной подготовленности учителей и их

методического совершенствования.

в-третьих, надо создать социальные, психолого-педагогические

условия для работы учителя путем обеспечения школы научно-методической

литературой и правильной организации работы методических объединений и

секций в школе.

Повышение знаний педагогов всегда было одним из важнейших

психолого-педагогических условий в целях совершенствования самопознания и

саморазвития учащихся. Оно тем более является необходимым в настоящее

время, когда быстро увеличивается поток научной информации, из которого

педагога должны отобрать все ценное и рационально использовать в своей

инновационной деятельности.

Новации в системе повышения квалификации актуализируются также

и в соответствии с реалиями 12-летнего образования, реализация которого

связана с другим взглядом на обучающегося и на его роль в процессе

самопознания и саморазвития.

Качество образования сегодня – это завтрашний день нашего общества.

Будущее республики зависит, прежде всего, от педагога, от его гражданской

позиции, профессионального мастерства, умеющие передавать учащимся

ценности в области самопознания и саморазвития.

Какие бы ориентиры ни выдвигали сейчас политики в сфере образования,

пожалуй, всех социологов, психолог-педагогов, теоретиков и практиков,

предметников и методистов - объединяет стремление выйти за рамки

традиционного обучения, найти новые подходы к одному из основных

инструментов педагогики - учебному процессу. Поэтому инновационный

процесс - это динамическое единство педагогических новшеств, их освоение

педагогическим сообществом и эффективное использование в практике на

социальной основе.

Подтверждаем, что все мероприятии, организованные в рамках

реализации Концепции 12 летнего образования в условиях создания

образовательного хаба и в свете внедрения идеи «Мәңгілік Ел» должны быть

направлены на формирование человека образованного, обладающего

развитыми лидерскими качествами, готового самостоятельно принимать

решения в ситуации выбора, способного к сотрудничеству и межкультурному

взаимодействию, обладающего чувством ответственности за судьбу страны,

активно участвующего в достижении главной цели Стратегии «Казахстанский

путь - 2050: единая цель, единые интересы, единое будущее».

Литература

1. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2016-

2019 годы /Общее среднее образование. – Астана, 2016

2. Концепция 12 летнего среднего общего образования Республики Казахстан

/Международный стандарт среднего образования /12 летняя школа. –Астана, 2005. – 11 с.

35

3. Развитие образовательного хаба в Центральной Азии и модернизации науки. –

Астана, МОН РК, 2017.

4. Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана

«Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентноспособность». 31 января

2017г. Официальный сайт Президента Республики Казахстан

2. «Мәңгілік Ел» и отечественная история. - Астана, 2014г.

6. Абдрахманов С. «Мәнгілік Ел» – национальная идея и государственная идеология

Казахстана», «Казахстанская правда» 21 января 2014г.

7. Каракулов К.Ж. Управление общеобразовательной школой в условиях

демократизации общества. - Алматы, 2001. -78 с.

8. Бахрамова Г.А. Психолого-педагогические основы обучения учащихся школ

Казахстана в связи с переходом на 12-летнее образование /Материалы ХҮ Международной

научно-практической конференции «Новые педагогические технологии». – Россия, Москва,

Изд.:Спутник /РИНЦ, 11 ноября 2013, -С.18-19.

ОӘЖ 159.922.4(574)

ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КИКІЛЖІҢ

ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. Бейсенбаева Ғ.Е. магистр оқытушы

Мұратбекова Әсел Қайратқызы, Жақыпбек Ақниет Ердаулетқызы ОҚМПИ., Шымкент қ.

Резюме

В этой статье рассматривается основные психологические способы решение

конфликтов в традиционной культуре.

Summary

This article examines the main psychological ways to resolve conflicts in traditional culture.

Қай халықтың болмасын өзіне тән өмір сүру салт - дәстүрі бар, оның өзі

ұрпақтан ұрпаққа мұра болған рухани дәстүрлі мәдени көрініс табады, ол

субъектінің қалыптасуының өзін сол уақыт аралығында саналы түрде анықтай

алатын және үш уақыт шеңберінде, яғни бүгінгі, ертеңгі, өткен тіршілік ету

процесінде өзін - өзі жетілдіру ерекшеліктерін қамтиды/1;46б/.

"Шығыстың барлық халқына тән өнердегі ерекшеліктері" - бұл

пәлсапалық. Мұның өзі жұмбақтай түседі, алдын-ала дайындықсыз "жабық"

дүниені мүлде жалпы түсінбейсіз. Бірақ-та оны дұрыс түсінгіңіз келсе,

халықтың ғасырлық қойнауындағы тарихын жақсы білу керек, онда жазылған

тілдерін, құлпы тастағы жазуларды оқи білу керек, көріністі дәлме - дәл

қабылдау ескі дүниені қызықтаудан түсінуге, мәніне үңіліп қарауға әкеледі,

сүйсінбей қарау мүмкін емес"-деп жазды. (Гумилев А 1986)/2;47б/.

Дәстүрлі мәдениеттегі ақын-жыраулардың, шешендердің, билердің нақыл

сөздері, кесімді билік сөздері, мақал-мәтелдер тағы басқалар бұл да шығысқа

тән ұрпақтан ұрпаққа халық ауызыннан тарап, бүгінгі жазба әдебиетінің

туындысына, халық қазынасының игілігіне, ұрпақтар сабақтастығына ұласты.

Мұның өзі "Олардың әлеммен өзара әрекетінің айрықша ерекшелігін

танытады"/2;31-32б/.

"Өкінішке орай, біз көбіне қазіргі кезде шексіз, "қас-қағым сәт" деп

қабылдаймыз, оның кірпік қақанша өтетініне есеп беріп жатпаймыз. Қазіргі

36

кездің, тез өтетіндегі қартайған шақта саналы түрде өтеді, өз өмірін адам

барлай келе, барлық өмірім бір күнде өткен сияқты деп айтады. Бүгінгі өмірдің

қас қағым сәт екенін саналы түрде түсіну үшін қиын және қайғылы жағдайда

өтеді. Өмірдің қалыптасуы мәнге ие, оның өзін өзі жетілдіру және саналы

түрде түсіне алуымен тығыз байланысты "./2;32-46б/.

Автордың бұл пікірімен келісе отырып, "қас қағым сәт" адам өміріндегі

ішкі және жеке адамдық және өзара жеке адамның тағы басқа адамдар

арасындағы шиеленістерден жиі ұшырастыруға болады. Ең бастысы, оған

жастардың аса мән бермеуінде, өз кезінде адам саналы түрде өзіне есеп бере

алмайды. Қазіргі кезде "менін" қорғау өзін ақтауға бейім тұрады да өйткені

балаларда көп мән берілмей, ескерусіз өтіп жатады, шешілмейтін ескермейтін

уақытта жағдайлардан шығарудың ең тиімді жағы "өзінше" тәсіл тауып, әр

түрлі эмоционалдық психологиялық күйлер келіп, өзара көзқарастарды

туғызады.

Ф.С Ташимова пікірінше "уақытты саналы түрде түсінбеушілік жемісті

өмір сүрудің бастамасы бола алмайды, ол тек уақыт аралығындағы жағдайда

қалқып жүреді және күнде бүгінгі істі ертеңге қалдырып отырады. Ал болашақ

жоспармен жүрген адам "құр арманшыл". Ал болшақтың перспективасын көре

алмаған пенде бүгін әрекет ете алмайды, орташа адамның қалыптасуын

қамтамасыз етеді. Бүгінгі өмірде болашақ пен өткен өмір тәжірибесі өзара

орынды қатынаста болса, онда өмірдің қалыптасуы үшін біршама жақсы

жағдайлар туындайды.

Ф.С Ташимова еңбектерінде субъектінің қалыптасуына көңіл бөлуі,

келешегін ойлауға қосқан мағыналы мәнді ойлы пікірлері, бүгінгі

этнопсихология саласындағы зерттеулерінде ерекше орын алады/2;34б/.

Бүгінгі таңда адамдар арасындағы өзара қарым - қатынаста, шиеленісті

жағдайлардан шығу тәсілдерінде, өткен тәжірбиедегі дәстүрлі мәдениеттің

өшпес қазынасынан нәр алсақ, оны игіліктерімізге барынша пайдаланып

жетілдіре түссек, ұлттың субъектісінің қалыптасуына ықпал етуі мүмкін.

Т.Кәкішевтің еңбектерінде, әсіресе дәстүрлі мәдениеттегі шешендік

сөздер, белгілі билердің кесімді билік сөздері әрі қысқа кемелі кеңес. Билер

жақсы мен жаманды, жақын мен алысты, қымбатпен арзанды, қиын мен жеңілді

арға тартады. Мал дауы мен жан дауы, ар дауы мен намыс дауына кесім айтады

деп қарастырған/3;5б/. Шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдері көбінесе

вербальді, вербальды емес әрекеттесу тәсілдерінің жүйесі арқылы

қамтылады/2;44б/.

Егерде тілмен астарланған вербальді әрекеттесетін тәсілін қарастырсақ,

онда "Тіл кодталған мәдениет", (Косоковский А .,1984). С.Л Рубнинштейн,

М.Мұқанов зеттеулерінде "адамның қалыптасу себептері, оның психикалық

ерекшеліктері, тілдің логикалық құрылымы, тілдің фонетикалық жағын

қамтыса", А Н Леонтьев бойынша түсініктер жүйесі"/2;40б/.

Тілдің логикалық құрылымымен ойлау прогрестерінің ерекшеліктерін

әрекетесу тәсілін анықтайды, жеке тұлғаның топтарымен іс әрекеттері ашылып

арнайы қабілет қалыптасады. (Мұқанов М 1978)/21;113б/.

37

Орыс тілінің логикалық құрылымы мәтінінің ашықтығымен тікелей

сөйлеуімен көрінеді, ал қазақ тілінде мәтіннің жабық түрінде болуы

белгілермен сүйеніп, жанама түрде іс-әрекет қылуға бағытталған/2;37б/.

Дәстүрлі мәдениетегі шиеленісті жағдайларды шешудің психологиялық

жолдарында айқын көрінеді, әсіресе "Орыс мәдениетінде ойлау, тікелей,

бірбеткейлігі, қазақ өкілдерінің жанама әсер ету, тікелей емес, астарлап айту

сөздерінен" көреміз/2;38б/.

М.М Мұқанов зертеулері көрсеткендей, қазақ тілінің логикалық

құрылымы жоғары деңгейде бейнелі логикалық ойлауды қамтиды, бұл арнайы

қабілеттердің қалыптасуы суырып салма ретінде көрінеді/2;43б/.

В.В Радлов зертеулерінде «қазақтар тоқтамастан тез және өлеңдетіп

айтады. Дәл әрі айқын жеткізумен қатар, өзінің сөздерін көркемдеп, тіпті

қарапайым әңгімеде сөздер тізбегі ырғақты өрісте айтылады», - дейді/2;44б/.

Ф.С Ташимова еңбектерінде бұл "ырғақты өріс поэзияға деген ептілікті

туғызуы мүмкін". Бұл тек қана болжам, нақты зерттеулерді керек етеді деп атап

көрсеткен/2;45б/.

С.Сабырбаев қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі шиеленістік өнердің кең

таралуы екі түрлі басты себебін айтады:

Біріншіден: көмекті халық табиғатқа өте жақын жүрген, табиғаттың

сұлулығы халықтың көркемдік көзқарастарының жоғарғы дәрежеде

қалыптасуына әсер еткен;

Екіншіден: сол дәуірде заң мен қоғамдық ерекшеліктердің барлығы

ауызша шығарылып, ауызша сақталған. Мәміле, дау-жанжалдар, бітім,

келісімдер сөз арқылы шешілген, сөзге тоқталған. Сөз тыныштықпен

адамшылық арасын жалғастырушы, байланыстырушы деп білген. Көркем

өнердің ішінде сөз өнері ең жоғары бағаланған. Сөз білетін, жөн білетін адамға

елдің ішкі, сыртқы мәселесін шешуге құқық берген. Сондықтан "өнер алды -

қызыл тіл" деп санаған.

Автор ойынша, әрбір сөйлеушінің алдында екі түрлі мақсат болған:

тыңдаушының сезімін ояту; ой санасына қозғау салу .

Шешендік сөзде айтылатын ойдың негізгі кілті мазмұнға байланысты.

Халық кеңістіктен, уақыттан тыс тұрған дерексіз, бұлдыр, көмекші ойды жоққа

шығарған, нені айтса да сендіретіндей, иландыратындай дәлелмен сөйлеген,

/яғни әрекеттің вербальді емес тәсілі, дауыс ырғағы, қимыл-қозғалыс

жатады//2;113б/.

Шығыс мәдениетіндегі "жанама" түрдегі әрекеттесетін жүйесінің бірі-

адамгершілік тәсілімен байланысты. Онда өзіндік мен көзқарасын қолданбай

бірақ адамның жан дүниесіне "жанама позиция " тәсілмен пікірін жеке

адамның қасиетіне нұқсан келтірмей тепе-теңдік бұзбауы.

Ф.С. Ташимова пікірінше: «Опосредованная система взаймодействие,

обеспечивающая формирование субъекта на Востоке, - это один из самых

гуманных способов взаимодействие с миром, при котором человек входит в

систему другого, слегка прикасаясь, но не внедряя свои уре его личности.

Опосредованная система взаимодействия – позиции и мировозрение, не

38

разрушая и не нарушая равновесия в структуре основа для философского

восприятия понимания мира, что является отражением реализации высших

космических законов»/2;44б/.

Мәселен, "Қызым саған айтам, келінім сен тыңда" мақал-мәтелдерден

аңғаруға болады. Жоғарыда айтып кеткендей, шиеленісті жағдайларды шешу

жолдарында вербальді емес өзара әрекеттестік тәсілінің маңызы зор. Олар әдет-

ғұрыптарда, ырымдар, салт-дәстүрлерде жүйе ретінде, іс-әрекетермен

таптаурындардың жүйесін қалыптастырады.

Ф.С Ташимова еңбектерінде атап өткендей, бұл таптаурындар әрқашан

саналы түрде түсіндірілмейді және белгілі бір жағдайларда әрекет ету және

бірдеңені істеу тілектерінен туындаған. Әрмен қарай, автор мысал ретінде,

Еуропа мен шығыс мәдениетін салыстыра отырып үлкенді тыңдау дәстүрлі әр

түрлі жағдайды және нәтижені тудырады деп қарастырған. "Еуропа

мәдениетіне жеке адамның белсенділігі түсіп кетеді, кез-келген түрлі

психикалық ауруларға душар етеді. Мысалы "Орыс әйелдерінің бақырып,

айдалаға жүгіріп, ішіндегі ауырлықты "вытеснение" сыртқа шығарады/2;45б/.

«Шығыс мәдениетінде мойын ұсынудың үш кезеңінен өтеді: ата-ана,

күйеуі, баласы, - деп тұжырымдайды автор. Осы кезеңдерден өткен кезде,

шығыс әйелі өзінің қасиетін жоғалтпайды, ол ең қиын жағдайда шешім

қабылдап, оның сөздері барынша маңызды роль атқарады. Ол ұрыс соттарды

жүргізу тактикасымен стратегиясын өңдеуде қажет қана қоймай, бір ғана

ақырын төгісті тоқтатады. "Орамалын басынан шешіп және оны шиеленісті

тудырушы жақтың алдына тастау. "Мойын ұсынудың үш кезеңі шеңберінде"-

дейді автор, шығыс әйелі әрқашан үлкен міндеттерді шешу алдында тұрады,

онда бір жағынан нәтижеге сай болуы, екінші жағынан оның ішкі жан дүниесін

сақтап қалатын шешу тәсілдерін табу керек/2;35б/.

Осындай тәсілдерді табу үшін ол. шынайы жақын жағдайлардан

"шығудың шегін" астарлы түрдегі шешу тәсілдерінен табады. Күнделікті

ізденіспен жағдайлардың ішінен шығуға жол табу үлкен бейімділікпен шығыс

әйелінің ептілігін қамтиды. Мысалы, Қарашаш тағы басқа бейнелерінде

көрсетілгендей. Автордың бұл идеясымен келісе отырып, шығыс мәдениетінде

шиеленісті жағдайларды шешудің психологиялық жолдары вербальді емес

өзара әрекеттесу тәсілінде де "жанама" жолдармен жүзеге асады.

Мәдениет дәстүріндегі шиеленістердің тәсілдері мен қазіргі кездегі

шиеленісті жағдайларды шешу тәсілдерінде шешу айырмашылықтары мен

ұқсастықтары бар деп айту бекер. Өйткені олар тарихи саяси әлеуметтік,

мәмлегерлік талаптарға байланысты өзгерістерге ұшырап отырады.

Дәстүрлі мәдениеттегі дауларды шешу тәсілдерінің кейбір ерекшеліктері

шешендік сөздерде, би сөздерінде, жанама астарлап айту, мысқылдап айту,

тыңдап айту, қарсыласын бастырмалау, сөзбен көндіру тағы басқа айқын

көрінеді.

Шешендік дауларды шешудің негізгі тәсілдерін Б.Адамбаев үшке бөліп

қарастырады:

"салыстыру-шендестіру" тәсілі шешендік сөздердің сырын ашатын

39

тәсіл.

"бейнелеу" тәсілі шешендік сөзде жақтағанын өсіре, даттағанын өшіре

бейнелеу арқылы ұштай түсетін тәсіл.

"қарсыласты бастырмалатып" топты өзіне иландыру тәсілі, мақал-

мәтелдерде жиі қолданылады/6;113б/.

Дәстүрлі мәдениетте шешендік даулардың ішінде жесір дауы, мал дауы,

жер дауы тағы басқа және олар түрлеріне орай өзіндік әр қилы жолдармен

шешіліп отырады. Халық дауы қайшылықтарды шешуде биге жүгінген,

билердің өзі қарапайым топтың ішінен шықан дара тұлға. Олардың қайшылық,

дау-жанжалды шешуде ақыл, ойдың ұшқырлығымен, тереңмен болаужау

арқылы, айқын бағыт - бағдар ұстаумен кесімді шешім айту, жұмбақтап сөйлеу,

сынау, намысын қайрап, өжеттілікке үндеген, "ат сүрінгенше" сөз табуға

тырысқан-бұл шешендерге билерге тән психологиялық, гумандық,

адамгершілік ерешеліктерімен сипатталады.

Сұлтанғали Сабырбайұлы еңбектерінде шешендік өнерді үшке бөліп

қарастырылған: салтанаты екпінді сөздер, нақтылы қысқа түйінді сөздер, майда

сыпайы сөздер/5;117б/.

Қазақтың шешендік сөздерінің тектері мен түрлері

1.Саяси әлеуметтік шешендік сөздер - патриотизм, сортындағы елдің

рухани көсемдерінің сөздері - көрші мемлекетпен саяси халық аралық

мәселесін шешуге арналған елшіліктердің сөздері шаруашылық әлеуметтік

мәселелерді талқылау сөздер, замана туралы философиялық толғау сөздер

2.Шешендік даулы сөздер - жер дауы, мал дауы, жесір дауы т.б -адамның

ары мен ұжданына қысым жасалғанда оларды қорғау, шешім айту, ру мен

рудың, тайпа мен тайпаның арасындағы барымта, тартыс хандардың,

психологиялық, экономикалық, үстемдігіне қарсы, кедей шаруалардың

наразылық білдіруі

3.Тұрмыс-салтқа байланысты айтылған шешендік сөздер; арнау сөздер,

қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана тойларда айтылатын шешендік сөздер үй

ішіне байланысты, от басына қатысты, мәселелерді талқылау ас пен тойдағы

салтанатты шешендік сөздер, ата-ана баталары, жақсылық-жамандық туралы

айтылатын сөздер, әдет-ғұрып заңдары/6;114-117б/.

Қазақтың шешендік өнерін, сөздерін зерттеп, Еуропа елдеріне

таныстыруда В.Радловтың еңбегі зор. Сол сияқты фольклорист Ә.Диваевтың да

бұл саладағы еңбектері елеулі. Кеңес дәуірінде шешендік өнер жанрының

ерекшеліктері туралы А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ә.Маметова,

Б.Адамбаев т.б. құнды еңбектер жазды.

Революцияға дейін шығыстану ғылымы қазақ халқының үш өнерге

ерекше бағынғаны белгілі: ақындығы, шешендігі, қол өнері.

Орыстың 19-ғасыр алдыңғы қатарлы гуманист – фольклористері қазақтың

мәдени ошағын «ұлы импрозиваторлардың отаны», -деп атаған.

Бейнелі, астарлы, туындап айтатын шешендік сөзге аса үйір халық

егемендігіміз жайлы ғұлама ғалым Ш Уалиханов "қазақ шешендікке құмар, сөз

өнерін, әсіресе әзіл оспақты жаны сүйеді"- деп кезінде айтқан еді. Шебер де

40

шешен сөйлей білу-адамның асыл қасиеттерінің бірі есептелініп адам

психикасына әсер етудің ерекше құралы, тәсілі болып табылады/1;153б/.

Поляк зиялысы А Янушкевич (1813-1857) бұл жөнінде былай деп

жазыпты: "қазақтардың ақыл-ой қабілетінің кереметіне барған сайын менің

көзім жетуде. Сөздері қандай жеңіл, әрқайсысы айтайын деген ойын

түсіндіргенде, көзқарастың дәлеліне бірден тойтарыс беруге де керемет шебер".

Осынау ұлттық қасиетімізді қазіргідей тіл тұтастығында кеңінен

алмағайып заманда сақтай алмасақ - бұдан ұлттық намысқа залал келетіні хақ.,-

деп тұрлаулы тұжырым айтады. Олай болса туған тілімізді ардақтап, оның

қадір-қасиетін пір тұту, оның даму жолында әрекет етуіміз керек/1;154б/.

Әдебиеттер 1. Ташимова Ф.С. Понятие субъекта в этнопсихологии в культуре казахов. //

Материалы международной научно- теоретической конференции. Состояние и перспективы

развитие этнопсихологии и этнопедагогики странах СНГ. А., 1998. 45-48 б

2. Ташимова Ф.С. Детерминанты формирование субъективности в культуре

Востока. // Суверенный Казахстан: проблемы и поиски. Екатеринбург 1995.-с 32-46.

3. Бес ғасыр жырлайды 2т., А., 1989ж. 42-43 б.

4. Муканов М.М. О казахском устном творчестве: пословицах в их отношении в

трактовке интеллектуальной деятельности. В сб. Гнетические и социальные проблемы

интеллектуальной деятельности. /Под.ред. М.М.Мукановой/ Алма-ата: Психология. Выпуск

4.,1975. -с87-102

5. Адамбаев Б. Шешендік өнер.А., 1996.-230 б.

6. Қуаналиева М.А. Дәстүрлі мәдениеттегі шиеленістердің шешілу тәсілдерінің

психологиялық сипаты. //”Орта Азия республикаларындағы психологиялық- педагогикалық

ойлардың дамуы” атты ІІ- халықаралық ғылыми теориялық конференция. А., 2002ж.-132-

134б.

ОӘЖ 37(01.012)

АТА-АНАЛАРМЕН БАЙЛАНЫС ӘДІСТЕРІ Демеубаева Р.К.

«Қызыл-Жар» ШЖБМ меңгерушісі, педагог-психолог, өзін-өзі және бастауыш

сынып мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются методы работы с родителями

Summary

This article discusses methods of working with parents

Қазаргі таңда біздің алға қойған мақсатымыз егеменді еліміздің

болашағы үшін, тәуелсіздігіміздің баянды болуына, қазақ халқын, яғни

мемлекетіміздің дамыған мемлекеттер қатарына қосу үшін аянбай еңбек ету.

«Тәрбие басы бесіктен» демекші, егер біз мектептегі тәрбие мен білім

беру үрдісін дұрыс және тиімді, ұтымды ұйымдастырсақ, тәуелсіз, егемен

еліміздің болашағының жарқын әрі жарық болғаны.

Бала тәрбиесінде ата-ананың жауапкершілігі үлкен орын алады. Себебі,

ата-аналар баланың мінез-құлқын, өмірге көзқарасын қалыптастырады. Бала-

лар үйде көрген тәрбиесін мектептен алған білім-тәрбиесімен толықтырады.

Отбасында күнделікті болып жатқан үлкен-кішілі оқиғалар, ата-ананың

41

өмірге, еңбекке көзқарасы, туыстары мен достарына ықыласы, қонақ күтуі,

демалыс күнін ұйымдастыруы, бала мен қарым-қатынасы барлығы балаға өз

әсерін тигізбей қоймайды. Бала іс-әрекеті жағынан ата-анасына, үлкендерге

қарап еліктеп өседі. Ал үлкендердің үлгісі әрқашан да жағымды ыңғайда бола

бермейтіні шындық.Үлкендер кей кезде орынсыз дөрекілік немесе жағымсыз

мінез көрсетіп қалады. Әлі талшыбықтай солқылдап тұрған, әлі де жақсы мен

жаманды айыра білмейтін бала үшін ондай қылықтар кері әсерін тигізеді.

Сондықтан да баланың көзінше артық мінез көрсету, оларға орынсыз,

жағымсыз сөйлеуден сақ болған жөн. Кішкентай кезінен бастап-ақ бала

бойында тәртіптілік пен ұйымшылдық қасиеттерін тәрбиелеу, ақиқатшылдық

және адалдыққа бағыттау, өзінің мінез-құлқына сын көзбен қарай білуге

үйрету, басқалардың кемшілігін орнымен сынай білу сияқты моральдық

сапаларды қалыптастыра тәрбиелеген дұрыс. Бұлардың бәрі бала бойында

бірден қалыптаспайды. Бұл – мектеп пен отбасының ұйымдаса бағытталған

тәрбие жұмысын атқарғанда ғана жүзеге асарлық іс. Талапты барлық балаға

бірдей қойған дұрыс емес. Тәжірбиелер балалардың жас ерекшелігін, мінез-

құлқын есепке ала отыруды үйретеді. Кейбір «Қиын»оқушылардың ата-

аналары мектепке келіп, баланың сабағына, жиналыстарға қатысудан

аулақтайды. Баланың кемшіліктерін ауызба-ауыз естуден сырттайды, немесе

бұның бәрін ұсақ-түйек нәрсе деп санайды. Бұл салғырттық келешекте үлкен

кемшіліктерге, солақай істерге әкеп соғары да мүмкін.

Ата-аналармен жүргізілетін жұмыс неғұрлым тиімді болуы үшін олармен

байланыстың әрқилы түрлерін қолдану қажет. Кейбір сынып жетекшілері

тоқсанның аяғында үлгерім қорытындылары туралы ата-аналар жиналыстарын

өткізумен және оқуға үлгермеуші немесе тәртіпсіз балалардың ата-аналарын

мектепке шақырумен шектеледі. Бұл жағдайларда сынып жетекшілері өз

оқушыларының үйдегі жағдайларын нашар білуі, әрі ата-аналармен барлық

уақытта бірдей келісіп әрекет жасамауы мүмкін.

Ата-аналармен жүргізілетін жұмыстың ұжымдық және жекелік түрлерін

ұштастырып отырған жөн. Ата-аналар жиналыстарында болған түсіндірме

жұмыстарын ата-аналармен үйде және мектепте жеке кездескенде жалғастырып

отыру керек. Сынып жетекшісінің ата-аналармен және жұртшылықпен тығыз

ынтымақтасуы оқушыларға ұйымдасқан түрде тәрбиелік әсер етудің өрісін әлде

қайда кеңейтіп, оларға тәрбие беру міндетін табысты шешуге көмектеседі.

Ата-аналармен жүргізілетін жұмыстың түрлері:

1. Оқушының жанұясына барып тұру

2. Ата-аналармен хат алмасу

3. Ата-аналар жиналысы

4. Ата-аналарға арналған лекциялар

5. Ата-аналарға арналған конференциялар

6. Сұрақ-жауап кештері

7. Ата-аналарға арналған тесттер алу

8. Мектепте бала мен ата-аналарын араластыра отырып ертеңгілік,

кештер, тренинг, жарыстар өткізу

42

9. Ашық есік күнін өткізу

Ата-аналар арасында педагогикалық білімдерді насихаттау үшін

әңгімелер мен лекциялар өткізіліп тұрады. Олардың мазмұны ата-аналардың

талаптарына, оқу-тәрбие жұмыстарының нақтылы міндеттеріне байланысты

болады.

Әңгімелер мен лекциялар жүйелі түрде,белгілі бағдарлама бойынша

өткізіліп отырса ғана көздеген мақсатына жете алады. Мысалы: «Ата-

аналардың бала тәрбиелеудегі жауапкершілігі туралы», «Балаларды

ұқыптылыққа үйрету», «Үлкенді сыйлауға үйрету», «Баланың мінез-құлқын

тәрбиелеу туралы», «Сыныптан тыс оқуға қалай басшылық жасау керек» т.б

Кеңес. Сұрақ-жауап кештері.

Ата-аналарға кеңес.

Мектеп - ол баланың жақтыратын немесе жақтырмайтын адамы емес,

балаға қоғамдық талаптар қоятын орта. Мектепте берілетін тәлім-тәрбиеге

көмек ретінде ата-ана не істеуі керек?

1. Балаңыздың оқуына, тәрбиеленуіне, баланың белсенділігінің артуына

тек мектеп тәрбиесімен оқушының арқасында қол жеткізуге болатынын есте

сақтаңыз. Баланың жас ерекшелігін, әр жасқа тән болатын дағдарыстың

себептері туралы түсіндіріп, олардан баланы қиындықсыз алып шығуына ата-

анаға көмекке келетін-мұғалім. Мұғалім-сіздің отбасыңыздың досы және

бірінші одағы.

2. Міндетті түрде ата-аналар жиналысынан қалмай, баланың сабағының

үлгерімін қадағалаңыз.

3. Балаңыздың күнделікті оқуындағы табысымен ой бөлісіңіз, бүгін

қандай жаңа ұғым алды, нені үйренді т.б Тек баға алғанымен қанағаттанбаңыз.

4. Баланың күнделікті үй тапсырмасының орындауын қадағалаңыз, егер

бала қиналатын болса, көмектесіңіз, керісінше өзіңіз орындап беруге

үйретпеңіз.

5. Баланы тек үй тапсырмасының жұмысымен шектемей, ой өрісінің

дамуына қосымша жаңалықтарды қамтып, білімін жетілдіріңіз.

6. Бұл жастағы балалар қиялшыл. Балаңызбен бірге қиялдаңыз. Оған

ертегінің тигізер әсері мол. Бірақ қазіргі үлкендер неге екені қайдам ертегіге

шорқақ.

7. Балаңыздың сыныптағы, сыныптан тыс іс-шараларға, үйірмелерге

қатысуын қадағалап, мүмкіндігінше көмектесіңіз.

8. Мүмкіндігінше балаңыздың айтқан әңгімесін байыпты тыңдап, ой

бөлісіп отырыңыз. Тәрбиенің нәтижелілігі терең тамырлы тәрбиені бойына

дарытқан ортада болмақ. Ол іс ата-аналар өз міндетін жете түсінгенде ғана,

мұғалімдермен ынтымақтасып, тәлім-тәрбие жүргізген жағдайда ғана табысты

болады.

Ата-аналарға балалардан ескерту.

1. Мені көп еркелетпеңіз (айтқанымды істей бермеңіз) әйтпесе мені бұзып

аласыз. Менің сұрағанымның бәрін тауып бере беру керек емес екенін жақсы

білемін.

43

2. Маған қаттырақ қараудан қорықпаңыз. Маған қатты қарағаныңызды

қолдаймын. Бұлай болу маған өз орнымды таба білуге мүмкіндік береді.

3. Маған бірыңғай күш қолданып жаман үйретпеңіз, әйтпесе мен тек

күшке ғана бағыну керек деп ойлап қаламын.

4. Менімен бірге бастаған жұмысыңызды аяқсыз қалдырмаңыз. Себебі,

бұл мені әр уақытта соңғы сөзді өзім айтуым керек екен деп жаңылыс ойлауға

итермелейді.

5. Өзіңіздің орындауға мүмкіндігіңіз келмейтін іске уәде беріп жүрмеңіз.

Әйтпесе мен сізге деген сенімімді жоғалтамын.

6. Менің кейбір әдейі жасаған кесірліктеріме берілмеңіз. Себебі, мен

ондай істің онан да сорақыларын ісеуім мүмкін. Өйткені мен оны сіздің көңіл –

күйіңізді бұзу үшін әдейі істеймін ғой. Әйпесе, онан да зор жеңіске жетуге

тырысамын.

7. «Мен сізді жек көремін» - деген сезімді өте қатты көңіліңізге алмаңыз.

Менің сөзімнің төркіні басқа. Мен тек қана маған айтқан сөздеріңізге өкінсін

дегенім ғой.

8. Мені әлі балалау сезінуге итермелемеңіз әйтпесе, мен онан әрі оны өз

мақсатыма пайдалана түсемін.

9. Өзімнің қолымнан келетін нәрселерді мен үшін атқармаңыз. Әйтпесе,

сізді мен күтушім есебінде пайдалана беретін боламын.

10. Менің кейбір ақымақтықтарыма көп назар аудара бермеңіз. Әйтпесе,

оны мен онан әрі жалғастыра беруіме итермелейді.

11. Біздің арамыздағы шатақтың қызған кезінде менің мінезімді талқыға

салмаңыз. Белгілі себеппен онан әрі сөйлесуге деген ықыласымды төмендетіп,

сізбен сөйлескім келмей қалады. Онан да ол ойыңызды кейінірек айқаныңыз

дұрыс болады.

12. Маған ақыл –кеңес айтуға тырыспаңыз. Себебі, менің ненің жақсы,

ненің жаман екенін жақсы білетінімді біліп өзіңіз таң қалатын боласыз.

13. Менің сабағым жөнінде мұғалімдерден көзімше сұрап мені ыңғайсыз

жағдайға қалдырмаңыз. Сізге деген сенімім жоғалады.

14. Бір жерге барғым келіп сұранғанда, бірден айтпай «бармайсың»

немесе «жоқ» деп үзілді кесілді сөзді бірден ойланып айтыңыз. «Көрерміз» деп

те болмайтын нәрсеге босқа үміттендірмеңіз.

15. Достарың ондай немесе мұндай, сен неге бұндайсың деп мазаны алу

керегі жоқ деп білемін, себебі, өзім де ол жайлы ойланып жүремін.

16. Менің көзімше айтып отырған әңгімеңізді жалғастыра беріңіз, мені

келді деп, мен отыр деп басқа сөзге айналдырып, астарлаудың керегі жоқ.

Айтылған сөзден, әңгіме төркінінен мен де жақсы мен жаманды ажырату үшін

ойланатын боламын.

Лекцияларда ата-аналар өздері қызықтыратын сұрақтарына әрдайым

жауап ала бермейді.

Сондықтан жеке сыныптарда тәрбие мәселелері жөнінде жүйелі түрде

кеңестер өткізіп отыру қажет.

Қазіргі кезде мектепте мектеп психологі жұмыс істейді, әртүрлі

44

мәселелер төңірегінде көмек береді. Жоғары сынып оқушыларының ата-

аналарына әдетте, мамандық таңдауға байланысты кеңестер береді.

Қазір мектептерде оқушыларға құқықтық тәрбие беруге көбірек көңіл

бөліне бастады. Ата-аналар арасында құқықтық насихатты сынып жетекшілері

жүргізеді.

Отбасы - адамзат бесігін тербеткен ұя болса, «Баланың бас ұстазы-ата-

анасы», «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі», «Әкеден ақыл, анадан

мейір» алады. Ата-анаға баладан жақын ешкім жоқ. Сондықтан да баласының

әдепті, білімді болып өсуін армандайды.

Бүгінгі күнде жастарды әдепті де, саналы етіп тәрбиелеу үшін ең алдымен

тәрбие ережелеріне сүйене отырып, ұлттық дәстүрімізді, әдет-ғұрпымызды,

дінімізді, ата-бабаларымыздан қалған насихат мұраларын балалардың санасына

сіңіре білу ата-ананың басты міндеті дегіміз келеді.

Мектепте бала мен ата-аналарын араластыра отырып ертеңгілік, кештер,

тренинг, жарыстар өткізу

Кейінгі кезде балаларға өз отбасында жақын қарым-қатынаста болатын

жағдайлар құпия емес. Мұндай жағдай бастауыш мектепте де кездесіп жүр.

Мектепте аналар мерекесін жыл сайын бастауыш сыныпта тойлап өтеді. Бұл

керемет. Бірақ, менің ойымша баланың отбасын қорғауға, өзінің әкесі мен

анасын құрметтеуге өз үйінің иісін аңсауға үйреткен дұрыс. Осы мақсатта

бірінші сыныпта «Менің туған үйім» тақырыбында ата-аналарын шақырып

ашық тәрбие сағатын өткіздім. Онда оқушыларым интерактивті тақта арқылы

өз аталары, әжелері, әкелері, аналары, бауырлары, нағашылары, туған-

туыстарының суреттерін слайдтап, солар жайлы шағын әңгімелер, өлеңдер,

әндер айтты.

Екінші сыныпта ата-ананы араластыра отырып «Әкем, шешем және мен»,

спорттық ойын байқауын өткіздім. Барлық ата-аналар қонақ ретінде

шақырылып, арнайы шақыру билеттері таратылды. Шақыру билеттің мәтіні

былай болды:

О, жасаған баламызға өмір бер,

Жанұяңда көтерілсін көңілдер.

Әкем, шешем және мына мен деген

Сайысына түгел қалмай келіндер!

Бұл жарысқа ата-анада, балада белсене араласты.

Үшінші сыныпта «Нағыз ана-әже екен» байқауын өткіздім. Ондағы

мақсатым: Халқымыздың ата-бабадан келе жатқан, бірақ кейінгі кезде елеусіз

қалған ұлттық асыл мұрасын, отбасылық тұрмыс-салтын, жақсы үлгі-өнегесін,

ізгілікті, сән-салтанатын, кіші мен үлкенді сыйлауды, мейірімділік,

парасаттылық сияқты үлгі істерін, әжелердің басынан өткен оқиғаларды

ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу болатын. Бұл сайысқа да әжелер мен немерелер бар

ынтасымен қатысты. Сонымен қатар биылғы оқу жылында мектепте баланы

шығармашылыққа баулу мақсатында «Мен зерттеуді үйренемін» байқауын

өткіздік. Бұл байқаудың өзге байқаулардан айырмашылығы балаға жетекші

сынып жетекшісі емес ата-анасы болды. Байқауға барлық ата-аналар атсалыса

45

қатысты. Байқау соңында жеңімпаздарды ата-аналарымен қосып марапаттадық.

Осындай байқауды жылына кем дегенде бір рет өткізіп отырған дұрыс деп

есептеймін.

Міне, осындай жұмыс түрлерін жүргізе отырып, бастауыш сынып

мұғалімдерінің мәртебесін көтеруімізге болады. Барлығы да мұғалімдердің

іскерлігі мен білімі, ой ұшқырлығы мен біліктілігі арқылы жүзеге асады.

Әдебиеттер 1.Құдайбергенова К.С. Құзырлылық табиғаты- тұлғаның өздік дамуында. - А., 2006.

2.Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық. – А., 2012.

ӘОЖ 339,9

АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ. Досаева Н.Б.

№ 83 А.Байтұрсынов атындагы ЖОМ ағылшын тілі пәні мұғалімі. Сайрам ауданы,

ОҚО, Қазақстан

Елбасымыз Н.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауының «Қазақстан-

2050» Стратегиясында Қазақстан халқының алдына жоғарғы талап қойды.

Бұнда Қазақстан халқы бәсекелестікке қабілетті, көптілді ортаны дамыту керек

делінген.Ұлттық тілдің құнарлығын сақтай отырып, басқа тілдерді оқытудың

озық тәжірибелерін ала отырып көптілді тұлғаны қалыптастыру. Көптілділік

дегеніміз бұл полимәдениеттілік, ал бұл тұлғаны жан-жақты қалыптастырудың

негізі болып саналады [1].

Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениет-

тің даму жолына түсуі, ағылшын тілін меңгертуді жолға қою мақсатында

ерте жастан оқыту қолға алынып отыр.

Инновация сөзі - латынның «novis» — жаңалық, «in» - енгізу деген

ұғымды білдіреді, яғни «жаңару», «жаңашыл», «өзгеру» - деген мағына

береді. Ал егемен еліміздің орта білімді даму стратегиясында адам, қоғам,

табиғат қатынасын үйлестіруге бағытталған жүйені ойлау, оқытуда,

мазмұны мен әдістерін шығармашылық іс-әрекет әдіснамасын меңгеруге

бағыттау, инновациялық қабілетін қалыптастыру.

Қазіргі таңда еліміздің барлық дерлік орта мектептерінде білімнің

жаңа жүйесі енгізіліп жатыр. Мұндағы негізгі мақсат - жаһандандыру

заманында білімнің бүкіләлемдік кеңістігіне ену. Осыған орай, білімнің

мазмұны да, оған қойылатын талаптар да өзгереді. Сол себепті қазір

мектепте оқытудың жаңа технологиялары қолданыла бастады. Онсыз жаңа

сатыларға көтерілу, білім сапасын арттыру әсте мүмкін емес. Сондықтан

жаңашылдық керек, яғни инновациялық жүйе негізінде мектеп оқушылары-

ның белсенділігін арттыру, өзіне сенімділігін қалыптастыру, танымдық

шығармашылық қабілетін дамыту олардың белсенділік - сенімділік сапа-

ларын диагностикалық әдіс-тәсілдерімен анықтауға, сабақта, сабақтан тыс

уақытта өз ойын еркін жеткізе білуге үйретуге, қоғамда болып жатқан

оқиғаларға қатысты көзқарастарының болуына, инновациялық тәртіп

46

нормаларын, белгілерін көрсеткіштерге анықтауға көмегін тигізеді.

Жалпы білім беретін мектептердің педагогикалық үрдісін жақсарту

бірінші мәселе болса, жасыратыны жоқ, бұрын оқыту ісіне бір жақты

қарап, оқытуды тек сабақты жақсы беру деп санап келдік. Соның

салдарынан барлық ауыртпалық мұғалімге түсті. Мұғалім өзі түсіндіреді,

сұрайды, қосымшалармен толықтырады. Бұрынғы дәстүрлі оқыту

жүйесінің тозығын да, озығын да қайта қарап, оқытудың жаңа

инновациялық жүйесін ендірудің уақыты жетті. Білім беру саласының

барлық жағына жаңаша ойлау, жаңаша қарым - қатынас, жаңаша көзқарас

қалыптастыру керек. Осындай инновациялық жүйеге негізделген әрбір

сабақтың өзіндік құндылықтары бар.

Қоғам мұғалімнің біліктілік деңгейіне де, ішкі жан дүниесіне де

жаңаша талап қойып отыр. Себебі бүгінгі ұрпақтан келешек зор үміт

күтіп отыр. Мектеп өміріндегі басты тұлға мұғалім, осы мұғалімнің

алдындағы тұрған басты мақсат рухани жан дүниесі бай, жан - жақты

дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру. Ағылшын тілін оқытуда оқушы

санасына шет тілінің сан қилы әдіс-тәсілдерін тиімді жеткізу қажет

болады және де заман талабына жаңаша ойлау, жаңаша игерту қажет

болады. Оқушының оқу дағдысын қалыптастыруда жалпы жазба тілі мен

ауызекі сөйлеу тіліне тікелей байланысты. Оқушыларды шығармашы-

лықпен ойлауға тәрбиелеу мұғалімнің міндеті. Сондықтан бұл жұмыс

түріне ерекше талап қою керек. Мазмұндауға үйрету, жазбаша сұрақтарға

жауап беруге үйрету, жоспар құруға, белгілі бір суретке немесе бір мәтінге

тақырып қоюға, сол суретке қарап сөйлем құрауға, мұғалімнің көмегімен

өздерінің ойларын, қызықты іс-әрекеттерін әңгімелеуге үйрету. Бұл

дағдыларды қалыптастыру үшін ерінбей еңбек еткенде ғана нәтижесінде

қол жеткізе алады. Оқушыға сабақ бере отырып, біз әдіс-тәсілдерді игеріп

жатырмыз. Шет тілін жетік меңгеруіне сабақта сын тұрғысынан ойлауды

дамыту әдістемесін пайдаланудың көмегі зор. Бұл технология бойынша

оқушы өз ойын ортаға салып, сөйлеу тілін дамытуға және сөздік қорын

молайтуға жетелейді. Оқушылар сабақта берілген сөздердің көмегімен

өздері мәтін құрайды.

Ең бірінші сатыда шетел тілін оқытудағы бір негізгі аспект ол ойын

элементтерін тиімді пайдалану болып табылады. Ойын арқылы өмірлік

тәжірибені меңгереді, сондықтан әр сабақ процесінде қандай дидактикалық

ойын қолдануға болатынын сабақтың мазмұнына, мақсатына жас

ерекшелігіне сәйкес таңдау керек. Ойын арқылы баланың өтіп жатқан

тақырыпты қаншалықты деңгейде меңгергендігі байқалады. Ойын үстінде

сабағы мүлдем нашар, сөйлемейтін оқушының өзін-өзі жан-жақты

көрсеткісі келіп, жолдастарымен мұғалімімен қарым-қатынасын жақсартады,

сөйлеу дағдысын байытады. Ойын баланың жеке ерекшелік қасиеттерінің

дамуына, ішкі жан дүниесінің жаңаруына, пәнге деген қызығушылығын

оятады. Ойын шет тілін үйретудің басты нысаны. Ойын оқушының

байқампаздығын жетілдіреді. Осыдан соң ойын араласқан сабақтың жаңа

47

түрін ойлап табу мұғалім шығармашылық белсенділігі талап етіледі.

Ойындар оқушының жеке тұлғасын қалыптастырып ынтымаққа, бірлікке

баулиды. Баланы оқыту, балаға берілетін білімнің сапасын арттыру,

сабақтың жаңа заманға сай жаңаша сипатын күшейте түсу, оқушының

пәнге сүйіспеншілігін дамыту әр пән мұғалімінің біліміне, ізденімпаздығы

мен шеберлігіне байланысты [2].

Ағылшын тілін үйрену әрекеті оқып үйренудің барлық деңгейінде

тұлғалық бағыттағы іс-әрекеттерді қамтуы керек. Бұл дегеніміз барлық

көңіл үйренуші де, яғни оқушының тұлғалық қасиеттерін шет тілін үйрету

әдістеріне байланыстыра оқыту болып табылады деген сөз. Оқытудың

негізі ретінде ағылшын тілінде сөйлеу әрекеті үшін оқытудың сөйлеу,

тыңдап түсіну, көру, жазу оқушылардың жас ерекшеліктері мен қабылдау

қабілеті, білім деңгейіне қарай олардың оқып үйренетін белсенді сөздік

қоры анықталады. Ағылшын тілін үйретуде алынатын материалдар

тақырыпқа байланысты белгілі бір жүйеде оқытылып келеді. Мысалы:

тақырыпқа байланысты сөздік қор көлемі алынса, онымен қоса берілген

мәтінде кездесетін жаңа сөздер, жаңа сөз тудырушы жұрнақтар арқылы

жасалған зат есім, сын есім немесе етістіктер түсіндіріледі. Жақсы

нәтижеге жету үшін әр сабақта сөйлеу мәнері, грамматика, сөйлеу тілі және

ауызекі тілді естіп қабылдау жұмыстарын орындап отырған жөн.

Ал жаңа грамматикалық материалды сөйлеу тілінде қолдану және

оны есту арқылы түсінуге арналған үйретуші жаттығуларының маңызы

ерекше. Мұндай жаттығулар оқушының есте сақтау қабілетін дамыта

түседі.

Ағылшын тілін үйретуде кезекті сабаққа дейін өтілетін деректер

жүйеленіп, яғни грамматикалық тұрғыдан да топтастырылып алынып

отыруы керек. Сонымен қатар тілді оқып үйренуде айтарлықтай

қиындықтар тудыратын ағылшын тіліне тән тіл дыбыстарын дұрыс айту

дағдыларын қалыптастыруды әрдайым жалғастыра жүргізіп отыру тиімді.

Біздер, ағылшын тілі пәні мұғалімдері қазіргі кезде ағылшын тілін

оқыту сапасын жақсарту мақсатында тіл үйрету саласында әлемдік озық

тәжірибелерді, жаңа технологиялық әдістерді барынша қолдануға

тырысамыз. Бұл технологиялық әдістерді оқытудағы алға қойған мақсат

оқушының біртұтас жүйе ретінде белгілі бір бағытта дамуына мүмкіндік

беру жаңа модульдік жүйенің негізгі идеясы; тұлғалық бағдарлық білім

беруге; түсіндіруден түсінуге; монологтан диалогқа; әлеуметтік бақылаудан

дамытуға басқарудан,өзін-өзі басқаруға көшуге бағытталған. Ал мұғалімнің

негізгі міндеттері;

- Қарым -қатынас орнату;

- Оқушылардың өзара әрекеттестігіне жол ашу;

- Оларға шығармашылық еркіндік беру.

Модульдік жүйе оқушылардың оқу әрекетінің белсенділігін

арттырады және кез-келген материалды дидактикалық тұрғыдан талдай

білуді, материалды топтай отырып қорытындылауды, түйіндей алуды, ең

48

негізгісі мен маңыздысын ажырата білуді дағдыландырады [3].

ХХІ ғасыр оқыту үрдісіне жаңа педагогикалық технологияны

пайдалануды талап етіп отыр. Интерактивті әдіс оқытудың мазмұнын

жетілдіріп, олардың бірлігін қамтамсыз етеді. Елде болып жатқан саяси,

экономикалық, әлеуметтік және басқада заңды үрдістегі өзгерістер білім

жүйесіне сол өзгерістер негізінде дамытуды талап етіп отыр.

Жаңа педагогикалық технология оқушылардың сабақ барысындағы

белсенділігін арттыруға тікелей әсер етеді. Осы тұрғыдан қарағанда

«Интерактивті әдіс» маңызды орын алады. Бұл әдіспен оқытудың басты

мақсаты оқушыларды өз бетінше ой қорытып, жауап табуға үйрету. Яғни

интерактивті тапсырманы орындау, процесті басқару және ойлау

тәжірибесін дамыту және сол тәжірибелерді дамытуға бағытталуы болып

табылады. Оқушыларды сабақ кезінде барынша белсенділік танытуға тарта

отырып, олардың сондай белсенділігін арттыруға мүмкіндік жасайтын

әдістемелік амалдарды интерактивті деп атайды. Сонымен қатар, сабақ

барысында оқушылар мен мұғалімдер арасында тығыз қарым-қатынас

орнайтын болса, мұндай оқытуды интерактивті оқыту дейміз. Мұндай

қарым-қатынаста оқушылар нақты мәселені талқылап, соның шешімін

тапқан кезде байқалады. Оқушылардың жауаптарынан гөрі мәселенің

шешімін табуға талпынғаны маңыздырақ. Өйткені интерактивті тақтаның

оқытудың басты мақсатының өзі сол оқушыларды өз бетінше ой қорытып,

жауап табуға үйрету.

Интерактивті әдіс өзара қарым-қатынастың мол ауқымын қамтиды.

Дегенмен мұғалімдердің өзіндік тәжірибелері білім берудің негізгі көзі

болып табылады. Интерактивті әдістемені белсенді түрде қолданатын

мұғалімдер білім беру жүйесі әсіресе қарым-қатынас процесінде сәтті

жүреді деп есептейді.

Жалпы инновация дегеніміз, жаңа мазмұнды ұйымдастыру, жаңалық

енгізу, жаңа үлгілердің бағытындағы нақты әрекет, нақтыланған

мөлшердің шетінен шығатын кәсіптік іс-әрекеттің жаңа сапалы деңгейге

көтерілуі, жаңа нәтижені қамтамасыз ететін теориялық, технологиялық

және педагогикалық іс-әрекеттің біртұтас бағдарламасы.

Инновациялық іс-әрекет педагогикалық еңбектің сапасын арттыратын

оқу-тәрбие үрдісін жаңа бағытта құру біршама түбегейлі өзгерістермен

ерекшеленетін жаңаша іс-әрекет.

Технология - қандайда бір істе, өнерде қолданылатын амал-

тәсілдердің жиынтығы, дидактикалық жүйенің құрамдас бөлігі.

Педагогикалық технология тұтас педагогикалық үрдісінің мақсаты

үшін оқушы мен мұғалімге бірдей қолайлы жағдай тудыра отырып

заманауи оқу құрал-жабдықтарын, әдістемелік кешендерді жүйелі

пайдалануды көздейтін мұғалім мен оқушының бірлескен іс-әрекетін

жобалаудың жан-жақты ойластырған жүйесі.

Инновациялық үрдіс - білім беру жүйесін жақсарту және дамыту

ғана емес, қоғамның, қазақстанның өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау

49

қарсаңында жаңа қоғамның, жаңа әлемнің жаңа мұғалімі қажеттілігінен

туындаған үрдіс.

Құзыреттілік білім беру жағдайындағы инновациялық үрдіс -

нысананың педагогикалық идеяның, деректер мен тұжырымдамалардың,

теорияның, әдіс-тәсілдердің жаңа сапалық өзгерістерін қамтамасыз ететін

үрдіс, педагогикалық қауымдастықтың сұранысын қанағаттандыратын,

қоғамдық педагогикалық құндылықтарына сәйкес жаңаны меңгеру,

қолдану, талдау, салыстырмалы бағалау.

Қоғамдағы білім беру саласындағы инновациялық үрдістер мен

реформалар педагогика ғылымына инновациялық білім, инновациялық

даярлық, инновациялық іс-әрекет, инновациялық технология, мұғалімнің

инновациялық даярлығы және т.б.жаңа ұғымдарды өмірге алып келді.

Әдебиеттер 1. Н.Назарбаев. / «Қазақстан-2030» Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. /

Алматы, «Білім», 1998.

2. Амандықова Г.Н.,Мұхтарова Ш.Е., Баймұқанова Б.С. Шет тілін оқыту әдістемесі.

– А., 2014. 3. Китайгорская Т.А. Методические основы интенсивного обучения иностранным языком. –

М., 2006.

УДК: 372.8:330

УЧЕТ ЭТНОРЕГИОНАЛЬНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ В

СОДЕРЖАНИИ ВНЕКЛАССНОЙ РАБОТЫ ПО ЭКОНОМИЧЕСКОМУ

ВОСПИТАНИЮ ШКОЛЬНИКОВ Досбенбетова А.Ш., д.п.н., профессор, Алдияров А.Д., к.и.н.

Ортаева А.С., к.п.н.

Южно-Казахстанский государственный педагогический институт

Түйіндеме

Мақалада Қазақстанның этноаймақтық ерекшелітерінің негізінде оқушылардың

экономикалық мәдениетін қалыптастырудағы тұжырымдамалық бағыттары: мақсаты,

міндеттері, принциптері және даму жолдары қарастырылған.

Экономика пәні мұғалімдеріне, сынып жетекшілеріне және педагогикалық

мамандықта оқитын студенттерге арналған оқу-әдістемелік құралдарының қысқаша

мазмұны берілген.

Summary

In the article considered conceptual of formation economical culture of schoolboys on the

basis of ethnoregional specialties of Kazakhstan: purposes, problems, principles and uself

realizations ways of the concept are. There are results of skilled experimental work at schools of

South Kazakhstan region.

The summary of the complete set of economy, class teachers and student of pedagogical

high schools is given.

В условиях рыночной экономики особое значение приобретают высокая

эрудиция и экономическая культура личности. Система подготовки и

повышения квалификации преподавательских кадров должна ориентировать

учителей на овладение новыми педагогическими технологиями экономического

образования и воспитания, на основе компьютерной техники, умение вести

50

воспитательную работу, использовать экономические знания в профес-

сиональном самоопределении школьников.

Одним из важнейших условий успешности воспитания современной

экономической культуры личности школьника является организация

внеклассной работы на основе инновационных технологий.

Инновационная технология (новшество) должна гарантировать

максимальный результат нововведения при минимальной затрате средств в

оптимальном режиме реализации.

Главной особенностью инновационных технологий в средних обще-

образовательных школах является включенность учащихся в учебную,

внеклассную и производственно-практическую деятельность, основанных на

личностно ориентированном и деятельностном подходах.

В трудах М.М.Жанпеисовой [1] отмечается, что модульная технология

воспитания – универсальная технология, которая интегрирует все прогрессив-

ное, что накоплено ранее в педагогической науке: комплексный подход к

воспитанию целостной культуры личности (включающий интеллектуальную,

правовую, экономическую, экологическую, эстетическую культуру и др.);

системно-деятельностный и личностно-ориентированный подходы, проблем-

ность, рефлексивность, дифференциацию и индивидуализацию, коллективную

творческую деятельность учащихся.

В данной статье нами предлагается модульная технология внеклассной

работы. «В мире экономики», которая прошла успешную апробацию в

общеобразовательных школах № 9,10, 25, 65 г.Шымкента, № 4 г.Ленгера

Толебийского района, сш. им.Д.Нурпеисовой Сайрамского района Южно-

Казахстанской области и внедрена в систему внеклассной работы этих школ.

Организация воспитательной работы на основе модульной технологии

основана на внутренней мотивации, на полноценном деятельностном общении

со всеми участниками воспитательного процесса, осуществляется через

коллективную и самостоятельную творческую деятельность учащихся и

гарантирует развитие самореализующейся личности. Особое значение в

технологии отводится развитию механизмов самоконтроля, самооценки,

самоуправления.

Важнейшим условием эффективности процесса формирования

экономической культуры учащихся является учет этнорегиональных

особенностей в содержании внеклассной работы. Сегодня экономическая культура как общества в целом, так и отдельной

личности, выступает необходимым условием и гарантией успеха каждого

гражданина республики в профессиональной и общественной деятельности,

предпосылкой его вхождения в мир образовательного пространства, в

глобальную экономику.

В этих условиях потребуется формирование и особого типа личности –

молодого человека, характеризующегося такими нравственными принципами,

как трудолюбием, порядочностью, справедливостью, человеческим

достоинством, благородством. Если в молодых людях не будут проявляться эти

51

качества, то цивилизованные рыночные отношения обречены на провал.

Следовательно, воспитание высоких нравственно-экономических качеств

становится непременным условием подготовки деловых людей, способных

возродить и развивать экономику, обращенную к человеку, формирование

базовой экономической культуры приведет к формированию нового

социального типа личности, сочетающего мировоззренческую культуру,

гражданственность, деловитость и творческую индивидуальность.

Однако проведенный анализ состояния практики свидетельствует о том,

что экономические знания учащихся зачастую носят теоретизированный

характер, оторванный от реальной действительности, без учета особенностей

экономического развития республики, учителями школ слабо используется

огромный потенциал экономических знаний, заложенных в народной

педагогике казахов.

Между тем, региональному компоненту в образовании уделяется

серьезное внимание в высокоразвитых зарубежных странах. Именно

региональная ориентация берется как основа при экономической,

профессиональной подготовке и разработке образовательных программ.

Разумеется, хорошо, что наши учащиеся получают достаточно широкие

экономические знания и образование, не замыкаясь на региональную

специфику. Однако мера гармоничного соотношения глобального и

регионального компонентов в отечественной образовательно-воспитательной

системе заметно отклонена в противоположную от регионального полюса

сторону 2, с.121.

В связи с этим, формирование экономической культуры школьников

должно быть неотрывно от реальных условий жизни и деятельности регионов.

К этнорегиональным особенностям относятся: отражение культурно-

исторических ценностей своего народа, традиций, обычаев, элементов

народной педагогики в содержании экономического образования и воспитания,

учет факторов социально-экономического развития республики и ее регионов.

В настоящее время познание своего этноса и его культурно-

исторического наследия становится основной идеей казахстанского

образования, которая живет и развивается, отражая высокий уровень

социальных отношений в многоэтническом обществе.

Изучение и анализ этнопедагогической литературы А.А.Калыбековой 3,

К.К.Кожахметовой 4, Ж.Ж.Наурызбай 5, С.А.Узакбаевой 6 и др. показал,

что большими возможностями для экономического воспитания школьников в

современных условиях обладают все виды народного творчества, среди

которых первостепенное значение приобретают различные виды трудовой

деятельности; декоративно-прикладное искусство, ремесла казахского народа,

устное народное творчество (пословицы и поговорки, сказки, устные задачи,

загадки и др.); народные традиции, обычаи, праздники (традиции, совместные

работы односельчан и т.д.)

Процесс освоения культурно-исторического наследия имеет свои

особенности. Современная тенденция переосмысления роли и значения

52

культурного наследия состоит в стремлении не только сохранить его в

первозданном виде, но и активно включить в канву современной жизни. То

есть сам процесс истории культуры, выступает здесь не только как процесс

сохранения прошлого и накопления культурных ценностей, но и как процесс

открытия нового в старом.

Поэтому при отборе содержания и форм внеклассной работы по

формированию экономической культуры школьников необходимо

ориентироваться на такие факторы, как региональные и национальные

особенности, обусловленные уровнем экономического развития, своеобразием

национальной культуры, чертами национального характера.

Этнорегиональный принцип осуществляется в процессе экономического

образования и воспитания; взаимодействуя с дидактическими принципами во

взаимопроникновении, взаимосвязи с ними по законам диалектики. Важность и

необходимость включения этнорегионального компонента в процесс

формирования экономической культуры школьников заключается в том, что

если в стенах школы не научить учащихся знать, любить, беречь свой край –

республику, регион, город, поселок, то он соответственно не научится этому и

во взрослой жизни.

Принцип учета этнорегиональных особенностей в экономическом

образовании и воспитании имеет следующие основные аспекты:

1. освоение культурно-исторического опыта народа в экономическом

воспитании подрастающего поколения;

2. педагогическую необходимость систематического обращения к

местному материалу;

3. взаимосвязь экономики страны с мировой экономикой;

4. связь с жизнью, практикой;

5. изучение сложившихся особенностей экономически города (села),

региона, страны.

Такой материал позволяет строить объяснение по логическому правилу

(дедукция и индукция) – от частного к общему, когда на местном близком,

знакомом учащимся материале раскрываются общие положения, понятия и

закономерности, и когда, наоборот, от них совершается переход к

рассмотрению конкретных явлений, фактов местной экономической культуры.

Литература

1. Жанпеисова М.М. Модульная технология обучения как средство развития ученика

/ Ред. Н.М.Байганина. – Алматы, 2001. – 154 с.

2. Ермаков В.П. Региональные аспекты развития системы непрерывного образования

// Образование через всю жизнь: непрерывное образование для устойчивого развития: Труды

международного сотрудничества в области непрерывного образования для устойчивого

развития. Т.5-й / Под науч. ред. Н.А.Лобанова и В.Н.Скворцова. – СПб.: Alter Ego, 2007. –

444 с.

3. Калыбекова А.А. Теоретические и прикладные основы народной педагогики

казахов. Алматы: БАУР, 2005.200стр.

4. Кожахметова К.Ж. Казахская этнопедагогика: методология, теория, практика.

Алматы: Ғылым, 1998. С.194

53

5. Наурызбай Ж.Ж. Научно-педагогические основы этнокультурного образования

школьников. –Дис. …д.п.н. – Алматы, 1997. –357 с.

6. Узакбаева С.А. Эстетическое воспитание в казахской народной педагогике. –

Автореф. дис. …д.п.н. 13.00.01. –Алматы, 1993. –46 с.

УДК 821512

ҚАЗІРГІ ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ

МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР Елеусинова Т.Д., Нақышова К.

«Асыл –Ой» колледжі ЖШС Шымкент, Қазақстан

Резюме

В статье анализируются педагогические и психологические подходы к

исследованию проблемы формирования функциональной грамотности и педагогические

теории и образовательной практике, а также обозначены основные признаки и

охарактеризованы возможные условия формирования функциональной грамотности

младших школьников. Проведенный нами анализ концепций и исследовательских

материалов разных авторов позволил сопоставить ряд наиболее часто используемых

понятий: «функциональная грамотность», «функционально грамотная личность»,

«ключевые компетенции», «обще учебные умения».Функциональная грамотность

рассматривается как способность использовать все постоянно приобретаемые в жизни

знания, умения и навыки для решания максимально широкого диапазона жизненных задач

в различных сферах человеческой деятельности , общения и социальных отношений .

Функционально грамотная личность – это человек , ориентирующийся в мире и

действующий в соответствии с общественными ценностями , самостоятельный ,

познающий и умеющий жить среди людей , обладающий определенными качествами ,

которые авторы именуют общеучебными умениями или ключевыми компетенциями.

Abstract

The article deals with the scientific and pedagogical basis for improving functional

literacy school pupils.The developed system of professional competence of teacher for the

formation of functional literacy of students can be successfully used in the practice of

professional development and training in the field of secondary education;study materials can

be used in developing the content of educational programs for professional development of

teachers; the use of cluster technology ensures the formation of readiness of the teacher to

implement his professional activity in the conditions of pedagogical partnership, a set of criteria

for assessing the professional competence of teachers for the formation of functional literacy of

students ensures the development of the school and monitoring, as its integral part,enriches the

control of intra –specific content.Professional competence of teachers in the development of

functional literacy of primary school students is characterized by the integration of pedagogical

knowledge, skills, professionally significant personal qualities, which are aimed at achieving

effective results in the mastery of core competencies students, particularly competent in solving life’s problems and competence with information on the necessary and sufficient level as a basis

for successful adaptation and full functioning in modern society. Кілттік сөздер: бүгінгі білім,ана тілі, қоғам, функционалдық сауаттылық т.б.

Бүгінде білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі

белсенді оқытудың түрлері мен әдістерін жетілдіру болып табылады. Ескі

мазмұнды ығыстыра орнына Қазақстанда білім берудің өзіндік үлгісі

қалыптасуда .Әлемнің оқыту технологиясы жоғары дамыған елдерінің

(Жапония, Германия,Голландия т.б) тәжірибесіне назар аударсақ, түпкі мақсат-

баланы жеке тұлға ретінде қалыптастыру,яғни,бірінші орынға баланың білімін,

54

білігі мен дағдысын емес, оның жеке тұлғасының білім алу арқылы дамуын

қояды. Осы мақсатқа орай бүгінгі педагогика ғылымы баланың тұлғалық

дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын шығаруда.Дидактикалық

бірліктерді шоғырландыру ,дамыта оқыту,ізгілікті-тұлғалық ,қарқынды

оқыту,модульді оқыту технологиялары кеңінен танымал.

Білім беру қоғамның экономикалық ,әлеуметтік және рухани прогресінің

факторы ретінде мемлекеттің жалпы тұрақты дамуын қамтамасыз

етеді.Елбасымыз да өз жолдауларында білім беру мәселесіне ерекще назар

аударып келеді. «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: жалпыға ортақ еңбек

қоғамына қарай 20қадам» мақаласында жүктелген 20 тапсырманың үштен бір

бөлігі білім беру жүйесіне қатысты.Себебі, тұлғаның ең басты функциялық

сапалары: белсенділік,шығармашыл тұрғыда ойлауға және шешім қабылдай

алуға, кәсіби жолын таңдай алуға қабілеттілік ,өмір бойы білім алуға дайын

тұру мектеп қабырғасында қалыптасады.Сондықтан еліміздің білім беру

жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілуде.Білім беру саламыздың еуропалық

аймаққа кірігуін қамтамасыз етуге байланысты жан-жақты жұмыстар

жүргізілуде. Сол жұмыстардың ең маңыздысы еліміздің білім беру сапасының

халықаралық зерттеулеріне қатысуы қамтамасыз етілді.Аса беделді

халықаралық TIMSS,PIRLS,TIMSS ADVANSED,ICILS ұйымдары мен PISA

халықаралық бағдарламасының зерттеулерінің нәтижелері арқылы зерттеуге

қатысқан елдердің оқу, жаратылыстану, математика, физика пәндері бойынша

айқындалады.Біздің еліміз TIMSS ұйымының зерттеулеріне қатысып,

теориялық негізде берілетін білім бойынша әлем бойынша математика пәнінен

5орында,ал жаратылыстану пәндері бойынша 11орынды иеленген.Бұл

нәтижелер –біздің мектептерімізде теориялық негізде беріліп жатқан білім

деңгейінің жоғары екенінің дәлелі.Бірақ әлем бойынша оқушының білім

сапасына қойылатын талап, атап айтқанда ,оқушының алған білімін өмірлік

жағдайда,әлеуметтік бейімделу мен қайраткерлік үрдісте қолдауында ,әлі

жақсы нәтижеге жете қойған жоқпыз. Оның дәлелі :2009 жылы PISA

халықаралық бағдарламасы зерттеулеріне қатысқан 65 елдің ішінен біздің

оқушылар математикалық, функционалдық сауаттылықтан 58 –орын,

жаратылыстану сауаттылығынан 59-орын алды.Осы нәтижелер-бүгінгі білім

берудің өзекті, басты мәселесі болып отыр[1].

Оқыту технологиялары жоғары дамыған елдердің білім беру саласының

басты мақсаты- білім алушылардың алған білімдерін өмірлік жағдайларда

тиімді және әлеуметтік бейімделу үрдісінде сәтті пайдалануға мүмкіндік

беретін негізгі құзыреттіліктер жүйесін меңгеруі.Бұл мақсат «функционалдық

сауаттылық» ұғымымен беріледі.Бұл ұғым алғаш рет өткен ғасырдың 60-

жылдарында ЮНЕСКО құжаттарында пайда болды және зерттеушілердің

қолдануына енді. Функционалдық сауаттылық ұғымын білім берудің көп

жоспарлы адамзат қызметімен байланысын біріктіретін тұлғаның әлеуметтік

бағдарлану тәсілі деп түсіндіруге болады. Қазіргі тез құбылмалы әлемде

функционалдық сауаттылық адамдардың әлеуметтік ,мәдени ,саяси және

экономикалық қызметтерге белсенді қатысуына сондай-ақ өмір бойы білім

55

алуына ықпал ететін аса маңызды факторлардың біріне айналды.

Функционалдық сауаттылықтан табысты елдердің (Оңтүстік ,Корея,

Жапония,Қытай,Гонконг және т.б.)тәжірибелерін ескере отырып, заманауи

мектептің ең басты міндетін айқындап алу керек.Бұл міндет –оқушы өмірінің

барлық белеңдерінде білім алуға деген құлшынысын қалыптастыру, оған әрбір

қадамының маңыздылығы түсінуге мүмкіндік беру,тәсілдер мен таным

көздерін таңдауда бағдар ұстай білуге үйрету.Осы міндеттерге орай

Елбасымыздың тапсырмасы бойынша оқушылардың функционалдық

сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған Ұлттық жоспар

қабылданды. Бұл Елбасымыздың білім саласын жаңарту туралы бастамаларын

іске асырудағы маңызды тетіктердің бірі. Осылайша, Елбасы бастамасымен

өмірге келген «Функционалдық сауаттылық бойынша Ұлттық жоспардың»

маңызы ерекше.Оның негізгі мақсаты-оқушылардың білімдерін өмірде тиімді

қолдануға үйрету. Сонымен қатар, ол орта білім жүйесінің парадигмасын

түбегейлі өзгертудің негізі болып табылады. Бұл- дәстүрлі мектеп модемнен

рационалды модельге, әрі қарай феноменальді модельге «үш адым» ілгері

аттау дегенді білдіреді.Осы мақсатқа қол жеткізу арқылы еліміз оқыту деңгейі

мен сапасы жағынан жетекші елдер тобына қосылады.Біз сөз етіп отырған

білім берудегі теориялық және методологиялық мәселелерді шешу, нақты

нәтижелерге жету Ұлттық жоспардың функционалдық сауаттылықты

дамытудың төрт негізгі тетігінде саралай көрсетілген. Ұлттық жоспардың

бірінші тетігі –оқыту әдіснамасы мен мазмұнын түбегейлі жаңарту.(МЖБС –

мемлекеттік стандарт).Ол үшін мұғалім оқушының бойына әлеуметтік ортаға

бейімделуіне ,алған білімін тәжірибеде тиімді пайдалана алатындай негізгі

құзыреттіліктерді сіңіруі керек [2].Әрбір мұғалім оқыту –тәрбиелеу

жұмыстарына негіз етіп алатын ол құзыреттіліктер мыналар:

-Басқарушылық (мәселелеріді шешу қабілеті);

-Ақпараттық (өз бетінше ақпараттар көздері арқылы үнемі білімін

көтеріп отыруы, сол арқылы танымдық қабілетін ұштау);

-Коммуникативтік (қазақ, орыс ,ағылшын тілдерінде ауызша,жазбаша

қарым -қатынас жасау);

-Әлеуметтік (қоғамда ,өзі өмір сүрген ортада іс-әрекет жасай алу

қабілеті);

-Тұлғалық (өзін жеке тұлға ретінде қалыптастыруға ,қажетті білім, білік,

дағдыларды игеру ,болашақта өзі таңдаған кәсібін өзі анықтау , оның

қиыншылығы мен күрделілігіне төзімді болу;

-Азаматтық (халқымыздың салт-дәстүрі ,тарихы , мәдениеті,діні мен тілін

терең меңгеріп, Қазақстанның өсіп-өркендеуі жолындағы азаматтық парызын

сезінуі;

-Технологиялық (ақпараттық технологияларды, білім беру технология-

ларын сауатты пайдалану)

Оқушы осы аталған негізгі құзыреттіліктермен қатар пәндік құзырет-

тіліктерді (әр пәннің мазмұны арқылы) меңгеруі тиіс.Оқулық мәселесіне де

назар ерекше аударылып келеді.Оқулықтың мақсаты, міндеті,мазмұны мен

56

құрылымы функционалдық сауаттылықтың құзірет-тілігіне сай жазылуы тиіс.

Ұлттық жоспарда көрсетілген функционалдық сауаттылықтың екінші

тетігі де, шешуі табылмай келе жатқан мәселе –оқу нәтижелерін бағалау

жүйесін өзгерту. Себебі: қазіргі біз қолданып отырған жүйеде 5,4 және 3 деген

бағаларды не үшін қоюға болатыны нақты анықталмаған. Функционалдық

сауаттылықта бағалау жүйесі сырттай және іштей бағалау болып

бөлінеді.Іштей бағалау-оқу пәні бойынша оқыту сапасын диагностикалау.Ал

сырттай бағалау-әрбір деңгейді аяқтау бойынша білім алушының оқу

жетістіктерінің нәтижелері (ҰБТ) .Сондай –ақ халықаралық білім деңгейлерін

анықтайтын (TIMSS, PISA,PIRLS) зерттеулеріне қатысуы.Білім алушылардың

өзін-өзі бағалауы өзін –өзі ұйымдастыру және өзін-өзі жетілдіру үшін жеке

жетістіктерін бағалау арқылы жүзеге асырылады.Өлшемдік бағалау жүйесі

енгізілетін болады.

Мектеп өмірінде нақты шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселелердің

бірі –ата-аналармен жұмыс.Функционалдық сауаттылықтың үшінші тетігі –ата-

аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеуге белсенді қатысуын қамтамасыз

ету.Ата-ананың борышы-бала бойына жас кезінен адами құндылықтарды

дарытып, саналы өмір сүруге баулу. Ол үшін бүгінгі заман талаптарынан

қалмай, ата-аналар да функционалдық сауаттылықтарын дамытулары керек.

Осы мақсаттарды негізге алған функционалдық сауаттылықтың үшінші тетігі

–ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеуге белсенді қатысуын

қамтамасыз етуді негізге алады.Бұл үшін мемлекет жаңа әдістеме әзірледі .

Осы әдістеменің негізінде ата-аналарға арналған семинарлар мен тренингтер

өткізіледі.Аталған жұмысқа Үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) және азаматтық

қауымдастықтың секторлары да тартылуда[3].

Кеңес дәуіріндегі білім беру саласында қалыптасқан игілікті дәстүрдің

бірі-қосымша білім беру жүйесі еді. Қаншама оқушының болашақ

мамандықтарын таңдауына жол ашқан сол кезеңдегі оқушылар сарайлары,

музыка мектептері , жас техниктер мен натуралистер станциялары т.б.

Функционалдық сауаттылықтың төртінші тетігі осы мәселеге,яғни,

қосымша білім беру жүйесін дамытуға арналған. Еліміздің тарихында алғаш

рет аталған ұйымдардың материалдық –техникалық базасы жаңартылады. Бұл

жаңарту оқытудың жаңа технологиялары мен интерактивтік , инновациялық

формаларды енгізу арқылы жүзеге асады.Олар:балалардың интерактивті

парктері (ғылыми қалалар), технопарктер ,балалар мұражайлары , ғылыми

үйірмелер және т.б. Бұл –балалардың шығармашылық қабілеттерін шыңдап,

жаңалық атаулыға қызығушылықтарын арттырады. Мұндай оқыту жүйесі

баланы әлеуметтік тұрмысына ,төңірегіндегі әлемге терең көзбен қарауға

және жолығатын қиын мәселелерді өз бетінше шешуге үйретеді.Осылайша

бала мектепте алған теориялық білімдерін өмірде пайдалануға

дағдыланады,яғни, функционалдық сауаттылықтарын қалыптастырады .

Ұлттық жоспар негізінде қазақстандық мектеп оқушыларының

функционалдық сауаттылығын дамыту үшін 2017 жылға қарай мынадай

жағдайлар жасалатын болады:

57

1. Ғылыми –зерттеу жағынан қамтамасыз етеді.

2. Білім беру мазмұнын жаңартады.

3. Оқу –әдістемелікпен қамтамасыз етеді.

4. Мектеп оқушыларының білім сапасын бағалау және оған мониторинг

жүргізу жүйесі енгізіледі.

5. Материалдық-техникалық база жаңартылып, нығайтылады.

Жалпы алғанда, Ұлттық жоспарды жүйелі және одан әрі іске асыру

еліміздің білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігінің дамуына мүмкіндік

береді[4].

Еліміз күн сайын қарқынды дамып келеді және ұлттың зияткерлік

әлеуметін қалыптастыруға батыл қадам жасап отыр.Осыған орай білім беру

жүйеміз терең де сатылы стратегиялық жаңғыру кезеңін бастан өткеруде.Осы

жаңғыру кезеңінде мұғалімге қойылар талап та ерекше .Ең бірінші жаңа

формация мұғалімі –жаңалыққа құмар, тиімді тәсілдерді таңдай алатын,

әдіснамалық, зерттеушілік ,дидактикалық –ақпараттық және тағы басқа

құзыреттіліктерінің деңгейінің жоғарылығымен сипатталатын рухани –

адамгершілікті,азаматтық жауапты , белсенді , сауатты , шығармашыл тұлға.

Бұл дәрежеге мұғалім өзінің адамгершілік қасиеті мен мәдени деңгейін ,

кәсіби әрекетін тұрақты жетілдіру арқылы жетеді.

«Оқыту үдерісінің үш түрлі құралды бөлігі бар , ол-ғылым,

шеберлік,өнер»-дейді белгілі ұстаз В.А. Сухомлинский .Осы үш түрлі қасиет

бойынан табылатын мұғалім ғана білім беру саласындағы өзекті мәселелерді

шеше алады.

Бүкіләлемдік зерттеулерде функционалдық сауаттылықтың үш саласы

бағаланады:оқу мен жазудағы сауаттылық, математикалық және

жаратылыстану –ғылыми сауаттылық.Демек, құзіретті тұлғаны

қалыптастыруда тіл пәндерінің ,яғни, қазақ тілінің орны ерекше болып келеді.

Тіл мәселесіне байланысты еліміздің ұстанған саясатын да жүзеге асыруға

тиіспіз. 2007 жылғы жолдауында Елбасымыз «Тілдердің үштұғырлығы» атты

мәдени жобаны кезең – кезеңмен іске асыруды ұсынды.

Бұл идеяның негізгі мақсаты: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді

бірдей пайдаланытын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек .Олар:

қазақ тілі-мемлекеттік тіл ,орыс тілі –ұлтаралық қарым-қатынас тілі және

ағылшын тілі –жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі .Мемлекеттік

тілді дамытамыз ,орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Әрине,

бұл тың да аса күрделі істе шешілуге тиісті теориялық және методологиялық

мәселелер баршылық [5].

Қазақ тілі –оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру,

ҚР «Білім туралы», «Тіл туралы» заңдарының жүзеге асуы мен өзге тілдерді

үйренудің басты шарты болып саналады.Сондықтан «Қазақ тілі» пәнін оқы-

тудың негіздері қайта қарастырылып, білім беру жүйесіне өзгерістер енгізі-

луде. Қазақ тілі пәнін оқытуда мына мәселелер ерекше назарда болуға тиіс.

1. Оқушыларға сөйлесім әрекетінің түрлерін (айтылым , жазылым,

тыңдалым ,оқылым, тілдесім) меңгерте білу;

58

2. Оқушыларды алған білімдерін өмірде , кез-келген жағдайда,

әлеуметтік ортада қолдана алуға үйрету;

3. Оқушыларды ақпараттық технологияларды қолдана білуге және

туындаған мәселелердің шешімін таба алуға үйрету;

4. Өзгермелі өмірге бейімделуге үйрету;

5. Жеке тұлғалық қабілеттерін дамыту;

6. Әлеуметтік –мәдени дағдыларын дамыту;

7. Қазақ халқының салт-дәстүрі ,мәдениеті ,тарихын,түсіну мен

құрметтеуге баулу.

Қорыта келгенде,білім беру жүйесін жаңғырту барысындағы келелі іс-

шараларды жүзеге асырушы –мұғалім екені белгілі , демек, өміршең осы

мәселелерді шешуде ұстаздар қауымына зор үміт пен жауапкершілік

артылады.

Әдебиеттер

1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстанның болашағы –қоғамның идеялық бірлігінде.-Алматы

:Кітап, 1993.-32б.

2.Қозыбаев М.Қ. «Өркениет тағылымдары» «Егемен Қазақстан» газеті. 3шілде 1999ж.

3.Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050»Стратегиясы –қалыптасқан мемлекеттің жаңа

саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана.Ақорда 2012.

4.Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016

жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы

Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 Қаулысы.

5. Жұмағұлов Б.Т. Елбасы назары –оқушылардың функционалды сауаттылығында

.//Президент және халық.5қазан.2012ж №37

ӘОЖ 377:004.9(574)

ҚАЗІРГІ АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ ӨЗДІГІНЕН БІЛІМ

АЛУДЫҢ РОЛІ Әбішева Л.П., Естаева Ә.О., Үсіпбекова А.С.

ОҚМПИ, Шымкент, Қазақстан

Резюме

В статье рассматривается роль самообразования в современном информационном

обществе.

Summary This article consider the role of self-education in the contemporary informative society.

Мемлекет басшысы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты

мақаласында: «Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығымен

емес, адамдарының бәсекелік қабілетімен айқындалады. Сондықтан, әрбір

қазақстандық, сол арқылы тұтас ұлт ХХІ ғасырға лайықты қасиеттерге ие

болуы керек. Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерін білу, мәдени

ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті

алғышарттардың санатында» деп атап көрсеткен болатын. Соған сәйкес кез -

келген мемлекеттің өркендеуі оның білім беру саласының жағдайына

негізделеді, ал білім беру процесіндегі маңызды фигура - ұстаз тұлғасы.

59

Мұғалімнің негізгі міндеттерінің бірі - өскелең ұрпақты қазіргі ғылыми

білімдермен қаруландыру, дамыған шығармашыл тұлға ретінде қалыптастыру.

Осындай жауапты міндеттерді сапалы деңгейде атқару үшін әр мұғалім өзінің

білімін жетілдіріп отыруы қажет. Мұғалімнің кәсіби дайындығы кезінде

жинақтаған білімдері бір қалыпта сақталып тұрмайды. Қоғамның дамуына

байланысты мұғалімнің білімдері де жаңарып, толықтырылып отыруы керек,

себебі қоғамның экономикалық дамуына байланысты жас ұрпақты

әлеуметтендірудің жаңа талаптары туындап отырады. Осыған орай қазіргі

оқушылардың сұраныстары да жоғарылай түсуде.

Сондықтан әр мұғалімнің кәсіби жетілуінің негізгі факторларының бірі

болып оның өздігінен білім алуы қарастырылады. Өздігінен білім алу -

мұғалімнің тұлғалық өсуінің негізі. Қазіргі кездегі үздіксіз білім беру мәселесі

де адамның бір алған білімімен қанағаттанбай, оны заманына сай толықтырып,

жаңартып отыруын көздейді.

Адам біліммен тек бір оқу мекемесінде ғана қаруланбайды, білім -

үлкен құндылык, оны өмір бойы толықтырып отыру қажет. Егер адам білімін

үнемі толықтырып, жаңартып отырмаса, ол кәсіби іс-әрекетке де жарамсыз

болып қалады.

Өздігінен білім алу - адамның білім беру мекемелеріндегі жүйе

лі оқытудан тыс өздік жұмысы арқылы білім алу процесі. Мұғалім

дердің өздігінен білім алулары олардың кәсіби біліктіліктерін жоғарыла

тудың негізгі формасы. Бұл бағытта мұғалімдер озық педагогикалық

тәжірибелерді зерттеп, мектептегі немесе тұрғылықты жердегі басқа

кітапханалардағы әдістемелік әдебиеттермен танысып, өз жоспарлары бойынша

жұмыс істейді.

Өздігінен білімді жетілдірудің ұжымдық түрлері ретінде мұғалімдердің

біліктіліктерін жетілдіру институттарын, әдістемелік бірлестіктердің жұмыс

тарын атауға болады. Өздігінен білім алу барысында жас мұғалімдер қазіргі

жаңа педагогикалық технологияларды, білім берудің негізгі бағыт

тарын зерттеп, олардың практикалық маңыздылығымен танысады.

Қазіргі ақпараттық қоғамда адам өздігінен білімін жетілдіріп

отыруы арқылы бәсекеге қабілетті, еркін, жан-жақты дамыған тұлға бола алады.

Өздігінен білім алу процесінің құнды жақтарының бірі ретінде тұлғаның жеке

танымдық белсенді іс-әрекетпен шұғылдануын атауға болады. Бұл процесте

адам мақсат-міндеттерді өзі анықтайды, өзі білім алу құралдарын іздестіреді,

өзі-өзіне мұғалім болып, өзін-өзі білімге жетелейді.

Өздігінен білім алудың тағы бір маңызды ерекшелігі ретінде адамның

білімді ізденудегі құлшынысының, ынта-ықыласының барлығы адамның өз

еркінен туындайтынын, сырттан келетін ешқандай ықпалдардың болмайтын

дығын атап өтуге болады.

Өздігінен білім алу негіздерін жақсы меңгерген маман кәсіби іс-әрекетте

үнемі әріптестерінің алды, ұжымның абыройлы тұлғасы, өзінің құзірет

тілігімен, бәсекеге қабілеттілігімен гуманистік бағыттылығы негізінде

басқаларға үлгі-өнеге болып, оларға қолдау көрсете алады.

60

Білім мен ақпарат үстемдік құрған қоғамда білім беру жүйесі

инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Қатаң талаптары

қалыптасып келе жатқан инновациялық экономика қай салада болса да, бүгінгі

маманның құзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын,

кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін

пайдалану ғана емес, оны қажеттілікке қарай толықтырып отыруды талап етеді.

Жалпы алғанда, «құзыреттілік» ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова

«Құзыреттілік ұғымы - соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның

субьектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған

ұғым. Құзыреттіліктің латын тілінен аудармасы «competens» белгілі сала

бойынша жан-жақты хабардар, білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да

бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді»

деп көрсетеді.

Бұл жайлы Б.Тұрғынбаева «…өзінің практикалық әрекеті арқылы алған

білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын - құзырлылықтар деп

атаймыз» деп анықтаса, Ресей ғалымы Н.Кузьминаның көзқарасы бойынша,

«Құзырлылық дегеніміз - педагогтың басқа бір адамның дамуына негіз бола

алатын білімділігі мен абыройлылығы».

Ш.Таубаева: «Құзыреттілік - ол тұлғаның оқыту мен әлеуметтену

процестері барысында меңгерген білім мен тәжірибеге негізделген, оның

жалпы қабілеті мен іс-әрекетке даярлығы ретінде айқындалатын, тұлғаның

кіріктірілген қасиеті» -деп қарастырады.

Сонымен, білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп

мамандығы бойынша өз пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен

дарындылығына жағдай жасай алатын, тұлғалық-ізгілік бағыттылығы жоғары,

педагогикалық шеберлік пен өзінің іс-қимылын жүйелілікпен атқаруға

қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген, отандық,

шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кәсіби маман

педагогты атаймыз.

Құзыреттілікті қалыптастыру - білім беру саласының өзекті мәселесі. Күн

сайын адамға көптеген ақпарат тасқыны келеді. Ал оқу мазмұны мен оқыту

әдістері ескі сарында қалып қоюда. Сондықтан білім берудегі әлеуметтік

қажеттілік пен ол қажеттілікті қанағаттандырудың арасындағы қарама-

қайшылық білім беру саласының дағдарысына әкеліп соғуда. Сол себепті

мұғалімдердің әдістемелік шығармашылығын дамытуды педагог-мамандардың

біліктілігін жетілдіру жүйесінде ұйымдастыруды олардың кәсіби құзіреттілігі

кезінде жүзеге асыру қажеттілігі туындайды.

Құзіреттілік тәсіл идеясы - «қоғамға қандай, жеке тұлғаға қандай білім

қажет және ол қоғамның қандай қажетін өтей алады» деген сұраққа жауап

береді. Мұғалімнің құзыреттілігін қалыптастыру - бүгінгі білім беру саласының

өзекті мәселелерінің бірі. Құзырлылық тәсіл, білім сапасын арттыруды дәстүрлі

тәсіл мен білім мазмұнын ұлғайту арқылы шешудің арасындағы қарама-

қайшылықтан туындаған дағдарыстан шығудың бір жолы деп қарастыруға

болады. Бұл тәсіл білім берудің нәтижесіне басты орын береді. Оның сапасы

61

алған білімнің көптігінен емес, сол білімді қолдана білумен маңызды.

Мұғалімнің басты рөлі - тұлғаның жеке дамуына негізделген, жан-жақты

зерттелетін, сараланған білім беру үлгісінің басым бағыттарын айқындау,

нәтижесінде еліміздің әлемдік өркениетке негізделген білім саясатының

стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру. Осыған орай, нәтижеге бағытталған

жалпы орта білім берудің жаңа жүйесіне ауысу білім беруді басқару

жүйесіндегілерден мұғалімдердің кәсіби біліктілігін арттыруда жаңаша

көзқарасты, ал мұғалімдерден негізгі кәсіби құзырлылықтарын дамытуды талап

етеді.

Білім беру саласын ізгілендірудің басты бағыттарының бірі - белсенді

оқыту түрлері мен әдістерін жетілдіру. Ескі мазмұнды ығыстыра отырып,

елімізде білім берудің ұлттық үлгісі қалыптасуда. Әлемнің оқыту

технологиялары жоғары дамыған елдерінің (Жапония, Германия, Голландия)

тәжірибесіне назар аударсақ, түпкі мақсаты - баланы жеке тұлға ретінде

қалыптастыру, яғни, бірінші орында баланың білім, білігі мен дағдысы емес,

жеке тұлғаның білім алу арқылы дамуын қояды. Осы мақсатқа орай, бүгінгі

педагогика ғылымында жаңа оқыту технологиялары: дидактикалық бірлік терді

шоғырландыру, ізгілікті-тұлғалық бағдарламалар, дамыта оқыту, мәселелік,

тірек сигналдары арқылы, деңгейлеп, саралап оқыту, өздігінен ізденіп даму,

оқытудың компьютерлік, модульдік технологияларын ғылыми тұрғыда

дәлелдеп, баламен бірге жұмыс жүргізіп жүзеге асырушы мұғалімнің өздігінен

білім алуы жүзеге асуы қажет.

Педагогикалық қызмет табиғатында шығармашылықты талап ететіні

белгілі қағида. Адамның шығармашыл мүмкіндіктерінің дамуы тұрғысынан

интеллектуалды, эмоциялық, рухани потенциалының баюына, жетілдіруге,

тануға ұмтылуға нақты жағдай туғызады.

Осыған байланысты ұстаздардың кәсіби дайындығының мақсаты да

өзгереді. Кәсіби құзыреттіліктің қалыптасу процесі кәсіби білімнің, біліктің, іс-

әрекеттің қалыптасуын қамтиды, ұстаздың жалпы мәдени дамуын, өзінің

көзқарасының және тұлғалық кәсіби құнды қасиеттердің қалыптасуын

қамтиды.

Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі күнделікті педагогикалық қызметте әр

түрлі танылады және әр түрлі іске асады. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі деп,

біз өзара байланысты үш компоненттен тұратын тұлғаның қасиеттерін

түсінеміз:

- Педагогикалық қызметте жүзеге асатын кәсіби білім;

- Кәсіби біліктілік;

- Мұғалімнің кәсіби құнды қасиеттері.

Бұл үш компонент мұғалімнің тұлғасын дамыту мақсатымен

біріктірілген, сонымен қатар әр компонент педагогикалық қызмет үрдісінде

бірде алғышарт, бірде құралы, бірде нәтижесі болып кызмет атқарады.

Кәсіби құзіреттілікті қалыптастыру үрдісі кәсіби білім, білік, дағдыны

қалыптастыру, педагогтың жалпы мәдени дамуын, оның тұлғалық көзқарасын

және кәсіби маңызды сапаларын қалыптастыруды білдіреді.

62

Сондықтан да қазіргі ақпараттық қоғамда мұғалімнің өздігінен білім алу

жұмысы - оның педагогикалық құзыреттілігін жетілдірудің негізі деп

есептеледі.

Әдебиеттер

1. Н.Ә.Назарбаев. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру.12 сәуір 2017 жыл.

2. Байжуманова Н. С. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі // Білім әлемінде. - 2008. - №

5.-С.33-36.

3. Нұрғазиева Н. М. Шығармашылық әрекеттегі мұғалімнің кәсіби құзыреттілігінің

аспектілері // Бастауыш мектеп. - 2010. - №11. - С. 58-60

4. Құдайбергенова К.А. Құзырлылық - тұлға дамуының сапалық критерий //«Білім

сапасын бағалаудың мәселелері: әдіснамалық негізі және практикалық нәтижесі » атты

халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. 2008. 30- 32-б.

ӘОЖ 159.922.4:001.1

ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ КӨРІНІС БЕРЕТІН ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЗЕЙІН

ПРОЦЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Әліпбек А.З., Оразимбетова К.Ш., Казанфарова М.М.

ОҚМПИ, Шымкент қ., Қазақстан

Резюме

В данной статье раскрываются взгляды и идеи современных психологов о процессе

внимания. А также рассматриваются особенности внимания учеников, имеющие место в

учебно- воспитательном процессе.

Summary

In this article views and the ideas of modern psychologists about process of attention reveal.

And also the features of attention of pupils taking place in teaching and educational process are

considered.

Зейін – деп өзекті, тұлғалық маңызды белгілерді таңдауды бөліп алуды

айтамыз. Психикалық деңгейлердің барлығын ұйымдастыруға қатысқандықтан

ес сияқты зейін «өтпелі» деп аталынып басты психикалық процестерге жатады.

Зейін деп – сананың нақтылы объектіге бағытталғандығын айтамыз.

Зейіннің объектісі ретінде сыртқы ортаның кез келген заты немесе құбылысы,

біздің іс-әрекетіміз және ойларымыз бола алады.

«Педагогика және психология» сөздігінде: Зейін – адамның санасының

айналадағы объектілердің, болып жатқан құбылыстар мен процестердің ішінен

керектісін бөліп алып, соларға тұрақталуы. Зейін салатын зат, құбылыс немесе

процесс, әдетте, адамның кәсіби қызметіне қатысты болуы мүмкін немесе адам

белгілі бір тапсырмамен жүрсе, соған қатысы барға адам зейін аударады.

Мысалы, жүргізуші үнемі автомобильге, жолдың күйіне зейінін аударып

жүреді.

Кейбір авторлар зейінді бағытталған іс-әрекетпен дәлелдейді (Ж.Годфруа,

А.Н.Леонтьев, А.В.Запорожец, және т.б.). Келесілері (П.Я.Гальперин, С.Л.

Кабыльницкая) зейінді психикалық әрекеттің өзіндік түрі, яғни бақылаудың

психологиялык түрі деп санайды. Бұл орайда, барлық бақылауды зейін деп

айтуға болмайды. Алайда, бақылау ашық заттық іс-әрекетте орындалады, өзі де

63

зейінді қажет етеді. Әрекет автоматтанған, қысқарған және идеалды деңгейге

жеткенде ғана бақылау зейінге айналады[1].

Зейіннің дербес танымдық өз мазмұнына ие болмай, өзге танымдық

процестердің қосалқы қызметтерін атқаратынын дәлелдейді.

Зейіннің мұндай қызықты да, қайшылықты қасиеттері ғалымдар назарына

түсіп, оның пайда болуы мен мәнін әрқилы пайымдауға негіз берді.

Зейін табиғатын түсіндіруде Н.Н.Ланге ғылымда қалыптасқан келесі

тұжырымдар тобын алға тартады:

1. Зейін – қимылдық икемделудің нәтижесі. Мұндай пікірі келесі негізде

туындаған: зейіннің бір заттан екінші затқа ауысуы, бұлшық ет

қозғалыстарынсыз мүмкін емес, қимыл нәтижесінде ғана сезім ағзалары

қабылдау үшін тиі мді жағдайларға икемдеседі.

2. Зейін – сана аумағының шектеулі болуынан туындайды. Сана аумағы

мен ауқымынын қандай мәнге ие екенін түсіндіріп жатпастан, И.Гербарт пен

У.Гамильтон күшті елестердің әлсіз, елестерді ығыстыратынын немесе

тежейтінін алға тартады.

3. Зейін – көніл-күй нәтижесі. Ағылшын психологиясында кең өрісті

дамыған бұл теория зейіннің алға қойылған ниетке тәуелділігіне негізделеді.

Дж. Миль ұнамды немесе жағымсыз сезімге, не идеяға бөлену мен сол

факторларға зейінді қатынас екеуі де бірнәрсе – деп тұжырымдайды.

4. Зейін – өткен тәжірибенің нәтижесі, яғни адам білген, таныған затына

ғана ден қояды.

5. Зейін – рухтық сананың ерекше белсенділік қабілеті.

6. Зейін құбылысының ғажайыптығына таң қалған кей психологтар оны

пайда болуы түсіндіруге келмейтін әуел бастан бар белсенді қабілетпен

баламалайды.

7. Зейін – жүйке тітіркендіргіштері күшеюінің нәтижесі. Бұл гипотеза

орай зейін орталық жүйке жүйесінің мекенді тітіркену қабілетінің ұлғаюынан

пайда болады деп түсіндіріледі.

8. Жүйкелік тежелу теориясы зейіннің негізгі себебін пайымдайды:

алғашқы физиологиялық жүйке процесінде қаланған елестер соңғы басқа

елестер мен қозғалыстардың физиологиялық процестерінен басымдау келеді,

осыдан сананың ерекше шоғырлануы туындайды [2].

Қазіргі заман психологтарының зейінді түсіндіруге байланысты

пайымдаулары П.Я.Гальперин еңбектерінде келтірілген. Олар келесідей:

1. Зейін – бағыттау-зерттеушілік іс-әрекеттің бір кезеңі, осыдан зейін

адам психикасында нақты бір мезетте пайда болған бейнелер мен ой мазмұнын

тұрақтатуға бағышталған психологиялық әрекет;

2. Өз қызметі бойынша зейін осы мазмұнға қойылған бақылау. Әр адам

әрекеті бағыттау, орындау және бақылау бөліктерінен тұрады. Осы тізбектегі

үшінші іс зейін арқылы орындалады;

3. Белгілі өнім шығаруға бағытталған әрекетен ерекше зейіннің, яғни

бағыттаудың, өз алдына нәтижесі болмайды;

Психикалық бақылау әрекеті ретінде танылған құбылыс тұрғысынан

64

зейіннің әрбір нақты көрінісі жаңа ақыл-ес ептіліктерінің пайда болу ізімен

туындайды.

Аталған теориялар нақты деректерге негізделгені сөзсіз, бірақ әрқайсысы

өздері ұстанған зейін белгілерін асыра кетеріп, қалғандарын елемеуге

тырысады.

Ал, шындыққа жүгінсек, зейіннің мән-мағынасын оған байланысты барша

қасиеттер мен сапаларды өзара біріктіре талдау негізінде түсіну мүмкін. Осы

тұрғыдан қазіргі уақьпта зейіннің келесідей анықтамасы қабылданған. Дәлiрек

айтқанда, зейiн дегенiмiз – айналадағы объектiлердiң iшiнен керектiсiн бөлiп

алып, соған психикалық әрекетiмiздi тұрақтата алу. Мысал келтiрейiк. Оқушы

математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үңiлген, мұнысы

психикалық кейпiнен жақсы көрiнедi (бала көзiн қадайды, шұқшия үңiледi,

демiн iшiне тартады т. б.). Оқушы есептiң шығару жоспарын ойлайды, оның

бiрiнен кейiн екiншiсiн шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үзiлiстен

кейiн тарихты, одан соң географияны оқуға көшедi. Сабағын оқып болғаннан

кейiн, түрлi нәрселермен айналысады. Осы көрiнiстердiң бәрiнде де

бала әрекеттiң әрбiр түрiне өз зейiнiн ұйымдастырып, басқа

объектiлерден ойын бөлiп отырады.

Зейiндi психикалық процестердiң тобына жатқызу дұрыс болмас едi.

Өйткенi, адам өз өмiрiнiң әрбiр кезеңдерiнде бiр нәрсенi қабылдайды не есiне

түсiредi, бiрер нәрсенi қиялдайды, бiр нәрсе жөнiнде ойлайды. Ал зейiн болса,

өз алдына бұлардай дербес кездеспейтiн, қайта солармен бiрлесiп келетiн

психикалық әрекеттiң айрықша бiр жағы, сананың ерекше сипаты болып

табылады. Психикалық құбылыстар зейiнге түрлешi әсер етедi. Сезiм зейiндi

күшейте түсуге, не оны бөлiп жiберуге себепшi болады. Мәселен, бiр объект

жағымды сезiм туғызып зейiндi күшйтедi де, ал көршi сыныптан естiлген ән-

күй сабақ тыңдап отырған баланың зеiнiн төмендетедi. ерiк, ой, қиял процестерi

де зейiнге түрлiше әсер етiп отырады.

Зейінділік – адамның қасиеті ретінде зейіннің өз калауынша бағытталып,

оны ұстау кезінде білінеді. Ұзақ уақыт бойы зейіннің қадалушылығына жетіп,

оны алаңдауға бермеу үшін тырысу керек. Көңілді алаңдататын қозулармен

күресу ырықты зейіннің алдында тұрған ең қиын мәселелердің бірі.

Ырықты зейін өте күшті тікелей қозулардың әрекетін жеңеді. Зейінді

алаңдататын күшті қозулардың әрекетін зерттеу үшін ғылыми тәжірибелер

жүргізілді. Олардың барысында аз-кем күрделі жұмысты орындау шарты

болды. Келесі күшті кедергі қозулар косылды: коңыраулар, төмен ұшып өтетін

реактивті ұшақтың дыбысы, жақын арада ииркуляр арасының шықырлатуы,

музыкапық орталык, көңілді музыка Нәтиже бойынша, зейіні жақсы

ұйымдастырылған адамдардың жүмысы осы сияқты жағдайларда да, тыныш

жағдайда да тез және жақсы өтеді. Ырықты зейінге бағытталмаған қозулар

тежеледі, тоқталады. Көңілді алаңдататын қоздырғыштардың зейінді әсері

олармен күрес жүргізуге көп күш кететінін көрсетеді, Сондай сияқты

жағдайларда жұмыс істеу күнделікті жұмыстарға қараганда адамды

шаршатады. Кедергілерге қарамай жүмысқа берілу үшін адам бұлшық еттің

65

ширығуына келеді, жұдырықтарды қысады, кейде басын қолымен қысады,

кенет басын сілкиді, көп адамдар бұл жағдайда ойланады, әңгімелеседі,

сыбырлап немесе естіртіп есептейді.

Қатты қызықтыратын немесе сезімге әсер ететін нәрсе зейінді бәрінен

артық алаңдатады. Машиналардың тарс еткен дыбысына көршілердің көңілді

әңгімесіндей қатты мән берілмейді. Бұл әңгіме сыбырлап айтылса да музыканы

жаксы көретін және түсінетін адамдар үшін соңғысы – қоздырғыштардың ең

күштісі.

Мектепке келген балалардың әлі мақсатқа бағытталған зейіні болмайды.

Олар өздерінің зейінін негізінен өздеріне тікелей қызықтығымен,

ашықтығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін нәрселерге аударады (ырықсыз

зейін), мектеп жұмысының шарттары алғашқы күннен бастап, баладан сол

кезде оны қызықтырмауы да мүмкін пәндерді және мәліметтерді назардан тыс

қалдырмауды талап етеді. Бала біртіндеп жай сырттай тартымды заттарға емес

қажеттілерге зейінін бағыттап, оны дәйекті ұстауды үйренеді.

ІІ-ІІІ сыныптарда көптеген оқушылар ырықты зейінді игереді, оны

мұғалім түсіндірген немесе кітапта бар кез келген материалға көздей алады.

Ырықты зейін, оны қандай да бір міндетке алдын ала ойластырып бағыттай

білу-бастауыш мектеп шағындағы маңызды жетістік.

Тәжірибе көрсетіп отырғандай, ырықты зейінді қалыптастыруда баланың

іс-әрекетін сырттан жақсы ұйымдастырудың ол өз санасын басқара алатындай

үлгілерді пайдалана отырып хабарлау мен сыртқы құралдарды көрсетудің зор

маңызы бар. Мысалы, фонетикалық талдауда мақсатқа бағыттап орындауды

бірінші сынып оқушыларының картон белгілгілер сияқты дыбыстар мен

олардың реттілігін белгілеп отыратын сыртқы құралдарды пайдалану үлкен рөл

атқарады. Оларды салудың дәл бірізділігі балалардың зейінін ұйымдастырады,

олардың күрделі, нәзік те ұшқыр дыбысты материалмен жұмыс істегенде

зейінін шоғырландыруға көмектеседі.

Баланың өзін-өзі ұйымдастыруды алдымен үлкендердің, әсіресе

мұғалімнің жасаған және бағыттаған ұйымдастыруының нәтижесі. Зейінді

дамытудың жалпы бағыты – баланың мұғалім қойған мақсатқа жетуден өздері

қойған міндеттің шешімін тексеруге өту болып табылады.

Бірінші сынып оқушыларының ырықты зейіні олар әлі өздерін өздері

алып жүрудің ішкі құралдарын игермегендіктен тұрақты болмайды, Сондықтан

тәжірибелі мұғалім оқу ісінің сабақта бірін-бірі ауыстырып отыратын және

балаларды шаршатпайтын әр алуан түрлерін (түрлі мәселермен ауызша есептеу,

есептер шығару мен нәтижелерін тексеру, жазбаша есептердің жаңа тәсілдерін

түсіндіру, оларды орындап жаттығу және т.б.) қолданып отырады.

І-ІІ сынып оқушыларының ақыл-ой әрекетінен гөрі сыртқы іс әрекеттерді

орындауға зейіні неғұрлым тұрақты. Бұл ерекшелікті ақыл-ой сабақтарын

графикалық схемалар, суреттер, макеттер, аппликациялар жасаумен алмастыра

отырып, сабақтарда пайдалану абзал. Қарапайым, бірақ біркелкі сабақтарды

орындауда бастауыш сынып оқушылары жұмыстың түрлі әдістері мен тәсілерін

қолдануды талап ететін неғұрлым күрделі тапсырмаларды шешу кезендегіден

66

көрі көбірек алаңдайды [3].

Зейінді дамыту, сондай-ақ оның көлемін кеңейтумен және зейінді іс

әрекеттің алуан түріне бөле білумен байланысты. Сондықтан оқу

тапсырмаларын былайша қойған дұрыс: бала өз тапсырмасын орындай отырып,

жолдастарының жұмысын қадағалауы керек және қадағалай алатындай етіп,

мысалы, берілген текстті оқи отырып оқушы басқа оқушылардың мінез құлқын

тексеріп отыруға міндетті. Қате жіберіп алған жағдайда ол жолдастарының

теріс әсерін байқап, оны өзі түзетуге тырысады. Кейбір балалар сыныпта

зейінін бөле алмайтындықтан алаңғасар болады: олар бір іспен айналыса

отырып, басқаларын естен шығарады. Мұғалім оқу ісінің әр түрін балалар бір

мезгілде бірнеше іс әрекетті бақылауды үйренетіндей (алғашында, әрине,

біршама қарапайым), жалпы жанама жұмысқа даярланатындай етіп

ұйымдастыруы керек.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Жарықбаев Қ.Б. Психология. – Алматы, 1997.

2. Бап-Баба С. Жантану негіздері. – Алматы, 2003.

3. Алдамұратов Ә. Рахымбеков Қ. Жалпы психология. – Алматы, 1996.

УДК 004.04

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БОЙЫНША ОҚУШЫЛАРДЫҢ

САБАҚТА НЕМЕСЕ ОҚУЛЫҚТАН ДАЙЫН БІЛІМДІ АЛУЫН ҒАНА ЕМЕС,

СОНЫМЕН ҚАТАР МҰҒАЛІМНІҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ЖҰМЫСТАРЫН, ІЗДЕНІС-ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ. Мамиков С.А., Джантаева Ш., Уртаева Н.

Аймақтық әлеуметтік- инновациялық университеті, Шымкент, Қазақстан

Резюме

Внеклассная работа информатики организована в форме междисциплинарной

коммуникации, которая позволяет использовать компьютерные и информационные

технологии.

Summary

Extra-curricular work of computer science is organized in the form of interdisciplinary

communication, which allows the use of computer and information technology.

Қай салада болмасын ондағы жұмыстың нәтижесі сапамен өлшенеді.

Сапалы оқыту және өздігінен оқып білім алуға баулу негізінде ғана

оқушылардан парасатты азамат тәрбиелеп шығаруға болады. Білімнің сапалы

болуы тікелей мұғалімге, оның білім дәрежесі мен іздену шеберлігіне

байланысты.

Бүгінгі ақпараттандыру заманында оқушылардың шығармашылық

қабілетін дамыту мәселесі білім берудің ең жоғарғы мақсаттарының бірі болып

отыр. Информатикадан сыныптан тыс жұмыстар компьютер мен ақпараттық

технологияларды қолдану мүмкіндіктерін беретін пәнаралық байланыс түрінде

ұйымдастырылады. Компьютерді қолданып басқа пәндерден сыныптан тыс

шаралар өткізу оқушылардың дүниетанымы мен қызығушылықтарын арттыра

түседі. Себебі, оқушылар ақпараттық технологиялар мүмкіндіктерімен жұмыс

67

жасауда өздеріне қажет мағлұматтарды өз бойларына игеріп, шығармашылық

қабілетін дамытады. Ақпараттық технологиялар мектеп пен ақпараттық

қоғамды өзара байланыстырады. Оқушылар ақпараттық технологиялар туралы

нақты білімге негізделе отырып, олардың ғажайып сырларын ашады, ал аталған

технологиялар оқушылардың білімге, еңбекке деген құштарлығын арттырады,

ақпараттық қоғамға, өз еліне аз да болса пайда келтіруге ынталандырып,

ақпараттық технологиялар жайлы түсінігін кеңейтеді.

Ақпараттық технологиялар оқушылардың сабақтан немесе оқулықтан

дайын білімді алуын ғана емес, сонымен қатар мұғалімнің басшылығымен

оқушылардың өзіндік жұмыстарын, ізденіс-зерттеу әдістерін қамтиды. Бүгінгі

таңда жас ұрпақты шығармашылық қабілеті дамыған тұлға етіп тәрбиелеуде

және оқыту мен тәрбиелеудің сапасын арттыруда сабақтан тыс жұмыстар мен

үйірмелердің де маңызы зор. Олар оқушының жеке тұлға болып қалыптасып,

жан-жақты білім алуының, шығармашылық қабілетінің дамуының негізгі

жолдарының бірі.

Кез–келген дамыған өндіріс қазіргі таңда шығармашылықпен жұмыс

жасауды талап ететін адамды қажет етеді. Шығармашылықпен жұмыс

жасайтын адамның негізгі іс-әрекеті ақыл-ойға, әрі алған білімді басқа таныс

емес іс-әрекетте тасымалдай алуға негіздейді.

«Шығармашылық» ұғымы жөнінде Қазақстан Республикасы Орта білімді

дамыту тұжырымдамасында: «Шығармашылық - бұл адамның өмір

шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін

адам дұрыс ой түюі, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге

үйренуі қажет».

Осы тұста «Информатика пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық

және логикалық қабілеттерін арттырудың тиімді жолдары» - тақырыбындағы өз

баяндамамды ұсынамын.

Информатика курсы бойынша жүргізілетін дәстүрлі сыныптан тыс жұмыс

түрлеріне: үйірме, факультативтік курстар, экскурсия, олимпиада, әртүрлі

қызықты кештер мен сайыстар, ғылыми жұмыстарды жатқызуға болады.

Оқушылардың информатика пәніне қызығушылығын арттыру, ой-өрісін және

танымдық қабілетін дамыту, шығармашылыққа баулу, өз ойын еркін жеткізе

білу және өткенді шапшаң еске түсіру дағдыларын қалыптастыру мақсатында

сыныптан тыс өтілетін сайыстардың маңызы зор.

Сыныптан тыс жұмыс ұғымы өте кең. Ол мазмұны, бағыты, әдісі,

тағайындалуы, формасы мен жолдары жағынан білімділікті қажет етеді.

Мысалы, үйірмелер отырысы, қосымша сабақтар, мерекелік шаралар мен

кештер өткізу осы сыныптан тыс жұмыстарға жатады. Бірақ кей жағдайларда

оқушы белсенділігі мен басқаруында болады.

Информатикадан факультатив сабақтарының негізгі мақсаты оқушы-

лардың білімдерін тереңдету кеңіту, пәнге деген оқушының қызығушылығын

дамыту, қабілетін дамыту, информатикамен өз бетінше жұмыстар атқаруға

талғамдары мен қызығушылықтарын ояту, шығармашылықтары мен

белсенділіктерін тәрбиелеу мен дамыту болып табылады.

68

Информатикадан сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыру әдістемесіне

жүргізілген талдаулар факультативтік сабақтар мен олимпиадалар өткізу

мәселесімен ғана шектеледі. Бүгінгі ақпараттық қоғамда өмір сүруге лайық,

жан - жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үшін мектепте оқытылатын

пәндер бойынша оқушының шығармашылық қабілетін дамытатын әртүрлі

сабақтан тыс жұмыстар ұйымдастыру қажет екені белгілі. Осындай жұмыс түрі

информатика курсы бойынша жүргізілетін сабақтан тыс жұмыстардың бірі -

оқушылардың үйірме жұмысын ұйымдастыру болып табылады. Информатика

пәні бойынша сабақтан тыс жұмыстарды зерттеуге арналған еңбектер өте аз,

тіпті жоқтың қасы деуге болады. Бұл мәселе оқушылардың түрліше ойлау,

шығармашылық қабілеттерін дамытуда маңызды рөл атқарады.

Біріншіден, информатика пәнінен өткізілетін үйірме жұмысының

мазмұны мен құрылымын анықтау алдыңғы кезекте қарастырылатын негізгі

мәселе болып табылады. Екіншіден, информатика пәні бойынша өткізілетін

сабақтан тыс жұмыстардың құрылымына дамытушы компоненттерді енгізу

тәсілін анықтау қажет екені көрінеді. Сабақтан тыс кездегі информатикадан

шығармашылық қабілеттіліктің даму тәсілдері осы салада жинақталған

педагогикалық тәжірибеге, нақты педагогикалық материалдарды ұйымдас-

тыруға, оқыту тұжырымдамасына, дидактикалық принципке байланысты екені

көрініп тұр. Осы саладағы жүргізілген зерттеулерден, біріншіден, оқушының

шығармашылық қабілетінің тайыздығы немесе мүлдем жоқтығы, екіншіден

шығармашылық қабілеттіліктің даму қорытындысы мен оған педагогикалық

тұрғыдан әсер етудің арасындағы қиыншылық байқалады. Информатика

пәнінен оқушыларды үйірме жұмыстарына бейімдеу ақыл-ойды сатылап

қалыптастыру теориясына сай жүргізілген жағдайда оқушылардың стандарт

талаптарын қанағаттандыратын оқу жұмысына қол жеткізуге болады.

Қазіргі қоғамды ақпараттандыру жағдайында оқушының жеке

тұлғалығын қарастырып, ақпараттық қоғамда өмір сүруіне, сонымен қатар,

оның ақпарат ағымында дұрыс бағдар жасап, тиімді шешім табуына қажет жаңа

ақпараттық технологияларды таңдап алу және оларды қолдану қабілеттілігін

қалыптастыруда информатика пәнінің маңызы зор.

Қоғамда болып жатқан әлеуметтік демократиялық өзгерістерге сәйкес

компьютерлік техника мен ақпараттық технологиялардың қарқынды даму

салдарынан информатика курсын оқытуға қойылатын талаптар күн сайын

ұлғаюда.

Сыныптан тыс жұмысты жоспарлауды оқушылардың шығармашылық

қабілеттерін қалыптастырудан бастау қажет.

Сабақ барысында ұжымдық шығармашылықтың қалыптасуы үшін

оқушылардың міндеттерін көрсетсек:

• өзіндік пікірлерін дәлелдеу;

• пікірталастар мен талқылауларға қатысуы қажет;

• өзінің жолдасына, мұғалімдерге сұрақ қоюы;

• жолдасының жауабына пікір айту;

• сыныптасының жауабы мен жазбаша жұмыстарын бағалау;

69

• үлгерімі нашар сыныптастарын оқытумен айналысу;

• үлгермеушілерге түсініксіз материалдарды түсіндіру;

• өз бетімен қиын тапсырмаларды таңдау;

• танымдық тапсырманың шешімдерін табуда бірнеше нұсқасын көрсету;

• өзіндік бағалауға жағдай туғызу, өзінің танымдық және практикалық

әрекеттерін талдау;

• танымдық тапсырмаларды шешуде бұрыннан білетін әдісті қолдану

арқылы орындау.

Шығармашылық сипаттағы сабақтар түрлерін жүйелі ұйымдастыру

арқылы оқушылардың танымдық белсенділігі қалыптасып, оқушы үшін

маңызды жақтары төмендегідей:

• оқушының танымдық ізденімпаздығы қалыптасады;

• сұрақтарды, мәселелерді терең талдауға үйренеді;

• кітаптармен, көркем және ғылыми әдебиеттермен, баспа

материалдарымен жұмыс жасау біліктерін қалыптастырады;

• ұжымдық ой-пікірлері жетіледі, топ мүшелерін пікірлерімен ортақ

тұжырым жасауға үйренеді;

• оқушы өз ойын еркін айтуға, сөз мәдениетіне үйренеді;

• өз әрекеттеріне сын тұрғысынан қарауға;

• тұжырым жасап қорытындылауға;

• мұғалім мен оқушылардың қарым-қатынасы ынтымақтастықта болып,

сенмділіктері артады.

Бұл сәтте мұғалімнің біліміне қойылатын талаптар:

• өзінің сабақ беретін пәнін мемлекеттік стандарт деңгейінен жоғары

деңгейде білуге;

• оқушы дарындылығының моделін білу;

• қазіргі заманға сай оқытудың жаңа технологияларын білу;

• оқушыны оқыту, тәрбиелеу үрдісінде үлгерімге ғана көңіл бөлмей оның

басқа да көрсеткіштерімен байланысына да көңіл бөлу;

Әр баланың бойындағы шығармашылық қабілеттері оқу әрекетінде

көрінеді. Оқу іс-әрекетінде мұғалім мен оқушы тығыз байланыста болуы керек.

Ал, оқушының қабылдау түйсігі мәтін, видео, анимация, графика, дыбыс

элементтері арқылы қалыптасады. Ол үшін мұғалім бар күш-жігерін,

педагогикалық шеберлігін оқушы бойындағы табиғи мүмкіндіктерін ашуға,

үйлесімді дамытуға бағыттауы, шығармаылық жағдай жасауы қажет. Ал,

оқушы өз тарапынан белсенділік, дербестілік көрсетуі, өзіне деген сенімдігі

арқылы шығармашылық әрекетті қалыптастыра алады.

Информатикадан ұйымдастырылатын сыныптан тыс жұмыстарда

оқушылардың білім, білік, дағдыларын қалыптастыра отырып, тұлға ретіндегі

танымдық белсенділіктерін арттырудың және шығармашылық қабілетін

дамытудың маңызы зор.

Бірақ, шығармашылықты тежейтін үш нәрсе бар: «Сәтсіздікке ұшырай-

мын, қолымнан ешнәрсе келмейді» деген қорқыныш сезім, екінші - өзіне тым

риза болмаушылық сезімі, үшінші жалқаулық. Ондай жағдайда баланы

70

құтқарудың жолдарын табу:

- оқушылардың шығармашлықпен айналысуына мектепте, сабақ үстінде,

үйде қолайлы жағдай жасау;

- шығармашылық бағытқа баланы жүйелі, саналы түрде қалыптастырып

отыру.

Оқушыларды шығармашылық жұмысқа баулып, олардың белсенділік-

терін, қызығушылығын арттыра түсу үшін шығармашылық қабілеттерін

сабақта және сабақтан тыс уақытта дамытуда әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануға

болады.

Оқу процесіндегі негізгі мәселе – оқушылардың белсенді іс - әрекеті және

шығармашылықтың дамуына негіз болады. Оқушылардың іс - әрекеті неғұрлым

үйлесімді, икемелденген, тиімді оқыту әдістермен ұйымдастырылса, онда

олардың белсенділігі де, соғұрлым жоғары болып, шығармашылықтың дамуы

қарқынды түрде көрінеді. Шығармашылыққа баулуда кез – келген әдісті тиімді

қолдану өзіміздің құзырымызда. Оның сабақ үстінде болсын, сыныптан тыс

жұмыс түрінде болсын, қай жұмыс түрінде де жемісін көруге болады. Тек әр

жұмыс жетістігін марапаттауды естен шығармайық. Барлық жұмыстарда

оқушының қалауын, таңдауы мен ұсыныстарын ескере отырайық. Сонда ғана

шығармашылық жұмыс нәтижесіне жетуге болады. Шығармашылық жұмыс

нәтижесі көп жылдық еңбекті талап етеді.

Шығармашылық дарындылықтың белгілері әр түрлі болатындығы

қиындық туғызады және де олар әлеуметтің ортамен тығыз байланысты.

Баланың қандай болса да кез-келген шығармашылық талпынысын құптауымыз

керек. Себебі оның астарында баланың таза, ашылмаған шығармашылық

бастауы жатыр. О.Бальзактың «Ұдайы еңбек ету – өнердің де, өмірдің де заңы»

дегеніндей, оқушылардың шығармашылық қабілеті мен белсенділігін

арттыруда мұғалімге үнемі ізденуге, тұрақты еңбек етуді міндеттейді. Оқу

әрекетінің мазмұны арқылы шығармашылық қабілетті ашу, жетілдіру.

Оқушының білім мазмұнындағы ғылыми ұғымдардың үлесін арттыру арқылы

оқушыны шығармашылық әрекет жағдайларына әкелетін ішкі байланыстарды

ашуға мүмкіндік туғызып, жағдай жасау керек.

Әрине, атқарылған істер аз емес. Дегенмен, әлі де болса да бізді ойлан-

дыратын, толғандыратын істер жетерлік. Атап айтқанда, олар білім мапасын

арттыру, оқушылардың біліміне, ойлау қабілетіне сай деңгейлеп оқыту,

ғылыми-ізденіс қабілеттерін қалыптастыру, т.с.с., өйткені, ХХІ ғасыр –

білімділер ғасыры. Ендеше бізге ой өрісі жоғары дамыған, зерделі жан-жақты

парасатты ұрпақ керек екенін бір сәтте естен шығармағанымыз жөн.

Информатика пәнін оқытуда сыныптан тыс жұмыстарды компьютерлік

технологиялар арқылы оқыту оқушылардың білім алуға деген қызығушылығын

арттыру мен қатар оларды өз бетімен ізденуге де ұмтылдырады.

Біздің осы атқарылып жатқан жұмыстарымыз арқылы оқушылардың өз

білімдерін ұштауға, қабілеттерін шыңдауға қосқан үлесіміз деп білемін. Өз ісіне

берілген, жаңалықты жатсынбай қабылдайтын, шәкіртінің жанына нұр құйып,

өмірге өзі де бақытты болып, өзгелерді де бақытқа жеткізсем деп жүретін ұстаз

71

болайық. Пайдаланылған әдебиеттер

1. Н.Ә.Назарбаев «Біздің халқымыз жаңа өмірге бейімделуі керек» // «Егемен

Қазақстан» 31 тамыз 2000 жыл

2. Халықова К.З Информатиканы оқыту әдістемесі. Алматы, 2000.

3. Даулеткулов А.Б. Олимпиады по информатике. Алматы, 1999.

4. Кудинова В.И. Внеклассная работа по информатике. М., 2001 N 1. Информатика

и образование.

5. Е.Қ.Балапанов, Б.Бөрібаев, А.Дәулетқұлов. Информатикадан 30 сабақ. Алматы,

“Шартарап” 1998 ж.

6. Б.А.Тұрғынбаева, «Дамыта оқыту технологиялары». Алматы, 2000 ж

7. Рахымбердиева Д.С. Информатика және ақпараттық технология. Алматы 2005 ж.

8. Б.Нақысбеков, А.Мұхамеди, Г.Мадиярова. Информатика мен есептеуіш техника

негіздерін оқыту. Алматы, “Мектеп” 2005 ж.

9. Қазақстан мұғалімі., 16 сәуір 2000 ж.

ОӘЖ 373

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ

ТӘРБИЕЛЕУ Мамытбаева Ж.А. магистр – оқытушы ОҚМПИ

Нұрман.Н.Г.,Серикова.Н.К. 101-15 тобының студенттері

ОҚМПИ

Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің нақты

міндеттері мына жайлармен түйінделеді:

1.Балалардың отбасына, жақындарына, құрбы-достарына, Отанға

деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу.

2.Адамгершілік ережелеріне сай балалардың мінез-құлқын ұйымдасқан

тәртібін, мәдениеттілігін, жақсы әдетімен, дағдысын қалыптастыру.

3.Балаларда адамгершілік түсініктері мен қасиеттерін тәрбиелеу.

Бүгінгі біздің басты парызымыз балашағамыз болып табиғатты балаларға

үлгі-өнеге, тәлім-тәрбие беру. Туған елге, жерге сүйіспеншілікті тәрбиелеудің

басты құралы - халықтың тілі, мәдениеті мен көркем өнері.

Бала әдеби шығармаларды: өлең, ертегі, ән, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал

мен мәтел, батырлар жырын тыңдай арқылы ана тілінің байлығы мен жемдігін

меңгерумен қатар оны сүюді үйренеді.

Рухани-адамгершілік тәрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа,

мейірімділік, ізгілікке тәрбиелеп, соны мақсат тұтса, тәрбиешінің де, ата-

ананың да болашағы зор болмақ.

«Мен үш қасиетімді мақтан тұтам» - депті Ақан Сері. Олар: жалған

айтпадым, жақсылықты сатпадым, хәм ешкімнен ештеңіні қызғанбадым. Бұл

үш қасиет әркімнің өз құдайы. «Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде,

өлгенмен тең.» деген екен. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, мектеп

жасына дейінгі жеке тұлғаны қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен

қарап, әрбір іс әрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне-өзі

талап қоя білуге тәрбиелеу – адамгершілік тәрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа

72

жету үшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына

жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін

қалайды.

Демек, біздің күніміз, қорғанышымыз, сеніміміз – адамгершілігімізде

болуы керек. Ол үшін Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек –

ұлы жеңіс болары анық.

«Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейінгі аралықта әр адам өзінің

рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Тәрбиенің негізгі

мақсаты- дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік,

мәдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі

қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тәрбиелеу. Ертегінің рухани тәрбиелік мәні зор.

Ол балаға рухани ляззат беріп, қиялға қанат бітіретін, жасбаланың рухының

өсіп жетілуіне қажетті нәрсенің мол қоры бар рухани азық»,- деп атап

көрсеткен атақты педагог Сухомлинский.

Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мәселесі жас ұрпаққа-адамгершілік-

рухани тәрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды

қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу

үшін оған бұтақ кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны

түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған.

Сондықтан баланың бойына балабақшадан ізгілік, мейірімділік,

қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне

сенімділікті тәрбиелеуде отбасы ментәрбиешілер шешуші рөл атқарады. Рухани

-адамгершіліктәрбие- екіжақты процесс.

Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, тәрбиешінің балаларға

белсенді ықпалын, екінші жағынан- тәрбиеленушілердің белсенділігін

қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым-қатынастарынан көрінеді.

Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың әр түрлі

әдістерін пайдалана отырып, тәрбиеші істелген жұмыстардың нәтижелерін,

тәрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек.

Адамгершілік адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасып,

әрбір дәуірдің өзіндік қайшылықтарымен бірте қайнасып жетіледі. Сондықтан

да адамгершілік мәнін абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың табиғатымен,

биологиялық ерекшелігімен ғана байланыстыруға болмайды.

Адамгершілік тәрбие оқу-тәрбие үрдісінің барлық салаларында, яғни

оқыту, білім беру барысында және еңбек үрдісінде жүзеге асырылады.

Адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өмірге келген күнінен

басталады. Мектепке дейінгі жаста баланың бастапқы адамгершілік сезімдері

мен ұғымдары, мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады.

Баланың мектеп жасына дейінгі қалыптасқан мінез-құлықтары келешекте

ересек адамдармен және құрбы-құрдастармен қарым-қатынастарында көзге

түседі.

Мектепке дейінгі балаларға адамгершілік тәрбие беру. Балалар

бақшасында адамгершілік тәрбие берудің жалпы сипаттамасы. Адамның

моралдық сапа негіздері мектепке дейінгі балалық шағында қалыптасады.

73

Мектепке дейінгі жылдарда бала ересектердің жетекшілігімен жақын

адамдарымен, құрдастарымен, заттармен, табиғатпен қарым-қатынас жасаудың,

тәлім-тәрбие алудың бастапқы тәжірибесіне ие болады.

Балалардың іс-әрекеттерін басқара отырып, тәрбиші олардың бойында

Отанын сүю, айналадағыларға ықыласпен қарау, шамасы келгенше оларға

көмектесуге ұмтылу, дербес іс-әрекетте белсенділік және белгілі бір іске

бастама (инициатива) көрсету сияқты адамның маңызды сипаттарын

қалыптастырады. Дұрыс тәрбие балаларда теріс тәжірибе көбеюіне жол

бермейді, баланың адамгершілік сапасының қалыптасуына қолайсыз әсер ететін

мінез-құлықтағы теріс дағдылар мен әдеттердің дамуына кедергі жасайды.

Адамгершілік тәрбиесінің міндеттері Мектепке дейінгі балаларды

адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі міндеттері – балалардың адамгершілік

сезімдерін, мінез-құлықтың ізгі дағдылары мен әдеттердің адамгершілік

ұғымдары мен мінез-құлық түрткілерін қалыптастыру. Баланың тәрбиелеуде

оның өмірінің алғашқы жылдарынан бастап-ақ адамгершілік сезімдерін

қалыптастыру үлкен орын алады. Үлкендермен қарым-қатынас жасау

процесінде оларға үйір болу, оларды жақсы көру сезімі, олардың нұсқауларына

сай әрекет жасауға, оларға қуантуға, жақын адамдарын ренжітетін қылықтар

жасамауға ұмтылу пайда болады. Бала өзінің тентектік, қателік жасаған кездегі

ренішті немесе наразылықты көргенде толқуды бастан кешіреді, ал өзінің

жақсы қылықтарына жылы шыраймен қараса оған қуанып, жақын

адамдарының ризашылдық білдіруінен рақат алады.

Әрбиелеу дегеніміз – алға белгілі мақсат қоя отырып, баланың

психикасына жүйелі әсер ету, бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру, өмірге,

еңбекке дұрыс көзқарасын қалыптастыру.

Тәрбие – балаға екі жақта әсер ететін процесс: 1) адамгершілік нормаларды меңгерту;

2) тәртіп пен мінез – құлықтың тәжірибесін жинақтау.

Оқыту дегеніміз - белгілі жоспар мен бағдарлама бойынша жүйелі түрде

баларарға қарапайым білім беру икемділігі мен жағымды әдет – дағдыларын

қалыптастыру, олардың танымдық қабілетін, қызығушылығын дамыту. Мектеп

жасына дейінгі баланы оқыту оларды бастапқы қарапайым біліммен

қаруландыру, ұнамды әдет – дағдылардың алғашқы нышандарына баулу, ақыл

– ой қабілетін, білуге деген құштарлығын дамыту. Балалардың зейін, ес,

қиялдау, ойлау, сөйлеу сияқты дүние – танымдық қабілеттерін, мақсаттылық,

белсенділік, қиыншылықты жеңе білу сияқты қасиеттерін тәрбиелейді.

Білім беру дегеніміз - жас ұрпаққа жүйелі білім негіздерін, табиғат пен

қоғамның даму заңдылықтарын игерту, икемділігін, әдет – дағдыларын

қалыптастыру. Мектепке дейінгі педагогикада білім беру деген түсінік

қолданылмайды (үйрету ұғымы пайдаланылады), өйткені балабақшада балалар

толық білім алмайды.

Ақын-ағамыз Мағжан Жұмабаев: «бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге

баланың денесі, жаны, ақылы, сезімі, қайраты – бәрі бірге жұмсалады.»-дейді.

Балалық шақта балабақшада алған баланың әсері, оның алдағы уақытта

74

адамгершілігі мол азамат болып қалыптасуының негізгі тұтқасы болмақ. Ал,

балабақшаға бала тәрбиелеймін деп келген адам бала бойына адамгершілік

қасиет ұрығын себе алмаса, ол бала тәрбиелеп, яғни ұрпақ тәрбиелеп жетістікке

жетпейді, әсіресе, Қазақстанда тұрған соң, қазақ болып туған соң, өзіміздің

туған баламыз қандай болып өскенін қалар едік. Ендеше барлық балаларға да

сондай көзқараспен қарауға міндеттіміз. «Адамгершілік» дегеніміз - өзі

адалдық жолға құрбан бола білетін адамның қасиеті. Егер де біз бойында

адамгершілік қасиеті бар адам тәрбиелесек, ол адам өмір кемесінен өз орнын

тауып, өзгеге де өнеге болары хақ.

Балабақшаларда адамгершілік тақырыбын әр тәрбиеші күнделікті

жұмысында жоспарлап, алдына белгілі мақсат қойып, жүзеге асырып орындап

отырса, біздің қоғамның келешек ұрпағы рухани бай, адамгершілігі мол өз

елінің нағыз азаматы болып шығуына барлық кепілі бар.Жалпы, қай тәрбиенің

түрі болса да отбасынан бастау алатыны белгілі. Сол сияқты адамгершілік

тәрбие де отбасынан қалыптасып, одан әрі дамытылуы қажет.

Адамгершілік тәрбиенің міндеттері: Мектепке дейінгі жастағы балаларды үлкендер арасындағы саналы

қарым-қатынас, кеңпейілділік, қайырымдылық, жақын адамдарға

қамқорлықпен қарау және Отанға, жерге, туған елге деген дұрыс көзқарасын

тәрбиелеу; Барлық халыққа туысқандық сезімін қалыптастыру; Балаларды

дүние жүзі халықтарына құрметпен қарауға үйрету; Балалардың әр түрлі ұлт

адамдарына сыйластықтарын тәрбиелеу. Сөйтіп, олармен бейбіт қатарлы өмір

сүруге дайындау.Осы міндеттердің барлығының өзара әрекеттестігін жүзеге

асыра отырып, педагог баланың сезім өрісіне әсер етеді, адамгершілік мінез-

құлық дәстүрлеріне тәрбиелейді.

Ересек тобының оқу-тәрбие процессінде халық педагогикасы

материалдарын тиімді пайдалануды, қамтамасыз ететін шарттарды анықтау

біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және «іс-әрекетте тәрбиелеу

принципін қолдану арқылы мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік

тәрбие беру» деп таңдап алуымызға негіз болды.

Егер мектепке дейінгі мекемелерде адамгершілік тәрбие комплексті түрде

жүзеге асса, онда әрбір бала қандай да болмасын бір міндетті орындау үшін,

өзіндік ерекше жағдайлар жасайды. Мәселен, ойында ұнамды әдеттер, өзара

қарым- қатынастар, адамгершілік сезімдер қалыптасады; еңбекте- еңбек

сүйгіштік, үлкендер еңбегін құрметтеу, ұйымшылдық, жауапкершілік сезім;

сабақта- идеялық бағытталудың бастамалары, қоғамдық өмірдегі құбылыстар,

патриоттық сезімі сияқты қасиеттерін көре білуі қажет.

Мектепке дейінгі балаларды үлкендермен саналы қарым-қатынас-тарын

(тұрмыстың қарапайым ережелерін орындау, кең пейілділік, қарапайымдылық,

жақын адамдарға қамқорлықпен қарау, және т.б)қалыптастыру.

Бірлестікке тәрбиелеу мүмкіндіктерін ашып көрсету.

Мектеп алды балалардың өзара ұжымдық қарым-қатынасынтарының

қалыптасуын негіздеу. Теориялық негіздері қоғам, табиғат және ой дамуының

жалпы заңдылықтары; бұқара халықтың материалдық және мінез-құлық

75

мәдениетті сақтауы, бала тәрбиесіндегі адамгершіліктің маңызы туралы ілімі;

жеке тұлға таным туралы ілімдер, педагогикалық, психологиялық зерттеулер

болып табылады.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1. Абайдың психологиялық-педагогикалық көзқарасы және қазіргі ауыл мектебі. Қ.

Тәлімұлы.

2. Ұлағат. Г. Шатапова, Д. Серікбаева.

3. Әдептілік қағидалар. Н. Шакузадаұлы, Ж. Ерғалиева.

4. Педагогика. М. Жұмабаев.

5. Қазақ тәлім-тәрбиесі. Қ.Жарықбаев, С. Қалиев. Алматы 1995 жыл

6. Өзін- өзі тану журналы 2005 ж.

ОӘЖ 811.161.1(077)

ҚАЗАҚ ТІЛІН БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ Мұсакұлова Г.Қ.

№ 59 Қ.Жандарбеков атындағы ЖОМ бастауыш сынып мұғалімі, Сайрам ауданы,

ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматривается методика использование казахского языка в

начальных классах

Summary

This article examines the methodology of using the Kazakh language in primary classes

Педагогтың оқу үдерісін жобалауда перепективалық және ағымдағы

жоспарлауда жетілдіру қажеттілігін түсіну деңгейі артуда. Бұл жалпы білім

берудің жаңа мемлекеттік стандартына көшу жағдайында оқу мазмұны мен

технологиясын жетілдіру мүмкіндігіне байланысты туындады.

Оқыту үдерісінде оқытушы мен оқушылардың бірлескен қызметінің

әртүрлі формалары мен тәсілдерінің жиынтығын және бағдарлама материалын

барынша меңгеру және білім сапасын арттыру мақсатында ерекше бірліктерде

ұйымдастырылған оқушылардың өзіндік жұмысының жиынтығы көрініс

табады. Осы орайда әдістемелік қызметтің жұмыс жүйесі арқылы педагог өзінің

кәсіби құзыреттлігінің қалыптастыру мақсатын анықтайды. Міндеттері:

-педагогтардың кәсіби құзыреттілігінің деңгейін, олардың қажеттілік-

терін, проблемалары мен мүдделерін зерделеу;

-педагогтардың психологиялық-педагогикалық деңгейлері мен

әдістемелік білімдерін, икемдіктерін, кәсіби тәжірбиелерін, олардың кәсіби

құндылық бағдарларын жетілдіру;

-педагогтарды нормативтік құқықтық құжаттар, бағдараламалық-

әдістемелік қамтамасыз ету арқылы педагогика ғылымы мен іс-тәжірбиесінің

жетістіктері туралы хабардар ету;

-педагогтардың кәсіби құзыретін үздіксіз дамтыуға және өздігінен іске

асыруына арналған жағдайлар жасау [1].

Бастауыш мектеп оқушыларына қазақ тілі фонетика элементтерінен білім

мен дағды беріледі. Бұл білім мен дағды басқа да тілдік фактілермен

76

ұштасады. Оқушылар олардың ең негізгілерін тануға талпынады. Осындай

білім негіздерін меңгеруде оқушылардың ой-пікірі, білім дәрежесі мен

түсініктері сатылап өрлей береді. Оқушылар түсініктерінің күннен-күнге

артуына орай, фонетика материалдарын қай көлемде оқыту мәселелері де келіп

туады. Бастауыш мектеп оқушылары дыбыс жүйесі элементтерімен орта

мектепте өтілетін фонетика материалдарына дайындық боларлықтай мөлшерде

білім мен дағды алады. Бастауыш сыныптарда қазақ тілі фонетика

элементтерінен оқушылар тек ең негізгі, практика жүзінде меңгеруге келетін

жақтары ғана таныстырылады. Оқушылардың әрбір материалынан алған білімі

сынып көтерілген сайын біртіндеп сатылап дәрежесі кеңейе береді. Бастауыш

мектеп оқушыларына дыбыс пен әріп туралы білім мен дағды әліппе кезеңінен

бастап меңгертіле бастайды. Мұғалім дыбыс пен әріпті оқушыларғы меңгерту

процесінде жеке дыбыстардың айтылуы мен жазылуын таныстырумен бірге ол

дыбыс пен әріптердің негізгі ерекшелігі, яғни дыбысталу қасиетін де

меңгертеді. Дыбыстар мен әріптерге берілген таңбаларды естиміз және көреміз.

Сонымен әріптерді көреміз және жазамыз деген анықтаманың мәні мен

мағынасын мысалдар арқылы дәлелдеп, оны саналы түрде меңгеру үшін

көмектеседі.

Оқушыларға дыбыс және әріпті таныту бағытында дыбыстан сөз

құралатыны, сөздің белгілі бір мағынасы болатын сөзден сөйлем құралатыны

және сөйлем арқылы адам өзінің ойын басқа біреуге түсіндіріп бере алатыны

тәрізді білімдер меңгертіледі.

Сонымен оқушылар сөйлемнің сөзден, сөздің буыннан, буынның

дыбыстан тұратындығын талдап жинақтай алады. Жазба дыбыстың әріппен

таңбалатыны әр дыбыстың таңбасы болатындығы ұғындырылады. Мұғалім

қазақ тіліндегі дыбыстардың дауыс шығаруына баланысты дауысты және

дауыссыз болып екіге бөлінетіндігін таныстырады.

Қазақ тілінде қанша дауысты, қанша дауыссыз дыбыстардың бар

екендігін танумен бірге дауысы дыбыстарды созып айтып ән салуға және

дауысты дыбыстардың дыбысталу ерекшелігі қалыптастырылады. Сонымен

бірге дауысты дыбыстардың дыбысталу ерекшелігі мен дыбыс жасайтын

мүшелері туралы да мағлұматтар беріледі. Мысалы: Ауыздың кең ашылуынан

дауысты дыбыстардың анық, ашық және жуан, жіңішке естілуі және о, ө, у, ұ, ү

дыбыстарын айтқанда екі еріннің алға қарай дөңгелене созылуы сияқты

мәліметтер игертіледі. Бастауыш сыныпта дауысты дыбыстарға салыстыра

меңгертілетін тақырыптардың бірі дауыссыз дыбыстар. Дауыссыз дыбыс-

тардың буын құрай алмайтындығы, дауыссыздарды айтқанда ауцыздың кең

ашылмай, дыбыстардың кедергіленіп шығатындығы оқушыларға жеткізіледі.

Үнді дауыссыздар созылып, айтылғанмен оған ешқандай дауыстың

қатыспайтын белгілері ұяңдар жұмсақ айтылып, дауыстың болмайтын

ерекшеліктері және қатаң дауыссыз дыбыстар қатты айтылып бұған қатысты

дауыстың болмайтын қасиеттері меңгертіледі.

Дауысты мен дауыссыз дыбыстың өзіндік белгілерін мұғалім түрлі

сөздерді буынға бөлдіріп, ондағы әр дауыстының бір-бір буын құрап,

77

дауыстыларды созып айтуға болмайтыны сияқты өзіндік қасиеттер дауыссыз

дыбыстарда жоқ екені сол буын құрамындағы мәні басқа сөз құрамындағы

дауыссыз дыбыстармен саластыра отырып иеңгертіледі. Тілдік фактілерге сай

жүргізілген методикалық жұмыстардың нәтижесінде сөздің буынға

бөлінетіндігін біліп алады.

Оқушыларға дыбыс пен әріп әбден танытылып болғаннан кейін

алфавиттен білім беріледі. Дыбыстар мен әріптердің түрлі қасиеттерін

танытуға байланысты қаратылған күллі жұмыс алфавиттегі әріптердің тәртібі

бойынша алып барылады. Фонетика материалдарын ауыз екі түсіндіріп

танытуда оқушылардың байланычстырып сөйлеу дағдысы артады. Осы

байланыстынрып сөйлеудің қағаз бетіне түсіріп әрбір сөздің сөйлемнің қалай

басталып жазылуын үйретуде бас әріптің мәні үлкен әрбір фонетика

материалдарын оқушылар ойына толық қалыптасытруда түрлі дағдыландыру

жұмыстары алып барылады.

Бұдан кейін қазақ тіліндегі дыбыстардың дауыс қатысына қарай екіге

бөлінетіндігі оқытылады. Сөйтіп дауысты дыбыстар мынандай тәртіппен, а, е,

и, о, ө, у, ү, ұ, ы, і, ә жуан дауысты дыбыстар мынандай ретпен а, о, ұ, ы, э ал

жіңішке дыбыстар төмендегі жүйемен оқытылады; ә, е, е, и, ү, і . Дауыссыз

дыбыстар осы айтылғандардан кейін үйретіледі. Олардың бойындағы

ерекшеліктері дауыссыз дыбыстарға қарама-қарсы болады[2].

Оқытудың, тәрбиелеудің мазмұнын қоғам дамуының қарышты қадамына

сәйкестендіріп, оны шырқау биіктерге көтеруге бағытталған тың әдіс-тәсілдер

жасалуда. Нәтижесінде тұтас педагогикалық үрдістер өзгертіліп, білім берудің

тиісді деп табылған жаңа технологиялары дүниеге келуде. Оқыту барысында

жаңа технологиялық әдістерді пайдалану шәкірттердің ойлана білу қабілеттерін

дамытады, олардың білім сапасын жақсартады, ой өрісін кеңейтеді, есте сақтау

қабілеттерін өсіреді.

Әдебиеттер

1.Оразбаева Ф. Тілдік қатысым: теориясы мен әдістемесі. А. 2000.

2.Әбілқаев А. Қазақ тілін оқыту шәдістемесі А. 1995.

ОӘЖ 530

ФИЗИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ӘДІСТЕРІН

ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ Набиев Б.Г.

№ 81 Ұлықбек атындағы ЖОМ физика пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО,

Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматривается методика использование новые технологии на

уроках физики.

Summary

This article discusses the technique of the use of new technologies in the physics lessons.

Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңында еліміздің білім

78

беру жүйесінің басты міндеттері атап көрсетілген. Соның бірі: «Білім беру

жүйесін ақпараттандыру, оқытудың жаңа технологиясын енгізу, халықаралық

коммуникациялық желілерге шығу» делінген. Бұл міндеттерді шешу үшін,

нәтижеге бағытталған білім берудің жаңа жүйесіне көшу үшін әр мұғалім, жеке

тұлға күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл

жол ашарлық жаңа тәжірибеге, жаңа ақпараттық технологияларға, әлеуметтік,

тұлғалық және жеке құзыреттіктерге ие болуы тиіс. Бұл талаптар күнделікті

әдістемелік жұмыстың жүйелі түрде ұйымдастырылуы негізінде жүзеге

асырылады [1].

Жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы дамыта оқыту,

қашықтан оқыту, дара тұлғаға бағыттап, оқыту мақсаттарын жүзеге асыра

отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын

жоғарылату – бүгінгі күннің басты талабы.

Осы мақсатта физика пәнінде әртүрлі әдістермен жүргізуге болады. Оқу –

тәрбие үрдісінің сабақта дұрыс жүргізілуі үшін әр алуан оқыту әдіс-тәсілдерінің

тиімдісін мүмкіндігінше және оқушылардың жеке жағдайларына байланысты

таңдап алуға көп көңіл бөлу керек.

Мұғалімнің шығармашылық жұмысы ең бірінші сабаққа даярлықтан

басталады, яғни, өтілетін сабақың жоспарын құру, оны өткізу әдстемесі,

оқушылардың қабілеттерін, жас ерекшеліктерін ескере отырып, иллюстрация,

техникалық құралдарды, дидактикалық материалдарды пайдалану. Мұғалімнің

осы шығармашылық әрекеті арқылы оқушының шығармашылық қабілеті

қалыптасады. Ал, шығармашылық қабілеттер шығармашылық елес,

шығармашылық ойлау арқылы жүзеге асады. Оқушыны шығармашылық

ойлауға,жылдамдыққа, икемділікке, тапқырлыққа үйрету ол мұғалімнің әр

сабағында қалыптасып отыратыны анық.

Оқытудың әдіс-тәсілдерін тиімді таңдап алу оқытуда табысқа жетуге

негіз болады, әрі сабақтың тиімділігі мен сапасын барынша арттыруға

мүмкіндік береді. Оқушыларға терең білім беру үшін мұғалім мына төмендегі

қағидаларды есте сақтағаны жөн деп есептеймін.

1. Мұғалім пәнді жетік меңгеріп, оны оқушыларға ғылыми тұрғыдан

негіздеп, қарапайым тілмен, өмірмен байланыстыра отырып бере білуі қажет.

2. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай жеке бастарының

психологиясын, жан дүниесін жете біліп, әр оқушының жүрегіне жол таба білуі

абзал

3. Ғылым мен педагогика саласындағы жаңалықтарды үнемі пайдаланып

отыруы тиіс.

4. Мүмкіндігінше, кейбір үлкен тақырыптарды топтап жеке блоктар

түрінде топтастырып өткізе білуі керек.

5. Оқушыларға ұзақ уақыт есте сақтау қабілетін арттыру үшін жаңа

сабақты, әсіресе заңдылықтар мен құбылыстарды тірек белгілері мен тірек

конспектілері бойынша берген жөн

6. Оқушылардың сапалы да тиянақты білім алуы үшін әр бөлім, әр

тақырып бойынша олардың білімдерін тексеріп отырған жөн. Мұнда әсіресе

79

оқушылардың білімдерін тексеруде мына төмендегідей әдістерді қолданған

тиімді: Тестік жүйе бойынша, өзін-өзі тексеру, көршісін тексеру және т.б.

7. Сабақта халықтық педагогика элементтерін пайдалану қажет. Ол үшін:

• Халық ертегілерінен, аңыз әңгімелерінен, өлең жырларынан үзінділер

келтіріп, олардың мағынасын түсіндіруге;

• Халықтың ұлттық ойындарымен түсіндіруге;

• Әртүрлі табиғи құбылыстарға байланысты жұмбақтар шешіп,

сөзжұмбақ, бейнесөз құрастыруға болады.

8. Сабақта оқушыларды таң қалдырып, себебін білгілері келетін әртүрлі

қызықты тәжірибелер мен физикалық фокустарды ұдайы қолданған орынды.

9. Ең бастысы әрбір сабақ өз дәрежесінде өтуі қажет [2].

Физика сабағында табысқа жету жағдаятын туғызу жолдары. Білім беру

үрдісінде оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру үшін әртүрлі

педагогикалық технологиялар мен әдіс –тәсілдер қолдануда. Соның ішінде

оқушының белгілі бір жетістікке жету үшін сабақта табысқа жету жағдаятын

туғызу. Егер оқушы өзі қандайда бір жетістікке қолы жетсе, ол қуанып қана

қоймайды, онда тағы да алдындағы белестерден өту мақсаты тұрады. Осындай

жағдайда мұғалім оқушының қандайда бір жетістікке жетуі үшін төмендегідей

жағдаяттарды сабақта жиі қолданса, мұғалім жұмысының жетістігін көруге

болады.

1. Мадақтау. Мұғалім сабақта оқушының өзіне деген сенімін арттыру

үшін «Жарайсың!», «Мен сендерді мақтан тұтам!», «Сен өте ақылдысың!»

деген сөздер жиі қолданғаны дұрыс. Бұл сөздер оқушының бойында мұғалімнің

өзіне сенім артып тұрғанын сезініп, өз еркімен талаптанып, жақсы оқуға

тырысады.

2. Бір мүмкіндік. Оқушының күтпеген жерден өзіннің қабілеті мен

мүмкіндіктерін көрсетуге мүмкіндік беріледі. Мұндай жағдаятты мұғалім

арнайы дайындамайды, ол осы мүмкіндікті табиғи тәрбиелеудегі дарынымен,

бұл мүмкіндікті тиімді пайдаланады.

3. Еліктеу. Кластағы немесе мектептегі үлгілі оқушылардың

жетістістіктерін үлгі ете отырып оқушының бойында «Сенде неге сондай

болмасқа», «Мен саған сенемін», «Бұл сенің қолыңнан келеді» деп оқушының

бойында еліктеушілікті туғызу.

4. «Кешіктірілген баға». Оқушыға бірден төмен баға қоймай, «Сенің

бағаң күндегіден төмен болып тұр. Сен үнемі сабаққа дайындалып

келетіндіктен, мен саған бір мүмкіндік беремін. Келесі жолы бұданда жақсы

жауап беретініңе сенемін» деп оқушыға алға қарай ұмтылуына жағдай туғызу.

5. Алдына-ала ойластырылған қателік. Сабақта мұғалім есеп шығару

барысында, теорияның тұжырымдау барысында «Мен бір жерден қателестім.

Бір минут. Қазір қарайын» деп оқушылардан көмек сұрайды. Бұл оқушының

алған білімін жинақтап, тиянақтау үшін және шығармашылық қабілетін

арттыруға қолданылатын әдіс-тәсіл.

6. Көкжиек сызығы. Оқушының бойындағы қабілетін арттыру үшін өте

қызықты тақырыпта (мысалы: «Сүңгуір қайық», «Танк» жайлы) баяндама

80

жасауды тапсырады, бірнеше баяндама жасағаннан соң «Сен өте қабілеттісің,

біз олимпиадаға дайындалсақ қайтеді» - деген ұсыныспен оқушының өз еркімен

ізденуге, ғылым мен техникаға деген ынтасын оятып, адамның ақыл-ойының

дамуына ықпал жасайды.

Қорыта айтқанда, бүгінгі сабақ кешегі сабақтан өзгеше, ал ертеңгі сабақ

бүгінгі сабақтан жақсы болуы тиіс.

Сабақты меңгертуде көбінесе сандық және сапалық есептер шығару,

әртүрлі қызықты тәжірибелер мен физикалық фокустар көрсету оқушылардың

ой-өрісін дамытып, олардың шығармашылығын арттыруға бағыт беру мақсат

етіледі. Сапалық есептер шығарғанда халық даналығының, нақыл сөздерінің,

мақал-мәтелдерінің тәрбиелік мәнін және ұлттық ойындарды физика

тұрғысынан түсіндіруге, пайдалануға болады. Мысалы:

1. «Арбасының дөңгелегін майламаса, арбакештің шәйі қайнамайды»

мақал арқылы мынадай сұрақ қоюға болады:

• арбаның дөңгелегі неге майланады, майламаса не болар еді?

• Бұл жерде арбакеш үйкелістің қандай түрімен жұмыс жасап тұр?

2. «Толқын ұрар жағаны,

Маған бөгет қылма деп,

Жаға кейін қағады,

Әуре болып тұрма деп» – бұл өлең арқылы толқын қалай пайда болады

және толқынның жағаға ұрылып кейін қайтуын қандай заңмен түсіндіруге

болады?

3. Мылтықтан оқтың атылуы қандай физикалық құбылысқа мысал болады

және бұл жерде қандай физикалық заң ескеріледі?

4. Жанып жатқан керосинді неге сумен құйып сөндіруге болмайды?

5. Алтыбақан және көкпар ойындары арқылы қандай физикалық

процестерді кездестіре аламыз?- деген сияқты қызықты сұрақтар мен

ойындарды пайдалануға болады [3].

Осылайша физиканың негізгі заңдылықтары мен құбылыстарын өмірмен

байланыстыра қызықты етіп беру жолдарын қарастыруға болады. Мұндай

тапсырмалар оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып қана

қоймай, оларға физика заңдылықтарын өмірде кеңінен қолданылатынын да

ұғындыруға мүмкіндік береді.

Осы үлгідегі оқытудың әдіс-тәсілдері оқушылардың есте сақтау қабілетін

арттырып, оларды жинақылыққа, дәлдікке, шығармашылыққа баулуға

көмектеседі деп ойлаймын.

Әдебиеттер

1. Білім туралы Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 7 маусым №389-1,

1999 жылғы 22 қарашадағы №481-1, 2007 жылғы 27 шілдедегі №319-III Заңдармен енгізілген

өзгертулер мен толықтырулармен Қазақстан Республикасындағы Білім туралы заңнама.

2. Большая энциклопедия Эрудита. – М., 2004.

3.Өмірбаева К. Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер. – А., Фолиант, 2003.

81

ӘОЖ 378.147

ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ИНФОРМАТИКА САБАҒЫНДА

ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ

Назарбекова Л.А.

№ 41 Жамбыл атындагы ЖОМ информатика пәні муғалімі. Сайрам ауданы, ОҚО

Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются методы использование новых технологии на

уроках информатики

Summary

This article discusses methods of using new technologies in computer science lessons.

Бүгінгі күні өзекті мәселелердің бірі - оқушының оқу-танымдық әрекетін

басқарудың негізгі бір буыны ақпараттық психологияны таңдау. Оқушы әрекеті

- білім мазмұнын білуге ынтасы, құштарлығы және оны қабылдауы. Білім

мазмұны оқушыларға негізінен оқулық немесе электрондық оқулық беріледі.

Оқушының ақпараттық сауаттылығы компьютердің қолданылу сферасын

білуден басталады. Олар компьютерді іске қосып, бағдарламалар кітапхана-

сынан керегін алып пайдалана білуге, онымен мәтін жазуға, керек ақпаратты

іздеп табуға, сурет салуда пайдалануға және т.б. үйренеді.

Информатиканы орта білім беру жүйесінде оқытуды оқушыларға

ақпараттарды беру, өңдеу сақтау, жеткізу және оны қолдану процестері туралы

білімдерді меңгерту, басқаша айтқанда оқушыны ақпараттық біліммен

қаруландыру. Болашақ мұғалімдер бастауыш мектепте информатиканы оқыту-

ды ұйымдастыру барысында қажет болатын білім, білік және дағдыларды

қалыптастыру. Соңғы жылдары компьютерлік, телекомуникациялық техника-

ның, технологияның рөлі мен орны түбегейлі өзгерді. Әлеуметтік кеңістік

ғаламдық ақпараттандыру – қоғамның даму заңдылығының бірі болып отыр.

ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам, технологиялық мәдениет дәуірі. Ғылыми -

техникалық әлеумет және оның өзін-өзі дамытуға қабілеттілігі жалпыға бірдей

бәсекелестік жағдайында басты фактор ретінде қарастырылуда.

Ақпараттық технология – экономиканың және бүкіл қоғам мен

мемлекеттің «ілгерілеуінің» белгісі. Біздің өркениетті дамуымыздың барлық

маңызды өмірлік салалары бүгінде ақпараттық технологиялармен және

жасалымдармен тікелей байланысты десем, асыра айтқаным емес.

Заманауи ақпараттық қоғамның қалыптасуы мен дамуына үлес қосатын,

оқу үрдісінде оқушылардың интернет желісіне қол жеткізудің спутниктік

жүйелерін, шұғыл корпоративтік және кең жолақты байланыс, навигацияларды

үйреніп отырғандығы жасырын емес.

Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие беруде мұғалімдердің

инновациялық іс-әрекетінің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі -

маңызды мәселелердің бірі. Жас ұрпақты әлемдік сапа деңгейіндегі білім, білік

негіздерін меңгеруіне ықпал ететін жаңаша білім мазмұның құру – жалпы білім

беру жүйесіндегі өзекті мәселенің бірі. Мұғалімнің бағыттауымен бала білімді

меңгеріп қана қоймай, оны өмірде,кез келген уақытта өз іс-тәжірибесінде тиімді

қолдана білуі шарт.

82

Осыған орай информатиканы оқытудың негізгі мақсаты - әрбір оқушыға

информатика ғылымы негіздерінің алғашқы фундаментальды білімін беру,

оқушыларға осы білімді мектепте оқытылатын басқа ғылымдарының негіздерін

түпкілікті және сапалы түрде меңгеруге қажетті іскерліктер мен дағдыларды

қалыптастыру болып табылады

Қазіргі таңда оқытудың сан алуан тәсілдерін қолдана отырып, нәтижеге

бағытталған оқыту болады. Мұғалімнің сабақ алдында қоятын басты мақсаты –

оқушыларды пәнге қызықтыратын терең, сапалы, тиянақты білім беру. Оған

мұғалім тынымсыз іздену еңбегінің нәтижесінде ғана қол жеткізері хақ. Бұл

жағдайда мен пәнге оқушыларды жалықтырмай қызығушылығын арттыру

мақсатында сабақты түрлендіріп өткізуге назар аударамын. Әртүрлі әдіс-

тәсілдерді тиімді қолдану балалардың тілін дамытып, жан-жақты терең білім

алуына жағдай жасап қана қоймай, оқушы бірде басқаға көмектессе, бірде

басқаның көмегін өзі алады. Оқу білімді өз ізденісімен, өз білімділігімен алады,

іскерлік дағдылары қалыптасады. Әрбір технология жаңа әдіс-тәсілдермен

ерекшеленеді. Осы тәсілдерді мұғалім іздену арқылы жетілдіре түседі.

Қызықты сабақ болса оқушының сол пәнге қызығуы артып қана қоймай,

мұғалім жаңалығы, ізденісі, қолданған әдісі арқылы ерекшеленіп, оқушы

жүрегінен орын алады.Сын тұрғысынан ойлау жүйесі оқытуды жаңаша

ұйымдастырудың негізгі міндеттерін: қызығушылықты ояту, мазмұнды ашу,

рефлексия (ой-толғаныс) жүзеге асыруды қамтамасыз етіп оқушылар оқу

үрдісін басқарысып қана қоймай, көбіне дербес басқаратын болады, жеке

жұмыстың көлемі азайып, ұжымдық іс - әрекет білім игеруде орта қарым-

қатынас құралына айналады, балалардың деңгейіне қарап сараланып,

ерекшелігіне қарап даралануы мұғалім емес, балалардың өз еркімен жүзеге аса

бастайды.

Сондықтан сабақ барысында оқушылардың өзара қарым-қатынасын және

шығармашылығын арттыру үшін интерактивті әдістің ролі ерекше деп

ойлаймын.

Себебі информатика сабағын оқытуда интерактивті әдістерді қолдану

оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады, өздігінен оқу ынтасын

дамытады, ұжыммен жұмыс істеу дағдысын қалыптастырады, қарым-қатынас

дағдысын қалыпастырады және дамытады, ал ең бастысы оқуға деген

белсенділікті көтереді.

Информатика сабағын жүргізуде дидактикалық тапсырмаларға сәйкес

әдістерді таңдау өте маңызды. Сабақта қолданылып жүрген рөлдік ойындар,

іскерлік ойындар, пікір-талас, оқушылардың баяндамалары мен ақпараттық

хабарлары, дәріс, диалог, тренинг, ұжымдық-танымдық оқу, иммитация

әдістері осы жоғары белсенділікті дамыту әдісінің белгілері болып табылады.

Интербелсенді әдістер өте көп. Мен өз сабақтарымда қолданатын

әдістерге тоқталып кететін болсам:

«Ми шабуылы»– бұл әдіс, берілген сұраққа кез-келген оқушы жауап бере

алатын әдіс. Маңыздысы айтылған көзқарасқа бірден баға қоймау керек,

барлығын қабылдау қажет және әрқайсысының пікірін тақтаға немесе парақ

83

қағазға жазған дұрыс. Қатысушылар олардан негіздеме немесе сұраққа

түсініктеме талап етілмейтінін түсінулері керек. «Миға шабуыл» әдісі

информатика пәнін оқытуда қолдануда өте маңызды. Себебі, бұл әдісті оқытуда

қолданудың нәтижесінде оқушылардың пәнге деген қызығушылығы артады,

шығарашылық қабілеті дамиды, өзара қарым-қатынас деңгейі артады.

Оқушыларға «Карусель» деп аталатын жұмыс түрі қатты ұнайды:

Екі сақина жасалады. Ішкі және сыртқы сақиналар. Ішкі сақина - бұл

қозғалмай отырған оқушылар. Сыртқы сақинада – оқушылар ауысып тұрады

және ішкі сақинадағыларға сұрақтар қояды.. Бұл әдісті бір тарауды қайталау

бойынша пайдаланған қолайлы. Мысалы «Ms Word» тарауын қайталау

барысында, сыртқы сақина сұрақтар қояды, ал ишкі сақина оқушылары сұраққа

жауап беріп ноутбуктан көрсетіп отырады. Осы әдіс арқылы әрбір оқушының

тақырыпты қаншалықты меңгергендігі айқын көрінеді.

Сондай-ақ мен сабақтарымда мәтіннен алған түсінігін қорыту, өмірмен

байланыстыру, дәлелдеуді қажет ететін «Фишбоун» әдісін жиі пайдаланамын.

Оқушылар берілген балық қаңқасына қара сөзбен проблеманы , оның

туындау себептерін анықтайды, дәлелдерін келтіреді, қорытынды

жасайды. Мысалы «Интернет желісі» тақырыбында оқушыларға проблеманы

анықтау және оны шешу жолдары деген тапсырма беріледі. Оқушылар өз

ойларын күнделікті өмірмен байланыстырып, жан- жақты жауап береді.

БББ стратегиясын сабақта пайдаланудың маңызы зор. Мысалы Ms Excel

тақырыбында сабақ басында кестенің «Білемін» бөліміне Ms Word тарауы

бойынша өткен кесте туралы білетіндерін жазса, «Білдім» бөліміне Ms Excel

бойынша алған білімдерін жазады, ал «Білгім келеді» бөліміне болашақта

уйренгісі келеді сұрақтарды жазады.

«Қораптағы тапсырмалар» әдісін практикалық сабақтарда пайдалануға

болады. Қорапқа қағазға жазылған әртүрлі тапсырмалар салынады. Оқушылар

өздері алған тапсырмаларды компьютерде орындайды.

Сабақтың жаңа тақырыпты түсіну бөлімінде «Кластер» әдісін пайдалану

тиімді. Бұл тапсырма шағын топтарда орындалады, оқушылар бірігіп жұмыс

жасайды. Оқу материалдарын тиімді меңгеруге бейімдейді.

Сонымен бірге мен сабақтарымда рөлдік ойындарды пайдаланамын.

Мысалы «Компьютерлік құрылғылар» тақырыбында оқушыларға принтер,

сканер, колонка, камера, флешка кейіпіне ену тапсырмасы беріледі. Бұл әдіс

оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытады және сөздік қорын

арттырады.

Соңғы кездегі мектептерде, түрлі мекемелерде және жеке

пайдаланылатын компьютерлердің өндірісте, бизнесте кеңінен қолданыла

бастауы жалпы көпшілікке кәсіби ақпараттық технологияларды пайдалана

білудің аса қажеттігін көрсетті. Біздің қоғамымызда болып жатқан өзгерістер

орта білім беру саласының дамуына да өзгерістер енгізуге себепші болды.

Назарларыңызға ұсынылып отырған бұл баяндаманың мақсаты – 12 жылдық

білім жүйесіндегі бастауыш сыныпта информатика сабағын оқытудың

маңыздылығын, оқушыларға компьютерлік желілермен жұмыс жасау

84

технологияларының ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін игеруде көмек көрсету.

Информатика пәнін оқытуда кез келген сабақ – ол оқу үрдісінің бір бөлігі,

сондықтан да оқып үйретуді ғылыми танымда нақтылықтың критерийі ролін

атқаратын өмірмен, практикамен байланыстыра білуге, ал оқу процесінде –

оқуға ынталылықты, оған оң көзқарасты, айналадағы ортаның құбылыстарын

түсіндіру үшін теориялық білімдерін практикада қолдана білу дағдысына

қалыптастыруға тиіс. Компьютерлік желілер технологиясын қолдануда

оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, үлкен

ізденіспен, шығармашылыққа жетелеуге де болады. Нәтижесінде оқушы:

Компьютерде еркін жұмыс жасайды;

Компьютерлік желілермен байланыс жасайды;

Ақпараттарды ала алады, өңдейді, сақтайды;

Интернет желісімен тұрақты байланыс туғыза алады;

Электрондық поштаны қолданып түрлі ақпараттар алмаса алады;

Өздігінен ізденімпаздық қабілеті артады;

Ақпараттық сауаттылығы мен ақпараттық мәдениеті қалыптасады [2].

Мұғалім – ақпараттанушы емес, оқушының жеке тұлғалық және

интеллектуальды дамуын жобалаушы. Ал бұл мұғалімнен ақпараттық

құзырлылықты, ұйымдастырушылық қабілеттілікті, оқушыларды қазіргі

қоғамның түбегейлі өзгерістеріне лайық бейімдеу, олардың зерттеушілік

дағдыларын дамыту бағыттарын талап етеді.

Әдебиеттер:

1. Абсатова М. А. Қазіргі педагогикалық технологиялар. - А., Білім, 2006.

2. Бидайбеков Е.Ы., Нұрбекова Ж.К., Сағымбаева А.Е.. Информатикадан оқушылардың

білімін бақылау, бағалау. Әдістемелік құрал – Алматы 2003.

ӘОЖ 351.371.

МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУДА СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ

ӘДІСІН ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Абдигапирова Угилой Авазхановна, Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №57 «И.В.Панфилов» атындағы жалпы

орта мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Резюме

В этой статье рассматривается о методике преподавания математики в школе, с

применнеием метода критическго мышления. Обучение не должно сводиться к передаче и

усвоению сформулированных преподавателем правил, учение должны самостоятельно

освоить новый материал по предмету.

Summary

The Advantage of using such programs is a individualization of the process of the fastening

the educational material and controlling the assimilation of the knowledge. After explaining the

given tasks to ofter the students to work with the training program.

Жалпы орта мектептің математика курсында оқушыларды сыни тұрғыдан

ойлауға үйрету үшін өткен тақырыпқа байланысты әртүрлі суреттер,

көріністер, бейнероликтер тағы басқа жолдармен оқушыларды сын тұрғысынан

85

ойлауға, көргендерін, есіткендерін байқағандарын өз тілі мен айтып түсіндіріп,

бір-бірімен ой бөлісіп, пікір таласып, ойлағанын дәлелдеп шықты, нәтижеде тіл

байлығы дамып еркін сөйлеуге, бір – бірін тыңдауға және сыйлауға,

шыдамдылыққа сабырлылыққа, ойын толықтыруға үйретеміз.

Математикалық білім беру үшін бағалау және оқытуды бағалау моделін

пайдалана отырып оқушыларды және оқытуды бағалау моделін пайдалана

отырып оқушыларды білімдерін бағалауға ерекше көңіл болуге қол жеткіземіз.

Математика сабағында «Оқыту мен оқудағы жаңа әдіс тәсілдерді»

қолданған отандық жаңашыл мұғалімдердің озық тәжрибелерін зерттей келе,

оны сабақта тиімді қолданудың әдістемелік ерекшеліктеріне талдау жүргіземіз.

Мысалы, төмендегі кестеде келтірілген ашық сабақтың үлгісін (интернеттен

алынған) қарастырамыз.

1-кесте.

Критерийлер Ең жоғар-

ғы балл

А Оқушыөрнектегі амалдар ретін дұрыс қоялады, өрнектегі

ортақ көбейткішті жақша сыртына шығара алады, ҚКФ

дұрыс қолданады, бөлшекті дұрыс қысқарта алады,

есептеулері дұрыс.

6

В Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қоялады, ММЖ-ны

дұрыс анықтай алады, өрнектегі мүшелерді дұрыс

топтастырады, бөлшекті дұрыс қысқарта алады, есептеулері

дұрыс.

6

С Оқушы мәтін есепті математиқалық тілде дұрыс жаза алады,

есептің математикалық моделін дұрыс құрады, депозит ( %)

жылдық өсімі дұрыс өрнектейді , теңдеулерді шешеді,

есептеулері дұрыс.

6

Оқушы өрнек толық көпмүше түрінде дұрыс жаза алады,

бөлу амалы дұрыс орындай алады, есептеулері дұрыс,

бөліндіні және қалдық дұрыс таба алады.

4

Критерий Жетістік

деңгейі

Дескрипторлар

А(max 6) 0

Оқушы төмендегі критерийлердің біреуін де

орындаған жоқ.

1 Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған.

2

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған,

өрнектегі ортақ көбейткішті жақша сыртына

шығарған.

3

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған,

өрнектегі ортақ көбейткішті жақша сыртына

шығарған, ҚКФ-ды дұрыс қолданған.

86

4

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған,

өрнектегі ортақ көбейткішті жақша сыртына

шығарған, ҚКФ-ды дұрыс қолданған, бөлшектер

дұрыс қысқартылған.

5

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған,

өрнектегі ортақ көбейткішті жақша сыртына

шығарған, ҚКФ-ды дұрыс қолданған, бөлшектер

дұрыс қысқартылған, есептеулері дұрыс.

6

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған,

өрнектегі ортақ көбейткішті жақша сыртына

шығарған, ҚКФ-ды дұрыс қолданған, бөлшектер

дұрыс қысқартылған, есептеулері дұрыс, тапсырма

толық орындалып, бірде-бір қате жіберілмеген.

В(max 6) 0

Оқушы төмендегі критерийлердің біреуін де

орындаған жоқ.

1 Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған.

2 Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған, ММЖ

дұрыс анықтаған.

3

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған, ММЖ

дұрыс анықтаған, өрнекте мүшелерді дұрыс

топтастырған.

4

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған, ММЖ

дұрыс анықтаған, өрнекте мүшелерді дұрыс

топтастырған, бөлшектер дұрыс қысқартылған.

5

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған, ММЖ

дұрыс анықтаған, өрнекте мүшелерді дұрыс

топтастырған, бөлшектер дұрыс қысқартылған,

есептеулері дұрыс.

6

Оқушы өрнектегі амалдар ретін дұрыс қойған, ММЖ

дұрыс анықтаған, өрнекте мүшелерді дұрыс

топтастырған, бөлшектер дұрыс қысқартылған,

есептеулері дұрыс, тапсырма толық орындалып,

бірде-бір қате жіберілмеген.

С(max 6) 0

Оқушы төмендегі критерийлердің біреуін де

орындаған жоқ.

1 Оқушы мәтін есепті математиқалық тілде дұрыс

жазған.

2 Оқушы мәтін есепті математиқалық тілде дұрыс

жазған, есептің математикалық моделі дұрыс құрған.

3

Оқушы мәтін есепті математиқалық тілде дұрыс

жазған, есептің математикалық моделі дұрыс құрған,

депозит ( %) жылдық өсімі дұрыс өрнектеген.

87

4

Оқушы мәтін есепті математиқалық тілде дұрыс

жазған, есептің математикалық моделі дұрыс құрған,

депозит ( %) жылдық өсімі дұрыс өрнектеген,

теңдеу дұрыс шешілген.

5

Оқушы мәтін есепті математиқалық тілде дұрыс

жазған, есептің математикалық моделі дұрыс құрған,

депозит ( %) жылдық өсімі дұрыс өрнектеген,

теңдеу дұрыс шешілген, есептеулері дұрыс.

6

Оқушы мәтін есепті математиқалық тілде дұрыс

жазған, есептің математикалық моделі дұрыс құрған,

депозит ( %) жылдық өсімі дұрыс өрнектеген,

теңдеу дұрыс шешілген, есептеулері дұрыс,

тапсырма толық орындалып, жауабы дұрыс таңдап

алынған.

D(max 4)

0 Оқушы төмендегі критерийлердің біреуін де

орындаған жоқ.

1 Оқушы өрнекті толық көпмүше түрінде дұрыс

жазған.

2 Оқушы өрнекті толық көпмүше түрінде дұрыс

жазған, бөлу амалы дұрыс орындалған.

3

Оқушы өрнекті толық көпмүше түрінде дұрыс

жазған, бөлу амалы дұрыс орындалған, есептеулері

дұрыс.

4

Оқушы өрнек толық көпмүше түрінде дұрыс жазған,

бөлу амалы дұрыс орындалған, есептеулері дұрыс,

бөліндіні және қалдық дұрыс табылған.

Бұл модульдің тиімді жақтары математика сабағында оқушылардың өз

бетінше жұмыс және өзінің ойын еркін айтуға үйренді. Оқушыларды сабаққа

қызығушылығын арттыру мақсатында сабақ барысында өз бетінше жұмыс

істеуге баулу.

Демек, «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан дамыту» сын тұрғыдан

ойлау бағдарламасының қазіргі таңда білімді, білгенін өмірге пайдалана

алатын шәкірт тәрбиелеуде алатын орны ерекше. Сын тұрғысынан ойлау

стратегиясы бойынша жүргізілетін жұмыста оқушылардың өз бетінше

тұжырым жасау, қорытындыға келу, ұқсас құбылыстар арасынан тиімдісін

таңдай білу, проблеманы шеше білу, пікірталасты жүргізе білу қабілеті

қалыптасады.

Математикалық білім беру үшін бағалау және оқытуды бағалау әдісі

бойынша оқушыларға - әдепті ұстаз болмай тұрып, шебер ұстаз болу мүмкін

емес. Нәтижеде, оқушылар бірін – бірі бағалауды жұппен жұмыста, джиксо

әдісі бойынша басқаларды бағалауды үйренді.

Қорыта айтқанда, қазіргі жаңа педагогикалық технологияға байланысты

білім беруді оқушы өзі ізденеді. Жаңа педагогикалық технологияларды енгізу –

88

оқыту үрдісінің тиімділігін арттырып қана қоймайды, басқа да көптеген

мәселелерді шешеді. Оқушы мемлекеттік стандартты ғана алып қоймайды, өз

қабілетіне қарай таңдау, әрі қарай білімін дамытуға мүмкіндігі болады.

Математика сабағында жаңа педагогикалық технологияны пайдалану

оқушылардың сабаққа деген белсенділігін, қызығушылығын, танымдық және

логикалық ойлау қабілеттерін арттырудың бірден-бір себебі болып табылады.

Әдебиеттер

1.Жалпы орта мектептің математика пәні оқулықтары. Алматы, Атамұра, 2017.

2.А.Буркит. Критериальное оценивание – эффективный метод в оценивании учебных

достижений учащихся. Шымкент, 2017.

3.Интернеттегі қол жетімді материалдары (ҰМЖ, ОМЗ, ҚМЖ және т.б.).

4.Интернеттегі қол жетімді сайттардағы ашық сабақтардың үлгілері.

ӘОЖ 351.371.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА НЕГІЗІНДЕ ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУ

ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ Баратов Музаффар Саттарханович, Алдешов Сапарғали Ергенұлы,

Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №13 «А.Навои» атындағы жалпы орта

мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Е-mail:

Резюме

В этой статье рассматривается о методике преподавания физики в школе, с

использованием метода критического мышления. Для осуществления выше сказанного перед

учителями стоит вопрос нужно улучшить качество преподавании, эффективное и

наглядное применение средств современной информационной технологии на уроках.

Обучение не должно сводиться к передаче и усвоению сформулированных преподавателем

правил, учение должны самостоятельно освоить новый материал по предмету.

Summary

The Advantage of using such programs is a individualization of the process of the fastening

the educational material and controlling the assimilation of the knowledge. After explaining the

given tasks to ofter the students to work with the training program. Then, the teacher sends the

tasks to network. The first student, who sent task to the main computer a right answer, shows the

decision on the board or on the projector.

Бүгінгі ғылым мен техниканың дамыған жаңа технологиялық құралдарын

қолдану, біріншіден оқытушының жаңаша білім беруді жүргізушілік рөлін

анықтап берсе, екінші жағынан оқушылардың танымдық және шығармашылық

белсенділігінің дамуына жаңа мүмкіндіктер ашуда. Қоғам ойлау қабілеті

жоғары, белгілі бір мәселені өздігінен шеше алатын шығармашылық тұлға

дайындауды талап етіп отыр. Физика сабағында оқушыларға технологиясы

дамып, индустриясы өркендеген елдердің қол жеткізген табыстары оқу-білімнің

нәтижесі екенін, жаңа ғасырда оқу-тәрбиенің маңызын жете түсіндіру қажет.

Өмірде халыққа басшылық етіп, әр салада жаңалық ашып, таңдаулы

шығармалар мен еңбектер ұсынған дарын иелерінің өмір тарихы, оларды халық

әрқашан жоғары бағаланғаны туралы білдіріп отыру керек.

Физика мұғалімі әр сабақта үлкенді-кішілі мәселелер қойып, оларды

89

шеше білуге үйретуі, мынандай негізгі мәселеге ерекше мән беруді қажетсінеді:

– қызығушылығына; – іскерлігіне; – коррекциялауға. Яғни: – оқушылар алдына

қойылған мақсаттың қажеттілігін білу керек; – мақсатқа жету алгоритмін білу

керек; – оны тәжірибемен байланыстыруға жетелеу; – оқушылардың іс-

қимылдарының жұмысын бақылап, бағыт-бағдар беріп, қатесі болса, жөндеп

отыру керек.

Физикадан жаңартылған бағдарламаның мақсаты:

– әр оқушыны оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту;

– оқытуды оқушылардың әртүрлі топтарының ерекшелігіне сәйкес

ұйымдастыру;

– оқушылардың танымдық қызығушылығын қамтамасыз ету,

бәсекелестігін, өздігінен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны қалыптастыру.

Ерекшелігі:

– оқушылардың сабақ үдерісінде бірнеше деңгейде жұмыс жүргізе

алатындығында;

– білімнің базалық деңгейінің барлық оқушылар үшін міндеттілігі;

білімнің базалық деңгейі оқытудың жаңа технологиясының механизмі ретінде

оқушының бірте-бірте өрістей дамуына мүмкіншілік жасауы;

– білмегенді жазаламау, ескерту;

– оқушыға оқу деңгейін таңдауға ерік беру;

Тиімділігі:

– оқушыны үнемі әрекетке қосады;

– өздігінен үзіліссіз білім алуға ынталандырады;

Нәтижесінде, жаңартылған бағдарлама негізінде физиканы оқытуда

зерделі шығармашылық тұлға қалыптастыруға алып келеді.

Физикадан өзіндік жұмыс индивидуальды түрде жүргізіледі, сондықтан

да оның мағынасы, көлемі, өнімділігі әр сынып оқушылары үшін бірдей емес.

Кей жағдайларда оқушылардың қабілетіне, оның дайындық дәрежесіне қарай өз

бетімен білім алу, өзіндік және шығармашылық жұмыс басты болып табылады.

Мұғалім сабақ кезінде оқушыларды іс-әрекетке бағыттап, дайындауы керек.

Мәселен, толқындық оптиканың әр тарауын өткен кезде, олардың алған

білімдерінің дәрежесін көтеру және бекіту үшін оқушылардың өзіндік

жұмысын ұйымдастыру маңызы өте зор. Толқындық оптика бөлімі бойынша

мынадай тараулардан: “интерференция”, “дифракция”, “поляризация” өзіндік

жұмыстардың үлгісін деңгейлерге бөліп беруге болады. Соның ішінде біз

дисперция тарауынан дайындалған өзіндік жұмыстың үлгісін келтіріп отырмыз.

Төменгі деңгейге:

1. Төменде көрсетілген тұжырымдардың қайсысы дисперсия ұғымын

білдіреді?

А) Толқынның кедергіні орағытып өтуі.

Б) Когерентті толқындардың беттесуі;

С) Сынған кездегі жарықтың спектрге жіктелуі;

2. Бақыланатын құбылыстардың қайсысы жарық дисперсиясы арқылы

түсіндіріледі?

90

А) Кемпірқосақ;

Б) Қыздыру шамының жарық шығаруы;

С) Сабын көпіршігінің түрлі түске боялуы.

3. Вакуумдағы қызыл және күлгін сәулелердің таралу жылдамдықтарын

салыстыр.

А) vқ< vк Б)vқ> vк С) vқ= vк

4. Жарық ауадан суға өткенде жасыл сәуленің жиілігі қалай өзгереді?

А)өзгермейді. Б)кемиді; С)артады;

Орташа деңгейге:

1. Бақылаушы шыны призма арқылы ақ қағаздағы қара сызықты

бақылайды, ол нені көреді?

2. Қызыл фондағы ақ жазуды жасыл жарықпен жарықтандырсақ, ол қалай

көрінеді?

3. Қызыл жарықтың судағы толқын ұзындығы 526 нм-ге тең. Бұл

жарықтың ауадағы толқын ұзындығы қандай? Жауабы: 700 нм.

4. Натрийдің сары жарығының судағы толқын ұзындығы 442 нм, ал

вакуумдағысы 590 нм. Осы жарық үшін судың сыну көрсеткіші неге тең?

Жауабы: 1,33.

Жоғары (шығармашылық)деңгейге:

1. А) Су жасыл жарықпен жарықталынған, оның шыныдағы толқын

ұзындығы 0,5 мкм. Судағы толқын ұзындығы қандай болады? Судың астында

көзімізді ашсақ, қандай түсті көреміз? Жауабы: 380 нм.

Б) Қызыл жарықтың судағы сыну көрсеткіші 1,326, ал күлгін жарық үшін

ол 1,344. Судағы жарық жылдамдығы қай түстегі сәулелер үшін үлкен және

неше есе? Жауабы: қызыл жарық үшін 1,01 есе.

2. А) Спектрдің қызыл және жасыл бөлігінің толқындары Жер және Күн

атмосфераларының шекараларына бірдей жылдамдықтармен өтеді ме?

Б) Жарық ауадан шыныға өткенде жылдамдығы, толқын ұзындығы,

тербеліс жиілігі өзгере ме? Қалай?

3. А) Электр шамының экрандағы жарық шығару спектрін алғанда, оны

реостаттың көмегімен біртіндеп қыздырады. Бұл кезде экранда қандай өзгеріс

байқалады?

Б) Жасыл жарық ауадан суға өткенде, толқын ұзындығы кемиді. Судың

ішіндегі адам бұл жарықты қандай түсте қабылдайды?

Жұмыстың жаңа формалары мен әдістерін енгізу оқу үдерісін тиімді

жүргізуге көмектеседі, себебі, дарынды балалар мектеп оқушыларының

шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру әдістерінің көптүрлілігі мұғалімдерге

ең оңтайлысын таңдап алуға мүмкіндік береді. Әдіскер ғалымдардың пікірінше,

оқыту әдістерінің көптүрлілігі ғана, оқыту үдерісінің толық дәрежелі

нәтижесіне қол жеткізуге мүмкіндік береді екен. Оқыту үдерісінде дарынды

балалар мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамыту мен

тәрбиелеу олардың білімге деген қызығушылығы, қажетсінуі болғанда жүзеге

асады. Яғни, білімге қызығушылық жеке әдістемелік міндеттерді шешуге ғана

жәрдемдесіп қоймай (заңдарды тұжырымдауға және қолдануға үйрену,

91

сызбалар сызу, есеп шығару т.с.с), оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне қол

жеткізуге ықпал еткенде ғана, ол қызығушылық шығармашылық белсенділікке

ауысады. Сондықтан, әрбір оқытушы сабағын тартымды өткіземін десе, ол

көрнекі мысалдар, тиімді тәжірибелерді жүргізумен шектелмей, пайдаланатын

педагогикалық құралдар сабақ үдерісінде алға қойылған мақсаттардың

оқушының жеке мақсатына айналуына және олардың бойында сол мақсаттарды

жүзеге асыруға деген қажеттілік туғызуға қызмет етуі керек. Міне осы

жағдайда ғана дарынды оқушының білімге қызығушылығы оқытушы қолданған

педагогикалық құралдармен үйлесімді нағыз сабаққа ауысады. Осыдан бастап,

оқыту әдістерін шығармашылық қызығушылықпен орайлас, іліктес қарастыру

қажеттілігі пайда болады.

Физика пәнін оқытуда компьютерлік технологияларды пайдаланудың

төмендегідей әдістері қолданылады:

– физикалық үдерістерді модельдеуге мүмкіндік беретін (СD дисктерде

жазылған) дайын бағдарламалар пакетін пайдалану;

– ауқымды желіге еркін ене отырып қолдануға болатын, кез-келген

физикалық үдерісті модельдеп, жоғары сапалы деңгейде орындауға мүмкіндігі

бар «Online физикадан лабораториялар» атты виртуальді модельдеуші ортаны

пайдалану;

– оқытушының және оқушылардың өздері дайындаған бағдарламалары

немесе модельдері.

Оқу материалының мазмұнына талдау жасап, оның баяндалу сипатын

(суреттеу, теориялық, эксперименттік) қиындық және жаңалық дәрежесін

оқыту әдісін таңдамас бұрын анықтап алу керек. Сонымен бірге, зерттелетін

мәселе жөнінде дарынды оқушының тірек білімдері болмаса, оны ол мәселені

дербес шешуге тартудың ешқандай пайдасы жоқ. Себебі, оқушының бұл

мәселені шешуге шамасы келмейді. Сол себепті, жоғарыда айтылған қағида

орындалуы керек, яғни оқушыға біліміне сәйкес өз бетінше орындай алатын

деңгейлік тапсырмалар жүктелуі керек.

Оқыту әдісі оқушыны оқып білім алуға ынталандырып, көтермелеп

отыруға, яғни қызығушылығын туғызуы, бекітуі, күшейтуі және дамытуы

керек. Бойында айқын көріністі доминантасымен сипатталған кең ауқымды

шығармашылық қызығушылығы бар оқушылар әр түрлі сабақтарда ынталылық

танытып, қуана жұмыс істейді, жоғары шығармашылық белсенділік көрсетіп,

білімдерін толықтыруға, яғни қосымша білім іздеуге ұмтылады.

Оқу пәніне қызығушылық – оқу жұмысының табысты өтуін қамтамасыз

ететін эмоциялық іс-әрекеті. Дәл осы себептен оқу әрекетін ұйымдастырудың

тәсілі ретінде оқыту әдістері оқушылардың танымдық және шығармашылық

қызығушылықтарын арттырып отыру керек.

Оқушылардың оқу пәніне қызығушылығы оның шығармашылық

белсенділігінің алғы шарты ретінде қарастырылады. Сонымен, аталған

мәселелерді жүзеге асырудың тиімді әдістерінің бірі – оқушының өзіндік

жұмысын ұйымдастыру.

Өзіндік жұмыс – жеке тұлғаның белсенділігінің маңызды көрсеткіші.

92

Алайда дарынды балалар мектеп оқушыларының дайындығы төмен

болғандықтан мектеп оқушыларынан талап ететін нәрсе – оқу еңбегін

ұйымдастыру арқылы оқушыларды өзіндік жұмыс әдістеріне үйрету. Оқу

үдерісінде оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттырудың негізгі

құралы өзіндік жұмыс және ол олардың шығармашылық іс-әрекетін

жандандыруда ерекше орын алады. Бұл жағдай оларды оқуға үйретіп қана

қоймай, алдағы еңбек жолында тұрақты кәсіби өсу үшін жағдай да жасайды.

Бұл мәселені шешудің күрделілігі оқу үдерісін әрдайым жетілдіріп отыруды,

оқушылардың өзіндік жұмысын ғылыми негізге салуды талап етеді. Сондықтан,

оқушыларда шығармашылық іс-әрекеттерінде біртіндеп ішкі факторлар үлкен

маңызға айналады. Өзіндік жұмысты сабақ жүргізудің, ұйымдастырудың

формасы, оқыту әдісі ғана емес, ол оқушыларды шығармашылық іс-әрекетке

тарту, қызықтыру құралы деп есептеуге болады. Сол себепті, оқушылардың

шығармашылық іс-әрекеті олардың шығармашылық белсенділігін

қалыптастырудың ең тиімді жолы. Оқушыларда шығармашылық белсенділікті

дамыту өз бетімен жұмыс істеу жүйесін қолданған кезде іске асады деп

санаймыз.

Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың шарттарының мазмұны, оқушының

білімі мен дағдыларына сүйеніп, қойылған мақсатқа сәйкес жүзеге

асырылатын іс-әрекеттер жүйесінен тұрады. Себебі, өзіндік жұмысты

ұйымдастырудың шарттары дамудың белгілі бір кезеңінде тек өзіне ғана тән

қызметті атқарады.

Өзіндік жұмысты ұйымдастырудың мақсаты, дарынды оқушылардың

теориялық білімді терең игеруге, оның көмегімен өз білімін тұрақты түрде

толықтырып және жаңартып отыруды қажетсінуді әдетке айналдыруды және

ойлау әрекетін дамытып, өзіндік жұмысты орындаудың тиімді әдіс-тәсілдерін

игеруге мүмкіндік береді.

Қазіргі заманда дүниенің даму динамикасы күрт өзгеріп, соның

нәтижесінде адамдар тұлғалық бедерінен айырылғандай күй кешуде. Мұндай

жағдайда адамға көмектесудің бірден-бір жолы – өзіндік тануын дамыту, өзін

мойындау, өзінің түсіну қабілетін ашу, өзгермелі дүниеде өз мүмкіндіктерін

толық пайдалана білуге үйрету.

Әдебиеттер

1.Жалпы орта мектептің физика пәні оқулықтары. Алматы, Атамұра, 2017.

2.Бүркіт Ә.Қ. Жаңартылған бағдарлама негізінде физика пәнін оқытуда және оқуда

қолданылатын жаңа әдіс-тәсілдер. Шымкент, 2017.

3.Интернеттің қолжетімді сайттарындағы материалдар. Шымкент, 2017.

4.Ш.Р.Ерматов. Оқушылардың белсенділігін дамыту. Магистрлік диссертация. Шымкент,

2015.

93

ӘОЖ: 1997.2013

ЗАМАНАУИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУ

НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ШЫҢДАУ Карибаева Ойдин Абдуллаевна, Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №65 «А.Музрапов» атындағы жалпы

орта мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Е-mail:

Резюме

Рассмотренная проблема развитие творческой активности учащихся начальных

классов с новой технологии, как одного из приоритетной направлении развития

современного образования обуславливает научно-теоритические и практические

исследования в области его формирования и развития. Решение данной проблемы зависит

от обновления содержания образования, касающихся именно для каждого учащегося

начального класса, учитывая их активность, творческий подход и личностные особенности.

Им требуется новые системы методов активизации развития творческой деятельности

учащихся начальных классов.

Summary

The development of creative activity of pupils of specialized schools for gifted children by

means of computer technology, one of the main direction of modern education development

stipulates scientific theoretical and practical researches in the field of its formation and

development. The decision of this problem depends on the renewal of education content of exactly

each pupil, taking into consideration their activity, creative approach and individual peculiarities.

The new systems of development and activization methods are necessary at specialized schools for

gifted children.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында: «Қазіргі бастауыш

мектептердің, практикалық қызметінде жинақталған барлық игіліктердің

сақталуы; қоғамның интеллектуалдық қуатын жетілдіру, еліміздің

материалдық-қаржылық ресурстарын әрі қарай дамытатын адам тәрбиелеу,

орта білім жүйесін одан әрі дамытып жұмылдыру міндеттерін көздейді. Бұл

міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әр мұғалім күнделікті ізденіс

арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық

жаңа практика, жаңа қарым-қатынас жасаулары қажет», – деп атап көрсетілуі

бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісіне жаңа бағыт сілтейді. Өткен

ғасырдың басында отандық педагогтар білім оқушының шығармашылық

потенциалына қаншалықты әсер ететіні туралы мәселелерді бірнеше рет

көтерді. Я.Зеленкевичтің, В.В.Розановтың жұмыстарында оқытуды даралау мен

дифференциациялау қағидаларының негізінде білім беру үдерісін жаңаша

ұйымдастыру керектігін айтып өткен. Сабақтың инновациялық жүйесі

қалыптасуы керек. Инновация латынның “novis” – жаңалық; “in” енгізу деген

ұғымды білдіреді, яғни “жаңару”, “жаңамын”, “өзгеру”, мағынасын береді.

Үлкен энциклопедиялық сөздікте бұл ұғым “жаңаша білім беру” деп

түсіндіріледі, яғни инновация – жаңалықты іздеу, жарату, енгізу және оны іс

жүзінде қолдану үрдісі.

Келешекке көз жіберіп қарайтын болсақ, “инновация” ұғымы біздің

қоғамға еніп, қолданып та келеді. Олай дейтінім, біз қазір кемелденген,

өркендеген қоғамда өмір сүріп отырмыз. Мұның себебі әлемнің әр түкпіріндегі

94

жаңалық атаулы әп-сәтте таралып, оны әр халық өзінің тұрмыс жағдайына,

ақыл-ойларына қарай дамытып; іс жүзінде қолданып келеді. Міне бұл да

инновация. Бірақ бұл жердегі инновация мен қазіргі айтылып жүрген

инновацияның арасында алшақтық бар. Себебі, бұрынырақ қалыптасқан

инновациялық әдіс дәстүрлі әдіске айналып, ол жаңалық болып адамды

қызықтырудан қалған. Инновация ол жаңашыл әрдайым, үздіксіз жаңарып

отыратын әдіс. Ол әрдайым өзгеріп отыруы шарт. Істеген әрбір жұмысымыз

инновацияға толы болса, онда ол шығармашылық болар еді.

Инновацияның қоғамға сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де енуі үшін,

оның технологиясын құру керек.

«Технология» ұғымы бірінші рет өткен ғасырдың 40-шы жылдары шет

елдерде қолданысқа түсіп, педагогикалық үрдісте технологиялық құралдар мен

оқыту бағдарламаларын пайдалануға байланысты болды.

Технология – өнім алу барысында шикізаттың, материалдың немесе

жартылай даяр заттың қалыбын, қасиетін, формасын өңдеу, әзірлеу не өзгерту

әдістерінің жиынтығы [1].

Белсенділік, сенімділік сапаларын диагностикалық әдіс-тәсілдермен

анықтап, оқушылардың сабақта және сабақтан тыс уақытта өз ойын айта білуге

және көрсете білуге үйрету, инновациялық тәртіп нормаларын, белгілерін,

көрсеткіштерін оңтайлы анықтау.

Біз ұсынып отырған педагогикалық технологияны қолданып,

оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытуға болады. Яғни,

оқушылардың шығармашылық белсенділігі дамып, өзін тәрбиелей алатын,

білімі мен білігі жетілген жеке тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік туады.

Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту деңгейлерінің

өзгерісін, олардың «ішкі» мүмкіндіктерін «сыртқы» факторлар арқылы

бейнелеу деп те қарастыруға болады.

Оқу үрдісінде өзіндік жұмысты оқушылардың шығармашылық

белсенділігін дамытатындай етіп ұйымдастыру үшін төмендегідей талаптар

қойылады:

– оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытуға бағытталған

жұмыстарды көбейту;

– оқушылардың өзіндік жұмыстарды орындауда инновациялық әдіс-

тәсілдерді қолдануына бағыт-бағдар беру;

– оқыту пәндерінен шығармашылық белсенділікті дамытатын мазмұнды-

операциялық білім беруді енгізу;

– мұғалімнің бақылаушы, бағалау-реттеуші қызметіне компьютерлік

технологияның заманауи мүмкіндіктерін байланыстыру.

Шығармашылық белсенділік оқушылардың іс-әрекетінің сапасы ретінде,

белсенді ізденіп жұмыс істейтін жаңашыл жеке тұлғаны қалыптастырады.

Дарынды балалар мектеп оқушыларының шығармашылық белсенділігінің

даму деңгейі мұғалімнің педагогикалық іс-әрекетіне тікелей байланысты.

Толығырақ айтқанда, мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, оқу материалының

түсініктілігі, мазмұндылығы, оқыту үдерісіндегі мұғалім мен оқушылар

95

арасындағы ізгілікті қарым-қатынас пен оңтайлы әдіс-тәсілдері қолданып

оқыту оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытудың негізі болып

табылады.

Дарынды оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамытуда білім

берудің ең бір тиімді әдістерінің бірі – вариативтік әдіс болып табылады. Бұл

әдіс барлық білім беру мекемелерінің педагогикалық ұжымына білім берудің

кез-келген әдіс-тәсілін өз қалауларынша таңдап, ғылымда дәлелденіп, қолданыс

тапқан авторлардың еңбектерін пайдалануына мүмкіндік береді. Оларға

Ш.А.Амонашвили, Е.Н.Ильин, Б.П.Никитин, С.Н.Лысенкова, В.П.Шаталовтың

еңбектерін жатқызуға болады.

Білімді дифференциациялап оқыту әдісі де өте тиімді. “Дифференциация”

латын тілінен аударғанда, “бүтінді әр түрлі бөліктерге”, “түрге”, “сатыларға

бөлу” деген ұғымды береді. Егер осы дифференциациялап оқыту әдісінің

технологиясын құратын болсақ ол мынандай бөліктерден тұрады: – жас

ерекшелігіне қарай; – жынысына қарай; – қызығушылық аймағына; – ойлау

қабілетіне; – денсаулығына қарай.

Оқыту пәндерінен инновациялық білім беруде блоктап білім беру әдісін

пайдалануға болады. Бұл жерде берілген тарау үлкен блоктармен ашылады. Әр

мұғалім өзі сабақ жүргізетін сыныптың жағдайына қарап жасап алады [3]:

Мақсаты: Оқу мазмұнын жүйелеп отырып, оқушының белсенділігін

арттыру.

Міндеті: – мазмұнды жүйелеуде, блоктық әдіс-тәсілді пайдалану; –

блоктарға бөлінген сабақ мазмұнын анықтау; – сабақтардың логикалық-

құрылымдық структурасын анықтау; – шығармашылық белсенділікті

дамытудағы тиімді әдістерді талдау.

Мазмұны: – сабақтын негізгі ұғымын, мағынасын тереңірек ашу;

жаттығулар орындау; – өмірмен және ғылыммен байланысы, – ғалымдардың

өмірі туралы еңбектерді шолу.

Технологиясы: – тарауды мазмұнына, оқушының меңгеру шамасына,

уақытқа байланысты жеке-жеке блокка бөлу керек; – тақырыптың жүйелілігін

аша отырып, бірлесе отырып талдау(теориялық жолмен талдау); – теориялық

білімді тексеру (териялық бақылау жұмысы өзара сұрақ-жауап); – практикалық

білімді тексеру (карточка, тест); – сыныптан тыс оқулықпен жұмыс (ғылыми

еңбек); – қорытынды блок (топтық, жекеше, жалпы бақылау жұмысы).

Теорияны түсіндіріп, тәжірибелік талдау жасағанда, дарынды

оқушыларға жеке жұмыстар, қосымша эксперименттік есептер, қызықты

физикалық кросвордттар, логикалық есептер мен сұрақтар беріледі. Бұған,

дарынды оқушылардың барлық сатысы қамтылады. Олардың ізденісіне,

ғылыммен айналысуына уақыт бөлінеді, пәнге деген қызығушылығы артады.

Бүгінгі ғылым мен техниканың дамыған жаңа технологиялық құралдарын

қолдану, біріншіден оқытушының жаңаша білім беруді жүргізушілік рөлін

анықтап берсе, екінші жағынан оқушылардың танымдық және шығармашылық

белсенділігінің дамуына жаңа мүмкіндіктер ашуда [1-5]. Демек, қоғам ойлау

қабілеті жоғары, белгілі бір мәселені өздігінен шеше алатын шығармашылық

96

тұлға дайындауды талап етіп отыр. Дарынды оқушыларға технологиясы дамып,

индустриясы өркендеген елдердің қол жеткізген табыстары оқу-білімнің

нәтижесі екенін, жаңа ғасырда оқу-тәрбиенің маңызын жете түсіндіру қажет.

Өмірде халыққа басшылық етіп, әр салада жаңалық ашып, таңдаулы

шығармалар мен еңбектер ұсынған дарын иелерінің өмір тарихы, оларды халық

әрқашан жоғары бағаланғаны туралы білдіріп отыру керек.

Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясының мақсаты:

– әр оқушыны оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту;

– оқытуды оқушылардың әртүрлі топтарының ерекшелігіне сәйкес

ұйымдастыру;

– оқушылардың танымдық қызығушылығын қамтамасыз ету,

бәсекелестігін, өздігінен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны қалыптастыру.

Ерекшелігі:

– оқушылардың сабақ үдерісінде бірнеше деңгейде жұмыс жүргізе

алатындығында;

– білімнің базалық деңгейінің барлық оқушылар үшін міндеттілігі;

білімнің базалық деңгейі оқытудың жаңа технологиясының механизмі ретінде

оқушының бірте-бірте өрістей дамуына мүмкіншілік жасауы;

– білмегенді жазаламау, ескерту;

– оқушыға оқу деңгейін таңдауға ерік беру;

Тиімділігі:

– оқушыны үнемі әрекетке қосады;

– өздігінен үзіліссіз білім алуға ынталандырады;

Деңгейлеп-саралап оқыту технологиясын пайдалану өзіндік ойы бар,

зерделі шығармашылық тұлға қалыптастыруға алып келеді.

Жоғарыда айтылған Ж.Қараевтің «Оқытудың педагогикалық

технологиясы» мен Ж.Қобдинованың «Оқыту үдерісін технологияландыру»

еңбектерінде деңгейлік оқыту әдістемесі айтылған. Яғни, әртүрлі деңгейдегі

оқушыларға тапсырма, өзіндік жұмысын бергенде сыныбы, жас ерекшелігі,

білім көлемі ескеріледі: жоғары деңгейлі оқушыларға күрделі тапсырмаларды

ұсыну; орта деңгейлі білімі бар оқушыларға сәл оңайлау тапсырма беру;

төменгі деңгейге тапсырманың жеңіл түрлерін ұсыну керек. Теориялық

сауатты, педагогикалық шебер мұғалім, төменгі деңгейдегі оқушыларды тоқсан

соңына дейін орта деңгейге, орта деңгейлі білімі бар оқушыларды жоғары

деңгейлі білімі бар оқушылар қатарына қоса алады. Жоғарыда айтылған

технологиялардың негізгі мақсаты да осы болатын. Егер осы технологияларға

компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін пайдалансақ, онда оқушының өз

бетімен жұмыс істеуіне, соған байланысты материалдарды ізденуіне,

ойлануына, сабаққа деген ынтасының артып, шығармашылық белсенділігінің

дамуына мүмкіндігі мол болары еді. Себебі, нашар оқитын оқушылардың

өздері де компьютермен жұмыс істеуге қызығады.

Сондықтан, оқу-тәрбие үдерісiн ұйымдастыру мәселесi субъект-

субъектiлiк ықпалдастық пен ізгілік қатынас негiздерiн әзiрлеу кезiнде шешiлуi

мүмкiн. Бұл тұжырымдамалық негiздеменiң жүзеге асырылуы оқу-тәрбие

97

үдерісiндегi өзара ықпалдастық формалары мен әдiстерiн iрiктеу есебiнен

оқыту мен тәрбиелеудiң үдерістік құрамды бөлiгiн ізгілендіруді қамтамасыз

етуге жағдай жасайды.

Әдебиеттер

1. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың

дидактикалық мүмкіндіктері // п.ғ.к. ғ.д.автореф. – Қарағанды, 2004. 30 б.

2. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының

шығармашылық қабілеттерін дамыту: п.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған

диссертация. – Алматы, 1998. – 148 б.

3. Сағидуллақызы Ә. Шығармашылық жұмыстарды жүргізу жолдары // Қазақ тілі мен

әдебиеті. – 2006. – №6. – Б.89-91.

4. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2–т. // Под ред.

А.И.Пискунова. – М.: Педагогика. – 1982. – 396 с.

5. Дайырбеков С.С., Ерматов Ш.Р. Білім берушінің ақпараттық технологияны

қолдануда біліктілігін жоғарылату мәселелері // Білім. Білім және ғылым министрлігінің

ғылыми жұрналы. – Алматы, 2009. – №6(48) – Б.34-36.

6. Ерматов Ш.Р. Дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп

оқушыларының шығармашылық белсенділігін дамытудың кейбір мәселелері // Хабаршы

ҚАЗҰУ. Білім және ғылым министрлігінің ғылыми жұрналы. – Алматы, 2009. – №1-2(26-27).

– Б.122-126.

7. Ерматов Ш.Р., Дайырбеков С.С., Бердалиев Д.Т., Беркутов Ә.Қ. Жергілікті және

ауқымды желілердің ақпараттық қызметі // Материалы международной научно-практической

конференции “Управление региональ-ной экономикой и подготовка специалистов: взгляд в

ХХІ век”. – Шымкент: Академия “Ұлағат”, 2003. – С.483-485.

ӘОЖ 351.371.

ТАРИХ САБАҒЫН ЖАҒАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА НЕГІЗІНДЕ

ОҚЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ Култашев Якубжан Тажимаматович, Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №13 «А.Навои» атындағы жалпы орта

мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Е-mail:

Резюме

В этой статье рассматривается о методике преподавания истории в школе, с

применением метода критического мышления. Для осуществления выше сказанного перед

учителями стоит вопрос нужно улучшить качество преподавании, эффективное и

наглядное применение средств современной информационной технологии на уроках.

Обучение не должно сводиться к передаче и усвоению сформулированных преподавателем

правил, учение должны самостоятельно освоить новый материал по предмету.

Summary

The Advantage of using such programs is a individualization of the process of the fastening

the educational material and controlling the assimilation of the knowledge. After explaining the

given tasks to ofter the students to work with the training program. Then, the teacher sends the

tasks to network. The first student, who sent task to the main computer a right answer, shows the

decision on the board or on the projector.

Қазақстан Республикасының білім беру реформаларының негізгі мақсаты

- білім беру жүйесін жаңа экономикалық ортаға бейімдеу. Бұл тұрғыда ел

Президенті Н.Ә.Назарбаев еліміздің әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің

қатарына қосылуы туралы міндет қойғаны мәлім. Білім беру жүйесін жетілдіру

98

осы мақсатқа қол жеткізуде маңызды рөл атқарады. Болашақта өркениетті,

дамыған елдер қатарына ену үшін заман талабына сай білім қажет.

Тарих пәнін инновациялық оқыту нәтижелері оқушының өз бетінше

әрекет етуі арқылы білімді меңгеруіне ықпал етуі тиіс. Оқушының ой-өрісін

кеңейтіп, дүниетанымдық көзқарастары мен танымдық белсенділігін

арттыруда, зерттеушілігі арқылы шығармашылық икемділігін дамытуда,

біліктілікке ұмтылуда, яғни тұлғаны жан-жақты дамытуды жүзеге асыруда оқу

үдерісіне инновациялық технолгияларды енгізу шешуші рөл атқарады, оң

нәтиже береді.

Жаңартылған білім беру бағдарламасының ең негізгі мақсаты - білім

алушылардың оқу нәтижелерін жетілдіру болып табылады. Орта білім

мазмұнын жаңартудың көптеген компоненттері, соның ішінде мұғалімдердің

біліктілігін арттыру бағдарламасы осы мақсатқа бағытталған.

Жаңартылған оқу бағдарламаларының ерекшеліктері 9 бөлімнен тұратын

жаңа құрылымы болып табылады:

1. Пәннің маңыздылығы;

2. Пән бойынша оқу бағдарламасының мақсаты;

3. Оқыту үдерісіне ұйымдастыруға қойылатын талаптар;

4. Пәнді оқытуда қолданылатын педагогикалық әдіс- тәсілдер;

5. Түрлі мәдениет пен көзқарастарға құрмет;

6. Ақпараттық- коммуникациялық технологияларды қолдану құзіреттілігі;

7. Оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамыту;

8. Оқу нәтижелерін бағалау жолдары;

9 . Оқудың мазмұны, ұйымдастырылуы мен бірізділігі.

Бағдарламаның міндеттері:

1. Пән бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасының

құрылымымен, ондағы материалдардың күрделілігініғң өсу ретімен,

мазмұнымен және мақсаттарымен таныстыру;

2. Пән бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасына сәйкес келетін

педагогикалық тәсілдерді түсінуін және қолдана білуін қамтамасыз ету;

3. Пән бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасындағы оқу

мақсаттарына қол жеткізу мақсатында критериалды бағалау жүйесін түсініп,

қолдана білуін қамтамасыз ету;

4. Мұғалімдердің бойында орта білім мазмұнын жаңарту жағдайында пән

бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасын іске асыру үшін қажетті

дағдыларды қалыптастыру.

Оқудан күтілетін нәтижелер:

- Мұғалімдер жаңартылған білім беру бағдарламасының құрылымын,

ондағы материалдардың күрделілігінің өсу ретін, мазмұнын және мақсаттарын

біледі және түсінеді;

- Пән бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасына сәйкес келетін

педагогикалық тәсілдерді, оқу материалдарын қолдана біледі;

- Пән бойынша жаңартылған білім беру бағдарламасындағы оқу

мақсаттарына қол жеткізу мақсатында критериалды бағалау жүйесін түсінеді

99

және қолдана біледі;

- Мұғалімдердің орта білім мазмұнын жаңарту жағдайында пән бойынша

жаңартылған білім беру бағдарламасын іске асыру үшін қажетті біліктері мен

дағдылары қалыптасқан.

Тарих сабағынан қалыптастырушы бағалау мүмкіндіктері қарастырылған

орта мерзімді жоспар бойынша мұғалім әрбір жеке сабақтың жоспарын

дайындайды.

Тарих пәнінен қысқа мерзімді жоспар немесе сабақ жоспарын дайындау

барысында тарих пәнінің мұғалімі оқушылардың жеке қажеттіліктері мен

ерекшеліктерін ескере отырып, саралап оқыту тәсіліне ерекше назар аударғаны

жөн. Қысқа мерзімді жоспар мұғалімнің сабақты тиімді құрылымдауына

көмектеседі. Ол үшін мұғалім оқу материалы мен сабақтағы әрекетті мұқият

іріктеп алуы керек. Әр сабақтан кейін мұғалім оқушылар меңгере алмаған

немесе түсінбеген жерлерін анықтау мақсатында сабақты талдап, рефлексия

жасап отыруы керек.

Қысқа мерзімді жоспарды құрған кезде мұғалім төмендегі ұсыныстарды

басшылыққа алуына болады:

- сабақты ұйымдастырғанда оқу бағдарламасы мен оқу жоспарында

көрсетілген оқу мақсаттарын басшылыққа алу қажет;

- сабақтың мақсатын анық тұжырымдау, яғни нақты, өлшемді,

қолжетімді, шынайы мақсаттар қою;

- орта мерзімді жоспарда көрсетілген барлық іс-әрекеттерді, әдістемелік

кеңестерді, ресурстарды мұқият зерделеу;

Мұғалім білімнің тек дара көзі ретінде емес, оқушылардың өздерінің оқу-

танымдық қызметінің белсенді ұйымдастырушысы ретінде қызмет етуі тиіс.

Тарих сабақғын жоспарлауды бастағанда мұғалім бұл сабақтың мақсаты

қандай болатынын шешеді. Сабақтың мақсаты оқу бағдарламасында

қарастырылған оқу мақсатына сәйкес келуі керек, бірақ оқу мақсаттарының

барлық тармақтарын қамтымауы мүмкін.

Бұл оқу мақсаты бірнеше сабаққа негіз болуы, ал сабақ мақсаттары

әртүрлі болуы мүмкін. Сабақ мақсатында оқушының қадағалауға болатын іс-

әрекеті, белсенділігі мінез-құлқы сипатталып, оқушылар оқу нәтижесінде не

үйренуге тиіс екені туралы жазылады. Сабақ мақсатын тұжырымдау барысында

олар оқушылардың сабақ соңында не істей алу керектігі тұрғысынан белгілі бір

нәтижелерді сипаттауы керек екенін есте ұстаңыз.

Тарих сабағының мақсатын анықтаған соң, мұғалім осы мақсатқа қол

жеткізу үшін сабақты қалай жоспарлау керек екендігін шешеді. Сабақ

мақсатына жету үшін мұғалім бірқатар белсенді оқу тәсілдерін қолдана алады.

Дәстүрлі дидактикалық оқыту әдістерінде жекелеген оқушының тұлғалық

дербестігіне, ұмтылысы мен уәждеріне, мүдделері мен дағдыларына, оқу

ерекшеліктеріне жеткілікті дәрежеде мән берілмейтін. Оқыту мен оқудың

заманауи әдістері оқушылардың жеке ерекшеліктері мен қажеттіліктерін ескеру

арқылы оқу үдерісін ұйымдастыруға аса мән береді және бұл бағыттағы

мұғалімнің табыстылығы оқушылардың оқу үлгеріміне оң әсерін тигізеді.

100

Мұғалімдер пән бойынша оқу бағдарламасының талаптарын орындау үшін,

сонымен қатар, оқушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін сабақты

барынша тиімді жоспарлауы керек.

Қысқа мерзімді жоспар мұғалімнің күнделікті оқытатын сабақтарының

сызбасы (сабақ жоспары). Сабақ жоспарында ненің зерделенетіні, оған қалай

көмектесуге болатыны, сондай-ақ оқуды қалай саралауға болатыны туралы

барынша егжей-тегжейлі ақпарат ұсынылады.

Барынша тиімді оқуды жоспарлау үшін, мұғалімдер оқыту барысында

төмендегідей бірқатар мәселелерді ескергені жөн:

- Сабақта көптеген жаттығу түрлерін жоспарлауға тырысу қажет. Бір

сабақта мұғалім төрт, бес немесе одан да көп жаттығу түрлерін қамти алады. Аз

уақыт алатын, айталық, 10 минуттық жаттығу дайындауға болады. Әдетте

баланың назары бір нәрсенің төңірегінде ұзақ шоғырланып тұра алмайтынын

естен шығармаңыз.

- Мұғалім сабақ барысында бір жұмыс түрінен екіншісіне біртіндеп

ауысып, сабақтың мақсатын оқушылардың есіне салып отыруды ұмытпауы

керек. Жаттығуды әртүрлі тәсілмен түсіндіруге дайын болу қажет. Мысалы,

оқушылар бастапқыда жаттығуды бүкіл сынып болып орындап, кейіннен

жұптасып оның орындалуын шыңдай алады. Бұл оқушыларға жаңа жаттығуға

біртіндеп көше отырып, тапсырманы түсінуге көмектеседі, өткен сабақта алған

білімдерін нығайтып, оқушыларға іс жүзінде бірнеше дағдыны қатарынан

шыңдауға мүмкіндік береді.

Сабақ жоспарында мұғалім:

- оқу мақсаттарын анық, түсінікті түрде тұжырымдауы;

- сабақ жоспарының әртүрлі компоненттерінің тиісті бөлшектерін қамтуы

(оқу жоспарындағы сабақ жоспарының үлгісін қараңыз);

- оқушылардың орындауы үшін логикалық жағынан реттелген және оқу

мақсаттарына сай келетін жаттығулар мен тапсырмалар туралы толық ақпарат

ұсынуы;

- мақсатты білім мен дағдыларды қалыптастыруға арналған тиісті әдіс-

тәсілдерді анықтап, проблемаларды алдын ала көре білуге және анықталған

дағдыларға қатысты шешім ұсынуы;

- қажеттіматериалдар мен ресурстардыпайдаланудыжоспарлауытиіс.

Қалыптастырушы бағалау оқу үшін бағалауды мақсат ете отырып,

белсенді әдістерді тиімді пайдалануға негізделген. Мұнда бағалау мен оқуды

ажырату мүмкін емес, олар білім сапасын арттыруда бірін бірі толықтырып

отырады. Демек оқушылардың бірігіп талдау мәдениеті қалыптасады; сыни

және шығармашылық ойлауы дамиды; сұрақтарды қолдайтын орта

қалыптасады; өздерінің жеткен жетістіктерін көру арқылы оны жақсарту сенімі

нығаяды; күтілетін нәтижелері алдын ала анықталады.

Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас

бөлігі болып табылады және тоқсан бойында үздіксіз жүргізіледі. Бұл

бағалаудың нәтижесінде алынған ақпараттың негізінде оқушылар оқу

барысында өздерінің тапсырманы қаншалықты дұрыс орындағанын біле алады.

101

Ал мұғалімдер оқушының қаншалықты ілгерілегені туралы мәлімет алып, соған

сүйене отырып оқыту үдерісіне өзгеріс енгізіп, түзетіп отырады.

Қалыптастырушы бағалау кезінде оқушы оқу үдерісіне белсене араласып, одан

қандай нәтиже күтілетінін түсінеді. Сонымен бірге, өз жұмыстарына өзі баға

берумен қатар, сыныптастарын бағалау арқылы өзінің оқуын жетілдіреді.

Қорыта айтқанда, тарих сабағында мұғалімнің іс-әрекеттері нәтижесінде

критериалды бағалау жүйесі:

*оқушылардың оқу жетістігін әділ бағалауға;

*олардың жеке қабілеттерін есепке ала отырып, әр оқушының дамуының

жеке траекториясын анықтауға;

*күтілетін нәтижеге қол жеткізу үшін білігі мен дағдысын дамыту

бойынша оқушының ынтасын арттыруға;

*оқыту мен сабақ беру сапасын жақсартуға;

*білім беру бағдарламаларының сапасын жетілдіруге;

*оқу үдерісін ұйымдастырудың ерекшеліктері мен оқу материалдарын

меңгеру сапасын анықтау үшін мұғалім – ата-ана – оқушы арасындағы

өзара байланысты жүзеге асыру бойынша жұмыс жүйесін құрастыруға

мүмкіндік береді. Сабақ жоспарына қалыптастырушы бағалауды енгізу

Қалыптастырушы бағалау – оқушылардың оқу жетістіктерінің дамуы мен

өсуіне әсер ететін сабақ барысындағы негізгі үдеріс. Ол күнделікті сабақта

орын алады және оқушыға да, мұғалім үшін де маңызды; мұғалімге сынып

оқушыларының білімін қадағалауға, жоспарына түзетулер енгізуіне, ал

оқушыларға өз оқу жетістіктеріне өзі бақылау жасауына және одан әрі өзінің

даму бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді. Осылайша бағалау

ынталандырушы, қалыптастырушы және уәждемелік қызмет атқарады. Мұндай

бағалау түрінде оқудың жақсаруын қамтамасыз ететін мұғалім мен

оқушылардың арасында керібайланыстың болуы шарт.

Әдебиеттер

1.Мұғалімге арналған нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ

Педагогикалық шеберлік орталығы, 2016ж.

2.Білім мазмұнын жаңартуда жалпы орта білім беретін мектептердегі пән

мұғалімдеріне арналған критериалды бағалау бойынша ұсынымдар. Шымкент, 2017ж.

3. Білім беру мекемесіндегі мұғалім қызметінің ұйымдастырылу бағыттары.

(Әдістемелік нұсқау) Валиева М.-Алматы: ОПҚБАЙ, 2012ж

4. А.Қ.Әлімов. Оқытуда интербелсенді әдістерді қолдану. Алматы, 2012 ж.

ӘОЖ 372.851

БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ «КӨКШЕТАУ» ТАҚЫРЫБЫН

ОҚЫТУДА «ОҚЫТУ МЕН ОҚУДАҒЫ ЖАҢА ӘДІС ТӘСІЛДЕР» ӘДІСІН

ТИІМДІ ҚОЛДАНУ Сайдикаримова Мухаие Ирисматовна, Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №57 «И.В.Панфилов» атындағы жалпы

орта мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Резюме

Рассмотренная проблема развитие творческой активности учащихся начальных

102

классов с новой технологии, как одного из приоритетной направлении развития

современного образования обуславливает научно-теоритические и практические

исследования в области его формирования и развития. Решение данной проблемы зависит

от обновления содержания образования, касающихся именно для каждого учащегося

начального класса, учитывая их активность, творческий подход и личностные особенности.

Им требуется новые системы методов активизации развития творческой деятельности

учащихся начальных классов.

Summary

The development of creative activity of pupils of specialized schools for gifted children by

means of computer technology, one of the main direction of modern education development

stipulates scientific theoretical and practical researches in the field of its formation and

development. The decision of this problem depends on the renewal of education content of exactly

each pupil, taking into consideration their activity, creative approach and individual peculiarities.

The new systems of development and activization methods are necessary at specialized schools for

gifted children.

Оқыту мен оқудағы жаңа әдісі тәсілдер –бағдарламасының мақсаты -

бастауыш сыныптағы әрбір оқушының сабаққа қызығушылығын арттырып, мұғалімнен, оқулықтардан алған білімдерін ары қарай дамытып, мектептегі сабақ

барысында өзінің белгілі тақырып бойынша ойы мен пікірін ашып айтуға

дағдыландыру. Барлық оқыту үдерісін ұйымдастырып, көшбасшылық жасайтын мұғалім болғандықтан, бағдарлама ең алдымен, мұғалімге қарай бағытталады.

Өйткені мұғалімдер ойлау қабілеттері жоғары деңгейде дамыған оқушыларды қалыптастырғылары келсе, онда алдымен өздерінің де терең ойлау қабілеттерін

дамытқан жөн. Сонда ғана бір жақты, «тек менікі дұрыс» деген сенімнен гөрі,

жаңашыл идеяларға деген көңіл көкжиектері ашылып, жаңаша қалыптасуы мүмкін. Бағдарламаның басты жаңа бағыты – іс-әрекет арқылы зерттеу болып

табылады. Ағылшын ғалымдары теориялық білімдерін міндетті түрде мектептерде қолданып, оның дұрыс-бұрыс жақтарына терең талдау жасап отырады екен. Осы

бағытта әрбір жаңашыл мұғалімнен өзі сабағында қолданған жаңа тәсілдердің

дұрыс-бұрыс жағын терең талдап, зерттеу жүргізу талап етіледі. Бағдарламаның жеті модулі мән-мәтінінде мектеп тәжірибесінде табысты

қолдануға ықпал ететін әдістемелік сипаттағы бірқатар жалпы ұсыныстардан

тұрады: 1.Білім беру үшін бағалау

2.Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер 3.Басқару және көшбасшылық

4.Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету

5.Жас ерекшеліктеріне сәйкес білім беру 6.Талантты және дарынды балаларды оқыту

7.Ақпараттық- коммуникациялық технологияны пайдалану осы жеті модульдің негізгі міндеті -мұғалімдерге педагогикалық тәжірибесін жетілдіруге,

бағалауға ықпал етеді. Жеті модуль бойынша менің түйгенім; осы жеті модуль бір-

бірімен тығыз байланысты. Білім беру мен білім алудағы жаңа тәсілдер әлеуметтік- сындарлылық

тұрғыдан білім беру болып табылады. «Диалог арқылы оқыту» мен «Қалай оқу

керектігін үйрету» әлеуметтік-сындарлылық көзқарасымен тығыз байланысты. Оқушыларды сабақтарда диалог арқылы оқытсақ, олар өз ойларын еркін жеткізуге,

103

көпшілік ортада өздерін еркін ұстап, өз пікірлерін шешен тілмен жеткізуге

үйренеді. Мұғалім мен оқушылар арасында диалогтік өзара әрекеттестік арқылы

сыни тұрғыдан ойлайды. Балалар өз құрбыларымен және мұғалімімен сұхбаттасуда өз көзқарасын айтады, әрі қорғайды. Ойы шыңдалады. Сындарлы

оқытудың мақсаты- оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімін

сыныптан тыс жерде ,кез-келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету. (Мұғалімге арналған бағдарлама)

Дайын білім беруге негізделген «дәстүрлі» әдіс арқылы алынған білім оқушылардың жинақтаған өзге білімдерімен тиімді сіңісе алмады, сол себепті

механикалық есте сақтау, үстірт білім алу жағдайлары орын алды. Дәстүрлі

оқытуда оқушылар жаттанды материалды белгілі бір уақытқа дейін ғана есте сақтап, кез - келген жағдайда оны өмірде пайдалана алмайтынын түсіндім. Ал,

сындарлы оқытудың мақсаты– оқушының пәнді терең түсіну қабілетін дамыту,

алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез- келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз етеді.

Білім берудегі Кембридж тәсілінің теориялық негіздері бойынша қашықтықтан оқыту кезеңінде өз іс-тәжірибемді жеті модуль бойынша іске асыра

отырып, мен өз сабағыма өзгерістер енгіздім Іс - тәжірибемнің алғашқы сабағында

оқушылардың білім беру ортасын құру, оқу ептілігін дамытуға назар аудару , оқушылардың бір – бірімен қарым-қатынасын жақсарту мақсатында

ынтымақтастық атмосферасын құрдым. Сабақтың мақсатында сыныпта топтық ережені құруды, өзін - өзі реттеуді, ынтымақтастыққа үйрету қарастырылды.

Сабақ барысында оқушылардың өзін - өзі реттеуге байланысты белсенділік

деңгейін анықтау, топтық ережені құру ұсынылды. «Өзім туралы айтқым келеді», «Менің жағымды және жағымсыз қылығым» тақырыптарда пікір айтуын және

рефлексия (алған әсері жайынды қортынды) түрінді жазуын ұсындым . Бұл

идеяларды қарастырған себебім: оқушылар өз бойындағы жағымсыз қасиеттерден арылуға, бір-бірін сыйлауға , сыныптағы психологиялық ахуалды жақсартуды

көздедім. Мен сынып оқушылары туралы жаңа ақпарат алдым. Сынып оқушылары бір-бірімен жұмыс істеуде өздерін еркін сезінді. Оқушылармен арамызда

ынтымақтастық атмосферасы қалыптасты. Нәтижесінде, оқушылар топтық

ережеге бағынуға, берілген тапсырмаларды ұйымшылдықпен орындауға, өзара пікір алысуға, ынтымақтастыққа, өз ойларын еркін жеткізуге үйренді. Мектеп пен

оқуға деген жағымды қарым-қатынас қалыптасты.

Енді бастауыштағы Көкшетау тақырыбын оқыту әдістемесін қарастырамыз. Сабақтың тақырыбы: Көкшетау. Ілияс Жансүгіров.

Мақсаты: Оқушыны Ілияс Жансүгіровтің «Көкшетау» атты өлеңін мәнерлеп, түсініп оқуға үйрету, өлеңнің өзекті түйінді ойын ашуға жағдай жасау,

өз бетінше шығармашылықпен жұмыс істеуге баули отырып, байланыстырып

сөйлеуін, шығармашылық ойлауын дамыту. Түрі: аралас сабақ. Әдісі: Сыни тұрғыдан ойлау әдісі, сұрақ-жауап, талдау,

іздену. Көрнекілігі: суреттер. Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі. Сабаққа әзірлік. Адамның

күлкісі – әлемдегі ең ғажайып құбылыстардың бірі. Адам күлкінің көмегімен

таныса да, қоштаса да алады. Жымиыс біздің сезіміміздің сарасының ашылуына жол ашады. Күлкі арқылы көңіл күйлеріңді білдіріліп көріңдер. Бір - біріңе

104

жымиыңдар, күлкілеріңді сыйлаңдар. Рахмет! Ендеше сабағымызды бастайық.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау: 1. Өлеңде қандай сөз жиі қайталанады?

Автордың бұл сөзді жиі қолданудағы мақсаты не? Нан туралы бір шумақ өлең. Нан қайдан шықты? Нан туралы қандай мақалдар білесіңдер?

Сәкен Жүнісов-қазақтың көрнекті жазушыларының бірі. Жаазушының

«Аманай мен Заманай» романы бойынша көркем фильмі түсірілген Сол шығармадан келтірілген «Түнгі сауле» әңгімесі.

Жапар неге ашуланып,мазасызданып жүр? Жеңіспен Бауыржан кімге көмектесті?

ІІІ. Үй тапсырмасын пысықтау:

1.Бауыржанның қорқуы 2.Балалардың адасқан балаларға көмектесуі.

3.Ата-анасының қобалжуы.

ІҮ. Мақсат қою кезеңі: 1.Сабақтың мақсатын, тақырыбын хабарлау. 2. Жаңа сабаққа даярлық.

Ілияс Жансүгіров туралы не білеміз? Оның қандай шығармаларымен таныстық? Ілияс Жансүгіров (1894 – 1938) -белгілі ақын әрі жазушы, Алматы

облысында туған, «Балаларға тарту», «Құлагер», «Балаларға базарлық», «Малта»

атты кітаптары бар. Ү. Жаңа сабақ: кіріспе: Ілияс Жансүгіров – қазақ халқының аса дарынды

ақындарының бірі. Балаларға арналған шығармалар жазған. Ілияс Жансүгіров «Көкшетау» өлеңінде айшықты, көркем, бейнелі сөздерді шебер қолданған. Міне,

осы өлеңінен әсемдік пен көркемдікті байқап, әсемдікті сипаттап, сүйсініп көрелік.

Оқулықпен жұмыс: мәнерлеп, түсініп оқу. Әр шумаққа көңіл бөле отырып, талдау. Таудың әсемдігі мен көркемдігі өлеңнің қай шумақтарында айтылған? (2, 4, 5, 6,

8). Ақын суреттеген таудың биіктігі өлеңнің қай жолдарынан көрінеді? (3, 4).

Ақын тауды кімге теңейді? (бойын күткен сұлуға) [1,45б.]. C:\Users\7\AppData\Local\Microsoft\Windows\INetCache\Content.Word\201604

29_100852.jpg 1-сурет. Көкшетау.

ҮІ.Түсінгендерін тексеру: Өлеңдегі бейнелі, көркем сөздерді мына сызбаға

сүйеніп, теріп жаз [2,56б.]. ҮІІ. Қорыту. Бүгін не жайлы білдік? Саған бұл өлең ұнады ма? Ұнаса

несімен ұнады?

ҮІІІ. Үйге тапсырма: 1. Түсініп, мәнерлеп оқу, мазмұнын әңгімелеу. 2.Оқушыларды бағалау.

Әдебиеттер

1. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың

дидактикалық мүмкіндіктері // п.ғ.к. ғ.д.автореф. – Қарағанды, 2004. 30 б.

2. Тұрғынбаева Б.А. Оқыту барысында бастауыш сынып оқушыларының

шығармашылық қабілеттерін дамыту: п.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындаған

диссертация. – Алматы, 1998. – 148 б.

3. Сағидуллақызы Ә. Шығармашылық жұмыстарды жүргізу жолдары // Қазақ тілі мен

әдебиеті. – 2006. – №6. – Б.89-91.

4. Коменский Я.А. Избранные педагогические сочинения в 2–т. // Под ред.

А.И.Пискунова. – М.: Педагогика. – 1982. – 396 с.

105

5. Дайырбеков С.С., Ерматов Ш.Р. Білім берушінің ақпараттық технологияны

қолдануда біліктілігін жоғарылату мәселелері // Білім. Білім және ғылым министрлігінің

ғылыми жұрналы. – Алматы, 2009. – №6(48) – Б.34-36.

6.Бастауыш мектеп оқулықтары. Алматы, 2015.

7.І.Жансүгіров. Көкшетау поэмасы. Алматы.

ӘОЖ 351.382.

«ОҚЫТУ МЕН ОҚУДАҒЫ ЖАҢА ӘДІС ТӘСІЛДЕР» НЕГІЗІНДЕ

«ТЕХНОЛОГИЯ» САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІН ДАМЫТУ Сайдикаримова Эльмира Миралиевна, Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №57 «И.В.Панфилов» атындағы жалпы

орта мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Резюме

В этой статье рассмотренная проблема развитие творческой активности учащихся

на уроках технологии, как одного из приоритетной направлении развития современного

образования обуславливает научно-теоритические и практические исследования в области

его формирования и развития. Решение данной проблемы зависит от обновления

содержания образования, касающихся именно для каждого учащегося, учитывая их

активность, творческий подход и личностные особенности. Им требуется новые системы методов активизации развития творческой деятельности учащихся.

Summary

The development of creative activity of pupils of specialized schools for gifted children by

means of computer technology, one of the main direction of modern education development

stipulates scientific theoretical and practical researches in the field of its formation and

development. The decision of this problem depends on the renewal of education content of exactly

each pupil, taking into consideration their activity, creative approach and individual peculiarities.

The new systems of development and activization methods are necessary at specialized schools for

gifted children.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Білім мен

ғылымды өз дәрежесінде меңгерген елдер ғана әлемдік дамудың алдында

болады. Ендеше біз халыққа білім беру және ғылымды дамыту, оларды

реформалау ісін барынша қарқынды жолға қоюымыз керек.

Ол үшін технология сабағында оқушылардың шығармашылық

белсенділігін дамыта отырып, олардың дарындылық қабілеттерін шыңдап,

шеберлікке баулыған жөн. Өйткені, адам баласы табиғатында қабілетті болады.

Біреудің қабілеті жоғары, екінші біреудің қабілеті орташа немесе төмен болады.

Қабілетіне қарай адам баласы өмірде көздеген арман-мақсатына жетеді.

Дарынды адамның өз қабілетімен жасаған жұмысы халық тарапынан өте

жоғары, орташа немесе төмен қабылдануы мүмкін. Яғни, адам қолымен

жасаған жұмысы арқылы, яғни қолөнері бұйымдары негізінде өзін көрсетеді.

Бұл біздің қазақ халқына тән қасиет. Қазақтың қолөнері – ежелден келе жатқан

қазақ халқына тән кәсіптің бірі. Қолөнер халықтың өмірімен, тұрмысымен бірге

дамып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Өнер туындыларының иесін шебер

деп атаған. Қолөнер шеберлері табиғаттың әсем көріністерін қолөнер

бұйымдарында жүннен, киізден жасалған бұйымдарда өте жиі қолданған.

106

Киізден және жүннен жасалған қолөнер элементтерін киім сәндеу кезінде,

әртүрлі өнер туындыларында, бұйымдар жасауда көп қолданылып келеді. Ерте

заманнан келе жатқан қазақ қолөнері өз халқының дәстүрлі көркемдік мұрасын

сақтап қалған. Сол қолөнердің бір түрі – киізден бұйымдар жасау, яғни

қолөнерде жүнді пайдалану. Қазақ қолөнерінде пайдаланылған негізгі шикізат

түрі - жүн. Оның табиғаттық қасиетіне зер салып, тиімділігі мен күнделікті

тұрмыста қолайлы жақтарын қарастыра отырып, әдемілік жағына да көңіл

бөлінді. Бүгінге дейін дәстүрлі қолөнер түрі – киіз басу. Киіз үй қазақтың

мүлкінің бірі болып есептелсе, қазірдің өзінде де маңызы жойылған жоқ.

Сондай-ақ сырмақ, текемет, тұскиіздер де қолдан жасалған дүниелер.

Бүгінде киізден жасалған бұйымдар – сәнде. Киіз төсемін алу үшін қойдың

жүні бірнеше мәрте дайындық сатысынан өтеді. Әрбір ою-өрнектің өз мән-

мағынасы бар. Мысалы, қошқар – мұйіз байлық пен көркеюдің белгісі. Ол

XVIII-XIX ғасырда өте танымал еді. Киіз үй, текемет, сырмақ, тұскиіз сияқты

дүниелер қазақтың өмірінде үлкен қолданыста болды.

Жалпы орта мектептің технология сабағында «Оқыту мен оқудағы жаңа

әдіс тәсілдерді» қолдану негізінде ата-бабамыздың осы дәстүрін жас ұрпаққа өз

тәжірибелерімізді үйретуіміз керек. Технология сабағында оқушылардың

қолөнер, шығармашылық белсенділіктерін дамыта отырып, оларды ұлттық

құндылықтарға баулимыз.

107

Өйткені, қазіргі кезде мектеп оқушыларының шығармашылық

белсенділігін технология пәнін оқыту барысында өзін-өзі бағалау үрдісін

жоғарыдағы схемада көрстелігендей етіп, дамыту педагогика іліміндегі

көкейкесті мәселе болып отыр.

Сонымен, технология сабағында оқушылардың таным белсенділігі

олардың шығармашылық іздену қабілетіне, мұғалімнің «Оқыту мен оқудағы

жаңа әдіс тәсілдерді» қолдану шеберлігіне байланысты [2]. Мектеп

оқушыларының шығармашылық белсенділігін қолөнер негізінде тиімді әдіс-

тәсілдермен дамыту мен қызығушылығын ояту, технология пәні мұғалімінің

теориялық сауаттылығы мен шеберлігіне тікелей байланысты.

Қызығушылық жеке тұлғаның іс-әрекетіне күшті ықпал ете отырып, оның

белсенділігін арттырады, дамытады.

Белгілі бір нәрсені жетілдіруді – дамыту дейміз. Дамытуды – ілгерілету,

өсіру, күшейту, арттыру, ілгері(алға) қарай өзгерту деуімізге де болады.

Оқушының қызығушылығы оның педагогпен, құрбыларымен, ұжыммен

бірлескен іс-әрекеттерінде, қарым-қатынастарында дамып, жетіледі.

Оқушылардың оқу үдерісіндегі іс-әрекетінің мақсаттылығы танымдық

қызығушылықты жемісті етеді.

Шындығына келгенде, оқушының білуге деген қызығушылығы ғана олар-

дың белсенділігін, өздігінен ізденуге деген ынтасын демейтін ықпалды күш.

Оқу үдерісіндегі белсенділік оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған

мәселеге, міндетке тұрақты ынтаның пайда болуымен, назар мен ой-сана

операциясының бағыттылығымен, оқу материалын түсінуімен, меңгеруімен

анықталады.

«Белсенділік адамға тән қасиет ретінде рухани қажеттілікті өтеп,

субъектіде ерекше қанағат сезімін тудырады. Белсенділіктің бағытын

анықтайтын мотив болғандықтан, оның мазмұндық жағы оқушының қажетіне

барып тіреледі»,–дейді Ж.Т.Дәулетбекова.

Оқушы белсенділігінің табиғатын тани білу, еңбек және моральдық

108

белсенділік дәрежесі бойынша адамның қоғам мен ұжым үшін жарамдылығын

жете анықтау мұғалімнің басты міндеті. Белсенділік деп адамның іс-әрекет

үстіндегі жағдайын айтады. Оқушы белсенділігінің ең алғашқы формасының

бірі қарым-қатынас жасау белсенділігі. Бұл өмір бойы дамитын белсенділік.

Белсенділік–дарынды баланың шығармашылық іс-әрекетіндегі маңызды

элемент.

Белсенділік – тұлғаның маңызды қасиеті, дарынды оқушының белгілі бір

іс-әрекетте білуге, нәтижеге жетуге жетелейтін ынта-ықыласының

айрықша белгісі.

Жалпы орта мектеп оқушыларының технология сабағында қолөнер

бұйымдарын жасаудағы шығармашылық белсенділігі, қызығушылығы,

ынталануы олардың интеллектуалдық белсенділігінің деңгейін көрсетеді.

Интеллектуалдық белсенділік оқушының білім қоры мен іскерліктері арқылы

ізденіп, нәтижесінде шығармашылық белсенділігінің дамуына негіз болады.

Сөйтіп, олар жаңа бұйымдар жасай алады.

Белсенділік қолөнер жайлы білім алу үдерісін байытып, шығармашылық

мүмкіндігін кеңейтеді, оқушының өз күшіне деген сенімін арттырып,

шығармашылығының дамуына жағдай туғызады.

Технология сабақтарында оларға еркін ойлауға мүмкіндік беріледі; ақыл

ойы дамиды; шығармашылық белсенділігі артады; топтық іс-әрекетке

тәрбиелейді.

Жалпы шығармашылық деп – күнделікті емес, кез-келген жағдайларда

шешімін таба білу, жаңаны ашуға ұмтылу деуге болады. Болмаса,

шығармашылық деп – интеллектуалдық іс-әрекеттер арқылы объективті немесе

субъективті жаңа нәрсе жасау үрдісі. Олай болса, шығармашылық тапсырмалар

– оқушының өз бетінше жасайтын, белсенділігінің дамуына ықпал ететін

жұмыстар.

Демек, оқушыларды технология сабағында қолөнер негізінде

шығармашылық жұмысқа баулудың маңызы өте зор. Ол үшін оқушылардың өз

бетінше жұмыс істеуіне және өздігінен белгілі бір нәтижеге жетуге

талаптануына, білімін жетілдіріп отырудың маңыздылығына ерекше көңіл

бөлуіміз керек.

«Бала білімді тәжірибе, яғни қолөнер арқылы өздігінен алуы керек.

Мұғалім балаға жұмысты әліне қарай шағындап беру мен бетін белгіленген

мақсатқа қарай түзетіп отыру керек», – дейді А.Байтұрсынов. Олай болса, бала

бойындағы дарындылық сияқты ерекше қасиетті алдын ала зерттеп білу, оны

тану аса қажет.

Оқушылар тек өз қызметінің күшімен, қолөнер шығармашылық

ұмтылысымен, белсенді іс-әрекетімен ғана қоғамдық тәжірибені және оның

құрылымдық бірліктерін игеруі мүмкін болады.

Әдебиеттер

1.Baq.kz сайтында жарияланған материалдары.

2.Ш.Р.Ерматов. Оқушылардың шығармашылық белсенділігін дамыту. Шымкент,

2015.

109

3.Технология пәні оқулықтары, Алматы, 2015.

4. Мырзабаев А.Б. Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың

дидактикалық мүмкіндіктері // п.ғ.к. ғ.д.автореф. – Қарағанды, 2004. 30 б.

5. Сағидуллақызы Ә. Шығармашылық жұмыстарды жүргізу жолдары // Қазақ тілі мен

әдебиеті. – 2006. – №6. – Б.89-91.

ӘОЖ 351.371.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА БОЙЫНША МАТЕМАТИКА

КУРСЫН ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ ЕМЕС ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ Сайдикаримов Умиджан Абдирашидович, Баратов Азам Саттарханович, Бүркіт

Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №57 «И.В.Панфилов» атындағы жалпы

орта мектебі, № 13 «Навоий» атындағы жалпы орта мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік

Қазақстан мемлекеттік университеті

Резюме

В этой статье рассматривается о методике преподавания математики в новой

программе, с применением нетрадиционного метода критического мышления. Обучение не

должно сводиться к передаче и усвоению сформулированных преподавателем правил, учение

должны самостоятельно освоить новый материал по математика.

Summary

The Advantage of using such programs is a individualization of the process of the fastening

the educational material and controlling the assimilation of the knowledge. After explaining the

given tasks to ofter the dents to work with the training program.

Математика сабағында «Оқыту мен оқудағы жаңа әдіс тәсілдерді»

қолданған отандық жаңашыл мұғалімдердің озық тәжрибелерін зерттей келе,

оны сабақта тиімді қолданудың әдістемелік ерекшеліктеріне талдау жүргіземіз.

Математикалық білім беру үшін бағалау және оқытуды бағалау әдісі бойынша

оқушыларға - әдепті ұстаз болмай тұрып, шебер ұстаз болу мүмкін емес.

Нәтижеде, оқушылар бірін – бірі бағалауды жұппен жұмыста, джиксо әдісі

бойынша басқаларды бағалауды үйренді.

Бүгінде оқу пәнін оқытудың ең басты мақсаты – оқушылардың білім алу

белсенділігін арттыру. Яғни мұғалімнің жәрдемімен оқушылардың өздігінше

білім алуына баса көңіл бөлу. Ол үшін оқыту үдерісінде дарынды

оқушылардың ойлау белсенділігін дамытудың бағдарламалық, проблемалық,

эвристикалық және зерттеушілік әдістерін қарастырайық. Бұлар дарынды

оқушылардың білімділік, біліктілік қызметінің деңгейіне сәйкес жүргізіледі.

Бағдарламалық оқыту бойынша оқушылар бағдарламаланған оқулықтан

немесе компьютерге енгізілген арнайы құрастырылған оқыту құралдарынан

білім алады.

Бағдарламалық оқыту әдісіне бағдарламалық картаны қолданса, оқу

пәнінің белгілі бір тарауын өз бетінше оқып игеруді жүзеге асыруды көздеген

нұсқаулардың реттелген жүйесімен жұмыс істейді. Мұндағы басты ерекшелік,

арнайы құрастырылған тақырыпты оқушылар өз бетінше оқып үйрену

барысында өзінің іс-әрекетінің дұрыстығын дер кезінде бақылап отыруына

мүмкіндігі болады.

Проблемалық оқыту әдісінің мәні: мұғалім проблема қойып, оны өзі

110

шешеді, бірақ бұл шешімін шынайы дегенмен оқушыларға ұғынықты

жолдарын аңғарта отырып, ойдың шешім жолындағы қозғалысын ашып

көрсетеді». Егер бағдарламаланған оқытудың негізіне ойлаудың алгоритмдік

түрі жатса, проблемалық оқыту шығармашылық, тапқыр ойлауға сүйенеді,

оқушылардың ойлау белсенділігін арттырады. Бұлай ойлау стандартты емес

мәселелерді шешуде қажет болады. Мәселені проблемалық әдіспен баяндағанда

(проблемалық жағдай туғызу, проблемалық сұрақтар қойып ойландыру т.б.)

дарынды балалар мектеп оқушыларының қызығушылығы артып, өздерін

ғылыми жаңалықты ашушылар ретінде сезінеді.

Проблемалық оқыту теориясы көптеген педагогтар өз еңбектерінде

(М.И.Махмутов, А.М. Матюшкин, В. Оконь т.б.) терең зерттелген. Бұл

теорияның басты ұғымы «проблема» (кездейсоқтық жағдай) болып табылады.

Кездейсоқтық жағдайға осылайша келудің шығармашылық құндылығы

жоғары, себебі, теорияның тууы мен оның шешімін оқушыларға көрсету

жаңалықтың эвристикалық қуатын бағалауға, терең ойлануға жетелейді.

Проблемалық оқытудың негізін «проблемалық жағдай» мен «оқыту

үдерісіндегі проблеманы шешу» құрайды. Проблемалық жағдай – оқыту

үдерісінде түсініксіздік сипатында пайда болған объективті мәселе. Ол мәселені

оқушылар ойлау әрекеттерінің жоғары деңгейімен ғана шешуі мүмкін.

Сондықтан, дарынды балалар мектеп оқушыларының шығармашылық

белсенділігін дамытудың технологиясы – оқыту үдерісіндегі проблемалық

оқыту әдісі болып табылады. Проблемалық оқыту әдісі – оқушылардың

проблемалық ойлануын, берілген білімді меңгеруін қамтамасыз ете отырып,

мұғалімнің нұсқауымен жүргізіледі. Мұндағы проблемалық мәселе – ізденістің

негізі, қиындықтың басты бағдары. Дарынды балалар мектеп оқушыларының

өзіндік ізденіс жұмыстарын оқыту үдерісінде ұйымдастырғанда қосымша

проблемалық ахуал жасау бірден-бір қажеттілік.

Бұл оқыту әдісінің мынадай кезеңдері бар:

– проблемалық жағдай туғызу;

– оқыту үдерісінде проблеманы талдау;

– проблеманы шешу болжамын көрсету;

– шешу болжамын талқылау;

– шешім нәтижелерін және қолданған әдіс-тәсілдердің тиімділігін

таразылау.

Демек, мұғалімнің сабақ барысында өтілген тақырыпқа байланысты кез-

келген мәселені енгізе алатындығын ескерсек, мұғалім оқыту үдерісінде дайын

білімді айтпай, тақырыпқа байланысты мәселені шешу жолдарын оқушылармен

бірлесе отырып талқылап, шығармашылыққа жолбастау керек. Дарынды

балалар мектеп оқушыларының өз бетінше жұмысты орындау, шығармашылық

іздену әрекеті сияқты, мазмұндық-амалдық компоненттерін дамыту қажет.

Проблемалық ситуациядан шығудың түрлі амал-әдістерін қолданып,

оқушылардың шығармашылық мотивациясын жоғарылату мәселелеріне

мұғалім үнемі нұсқаушы бола білуі тиіс.

Дарынды балалар мектеп оқушыларына жаңа материалды түсіндіруде,

111

болжамдар жасауға баулу, олардың ойлау белсенділігін табиғи дамыту болып

есептеледі.

Проблемалық оқытуды эксперименттік зерттеумен шебер ұштастыру

арқылы оқыту дарынды оқушылардың ғылыми ізденісін дамытуға тиімді оң

әсерін тигізеді. Олар проблемадан болжамға, болжамнан экспериментке,

эксперимент нәтижелерін теориялық зерделей келіп, жаңа проблемаға көшіп

отырады. Бұл үдеріс дарынды балалар мектеп оқушылары өз бетінше,

белсенді түрде, болжамды зерттеуге ішінара ізденістер жүргізуіне

ахуалдар қалыптасады.

Эвристикалық әдіс негізінен диалогиялық (сұрақ-жауап) формадағы

ішінара зерттеу әдісі ретіндегі әңгіме. Мұнда мұғалім дарынды оқушыларға

білімді, ұғымды бірден дайын күйінде бермей, кезегімен қойылған сұрақтар

арқылы олардың білімдері мен бақылауларына және өмір тәжірибесіне сүйеніп,

жаңа ұғымдар мен ережелерге, заңдылықтарға қарай бағыт беру. Эвристикалық

әңгіме әдісі дарынды оқушылардың ізденімпаздығын, өз бетінше ойлау

қабілетін, шығармашылық белсенділігін дамытуды көздейтін прогрессивті әдіс.

Эвристикалық әңгімеде қойылатын сұрақтар ішінде оқушылар бірден

жауап бере алмайтын проблемалық сұрақтар кездеседі. Бұрыннан білетін

білімді еске түсіріп, жаңғыртуға арналған сұрақтар мұнда тек қана көмекші

білім бола алады. Оларды қатехиздік әңгіме дейді.

Эвристикалық әңгіме әдісін басқа оқыту әдістерімен байланыстыра

қолданған дұрыс. Оған оңтайлылары ретінде проблемалық, бағдарламалық

әдістерді алуымызға болады. Себебі, эвристикалық әңгіме әдісі синтетикалық

әдістерден гөрі аналитикалық әдістермен жақсы ұштасады.

Эвристикалық әңгіме-сұрақтар жүйесі бірқанша шарттарды

қанағаттандыруы керек: сұрақтар логикалық жағынан жүйелі, қысқа, дәл

болуы; күмәнді, сенімсіз болмауы, жауабын табуда оқушылардың жан-жақты

ойлануына кең жол ашуы т.б. Сондай-ақ сұрақтарға сәйкес оқушылардың

берген жауаптары да дәл және толық, басқаларға түсінікті болуы қажет.

Мәселен, Ара қашықтығы 15 км болатын А қаласынан В ауылына бір

мезгілде екі жолаушы жолға шықты. Олар бір мезгілде В ауылына келулері

керек еді. Екінші жолаушы бірінші жолаушыдан сағатына 1 км аз жүргендіктен

жарты сағат кеш келді. Әрбір жолаушы қандай жылдамдықпен жүрген ?

Міне осындай мәселе есептің мазмұнын, компьютер экранында өтіп

жатқан қозғалысты көргеннен кейін оқушыларға сұраққа жауап беру қиынға

түспейді.

Мұғалім: Есептің шарты қандай? Онда нелер берілген? Есептің шартында

қандай шамалар қатысқан ?

Оқушы: А қаласынан В ауылына дейінгі қашықтық 15 км екені берілген.

Жолаушылардың жылдамдықтарының арасында және берілген ара

қашықтықты жүріп өтуге кеткен уақыттардың арасындағы айырма берілген.

Бұл есептің шартында ара қашықтық және уақыт шамалары берілген.

Мұғалім: Есепте нені табу керек ?

Оқушы: Есепте әрбір жолаушының жылдамдығын табуды сұрайды.

112

Мұғалім: Жолаушылардың жылдамдықтарын табу үшін қандай

формулаларды қолданамыз ?

Оқушы: Бізге физика курсынан белгілі S=v*t, v=S/t формулаларын

қолданамыз.

Мұғалім: Есептің шартына қарай нені х арқылы белгілейміз.

Оқушы: А қаласынан В ауылына қарай шыққан бірінші жолаушының

жылдамдығын v1= х км/сағ деп белгілейміз.

Мұғалім: Егер біз бірінші жолаушының жылдамдығын х десек, екінші

жолаушының жылдамдығын осы белгісіз шама арқылы өрнектей аламыз ба ?

Оқушы: Ия, v2=(х-1) км/сағ екінші жолаушының жүрген жылдамдығы

болады.

Мұғалім: А қаласынан В ауылына дейінгі қашықтықты бірінші жолаушы

қанша уақытта жүріп өтеді ?

Оқушы: 15/х сағатта.

Мұғалім: Жолаушылардың 15 км ара қашықтықты жүріп өтуге кеткен

уақыттары үшін қандай теңдеу құруға болады ?

Оқушы: 15/х-1-1/2=15/х теңдеуі арқылы.

Мұғалім: Бұл теңдеуді қалай шешеміз ?

Оқушы: Теңдеуді шешудің жалпы ережесі бойынша:

30х-30=30х-х2+х, х2-х-30=0, х1,2=1±11/2, х1=6, х2=-5.

Жауабы: v1=6 км/сағ, v2=5 км/сағ

Нәтижеде, бірінші жолаушының жылдамдығы 6 км/сағ, екінші

жолаушының жылдамдығы v2=5 км/сағ-қа тең екені шығады.

Эвристикалық әдісте мұғалім оқушылардың жас ерекшеліктеріне және

білім деңгейіне сай ізденіс жүргізуге тартатын сұрақтар жүйесін алдын-ала

дайындап алады.

2-мысал. │х2-3х-1│=3 теңдеуін шешуде эвристикалық әдісті қолданып

көрейік.

Компьютер мен оқушы арасындағы әңгіме:

Компьютер: │х2-3х-1│=3 теңдеуі қалай шешіледі ?

Оқушы: │х2-3х-1│=3 теңдеуін шешу үшін, оны мына түрде х2-3х-1=3

және –х2+3х+1=3 жазып аламыз.

Компьютер: х2-3х-1=3 және –х

2+3х+1=3 теңдеулерін қандай ережеге

сүйеніп жаздыңыз ?

Оқушы: Егер бізге │а│ саны берілген болса, онда модульдің анықтамасы

бойынша:

│а│={а, егер а>0, -а, егер а<0.

Компьютер: Дұрыс, онда шыққан теңдеулер қалай шешіледі?

Оқушы: х2-3х-1=3, х

2-3х-1-3=0, х

2-3х-4=0

Компьютер: х2-3х-4=0 теңдеуін қандай формуланы пайдаланып шешеміз?

Оқушы: х2-3х-4=0 теңдеуі х

2+рх+q=0 түріне келді, бұл келтірілген

квадрат теңдеу.

Мұғалім: Кім жауап береді, х2+рх+q=0 теңдеуінің жалпы шешімі қандай

формуламен анықталады ?

113

Оқушы: х2 +рх+q=0 теңдеуінің шешімі х1,2=3±5/2, х1=-1, х2=4.

Компьютер: -х2+3х+1=3 теңдеуі қалай шешіледі ?

Оқушы: -х2+3х+1-3=0

Компьютер: Ары қарай қалай жүреді ?

Оқушы: Ұқсас мүшелерін біріктіреміз: -х2+3х-2=0.

Компьютер: Белгісіз х-тің алдында тұрған минус таңбасын, оң таңбаға

айналдыру үшін не істейміз ?

Оқушы: Теңдіктің екі жағын да бірдей (-1)-ге көбейтеміз. Сонда:

-х2+3х-2=0 (-1), х

2-3х+2=0.

Бұл теңдеу де жоғарыдағы тәсілмен шешіледі:

Х3,4=3±1/2 , х3=1, х4=2. Жауабы: х1=-1, х2=4, х3=1, х4=2.

Егер оқушылардың дайындық деңгейі, қызығушылығы мен мұғалімнің

педагогикалық шеберлігі жоғары болса, онда бұл әдістің жетістігін жоғары

деңгейден көруге болады. Себебі, эвристикалық әңгіме әдісі репродуктивтік

әңгіме жүргізуге арналған сұрақ-жауаптар жүйесі арқылы оқушылардың ойлау

белсенділігін дамытуға үлкен септігін тигізеді.

Әдебиеттер

1.Жалпы орта мектептің математика пәні оқулықтары. Алматы, Атамұра, 2017.

2.А.Буркит. Критериальное оценивание – эффективный метод в оценивании учебных

достижений учащихся. Шымкент, 2017.

3.Интернеттегі қол жетімді материалдары (ҰМЖ, ОМЗ, ҚМЖ және т.б.).

4.Интернеттегі қол жетімді сайттардағы ашық сабақтардың үлгілері.

ӘОЖ 351.371.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА НЕГІЗІНДЕ ХИМИЯ ПӘНІН

ОҚЫТУДА СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ ӘДІСІН ҚОЛДАНУ Умарова Акила Абдирашидовна, Карымсакова Раушан,

Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №1 мектеп-гимназиясы, М.Әуезов

атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Резюме

В этой статье рассматривается о методике преподавания химии в школе, с

применнеием метода критическго мышления. Для осуществления выше сказанного перед

учителями стоит вопрос нужно улучшить качество преподавании, эффективное и

наглядное применение средств современной информационной технологии на уроках.

Обучение не должно сводиться к передаче и усвоению сформулированных преподавателем

правил, учение должны самостоятельно освоить новый материал по предмету.

Summary

The Advantage of using such programs is a individualization of the process of the fastening

the educational material and controlling the assimilation of the knowledge. After explaining the

given tasks to ofter the students to work with the training program. Then, the teacher sends the

tasks to network. The first student, who sent task to the main computer a right answer, shows the

decision on the board or on the projector.

Критериалды бағалау - бұл оқушылардың білім мазмұны мен

мақсаттарына сай, оқу танымдық құзіреттілігін қалыптастыруда нақты

114

анықталған, ұжыммен қалыптастырылған, алдын-ала оқушылардың барлығына

белгілі білім жетістіктерін бағалауға негізделген үдеріс.

Мұғалімдерге:

1. Сапалы нәтиже алуға мүмкіндік беретін критерийлерді құрастыруға;

2. Өз іс-әрекетіне талдау жасап, жоспарлау үшін жедел ақпараттануға;

3. Оқыту сапасын арттыруға;

4. Әр білім алушының оқудағы жеке траекториясын оның жеке қабілеті

менерекшеліктеріне қарай құруға;

5. Бағалаудың түрлі құралдары мен тәсілдерін қолдануға;

6. Нормативтік, әдістемелік құжаттардың мазмұнын жетілдіру

бойыншаұсыныстар енгізуге мүмкіндік береді.

Білім алушыларға: 1. Өзінің түсінгенін жеткізу үшін қабілеттерін, ойлау әрекеттері

түрлерін,оқудың түрлі стильдерін қолдануға;

2. Өзінің оқу нәтижелерін жоспарлау, жетістігін сезіну үшін бағалау

критерийлерін білу және түсінуге;

3. Өзін, өзінің құрдасын бағалай отырып, рефлексияға қатысуға;

4. Сыни ойлау, өзінің түрлі көзқарасын білдіру, нақты мәселені шешу

үшінбілімін қолдануға мүмкіндік береді.

Ата-аналарға 1. Өз баласының білім деңгейіне қатыстынақты дәлелдей алуға;

2. Баласының оқудағы ілгерілеуін қадағалауға;

3. Оқу үдерісінде баласына қолдау көрсетуге;

4. Мектеп әкімшілігі, мұғалімдер мен кері байланыс орнатуға;

5. Мектепте, сыныпта өз баласының жайлы жағдайына сенімді болуға

Мүмкіндік береді.

Салыстырмалы атомдық масса

Күні:

Сынып: 7

Қатысқандарсаны: Қатыспағандар саны:

Сабақтың Қосылыстардың формуласы бойынша салыстырмалы молекулалық

115

тақырыбы массасын есептеу

Оқу мақсаты: Химиялық қосылыстың формуласы бойынша салыстырмалы

молекулалық / формулалық массасын есептеу

Сабақ

мақсаттары:

Барлық оқушы: Оқушыларға молекуланың құрамын химиялық

формула өрнектейтінін түсіндіру

Басым бөлігі: химиялық формуланы құрастыру

Берілген заттың салыстырмалы молекулалық массасын есептеу.

Бағалау

критерийі

Химиялық қосылыстардың химиялық формулалары арқылы

салыстырмалы молекулалық массасын есептеу

Тілдік

мақсаттар

Формула бойынша салыстырмалы массаларды есептеу үшін формуланы

және Д.И.Менделеевтің периодты кестесін қолдану.

Пәнге қатысты сөздік қор мен терминдер: химия, атом, молекула,

валенттілік, салыстырмалы, индекс, символ және т.б.

Сыныптағы диалог: заттың құрамын таңбалармен, индекстермен

өрнектеу .................. ?

Екі түрлі элемент атомдарынан құралған қосылыстар қалай аталады?

Заттардың құрамы: H2O; NH3 ; SO2; ZnO формула түрінде жазамыз.

Құндылықта

рға баулу

Топ жұмысы – ұжымшылдық, ортақ істің нәтижесіне жауапкершілік; жеке

жұмыс –өмірбойы білім алу, өз бетімен жұмыс орындау кезінде адалдық,

сын тұрғысынан ойлау, қарым-қатынас жасау қабілеті, білім алуға дайын

болу

Пәнаралық

байланыс

Физика.

Алдыңғы

білім

Химиялық қосылыстарды атомдардың тұрақты қатынасындағы

элементтер жиынтығы ретінде білуі.

7.2А және 7.1А бөлімдері.

Химиялық таңбаны элемент деп түсініп, ал олардың салыстырмалы

атомдық массасын алу үшін

7.3В тарауын периодтық кестені пайдалана білулері керек.

Сабақ барысы

Сабақтың

жоспарланғ

ан кезеңдері

Сабақтағы жоспарланған жаттығу түрлеріне

арналған тапсырмалар беру

Ресурстар

Сабақтың

басы

Ұйымдас-

тыру

(3 мин)

Сабақтың

ортасы

10 минут

Сыныпта тығыз ынтымақтастық орнату мақсатында

оқушыларды үш топқа бөлу.

Топқа бөлу. Ол үшін геометриялық фигуралар

(үшюұрыш, тқртбұрыш, дөңгелек) тәрізді қиылған түрлі-

түсті қағаз қиындылары арқылы оқушыларды топқа

бөлу.

Құрастырғанда қандай фигура пайда болды? және бұл

суреттерде қандай химиялық формула бейнеленген?

1-сурет: Алтын молекуласы.

2-сурет: Күміс молекуласы.

3-сурет: Қола молекуласы.

І. Қызығушылықты ояту.

Тапсырма 1.Топтық жұмыс. Химиялық формуланың

салыстырмалы молекулалық массасын есептеудің

алгоритмін құрастыру керек.

Әрбір топқа алгоритм бойынша шығарылған есептің

Молекула

моделінің

суреттері бар

қағаз

қиындылары

116

8 минут

нұсқасын береді, оқушылар есептің шығарылу жолын

топта талдай отырып, есептеу алгоритмін құрастырады.

Әр топ өздері құрастырған алгоритмдерін басқа топқа

таныстырады.

Дескриптор

1.Амалдарды орындайды

2.Есептеудің әртүрлі тәсілдерін ұсына алады

Топтық жұмыс орындау үшін есептер жиынтығын

беремін.

10-минут

10-минут

Сабақтың

соңы

(3мин)

ІІІ. Жеке жұмыс.

Тапсырма 3. Есептер шығару (Жеке жұмыс)

Дескриптор.

1.Теңдеу құрады

2.Белгісіз элементті анықтайды

3.Химиялық формуланы құрады

Эссе жазу.

І- топ “Алтын”

Алтынның молекуласын сипаттау.

ІІ –топ “Күміс”

Күмістің молекуласының маңызын сипаттау.

ІІІ –топ “Қола” Қоланың молекуласының қасиеттерін сипаттау.

Дескриптор

1.Қосылыстың құрамын символдар мен

индекстер арқылы өрнектей алады

2.Қосылыстардың қайда кездесетінін біледі

3.Қосылыста Мr есептейді

4.Өз ойын тұжырымдайды және жеткізе алады

Кері байланыс.

(ауызша)

1.Мен бүгінгі сабақта.....................білдім.

2. Есептер шығаруда амалдарды оңай шығара алдым?

3. Кез-келген химиялық формуланы пайдаланып

салыстырмалы молекулалық массасын .................

аламын/алмаймын.

Осы кезде бағдаршам әдісін қолданамыз.

ЖАСЫЛ ТҮС

САРЫ ТҮС

ҚЫЗЫЛ ТҮС

Оқушылар стикерді өзіне қажетті түске жапсырады.

Сабақты қорытындылаймыз.

Кеспе қағаз

Нұсқау беру

және түсіндіру

Стикерлер

Сабақ бойынша рефлексия

Сабақ мақсаттары /оқу мақсаттары дұрыс

қойылғанба? Оқушылардың барлығы ОМ қол

жеткіздіме? Жеткізбесе, неліктен?

117

Сабақта саралау дұрыс жүргізілдіме?

Сабақтың уақыттық кезеңдері сақталдыма? Сабақ

жоспарынан қандай ауытқулар болды, неліктен?

Жалпы бағалау. Критериальді бағалау бойынша жүзеге асады.

Әдебиеттер

1.Жалпы орта мектептің химия пәні оқулықтары. Алматы, Атамұра, 2017.

2.Д.Турдалиева. Химия пәнін оқытуда және оқуда қолданылатын жаңа әдіс-тәсілдер.

Шымкент, 2017.

3.А.Ш.Палжанова. Критериальное оценивание – эффективный метод в оценивании учебных

достижений учащихся. Шымкент, 2017.

4.А.М.Нұрымбетходжаева. Жаңартылған оқу бағдарламасының басымдықтары. Шымкент,

2017.

5.Д.С.Қожамуратова. Ұзақ мерзімді жоспарлау. Шымкент, 2017. 6.А. И. Шойбекова. ҚМЖ-да саралаудың әдістерін тиімді пайдалану. Шымкент, 2017.

УДК351.352.

МЕТОДЫ ОРГАНИЗАЦИИ И ПРОВЕДЕНИИ ВНЕКЛАССНЫХ

РАБОТ ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ И ЛИТЕРАТУРЕ Элтаева Нафиса Маккамбаевна, Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Южно-Казахстанская область, Сайрамский район, СОШ №13 имени «А.Навои»,

Южно-Казахстанский университет имени М.Ауезова

Түйін

Бұл мақалада жалпы орта мектептің орыс тілі мен әдебиеті сабақтарында

сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мен оны өткізу әдістемесі келтірілген. Сондай-

ақ оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудың бірден – бір жолы үйңрмелер мен

ғылыми жоба, яғни оқушылардың ғылыми-зерттеушілік және шығармашылық жұмыстар

екендігі баяндалған. Оқушыларды түрлі деңгейлік байқауларға қатыстыру да заман

талабынан туындаған үрдіс. Әрбір педагог бұл үрдістен шет қалмағаны жөн.

Summary

The Advantage of using such programs is a individualization of the process of the fastening

the educational material and controlling the assimilation of the knowledge. After explaining the

given tasks to ofter the students to work with the training program.

Актуальность изучения проявления одаренности личности в науке

сегодня настолько очевидна, что вряд ли нуждается в особых доказательствах

важность и значимость разработки исследований в данной отрасли. Сегодня как

никогда пристальное внимание общественности, государства устремлено в

сферу одаренности детей, поскольку именно талантливые люди в сравнении с

другими своими соотечествениками способны внести коренные изменения в

научно-техническое, информационное и культурное развитие страны. Одной из

проблем реформы образования страны является выявление, обучение, развитие

и поддержка одаренных детей. Одним из путей выявления одаренных детей

является проведение олимпиад, конкурсов, соревнований.

1. Подготовка одаренных учеников к олимпиадам по русскому языку

и литературе разного этапа: - Подготовка одаренных учеников к школьным олимпиадам по

предметам;

118

- Подготовка одаренных учеников к районным/городским олимпиадам по

предметам;

- Подготовка одаренных учеников к областным олимпиадам по

предметам;

- Подготовка одаренных учеников к республиканским олимпиадам по

предметам;

- Подготовка одаренных учеников к международным олимпиадам по

предметам;

- Подготовка одаренных учеников к всемирным олимпиадам по

предметам;

- Подготовка одаренных учеников к соревнованиям «Медвеженок»;

- Подготовка одаренных учеников к международным соревнованиям.

2. Подготовка одаренных учеников к научным проектам и

соревнованиям по русскому языку и литературе: - Подготовка одаренных учеников к школьным соревнованиям,

научным проектам;

- Подготовка одаренных учеников к районным/городским

соревнованиям, научным проектам;

- Подготовка одаренных учеников к областным соревнованиям,

научным проектам;

- Подготовка одаренных учеников к республиканским соревнованиям,

научным проектам;

- Подготовка одаренных учеников к международным соревнованиям,

научным проектам;

- Подготовка одаренных учеников к всемирным соревнованиям,

научным проектам;

Республиканский научно-практический центр «Дарын» разработал

комплексную программу «Дарын» по развитию творческих способностей

учащихся разных возрастных групп. Будущий интеллектуальный потенциал

нашего государства сегодня сидит за школьной партой. И от того, насколько

своевременно будут выявлены и раскрыты внутренние резервы всех учеников,

одаренных в особенности, будеть зависеть решение той глобальной задачи,

которая стоит сегодня перед системой образования. В нашей стране много

одаренных детей, которые могут показать хороших результаты. Мы должны

приложить все усилия для достижения этих результатов как на школьном,

районном/городском, областном, республиканском, международным и

всемирном уровне.

Потому что ни одна страна не может позволит себе расточать таланты, а

отсутствие потенциала, иначе как расточением человеческих ресурсов названо

быть не может [1]. Мы открыто признаем необходимость создания элиты в

нашем государстве, то есть людей высокообразованных, грамотных, а главное,

способных к творчеству. Поэтому особое внимание мы должны уделять

одаренным детям в семье, детском саду, в школе внеклассных занятиях по

предметам, в том числе по русскому языку и литературе. Потому что, они

119

станут элитой, взявшей на себя ответственность за интеллектуальный,

экономический, политический уровень нашего суверенного государства в

будущем. Работа с одаренными детьми проходит в несколько этапов [2].

Первый поиск одаренных детей. Деятельность учителя включает наблюдение,

анализ, беседу, решение задач по русскому языку и литературе. Как известно,

талантливые дети не показывают замечательных достижении при отсутствии

интенсивной и длительной педагогической и родительской поддержки. Лучшая

форма работы - это сотрудничество, причем трехстороннее: дети, родители,

учителя [3]. Особое внимание руководство страны обращает на поддержку

совсем молодых талантов, желая увидеть их в будущем в качестве лидеров

казахстанского общества, в том числе, в сфере науки. С 2000 года

Республиканский научно-практический центр «Дарын» является филиалом

Всемирной выставки науки и техники со штаб-квартирой в Вашингтоне [4].

Одной из главных задач, определенных стратегией «Казахстан-2050» и стоящих

перед системой образования наукой Республики, является воспитание

культурной и образованной молодежи, которой в недалеком будущем

предстоит продолжить преобразования в стране и вести созидательную работу

для процветания Казахстана и всех его граждан [5]. Научное общество

учеников и студентов в ЮКГУ развивает интерес талантливой молодежи к

науке, формирует навыки проведения научных исследований по русскому

языку и литературе вместе с научными руководителями ЮКГУ, что в итоге

содействует формированию интеллектаульного потенциала страны Республики

Казахстан.

Литература

1. Т.Битуова. У.Жексенбаева. Организация начного ученического общества и

подготовка их к республиканским олимпиадам, научным проектам. Астана. 2012. 2.Научно-практический журнал «Одаренный ребенок», №1, 2005. – С.3.

3.Туганбаев М.Л., Беркут А.Х., Нурматова Ж.К. Методика проведении внеклассных работ в

средней школе. Шымкент, 2012. – С.450-451.

4. Туганбаев М.Л., Беркут А.Х., Нурматова Ж.К., Ханторе Н.А., Ханторе М.А. Методика

организации научного общества учеников в средней школе. Шымкент, 2011. – С.148-149.

5.Туганбаев М.Л., Беркут А.Х. Методика проведении внеклассных работ. Шымкент, 2017. –

С.70-71.

УДК 376

ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Нурсеитова Л.О., Абдрахимова А. 102-15қ ОҚМПИ, Шымкент, Қазақстан

Резюме

Особености воспитательной работы с одаренными детьми.

Summary

Features of educational work with gifted children.

Бүгінгі таңда дарынды бала сөзі жиі қолданылып жүр. Дарындылық —

адамның өз бейімділігі арқылы, шығармашылықпен жұмыс істеу арқылы

қалыптасатын қасиет.

120

Қазіргі таңда барлық оқушы дарынды оқушы. Бұл қасиетті байқап, оның

бар екеніне көзжеткізіп, бойындағы дарынын одан әрі өрбітуге, ұштауға, арман

асуларын жұлдыздай жарқырап, тау бұлағындай мөлдіреп, халқының, ата-

анасының мақтанышы болуға мүмкіндік жасау мұғалімге артылатын жүк.

Дарындылық – баланың алғырлығы, зерделігі, қабілетімен дамып

отыратын үздіксіз процесс болғандықтан, айрықша табиғи қабілеті мен нақты

пәндерден ерекше дарындылығы бар балалардың интеллетуалдық қабілетін

дамыту, шығармашылық тұлғаларды қалыптастыру. Дарындылықты

қалыптастыру мен дамытуда мұғалімнің алар орны ерекше. Осы орайда білім

алушының қабілетін айқындай отырып, дарындылығын анықтау - баланың

дамуын бағдарын талдаумен байланысты ұзақ процесс. Осы тұрғыда алдымен

дарындылық ұғымын анықтап алсақ. «"Дарындылық"» ұғымы "сый" ("дар")

деген сөзден шыққан, дамудың алғы шартын білдіреді.

Балалар дарындылығын зерттеумен және ерекше балаларды оқыту және

тәрбиелеудің психологиялық - педагогикалық жақтарын қарастыру қырлары әр

қилы болуы тиіс. Қазіргі күнде ерекше қабілетті балаларды іріктеп, олардың әрі

қарай дамуы үшін жағдайлар жасауы керек екендігі анық. Себебі, баланың

қабілеттері мен таланттарын толық ашу өзіне ғана емес, мемлекетке де қажет

болып табылады. Бүгінгі білім берудегі тәжірибе оқушылардың әртүрлілігін

көрсетіп отыр. Білім берушінің алдындағы басты назар аударатын негізгі

міндеттердің бірі – дарынды балаларды анықтап, оларға адамгершілік

қасиеттерді дарыту, шығармашылыққа үйрете отырып, терең біліммен

қаруландыру. Дарынды балалар мектепке баруға құлшынады, сабаққа барған

кезде осындай дарынды балалармен қиын жағдайға ата-аналарда, оқытушылар

да тап болады. Осындай білімқұмар балаларға сынып іші жалықтырып

жібереді. Мұғалімдер сынып ішіндегі барлық баламен жұмыс жасауы үшін

тырысып бағады, себебі бір сыныпта дарынды баламен қатар, қабылдауы төмен

балаларда отырады. Оқу бағдарламасын барлығына дерлік ұғындыру,

барлығымен жұмыс жасау мұғалімге қойылатын басты талап. Ендеше, осындай

жағдайлар дарынды баланы жалықтырып алмау үшін арнайы жұмыс жасау

қажеттігін көрсетіп отыр.

Дарынды балалармен жұмыс істеу дарындылықты айқындаудан

басталады. Ол үшін алдымен бала бойындағы қабілеттікті, бейімділікті тани

білуіміз қажет. Ғылыми зерттеулерде баланың әр кезіндегі қабілеті, белгілі бір

іс-әрекетке бейімділігі жас кезінен белгілі бола бастайтынын дәлелдеген.

Қабілет-дәреже әр адамда әр түрлі денгейде болады. Іс-әрекетті

шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттің

түрін дарындылық деп атайды. Біреулер «Дарындылық-іс-әрекеттің белгілі бір

салада ерекше жетістіктере жетуге жағдай жасайтын, адам қабілеті дамуының

жоғарғы дәрежесі» десе, енді біреулер «Дарындылық үш қасиеттің – ортадан

жоғары ақыл-ой қабілеттілігі, шығармашылық жол таба білу және мақсатқа

құштарлықтың үйлесімділіг» дейді. Ал педагогикалық энциклопедияда

төмендегідей анықтама берілген: «Дарындылық-белгілі бір әрекет саласында

ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі». Белгілі

121

психолог Н.С. Лейтестің айтуынша : «Дарынды бала-бұл белгілі бір салада

жетістіктері айқын көрінетін немесе сондай жетістіктер әлеуеті мол бала».

Дарындылық – қабілеттердің жиынтығы, қызметтің бірнеше түрінен көрнекті

нәтижеге жеткен, қоғамға пайдалы ісімен көзге түскен жеке адам.

Сондықтан да, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен

салыстырғанда бірдей жағдайда білім игеру деңгейінің шоғырлығымен аса

ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуы деп түсінеміз.

Барлық мұғалімдер балаларға білім беруде барынша жоғары жетістіктерге қол

жеткізу үшiн қолайлы орта жасауға тырысады. Дарынды және талантты

балаларға қатысты бұл-ойлауды, талқылауды және мұқият жоспарлауды талап

ететiн едәуір күрделі мәселе. Әртүрлi теориялар мен стратегиялар балаларды

оқытудың мазмұнын анықтау үшін тиісті бағдарлама шеңберiнде

қолданылады. Тәжiрибеге жасалған талдау оқушылардың қажеттіліктерін

қанағаттандыруда мектеп бүкіл оқушылар үшін мектеп стандартын

күрделендіре отырып, бастауыш буын деңгейінде «жалпымектептік саясатты»

және орта буын деңгейінде «кеңейтілген» мектеп тәсілін құрған жағдайда

анағұрлым жоғары нәтижелерге қол жеткізе алатынын көрсетті. Талантты

немесе қабілетті үнемі айқындай отырып бастауыш мектептердiң мұғалiмдерi

өздерін «дарынды бақылаушылар» ретiнде көрсетуге тиіс

Балалар бір ғана пәннен емес бірнеше пәндерден олардан күткеннен

жоғары деңгей көрсетуі мүмкін: мәселен, әртістік, спорттық, музыкалық және

басқа таланттарымен танылуы ықтимал. Сонымен қатар олар бір салада

дарынды болса, басқа салада қиындыққа тап болуы мүмкін; олар дамудың бір

кезеңінде өте қабілеті болса, келесі кезеңдерде қабілеттерін танытпауы мүмкін.

Бұл дарындылық пен қабілеттіліктерді оқытушылар, ата-аналар, топтың басқа

мүшелері немесе оқушылардың өздері айқындай алады.

Оқушылардың талантты және дарынды екендерін анықтауда төмендегідей

оқу мақсаттарын анықтап алу керек.

-Мұғалімдерге сыныптағы барлық оқушылардың оқу қажеттіліктерін

анықтауда көмек көрсету;

-Мұғалімдерге инклюзивтік тәжірибеге сүйенетін талантты және дарынды

оқушылардың алдына мақсат қою үшін тәсілдер ұсыну.

Тәжірибе жүргізу барысында әрбір тақырыпты ашу кезінде сыныптағы

дарынды, талантты немесе оқуға ынтасы жоқ оқушылардың да қажеттілігін

ескеру керек. 1-сабақта «Коучинг кассасында» билеттердегі жазылған тілектер

бойынша топқа бірікті. Оқушылар ақылдаса отырып өздері топ басшысын

сайлайды. Топ басшысы болған оқушылардың бойларынан көшбасшылық

қабілетті байқалады. Көшбасшылық адамның тұрақты дамуға жетелейтін

негізгі қабілеті болып табылады. Бірінші сабақ бойынша табыс критерий

жарияланды. Мұның мақсаты берілген тапсырманы орындай отыра табысқа

жету. Әрбір оқушының сабақ барысында деңгейі байқалады. Бұрын сабаққа

белсенді емес оқушылардың алға ұмтылушылығы, қызығушылығы артады.

Келесі әрбір топқа жеке тапсырмалар беріліп, постерге түсіру ұсынылды.

Бұл постерге оқушылардың топпен талқылаған оқу материалының ішінен ең

122

түйінді ойлары, маңызды идеяларын түсіру керектігі ескертілді. Сұрақтарға

оқушылар дербес ойланды, жұпта талқылады, топта өзара пікірлесті. Және оны

қорғап, өзара бағалады. Түйінді идея оқушылардың шығармашылық қабілеттері

артып, көшбасшылық байқалды. Жұмыс барысында оқушылар белсенділік

танытты. Балалар дарындылығын дамытуда оның байқау жиілігі, сонымен

бірге өсу кезеңі өте қиын мәселе болып табылады. Дарындылықтың

байқалуына екі түрлі көзқарас бар: «барлық балалар дарынды» және «дарынды

балалар өту сирек кездеседі». Іс-әрекеттің әр алуан түрлеріне байланысты

әлеуетті дарындылық көптеген балаларға тән. Ал, асқан дарындылықты

балалардың аз бөлігі ғана көрсете алады. Кез келген дарындылық түрінің

байқалмау себептері мынадай болуы мүмкін: қажетті білімнің, шеберліктің,

дағдының жетіспеушілігі, бала дамуындағы кейбір қиындықтар, мысалы:

тұтығу, жоғары әсерленгіштік, тіл табысу өзгешелігі, т.б. Дарынды балаларды айрықша оқшауландыратын ерекшеліктер – ақыл-ой

еңбегіне бейімділік, жоғары зерттеушілік қабілеті мен танымдық мотивация,

білімді, жаңа хабарды ұдайы қабылдауға ұмтылыс, яғни, танымдық қажеттілік.

Дарындылық белгілерінің ең белгілісі – оқу бағдарламасын табысты меңгеру

және шығармашылық қабілет. Дарынды балаларға табандылық және үлкен

еңбексүйгіштікпен бірге жүретін сурет салу, музыка, техника және т.б. арнаулы

сабақтармен ерте әуестену тән. Дарындылықты анықтағанда төмендегі

факторларды ескеру керек:

Жас ерекшелігі

Тұлғалық ерекшелігі.

Экспериментатордың тұлғалық ерекшелігі.

Дарынды балалармен жүргізілетін жалпы жұмыс жоспары:

1.Дарынды баланы іздеп табу және іріктеу

2.Тереңдетілген бағдарлама бойынша (жеке, топтық, жұптап) оқыту

3.Дарынды балалармен жүйелі түрде қосымша сабақтар өткізу

4.Проблемалық оқыту әдістерін пайдалана отырып оқыту. Ізденіс

жұмыстарын (реферат, баяндама, сөзжұмбақтар, ребус, шығарма жазу, өлең

шығару, т.б.) өз бетіншеізденіп оқуды ұйымдастыру, дамыту.

5. Мектепішілік және аудандық пәндік олимпиадаларға, конкурс-

сайыстарға, ғылыми-практикалық конференцияларға қатыстыру

6. Жаңа педагогикалық технологиялар элементтерін пайдалана оқыту.

Адам сүйіспеншілікпен жасайтын ісін ұдайы жетілдіріп, осы іс-әрекет

барысында туындаған жаңа ойларын іске асырады. Іс-әрекеттің бала бастамасы

бойынша дамуы – шығармашылық болып саналады, елдің интеллектуалды

әлеуі мен алға басуының негізі ретінде адам дарындылығы тұқым

қуалаушылық пен қажетті әлеуетті жағдайлардың, соның ішінде білім беру

жағдайларының да нәтижесі болып табылады.

Адамзат баласының бар мұраты – білім. Қазіргі қоғамда дарынды

балалармен жұмыс мәселесі өте өзекті болып табылуда. Әр ата-ана өз

баласының жақсы мектепте білім алғанын қалайды. Қоғам мен ата-аналар үшін

«жақсы мектеп» деп оқушыларды барлық пәндер бойынша терең біліммен

123

қаруландырып, мектепті аяқтаған соң өзі қалаған жоғары оқу орындарына оңай

түс алуы, жоғары білікті педагогтардың қызмет атқаруы, заман талабына сай

білім беру құралдарымен жабдықталған, оқушымен жеке тұлға ретінде қарым-

қатынас орнатып, тек сабақ берумен ғана шектелмей, қосымша білім беру

жүйесінің орнауы, оқушының үш тілде еркін сөйлеуі. Сондықтан, осы аталған

талаптарға сай болудың негізгі шарты – «дарынды балалармен» жұмыстың

негізгі бағыттарын анықтау, жұмысты жүйелі жүргізу.

Дарынды балалармен жұмыс жасау мұғалімнен үлкен ізденісті, көп

еңбектенуді талап етеді. Барлық баланың ерекше қабілетін ашуда психолог

мамандардың да зерттеулері маңызды. Ұлы ойшыл Плутарх: «Көптеген табиғи

талант дарынсыз ұстаздардың кесірінен жойылып кетеді» деген екен. Осы сөзді

ескере отырып, балаларды шығармашылыққа баулуда өажымай-талмай еңбек

ету әрбір мұғалімнің міндеті.

Дарынды балалармен жұмыс істейтін мұғалімнің жеке басының

қасиеттері:

- Мейірімді, сезімтал.

-Дарынды балалар психологиясы, ерекшелігін біледі, олардың

қызығушылығы мен қажеттілігін сезеді.

-Интеллектуалды даму деңгейі жоғары.

-Қызығушылығы мен икемі кең.

-Педагогикалық мамандығынан өзге де білімі бар.

-Дарынды балаларды оқытумен байланысты түрлі міндеттерді орындауға

әзір.

-Белсенді.

-Әзілқой (бірақ сарказм қажет емес)

-Өзінің көзқарасын өзгертуге, үнемі өзін жетілдіруге дайын.

-Өзіндік жеке әлемтану.

-Өмірге төзімді, дені сау.

-Жоғары оқу орнынан кейін дарынды балалармен жұмыс жөнінде арнайы

дайындығы болып, әлі де арнайы білімді ашуға дайын болу.

Қазіргі кезде қоғамға қажетті мамандықтар бейімділікті, ептілікті,

шапшаңдықты, өзінше ерекше ойлау қабілетін, қиындықтан аз күш жұмсап

шыға білуді, адамдармен тіл табыса білу өнерін, өзін қоршаған жағдайларға тез

икемделгіштікті, сезімталдықты талап етеді. Бұл қасиеттердің барлығы –

шығармашылық процестерден бастау алады. Ұстаз шәкірт бойындағы

шығармашылықтың бастау бұлағын ашып, оны суреткердің

шығармашылығынан үйренуге жетелеу керек. Әр баланың өз сүйікті

жазушысын табуына, оның шығармашылық зертханасына үңілуге, стилін

тануға, тілдік қорын пайдалануға үйрету сабақтан кейін үй тапсырмасында

жалғасып жатады. Мұғалім жаңа шығарманы талдау барысында ақылын, көңіл

толқынын, шығармашылық қабілетін, қиялын, әдеби сезімталдық қасиетін,

болмысты сипаттаудың, суретшілік, бейнелілік, өрнектілік тәсілін, көркем

әдеби тілін дамытатындай шығармашылық тапсырма берудің ыңғайлы сәттерін

іздестіруі керек.

124

Қорытындылай келе, дарынды баланың бойынан табылатын асыл

қасиеттердің, өмірге құштарлықтың, биік ізгіліктің бірінші кілті – мыңды

жығатын білімде бола отырып, оны дамытуды ұстаздардың дұрыс үйлестіре

білуі басты мәселелердің бірі ретінде алға шығады.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «бәсекеге қабілетті қоғам орнатудың негізі -

білімде» - деп айқындап көрсетті. Ал, біз, ұстаздар қауымы, осы қоғамдық-

әлеуметтік сұранымға сай білімді де білікті, әлемдік бәсекеге қабілетті ұрпақты

оқытып, тәрбиелеуіміз керек. Қорыта айтқанда, оқушының мектеп

қабырғасында алған білімі оған қызмет жасайтындай дәрежеге жеткізуге

ұмтылуымыз керек.

Әдебиеттер

1. С.Б. Бабаев. Тұлғалық педагогика. Алматы.2011

2. С. Әбенбаев. Тәрбие теориясы мен әдістемесі. Алматы.2004

3. І. Қалитова. Педагогикалық диагностика. Алматы. 2008

4. С.Ғ.Тәжібаева. Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың технологиясы.

Алматы. 2003

ӘОЖ 174.6

КОМПЬЮТЕР ОЙЫНДАРЫНЫҢ БАЛА ПСИХИКАСЫНА ӘСЕРІ Ортаева А.С., Ортаева Г.С.

ОКМПИ.,А.Байтұрсынов атын.жом бастауыш сынып мұғалімі, Шымкент, Қазақстан

Резюме

В статье рассматривается проблемы влияния на психику ребенка компьютерных

игр.

Summary

The article deals with the problems of influence of computer games on the child's psyche.

Қазіргі кезде мемлекетіміз бәсекеге 30 елдің қатарына кіруді көздеп отыр.

Ол үшін жастар және әр бір қазақ азаматы жаңа ақпараттық-комуникациялық

технологияны жетік меңгеруіміз қажет. Қазір адамдар қызмет орнында да, үйде

де компьютермен жұмыс істей береді. Оның өмірімізге, кеңінен енгені

соншалықты, бала біткен ойыншықпен емес, компьютермен ойнап, өзінің

өміртанымын ғаламтордағы желі ішінде қалыптастырады. Қазіргі күнкөріс

қамы мен заман ағымының күрделілігі, көптеген ата-аналар тәулік бойы

балаларының тыныс-тіршілігіне бақылау жасай алмай, олар шектен тыс бейне

монитордың алдында отырғандықтан денсаулығына зор зиянды әсер алады.

«21 ғасыр - компьютер ғасыры» деп атап, айдар тағуымыздың өзі осыны

дәлелдеп отыр. Өкінішке орай, кез келген өркениеттің екі жағының болатыны

бар. Біріншіден, біздің қоғамымыздың алға жылжуы болса, екінші жағынан

рухани құндылықтарға кері әсерін тигізеді. Қазіргі таңда мектеп жасына дейінгі

баланың өзі жазу – сызуды білмесе де, компьютердің не екенін жақсы біледі.

Демек, бала заманына қарай өседі. Технология тілін жатық біле бермейтін әке –

шешелері «қазіргі балалар іштен біле туады» деп те айтып жатады.

Компьютерге осыдан 10 жыл бұрын тек қалталылардың ғана қолы жетсе,

бүгінгі күні оны әрбір үйден көруімізге болады. Сондықтан болар

125

компьютерлік ойындар балалардың құмартып ойнайтын ойындарының біріне

айналды. Қазіргі балалардың досы – компьютер, осы бір жансыз темірдің

алдында кешке дейін отырса да жалықпайды.

Енді мамандар зерттеулеріне сүйене отырып, бұл озық технологияларды

ұзақ пайдаланудың бала психологиясына кері әсерлерін саралап көрсек.

Біріншіден, шамадан тыс ақпараттар тасқыны баланы енжарлыққа душар ететін

көрінеді. Интернетті өзінің бірінші серігі, ал компьютерді «досы» етіп таңдаған

жан айналасындағы адамдармен еркін араласу қабілетін лезде әлсіретіп алады

екен. Бұл туралы мамандар: «Өзгенің адами мұң-мұқтажын түсінбейтін,

айналасындағылардың жан қиналысын сезіне бермейтін, яғни жүрегі селт

етпейтін халге жетеді», – дейді. Адамдармен, тіпті өзінің жақын-жуықтарымен,

әке-шеше, бауырларымен араласудан қашқақтайтын ондай бала, абайламаса,

шынайы мынау өмірді виртуалды, жансыз «өмірге» айырбастап жіберетіндей

дәрежеге жетеді екен. «Компьютерге байлану» ауруы негізінен кімдерде пайда

болады?» деген сауалға мамандардың жауабы: «негізінен, шынайы өмірде өз-

өздеріне сенімсіз, сондай-ақ тұрмыста кездесетін қиын түйіндерді шеше

алмайтын адамдар және әке-шеше қарауынан тыс қалған жас балалар аталған

ауруға бейім».

Компьютердің адам ағзасының физиологиялық жақтарына тигізер зияны

айтпаса да түсінікті нәрсе. Дене белсенділігінің аздығы, компьютер

клубтарында жарық, белгілі температура, санитарлық режимдер нормаларының

сақталмауы жасөспірімдердің организмінің дамуына кері әсерін тигізеді. Бір

жағынан әртүрлі прогрессивтік жаңалықтарда дисплейді қолдану адам өміріне

көптеген жеңілдіктер туғызса, екінші жағынан жаңа проблемалар туғызды –

«дисплей ауруы» пайда болды. Дисплеймен жұмыс жасағанда одан бөлінетін

электромагниттік сәуле көзге әсер етеді. Әрине, ол әркімнің көру жүйесінің

бастапқы жағдайы мен адамның жасына байланысты болады.

Терминалды көру дисплейін қолданғанда «астенопия» деген жағдай

туады, яғни көздің көру қабілетінің функционалдық бұзылуы.

Шектен шыққан ойынпаздық дерті – «лудомания» деп аталады. Компьютер

құмаралық «аддикцияға» шалдықтырады. Бала күнінен бастап, маңызды бір

істерге, жауапкершілікке, өз өмірі үшін өзі жауап беретінін сезіндіруге

дағдыландырғанымыз дұрыс. Құмар ойын есірткіден де жаман кесапат екенін

түсіне тұра, тоқтау қиын. Бұдан шығатын жол қандай?

«Компьютерге байлану» сырқатынан арылудың қандай жолдары бар?

Ең бастысы, кәмелетке жасы толмаған балалардың электронды

поштасына енуге ата-анасының мүмкіндігі болуға тиіс. Ол ең бірінші, сол

баланың қауіпсіздігі, бақытты болашағы үшін қажет. Әсіресе, балалар өз-өзімен

болып, оқшаулана бастағанында, ата-анасы олардың беймәлім адамдармен

ғаламтор арқылы танысуына жол бермеуге міндетті. Мамандардың ақыл-

кеңесіне құлақ ассақ, ғаламтор балаларға қауіпсіз болсын десек, оны үнемі жаңа

бағдарламалармен жабдықтап, спамфильтр орнатуымыз, қауіпсіздік туралы

ақпараттарды біліп отыруымыз керек. Балаларының ғаламтордағы

компьютерлік ойындарға тәуелділігін тексеріп, сол бойынша тиісті шаралар

126

қолданып отыру – ата-аналар парызы. Жанашыр мамандар «ғасыр дерті» деп

бағалап отырған бұл сырқатпен күрес жалпыхалықтық іске айналуы тиіс.

Себебі ТМД елдері ішінде компьютер мен интернетті пайдалану ісінде

Қазақстан алдыңғы қатарға баяғыда-ақ шығып қойған. Ендеше, егер аталған

компьютеромания ауруы кейбір отбасы мүшелерінде пайда болғаны анықталса,

оған қарсы тиімді шаралар осы бастан жүргізілуі тиіс. Ал егер ондай сырқаттың

ауылы әлі алыстау сияқты көрінсе, онда аталған дерттің алдын алу,

тұтынушыларға заманауи технологияларды пайдалануды қалай тиімді

жүргізуге болатыны жайлы сауат ашу курстарын жүргізген лазым. Оған

көбінесе дәрігер-мамандар және жоғарғы технология мамандары міндетті түрде

қатыстырылғаны абзал. Әйтпесе, осыдан бірнеше онжылдықтар бұрын

компьютерлік ең соңғы жаңалықтарды елдеріне енгізу үшін жылына бірнеше

миллиондаған доллар қаржы бөлген елдердің бүгінгі таңда сол технологиялық

дамулардың зияндарымен күрестерге соншама қаржы бөлуге мәжбүр болғанын

айта кеткеніміз жөн болар. «Е-е-е, қайтер дейсің?» – деп енжарлыққа салынып,

сол үкіметтердің кебін киіп жүрмейік.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Әбдірайымова Г. «Интернет бізге керек пе?» Мақала, Білім әлемі 2006-№11

2. Үркімбай Н Компьютер баланың қасы ма, досы ма? «Ана тілі» газеті, 1 шілде 2011

жыл.

3.«Алтын орда» газеті, 28 қазан 2001 жыл. Компьютерге таңылған ұрпақтың

денсаулығы құлдырап барады.

4. «Қазақ үні» газеті, 6 сәуір 2011 жыл. Ғаламторға қамалған жастар.

5. Әбділда А. «Ғаламтор кітап орнын баса алама?» Мақала, Казақстан- Zaman, 2007-

№36 343

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ЖАҢА МАЗМҰН – ЖАҢА БАҒДАРЛАМА

Сахова А.Б.

Г.Титов атындағы №20 мектеп гимназия, Шымкент, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются особенности новой программы в сфере

образования Республики Казахстан.

Summary

In this article features of the new program in education of the Republic of Kazakhstan are

considered.

Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы білім берудің ұлттық

моделінің қалыптасуымен және Қазақстанның білім беру жүйесін әлемдік білім

беру кеңістігіне кіріктірумен сипатталады. Қазіргі таңда үш тіл: қазақ тілі-

мемлекеттік тіл, қарым-қатынас тілі – орыс тілі және ағылшын тілі – әлемдік

кеңістікті тану тілін оқытуда жаңа идеяларды әр сабақта жан-жақты қолданып,

жаңаша оқытудың тиімді жолдарын тауып, жүйелі түрде қолдану заман талабы

болып отыр. Оқытудың сипаты өзгерді. Мемлекетіміздің білім беру үдерісіне

енген жаңартылған білім беру бағдарламасы – заман талабына сай келешек

ұрпақтың сұранысын қанағаттандыратын тың бағдарлама.

127

Қай елдін болсын өсіп-өркендеуі, ғаламдық дүниеде өзіндік орын алуы

оның ұлттық білім жүйесінің деңгейіне, даму бағытына байланысты. «Болашақ

бүгіннен басталады» десек, онда жас ұрпаққа сапалы, мән-мағыналы, өнегелі

тәрбие мен білім беру – бүгінгі күннің басты талабы.

Қазіргі күні мұғалімнің алдында оқушыларға білім мен тәрбие беруде

үлкен жауапкершілік тұр. Әрбір оқушыны оқытып тәрбиелеуге байланысты

мәселелерді өздігімен және шығармашылық ынтамен шешуге қабілетті

жаңашыл мұғалім керек. Жаңа, тез өзгермелі, білімді де білікті, тың серпіліске,

өзгеруге дайын және жаңа талап межесінен көріне алатын шығармашыл да

кәсіби шебер мұғалімдерді қажет етіп отырғанына көзіміз жетті. Оқушылардың

мектепте табысты оқуы ғана емес, өмірде де табысты болуы мұғалімнің

қабілетіне, оның құзыреттілігіне байланысты екенін терең түсіндік. Мұғалім

оқушылар үшін қандай да бір пән бойынша білім беретін адам ғана емес,

сондай-ақ олардың оқудағы еңбегін қызықты, тиімді ұйымдастыра алатын,

оларға үлгі болатын ерекше тұлға болуы керек. Жаңа заман мұғалімнен

күнделікті оқушылармен қарым-қатынас барысында әрбір жағдаят үстінде

ерекше білім деңгейін көрсетуді және шығармашыл шешім қабылдай алуын

талап етіп отыр. Оны қанағаттандыру үшін қазіргі заманның мұғалімі

жаңашыл, икемді, өзгерісті тез қабылдай алатын, жан-жақты, жаңа

педагогикалық инновациялық технологияларды меңгерген болуы керек.

Соңғы жылдары педагогикалық теорияда және оқу-тәрбие үдерісінде

айтарлықтай өзгерістер болып жатыр. Білім берудегі жаңғырту мен

инновациялық үрдістердің жалғасуына ықпал етудің маңызды факторының бірі

мұғалімнің кәсіби шеберлігі. Солай бола тұра «кәсіби шебер» түсінігіне пәндік,

дидактикалық, әдістемелік, психология-педагогикалық білім мен дағды ғана

емес, педогогтің жеке тұлғалық потенциалы, кәсіби құндылықтары да жатады.

ҚР-ның педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыруға арналған үш айлық

курс бағдарламалары, білім беру жүйесінде педагогтар алдына жаңа міндеттер

қойып, оларға үн тастады десек те болады. Білім мазмұнын жаңарту тікелей

шығармашылық ізденістегі мұғалімнің кәсіби шеберлігіне байланысты.

«Мұғалім көп әдісті білуге тырысуы керек. Оны өзіне сүйеніш, қолғабыс нәрсе

есебінде қолдануы керек», - деп Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазіргі заман

талабына сай білім беру мәселесі сол қоғам мүддесіне сай болуы керек. Өз

ісінің шебері ғана жоғары жетістіктерге жетеді. Қазіргі таңда пәнді жақсы,

терең білетін, күнделікті сабақтағы тақырыпты толық қамтитын, оны оқушыға

жеткізе алатын, әр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды білу іскерлігі, оқытудың

дәстүрлі және ғылыми жетілдірілген әдіс-амалдарын, құралдарын еркін

меңгеретін, оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыра отырып

дарындылығын дамытудағы іздену-зерттеу бағытындағы тапсырмалар жүйесін

ұсыну өмір талабы. Ал оның негізі бастауыш сыныптарда қаланбақ. Сондықтан

да бастауыш сыныпта әр сабаққа әр түрлі тиімді әдіс-тәсілдерді қолдана

отырып, оқушылардың білім сапасын арттыру ең басты мәселе.

Білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты-білім мазмұнының

жаңаруымен қатар, критериалды бағалау жүйесін енгізу және оқытудың әдіс-

128

тәсілдері мен әртүрлі құралдарын қолданудың тиімділігін арттыруды талап

етеді.

Бағалау жүйесі де түбегейлі өзгеріске ұшырап, критериялық бағалау

жүйесіне өтеді. Критериалды бағалау кезінде оқушылардың үлгерімі алдын ала

белгіленген критерийлердің нақты жиынтығымен өлшенеді. Оқушылардың пән

бойынша үлгерімі екі тәсілмен бағаланады: қалыптастырушы бағалау және

жиынтық бағалау. Бұл бағалау түрлері баланың жан-жақты ізденуіне

ынталандырады. Критериялық бағалау жүйесі Филиппин, Сингапур, Жапония,

Франция, Финляндия сынды дамыған елдерде пайдаланылады. Бұл бағалау

жүйесінің артықшылығы, баланың ойлау қабілетін дамытып, ғылыммен

айналысуына ықыласын туғызады. Қалыптастырушы бағалау күнделікті оқыту

мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады және тоқсан бойы жүйелі

түрде өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау үздіксіз жүргізіле отырып,

оқушылар мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етеді және

балл не баға қоймастан оқу үдерісін түзетіп отыруға мүмкіндік береді.

Жиынтық бағалау оқу бағдарламасынның бөлімдерін (ортақ тақырыптарын

және белгілі бір оқу кезеңін (тоқсан, оқу жылы, орта білім деңгейі) аяқтаған

оқушының үлгерімі туралы ақпарат алу мақсатында балл және баға қою арқылы

өткізіледі. Қалыптастырушы бағалау және жиынтық бағалау барлық пәндер

бойынша қолданылады.

Кіріктірілген білім беру бағдарламасында қазақ тілі пәнінің берілу жайы

да өзгеше. Бағдарлама оқушының төрт тілдік дағдысын: тыңдалым, айтылым,

оқылым, жазылым жетілдіруге бағытталған. Бұл төрт дағды оқу жоспарында

«Шиыршық әдісімен» орналастырылған және бір-бірімен тығыз байланысты.

Яғни, жыл бойына бірнеше рет қайталанып отырады және сынып өскен сайын

тілдік мақсат та күрделене түседі.

Бүгінгі күні барлық елдер жоғары сапалы білім жүйесімен жұмыс істеуде.

Өйткені қазіргі заманда елдің бәсекеге қабілеттілігі оның азаматтарының

парасаттылығымен анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың

талабына сәйкес дамуы тиіс. Оқушыларды заманауи әдіс –тәсілдермен оқытып,

ой –өрісі кең, саналы, еркін азамат етіп тәрбиелеу қажеттілігі де осы себептен

туындап отыр. Оның үстіне білім берудің жүйесін қарқынды дамытқан бұл

үрдістің жалпы білім беретін мектептерге де енгізіле бастауы көңілді

қуантады. Баса назар аударатын нәрсе, жаңа бағдарламаның мәні де сол

баланың функционалдық сауаттылығын қалыптастыруында. Оқушы өзінің

мектеп қабырғасында алған білімін өмірінде пайдалана білуі керек. Сол үшін де

бұл бағдарламаның негізі «Өмірмен байланыс» ұғымына құрылған. Ұстаздарға

үлкен жауапкершілік міндеттелді. Оқушылардың бойына ХХІ ғасырда өмірдің

барлық салаларында табысты болу үшін, қажетті дағдыларды дарыту үшін,

мұғалімдер тынымсыз еңбектену керек. Жаңартылған оқу бағдарламасы

аясында тек өз пәнін, өз мамандығын шексіз сүйетін, бала үшін ұстаз ғұмырын

құдіретті деп санайтын білімді мұғалімдер ғана жұмыс істей алады.

Әдебиеттер:

1.Мұғалімге арналған нұсқаулық Үшінші (негізгі) деңгей. 2012ж

129

2.«Тәжірибедегі рефлексия» жалпы білім беретін мектептердегі педагогика кадрларының

кәсіби даму бағдарламасы Тренерге арналған нұсқаулық. 2016ж

3.Жанпейісова М.М. Технология модульного обучения, 2012ж

УДК 831.25.63

РАЗВИТИЕ МНЕМИЧЕСКИХ ПРОЦЕССОВ У ДЕТЕЙ

ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА. Султанбекова А.А.- ст.преп-ль, Жапбарова Г.А. – к.п.н., ст.преп-ль

ЮКГПИ г.Шымкент

Резюме

Мектепке дейінгі балалардың мнемикалық процесстердің дамуы.

Summary

Development of mnemonic processes of preschool children.

Дошкольный возраст характеризуется интенсивным развитием

способности к запоминанию и воспроизведению.

На протяжении всего дошкольного возраста преобладает непроизвольная

память. У дошкольника сохраняется зависимость запоминания материала от

таких его особенностей, как эмоциональная привлекательность, яркость,

озвученность, прерывистость действия, движение, контраст и пр.

Важнейшее изменение в памяти дошкольника происходит примерно в

четырехлетнем возрасте. Память ребенка приобретает элементы

произвольности. Раньше запоминание материала происходило попутно с

выполнением какой-либо деятельности: малыш играл и запомнил игрушку,

слушал сказку и запомнил ее, рисовал и запомнил названия цветов спектра. В

старшем дошкольном возрасте память постепенно превращается в особую

деятельность, которая подчиняется специальной цели запомнить. Ребенок

начинает принимать указания взрослого запомнить или припомнить,

использовать простейшие приемы и средства запоминания, интересоваться

правильностью воспроизведения и контролировать его ход. Возникновение

произвольной памяти не случайно, оно связано с возрастанием регулирующей

роли речи, с появлением идеальной мотивации и умения подчинять свои

действия относительно отдаленным целям, а также со становлением

произвольных механизмов поведения и деятельности.

Первоначально цель запомнить формулируется взрослым словесно.

Постепенно под влиянием воспитателей и родителей у ребенка появляется

намерение что-либо запомнить для припоминания в будущем. Причем

припоминание раньше, чем запоминание, становится произвольным.

Дошкольник, испытывая трудности в восстановлении требуемого

материала, приходит к мысли, что в прошлом плохо запомнил.

Ребенок осознает и использует некоторые приемы запоминания, выделяя их из

знакомых видов деятельности. При специальном обучении и контроле со

стороны взрослого дошкольнику становятся доступными логические приемы

запоминания, в качестве которых выступают мыслительные операции.

Таковыми могут быть смысловое соотнесение и смысловая группировка,

130

схематизация, классификация, соотнесение с ранее известным.

Впервые действие самоконтроля проявляется у ребенка в 4 года. А резкое

изменение его уровня происходит при переходе от 4 к 5 годам. Дети 5-6 лет уже

успешно контролируют себя, запоминая или воспроизводя материал. С

возрастом меняется стремление к полному и точному воспроизведению. Если в

4 года дети вносят поправки в пересказ в связи с сюжетными изменениями, то

5-6-летние дошкольники исправляют текстуальные неточности. Так память все

больше становится подконтрольной самому ребенку.

Важным моментом в развитии памяти дошкольника выступает появление

личных воспоминаний. В них отражаются существенные события из жизни

ребенка, его успехи в деятельности, взаимоотношения со взрослыми и

сверстниками. Так, малыш может долго помнить нанесенную ему обиду,

подарок ко дню рождения или то, как он вместе с дедушкой собирал прошлым

летом в лесу землянику.

В раннем и дошкольном детстве особую роль в развитии непроизвольной

памяти играют наблюдения. Направляя внимание малыша на разные стороны

объектов, организуя деятельность детей по их обследованию, воспитатель

обеспечивает формирование полного и точного образа памяти.

Непроизвольное запоминание обеспечивается включением материала в

целенаправленную предметную и познавательную деятельность.

Память ребенка - это его интерес. Такие интеллектуальные чувства, как

удивление, удовлетворение от сделанного открытия, восхищение, сомнение,

способствуют возникновению и поддержанию интереса к объекту познания и

самой деятельности, обеспечивая запоминание.

Важный момент в развитии произвольной памяти старших дошкольников

- обучение логическим приемам запоминания. 5-6-летние дети впервые

принимают указания, как надо запоминать.

Овладение приемами запоминания зависит от следующих условий:

-степени освоения соответствующих мыслительных операций;

-содержания и характера материала;

-характера обучения. Только при его организации запоминание

становится логическим;

-наличия потребности в правильном и точном запоминании и

припоминании, стремления проверить его результаты.

Развитию произвольной памяти способствует дидактическая игра. Она

создает действенную игровую мотивацию, подчиняет запоминание близкой и

понятной ребенку цели, позволяет ему осознавать способы выполнения

деятельности, а также дает взрослому возможность руководить мнемической

деятельностью, не вставая в открыто дидактическую позицию.

Особенности развития памяти в дошкольном возрасте:

-преобладает непроизвольная образная память;

-память, все больше объединяясь с речью и мышлением, приобретает

интеллектуальный характер;

-словесно-смысловая память обеспечивает опосредованное познание и

131

расширяет сферу познавательной деятельности ребенка;

-складываются элементы произвольной памяти как способности к

регуляции данного процесса сначала со стороны взрослого, а потом и самого

ребенка;

-по мере накопления и обобщения опыта поведения, опыта общения

ребенка со взрослыми и сверстниками развитие памяти включается в развитие

личности.

У некоторых детей дошкольного возраста встречается особый вид

зрительной памяти, который носит название эйдетической памяти. Образы

эйдетической памяти по своей яркости и отчетливости приближаются к образам

восприятия: вспоминая что-нибудь, воспринятое раньше, ребенок как бы снова

видит это и может описать во всех подробностях. Эйдетическая память-

возрастное явление. Дети, обладающие ею в дошкольном возрасте, в период

школьного обучения обычно утрачивают эту способность.

Качество непроизвольного запоминания предметов, картинок, слов,

зависит от того, насколько активно ребенок действует по отношению к ним, в

какой мере происходит их детальное восприятие, обдумывание, группировка в

процессе действия. Так, при простом рассматривании картинок ребенок

запоминает гораздо хуже, чем в случае, когда ему предлагают эти картинки

разложить по своим местам, например, отложить отдельно вещи, которые

подходят для сада, кухни, детской комнаты, двора. Непроизвольное

запоминание является косвенным, дополнительным результатом выполняемых

ребенком действий восприятия и мышления.

Память дошкольника является центральной психической функцией,

которая определяет остальные процессы. Мышление ребёнка-дошкольника во

многом определяется его памятью.

Мыслить для дошкольника - значит вспоминать, т. е. опираться на свой

прежний опыт или видоизменять его. Никогда мышление не обнаруживает

такой высокой корреляции с памятью, как в этом возрасте. Задачей

мыслительного акта является для ребёнка не логическая структура самих

понятий, а конкретное воспоминание своего опыта.

То, что память становится в центр сознания ребёнка, приводит к

существенным следствиям, характеризующим психическое развитие

дошкольника. Прежде всего, ребёнок приобретает способность действовать в

плане общих представлений. Его мышление перестаёт быть наглядно-

действенными, оно отрывается от воспринимаемой ситуации, и, следовательно,

открывается возможность устанавливать такие связи между общими

представлениями, которые не даны в непосредственном чувственном опыте.

Ребёнок может устанавливать простые причинно-следственные отношения

между событиями и явлениями. У него появляется стремление как-то объяснить

и упорядочить для себя окружающий мир. Строя свою картину мира, ребёнок

выдумывает, изобретает, воображает.

«Важнейшей особенностью в развитии познавательной сферы

дошкольника, – писал Л. С. Выготский, – является то, что в ходе детского

132

развития складывается совершенно новая система функций ребенка, которая

характеризуется в первую очередь тем, что в центре сознания становится

память. Памяти в дошкольном возрасте принадлежит доминирующая роль». С

связи с этим вопрос изучения развития памяти у детей дошкольного возраста

является наиболее актуальным.

Память дошкольника является центральной психической функцией,

которая определяет остальные процессы. Мышление ребёнка-дошкольника во

многом определяется его памятью.

Мыслить для дошкольника - значит вспоминать, т. е. опираться на свой

прежний опыт или видоизменять его. Никогда мышление не обнаруживает

такой высокой корреляции с памятью, как в этом возрасте. Задачей

мыслительного акта является для ребёнка не логическая структура самих

понятий, а конкретное воспоминание своего опыта.

То, что память становится в центр сознания ребёнка, приводит к

существенным следствиям, характеризующим психическое развитие

дошкольника. Прежде всего, ребёнок приобретает способность действовать в

плане общих представлений. Его мышление перестаёт быть наглядно-

действенными, оно отрывается от воспринимаемой ситуации, и, следовательно,

открывается возможность устанавливать такие связи между общими

представлениями, которые не даны в непосредственном чувственном опыте.

Ребёнок может устанавливать простые причинно-следственные отношения

между событиями и явлениями. У него появляется стремление как-то объяснить

и упорядочить для себя окружающий мир. Важным моментом развития памяти

в дошкольном возрасте является то, что память начинает занимать

существенное место в развитии личности ребенка. Наиболее ранние

воспоминания взрослых относятся именно к дошкольному возрасту. Детские

воспоминания тесно связаны с формированием личности ребенка, ее

самосознания. По своему содержанию ранние воспоминания всегда касаются

более или менее важных моментов в жизни ребенка, его взаимоотношений с

другими людьми. То, что наиболее ранние воспоминания относятся к

дошкольному возрасту, показывает, что именно в этом возрасте память вклю-

чается в единый процесс формирования личности.

Список использованной литературы:

1. Выготский Л.С. Психология развития. Избранные работы.Издательство: М.: Юрайт, 2017.

2. Детская психология: Учебник для вузов. 3-изд. Переработанное. Смирнова Е.О.- СПб.:

Питер, 2009.

3. Бабкина Н.В. Оценка психологической готовности детей к школе: Пособие для психологов

и специалистов. - М, Айрис-Пресс, 2006.

4. Психология дошкольника. Хрестоматия /Сост. Г.А. Урунтаева. – М.: Издательский центр

«Академия», 1997

5.Черемошкина Л.В. Развитие памяти детей. Популярное пособие для родителей и педагогов.

– Ярославль: Академия развития, 1997.

133

ОӘЖ 373

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ Сүлеймен Ә.Қ.

ОҚМПИ, Шымкент, Қазақстан

Резюме

Внедрение новых технологий может быть обусловлено рядом причин.

Инновационные технологии в дошкольном образовании используются, в первую очередь, для

решения актуальных проблем, для повышения качества предоставляемых услуг, для

реализации возрастающих запросов родителей.

Summary

The introduction of new technologies can be due to a number of reasons. Innovative

technologies in preschool education are used, first of all, to solve urgent problems, to improve the

quality of services provided, to implement the growing demands of parents.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев кезекті жолдауында: «Ең алдымен, білім беру

жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс. Біздің міндетіміз – білім беруді экономикалық

өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру. Оқыту бағдарламаларын

сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау

қажет» дей келе, қазіргі заманғы қазақстандық білім беру үлгісіне көшуде және

әлемдік білім кеңістігіне енуде кәсіби білікті, құзыретті тәрбиеші – педагог

қана өз жұмысын жаңадан құрып, жоғарғы нәтижелерге жетуде жаңа

инновациялық технологияларды қолдану қажет екені баяндалған.

Бұл мақсатты жүзеге асыруда, білім берудің бастапқы баспалдағы

мектепке дейінгі ұйымдарда инновациялық технологияны ендіруге көптеп күш

жұмсалады. Сол себепті, мектепке дейінгі ұйымдарда педагогтардың негізгі

міндеті: әдіс тәсілдерді дұрыс таңдау, жаңаша педагогикалық технологияларды

дұрыс қолдана білу, жеке тұлғаның дұрыс дамып қалыптасуы үшін ыңғайлы

жағдай жасау. Әдістеме жан-жақты және өз орнында дұрыс қолданылса,

өтілетін әрбір тақырыптың мазмұны да ойдағыдай ашылып, балалардың

меңгеруіне жеңіл тиеді. Әдетте, әдістеме өз-өздігінен келе қоймайды. Ол көп

жылдар бойғы ұстаз қызметінің іс-тәжірибесімен, күнделікті сабақ беру

процесімен тығыз байланысып жатады.

Білім, тәрбие жұмысына жаңа әдістемелік амал-тәсілдерді, құрал-

жабдықтарды, жаңа тұжырымдамаларды жасап, оларды қолдану «инновация»

деп аталады. Қазіргі таңда педагогика ғылымында «оқытудың жаңа

технологиясы», «оқытудың инновациялық технологиясы» деген ұғымдар

кеңінен қолдануда.

Білім беру саласындағы "технология" үғымы өндірістік үдерістердегі

технология ұғымының басты қасиеттерін осы саланы жетілдіру үшін пайдалану

ұмтылысынан туындағаны анық. Өндірістік үдерістердегі технология деп

қолданғанда алдын-ала көздеген нәтижеге жеткізетін, белгілі бір сапалық және

сандық деңгейлердегі өнім алуға кепілдік беретін, ғылыми негізделген

алгоритмдер, әдістер мен құралдардың жүйесін айтады.

Кез-келген технологияның маңызы оның құрылымымен анықталады.

Технология белгілі бір мақсатты жүзеге асырады. Ол үшін құралдар

134

пайдаланылады, әдістеме жоғары деңгейге дейін жетіледі де, күтілетін

нәтижеге қол жеткізіледі.

Инновациялық технологияларды пайдалану негізінде мектепке дейінгі

білім беру тұжырымдамасының алгоритмі төмендегідей түрде ұсынылады:

- білім беру жүйесінің түпкі мақсаттарын баяндау;

- аралық мақсаттардың болжамдық көрсеткіштерін баяндау;

- оқыту мазмұнына сүйену;

- көзделген мақсатқа жеткізетін және оқыту сапасын объективті тексеру

әдістемесімен қамтамасыз ететін стандартты оқыту технологиясын ұсыну;

- оқытудың ұйымдастырушылық формалары мен шарттарын баяндау.

Енді инновациялық технологиялардың мектепке дейінгі ұйымдарда

пайдаланылу туралы А.С.Макаренко айтқандай, «Бала өмірінде ойынның

маңызы зор, ересек адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің, қандай маңызы

болса, өскен соң жұмыста да көбінесі сондай болады. Сондықтан болашақ

қайраткерді тәрбиелеу алдымен ойыннан басталады». Оқу үдерісінде ойын

оқытудың әрі формасы, әрі әдісі де болып табылады, сол себепті ойын әрекеті

тәрбиеші мен баланың іс-әрекетінің бірлескен, өзара байланысты

технологиясының дидактикалық категориясы ретінде де қарастырылады.

Педагогтер ойын үстінде бала санасын дамыту, тәрбиелеу, оқыту қатар

жүргізіледі, оны бала белсенділікпен және асқан ыждағаттылықпен

қабылдайтындықтан ойындарды оқу үдерісінде міндетті түрде енгізу тиімді

болып табылады.

Мектепке дейінгі ұйым тәрбиешілерінің бойында, ойында әдістеменің

озық үлгілері жинақталады. Жаңашыл –педагогтардың тәжірибелерін

пайдалануға ыңғайлы, былайша айтқанда барша үшін қоғамдық маңызы мен

мәні зор педагогикалық идеялар игеруге болатын нақтылы амалдар, әдістер,

тәсілдер арқылы жүзеге асырылады. А.Маслоу, тұлғаның танымдық

құрылымының дамуына, қызығушылығының қалыптасуына келесі

қажеттіліктерді жатқызады:

– қиындыққа дайын болуы;

– қарым-қатынас;

– таным, сыйластық;

– қауіпсіздік;

– шығармашылық;

– өзін-өзі бекіту;

Егер осы қажеттілік қанағаттандырылса, тұлғаның қызығушылығы

оянып, белсенділігі артатыны белгілі.

Қолданылатын жаңа технологиялар бала бойына білімге әуестік, білім

құмарлыққа баулуы тиіс. Білім беру үрдсіндегі алға қойылған басты мақсат

баланың білім беру мазмұнын толықтырып, жаңаша көзқараста, жаңа

технология бағытында жұмыс жүргізіп, баланың өмірін жаңаша ортада, жаңа

бағытпен ұйымдастыру. Бала құзіреттілігінің белсенді дамуы балабақшадан

бастау алады. Бұл бастаманың негізгі міндеті балаларды заман талабына сай,

әлемді шынайы қабылдауға дайындау болып табылады.

135

Қазіргі таңда мектепке дейінгі орындарда инновациялық технологияны

ендіруге көптеп күш жұмсалуда. Сол себепті мектепке дейінгі ұйымдарда

педагогтардың негізгі міндеті: әдіс тәсілдерді дұрыс таңдау, жаңаша

педагогикалық технологияларды дұрыс қолдана білу, жеке тұлғаның дұрыс

дамып қалыптасуы үшін ыңғайлы жағдай жасау. Мектепке дейінгі білім беру

орындарында, педагогикалық технологиялар мектепке дейінгі білім беру

стандартын жүзеге асыруға бағытталған.

Педагогикалық технологияда ең маңызды жағы білім беру мен тәрбие

жүйесінде ересектер мен балалардың қарым-қатынасы болып табылады. Қазіргі

таңда білім берудегі жана инновациялық технологияларға:

- денсаулық сақтау технологиялары;

- жобалық қызметтің технологиясы;

- зерттеу жұмыстары технологиясы;

- ақпараттық-коммуникациялық технологиялар;

- дамыту технологиялары;

- ойын технологияларын жатқызамыз.

Денсаулық сақтау технологиялары баланың денсаулығын нығайтуға,

оның салауатты өмір салтын қалыптастыруға бағытталған. Бұл әсіресе

қоршаған ортаның нашарлауына, денсаулықтың жалпы көрінісіне,

тамақтанудың нашарлығына байланысты болып келеді. Мақсатына байланысты

денсаулық сақтау технологиялары түрлі жолдармен жүзеге асырылады.

Жобалық жұмыс технологиясының мақсаты - мәселе бойынша жұмыс

істеу, соның нәтижесінде бала сұрақтарға жауап алалады. Балабақшадағы

жобалық жұмыстарды тәрбиеші баламен бірге жүзеге асырады.

Жобалар әртүрлі жолмен жүргізіледі:

Қатысушылардың саны бойынша: жеке, жұп, топ, фронталь;

Ұзақтығы бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ мерзімді;

Басымдылық әдісі бойынша: шығармашылық, ойын, зерттеу, ақпарат;

Пәндер бойынша: баланың отбасы, табиғат, қоғам, мәдени

құндылықтарға сүйене отырып жүргізіледі.

Зерттеу жұмысының технологиясы: зерттеу жұмыстары балаға өзекті

мәселеге бағытталып және оны шешудің бірқатар әрекеттерін анықтауға

көмектеседі. Бұл жағдайда, бала ғалым сияқты, зерттеу жүргізеді,

эксперименттер жасайды.

Зерттеуді ұйымдастырудың әдістері мен тәсілдері:

- бақылау;

- әңгімелесу;

- эксперименттер;

- дидактикалық ойындар;

- модельдеу жағдайлары;

- әрекет, еңбек етуге бағытталған тапсырмалар.

Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар: біздің «озық»

ғасырда ақпараттық және коммуникациялық технологиялар табиғи дамуға ие.

Қазіргі таңда компьютердің қандай екенін білмейтін балалар өте сирек, яғни

136

компьютерді игеруге деген балаларда құлшыныс басым болып келеді.

Математиканы оқытуға арналған қызықты бағдарламалар көмегімен

балалардың жады мен логикасын дамыту арқылы «ғылымға» деген

қызығушылығын арттыруға болады.

Компьютердің, классикалық жұмысқа қатысты бірқатар маңызды тиімді

тұстары: экранда жандандырылған суреттер, баланы қызықтырады, назарын

аударуға мүмкіндік береді, компьютерлік бағдарламалардың көмегімен

мектепке дейінгі ұйымдарда қайта құруға болмайтын түрлі өмірлік

жағдайларды модельдеуге болады.

Баланың қабылдау деңгейіне сәйкес, бағдарлама тікелей жеке баланы

дамытуға бағытталып жасалынады.

Кейде педагогтың компьютерлік білімінің немесе тәжірибесінің

аздығынан қателіктер орын алады. Мысалы: компьютерлік сауаттылыққа

қойылатын талаптарға слайдатрмен жұмыс жүргізудің сай келмеуі.

Мектепке дейінгі мекемелерде инновациялық білім беру құралдарын

қолданудың да маңызы. Оқытуда балалардың түрлі психикалық функцияларын

дамытуға араналған пайдаланатын компьютерлік құралдар бар олар: қөру, есту

арқылы қабылдау, зейін, есте сақтау, логикалық ойлау, т.б. Оқытуда

пайдаланатын интерактивті құралдар: тақта, компьютерлер балаларды

диагностикалауда жақсы көмекші болып келеді:

-Зейінін дамытуда;

- Есте сақтау қабілетін дамытуда;

- Ойлау қабілетін дамытуда;

- Тілін;

- Жеке тұлғасың дамытуда;

Дамыту технологиялары: Жеке басын дамытуға бағдарланған

технологиялар баланың даралығын дамытуға жағдай жасайды: әртүрлі

сенсорлық бөлмелер, жекелеген ойындар мен әртүрлі іс-әрекеттер

ұымдастыруға арналып жасалынған орталықтар. Мектепке дейінгі ұйымдарда

дамытуға бағытталған бағдарламалар: «Балбөбек», «Алғашқы қадам», «Тәй-

тәй», «М.Монтессори әдісі» т.б. қолданылады.

Ойын технологиялары барлық мектепке дейінгі білім берудің негізі

болып табылады (мемлекеттік білім беру стандарттары) аясында баланың жеке

басы алдыңғы қатарға шығарылады және қазіргі уақытта барлық мектеп

жасына дейінгі балалық ойын ойынға арналуы керек.

Ойын арқылы оқыту технологиясының мақсаты дидактикалық, тәрбиелік,

дамытушылық, әлеуметтендірушілік мақсатқа жету. Ойын технологиясының

ерекшелігі ойындық іс-әрекеттің психологиялық механизмі жеке бастың өзіндік

талап-талғамдарына сүйенеді. Баланың бойындағы білімділік, танымдық,

шығармашылық қасиеттерін аша түсуді көздейді. Ойын – балалар үшін оқу да,

еңбек те. Ойын айналадағы дүниені танудың тәсілі. Сонымен қатар, ойын

балаларға өмірде кездескен қиыншылықтарды жеңу жолын үйретіп қана

қоймайды, олардың ұйымдастырушылық қабілеттерін де қалыптастырады. Бала

бойында еркіндік, мақстакерлік, ар-намыс, мақтаныш сезім, дербестік,

137

адамгершілік, еңбексүйгіштік, белсенділік т.б. қасиеттерді дамыту.

Қорытындылай келетін болсақ, аталған педагогикалық технологиялар мен

инновациялық құралдар балабақшада балалардың жас ерекшеліктерін ескеріп,

әр сатыға балалардың қабылдау мүмкіндіктеріне сай пайдалануға болады.

Мектепке дейінгі балалардың есте сақтау қабілеті әлсіз, қабылдау процестері

тұрақсыз келеді. Сондықтан олар затты қолмен ұстап, көзімен көргенді

ұнатады. Осыған сәйкес, мектепке дейінгі балалардың оқу іс-әрекеттеріне

көрнекілік, ойын технологиясын кеңінен қолданған жөн.

Әдебиеттер тізімі:

1. Раджерс Э. Инновация туралы түсінік. — //Қазақстан мектебі, №4, 2006.

2. Қабдықайыров Қ. Инновациялық технологияларды диагностикалау. – А., 2004.

3. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. – Тараз, 2003.

ӘОЖ 372

ЗАМАНАУИ ҰСТАЗДЫҢ КӘСІБИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ Тілеуова С.С.

ОҚМПИ, Шымкент, Қазақстан

Резюме

Профессиональные ценности педагога играют исключительно важную роль в

формировании личности ученика, выражают направленность его интересов и

потребностей, определяют присущие ему установки и мотивацию в обучении и воспитании

Summary

The professional values of the teacher play the important role in formation of the identity of

the pupil, express the orientation of his interests and requirements, define the installations and

motivation in pupil’s training and education.

Қазіргі уақытта біздің өміріміздің түрлі салаларына өзгерту, рухани,

моральдық, кәсіби құндылықтарды қайта қарау процесі жүріп жатқанда,

жоғары оқу орындарында мамандарды даярлау жаңаша сипат пен мазмұнға ие

болып отыр. Реформалардың әлемдiк тәжiрибесi көрсетiп отырғандай,

қоғамдық өзгерiстер кезiндегi мемлекеттiң бiлiм беру саясатында

мұғалiмдердiң кәсiби педагогикалық даярлығын жетiлдiру мәселесі бiрiншi

кезектегi бағытқа ие болады.

Педагогикалық кеңістік инновациялық сипат алған жағдайда білім

берудің рухани парадигмасының негізі болып табылатын, мұғалімнің кәсіби

білімін жетілдіру ғылыми және практикалық қызығушылық тудыратын өзекті

бағыттардың бірі болып табылады.

Заманауи мұғалімнің қабілеті мен дайындығы - жеке тұлғаның бүкіл өмір

бойы дамуы мен әлеуметтік әрекетіне қажетті мүмкіндік беретін деңгейде

тереңдетілген білім берудің дамуының негізгі тенденцияларының бірі болып

табылады Бұған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-

2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында білім беруді дамыту

үшін оқытудың озық жүйелері мен технологияларын әзірлеу мен енгізу талап

етіп отырғандығы дәлел. Осыған орай қазіргі заман мұғаліміне қойылатын

талаптар да жоғары: ол қоғамдық дамудың деңгейінен көрінетін, оның

138

әлеуметтік парызына жауап беруді көздейтін, жаңалыққа сергек, өз ісіне

гуманистік сезіммен қарайтын, педагогикалық күрделі құбылыстардың

барысын идеялық адамгершіліктік тұрғыдан шеше алатын, жаңаша ойлау

дағдысын меңгерген кәсіби шебер болуы қажет.

Бәсекеге қабілетті елдердің қатарында лайықты орын алуға бағытталған

тың жаңарулар мен өзгерістерге толы серпінді дамуы басталған қазіргі шақта

жалпыадамзаттық құндылықтарды, тарихи тәжiрибенi, сан ғасырлық мәдени

дәстүрлердi ескере отырып, бiлiм беру мазмұнын жаңғырту,білім беру жүйесіне

түбегейлі өзгерістер енгізу ой - сана қозғалысының саяси-әлеуметтік,

экономикалық өмірге тигізетін әсері зор.

Кәсіптік жоғары білім берудің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның, болашақ

маманның кәсіптік іскерлігін жетілдіру, жас мамандарға кәсіптік тұлға ретінде

қарай отырып, болашақ қызметіне бейімділігін арттыру, мамандығына деген

жауапкершлігін ояту, кәсіптік міндеттерді шешуге бағытталған

мүмкіндіктерінің қалыптасу деңгейін анықтау, жоғары оқу орнында алған

білімдерін болашақ қызмет міндеттерімен ұштастыра білу дағдыларын

қалыптастыру. Аталғандардың барлығы дерлік, өз кезегінде, мұғалім

мамандығының кәсіби құндылықтар жүйесінің құраушы компоненттері болып

есептеледі.

Мұғалімнің педагогикалық құндылықтарын қалыптастыру процесі біздің

елде жүзеге асырылып жатқан ұлттық білім беру жобаларын іске асырып, оның

дамуы үшін стратегиялық маңызы бар маңызды әлеуметтік, моральдық және

рухани әлеует болып табылады.

Сонымен бірге педагогикалық iс-әрекеттiң, қызметтiң құндылығы -

мектеп, арнаулы орта бiлiм беру мекемелерi, жоғары мектептердегi оқу- тәрбие

процесiн оңтайландыруға ықпал ететiн идеялар, ғылыми тұжырымдар, алдыңғы

қатарлы iс-тәжiрибелер.

Педагог үшiн ең басты, жоғары құндылық - кәсiби шеберлiк, оған жетудiң

жолы, әдiс-тәсiлi, құралы. Педагогикалық iс-әрекеттiң құндылықтары

объективтi, олар мұғалiмнiң нақты iсiнде белгiлi бiр нысана болып табылады.

Субъектiнiң құндылық бағдары қажеттiлiк пен мүдденiң таңдауы ретiнде

анықталады. Мүдде қажеттiлiктi сапалы түрде қажетсiну болып табылады.

Субъектiнiң танымын объектiге бағыттай отыра, (қажеттiлiктi қанағаттандыру

үшiн) олар бiрiгiп құндылық қарым-қатынастың негiзiн құрайды.

Адамдардың кез-келген iс-әрекетi, сол адамның мүддесi мен қажеттiлiгiн

қанағаттандыруға негiзделе отырып, әрқашанда белгiлi бiр мақсат ұстанады

және белгiлi бiр мiндеттердi айқындайды.

Субъектiнiң әрекетi оның ойында, сезiмiнде мақсат ретiнде оның

болашағымен ұштасып жатады.

Құндылықтарды iрiктеу, өз қалауы бойынша таңдап алу жекеленген

тұлғалар мен қоғамның басшылыққа алатын мақсаттары негiзiнде жүргiзiледi.

Бұдан барып, мақсат пен мүдде бiрлесе келiп, құндылықтардың негiзiн құрайды

(М.Юрасова).

Құндылық тек оң белгiнi көрсететiн, бiлдiретiн болғандықтан, объектiге

139

ерекше құндылық қатынаста болды. Белгiлi бiр құндылық жеке адам үшiн

қажеттiлiктiң объектiсi болуы үшiн, мысалы, оқыту процесiн ұйымдастырғанда

жеке тұлғаға қажеттi, оны ынталандырып, қызықты-ратындай факторларды

қарастырып, ендiру қажет.

Оқытушының кәсiби бiлiктiлiктi қалыптастыру мақсатында жасаған iс-

әрекетi, оның жаңа, күрделi, өзiне қажеттi құндылықтарды игеруiмен

сипатталады.

Жалпы кәсiби шеберлiкке, немесе жалпы кәсiпке құндылық ретiнде қарау

- ол объективтi және субъективтi факторлардың бiрлiгi.

Құндылықтарға деген қарым-қатынас субъектiнiң өзiнiң педагогикалық

кәсiби iс-әрекетiне деген ең жоғарғы деңгейдегi қарым-қатынасы. Бұл процестi

мотивацияның, мiнез-құлықтың, көңiл-күйдiң құрылымдық элементтерiнен

(компоненттерiнен) тұратын модель ретiнде қарастыруға болады. Іс-әрекет

компонентi педагогикалық iс-әрекеттiң құрылымдық бөлiктерiн белгiлi

мақсатта игеру барысында айқындалады.

Педагогикалық білім беруді жаңғырту тұжырымдамасында жеке адамның

дамуында жетекші рөл мұғалімге тиесіл екендігі атап көрсетілген.

Ұстаз жеке адам және кәсіби маман ретінде жас ұрпақтың мәдениет

әлеміне, әлеуметтік қатынастарға, рухани мұра мен жалпы адамзат өркениетін

түсініп, зерделеуіне, қажетті іскерлік, дағды-ептіліктердің қалыптасуына ықпал

етеді..

Баланың бойына құндылықтарды сіңіру, құндылықтар жүйесін

қалыптастыру мұғалімнің өзінің бойында қалыптасқан құндылықтар жүйесі

арқылы жүзеге асырылатынын атап өткен жөн.

Құндылық бұл - адамның психологиялық ерекшеліктерін, қоғамдық өмір

феноменін, адамның немесе қоғамның оң және теріс құндылықтарын білдіретін

құбылыс, қасиеттер.

Қазіргі уақытта педагогикалық қызметтің құндылықтарын зерделеу

маңызды, өйткені мұғалім қызметінің құндылық бағыттары оқушының білім

деңгейлері мен нәтижелерінен көрініс табады. Аталған мәселелер бойынша

зерттеу жұмыстарымен айналысқан ресейлік ғалымдар А.А. Коростылева, В.А.

Сластенин, Г.И. Чижакова, Дж. Хазард, Е.Н. Шиянов, И.Ф. Исаев, Н.Ю. Гузева,

С.Г Вершловскийлердің сіңірген еңбектерін атауға болады.

И.Ф. Исаев ұстаздың кәсіби құндылықтар жүйесін былайша жіктеген:

І. Құндылық – мақсат – құндылық: бұл – ұстаздың кәсіби-педаго-гикалық

қызметінің мәні мен маңызын ашып көрсетеді;

− Құндылық – құрал– құндылық - кәсіби-педагогикалық қызметтің

әдістері мен құралдарының мәнін көрсетеді;

− Құндылық – қарым-қатынас – құндылық – тұтас педагогикалық

процестегі қарым-қатынастың негізгі механизм ретіндегі маңызы мен мәнін

ашып көрсетеді;

− Құндылық – білім – құндылық - педагогикалық процестегі

психологиялық-педагогикалық білімдердің маңызы мен мәнін ашып көрсетеді;

− Құндылық – сапа – құндылық - ұстаздың жеке тұлға сапасының;

140

мұғалім-нің кәсіби-педагогикалық процестің субьектісі ретінде көпқырлы

кәсіби сапалық қасиеттерінің өзара байланысының маңыздылығы мен мәнін,

оның шығармашылық қабілетін, өз қызметін жобалау мен оның нәтижесін көре

білу секілді қасиеттері мен қабілеттерінің мәні мен маңыздылығын ашып

көрсетеді.

ІІ.Кәсіби іс-әрекет, қызметінің талаптарына байланысты құнды-лықтар:

● педагогикалық процестегі «еркіндік»;

● үнемі адамдармен қарым-қатынаста болу;

● нақты белгіленген, яғни мазмұн-міндеттері айқын еңбек (жұмыс)

процесі;

● кәсібінің ізгілікті жақтары;

● үнемі өзін –өзі жетілдіріп отыру;

● өз пәнін жетік меңгеру;

● көпшілік тарапынан қошемет пен құрметке бөленуі, алғыс алуы;

● еңбегінің шығармашылық сипат алуы;

ІІІ.Мұғалімнің жеке тұлғалық-мотивациялық сферасымен байла-нысты

құндылықтар:

● болашақта кәсіби тұрғыдан өсуі;

● отбасылық дәстүрді жалғастыруы;

● өз кәсібіне деген қызығушылығы мен бейімділігі;

● адамдардың оны қажетсінуі;

УІ.Білім беру қызметінің басқару аспектілерін айқындайтын

құндылықтар:

● басқа адамдардың іс әрекеті мен мінез-құлқына ықпал ету және оларға

бағыт-бағдар беру қабілеті;

● мұғалім мен оқушының өзара сыйластық қарым – қатынасы;

● өзінің шеберлігі мен білімін бере алатындай қабілет, іскерлігінің болуы.

Педагогикалық қызметтің құндылықтарына педагогикалық іс-әрекеттің

бағыт-бағдары болып табылатын педагогтың өзін, яғни ұйымдас-тырушылық,

құрылымдық, бейімділік, сараптамалық қабілеттеріне қоса, ұлттық

құндылықтарды яғни этнопедагогика, этнопсихология негіздері мен

«Ғаламтор» жүйесін жетік меңгерген, компьютерлік сауаттылығы жоғары,

инновациялық мәдениеті қалыптасқан, әлемдік білімге сай бәсекеге қабілетті,

мәдениеті жоғары жеке тұлға тәрбиелей алатын ұстазды, педагогикалық

ұжымды, жалпы өмірдегі адами құндылықтарды жатқызуға болады.

Әдебиеттер 1. Болотова Ж.А., Кострикова Ю.В., Радченко Е.А., Рахманова М.Н. Ценности

педагогической деятельности // Международный журнал прикладных и фундаментальных

исследований. – 2016. – № 1-2. – С. 257-259;

2. Быдыгиева М.С. Система ценностей современного учителя // Успехи

современного естествознания. – 2011. – № 1. – С. 173-175;

3. О.Аяшев. Ұстаздың базалық білімі. Оқулық.- Астана: Фолиант, 2014.-168бет

4. Нұрғалиева Г.Қ. Ценностное ориентирование личности в условиях

информатизации образования – Алматы: РЦИО, 2004-311с.

5. http://school–collection.edu.ru

141

6. https://egemen.kz/article/ustaz-tulghasy

ОӘЖ 372.851

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ

ТИІМДІЛІГІ Утемуратова А.Б.

№ 59 Қ.Жандарбеков атындағы ЖОМ бастауыш сынып мұғалімі, Сайрам ауданы,

ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматривается эффективность технологий развивающего

обучения в начальном образовании

Summary

This article examines the effectiveness of technologies for developing education in primary

education

Білім беруді дамытудың қазіргі кезеңі әдістемелік ғылымнан онын

мазмұнын, оқыту әдістерін, тәсілдері мен технологияларын дамытуды талап

етеді. Оқыту теориясы мен іс-тәжірбиесінде оқушылардың қызметін, оқу

үдерісін басқару және ұйымдастыру тиімділігін, материалды дидактикалық

жетілдіруді, оқу үдерісіне техникалық құралдарды енгізуді белсендендіру мен

қарқындандыруға байланысты технологиялар аса танымдылыққа ие болды.

Оқытудың білім беруші және тәрбиелік міндеттері оқушылардың жас

ерекшеліктерін, ғылым және оқу пәні ретінде пәннің ерекшеліктерін ескере

отырып, кешенді түрде шешілуі тиіс.

Психолог Л.С. Выгодскийдің айтуынша «Бала дамуының ең шарықтау

шегі - бұл тіл мен ойдың шығармашылығы». Оқыту барысында жаңа

технологиялық әдістерді пайдалану шәкірттердің ойлана білу қабілеттерін

дамытады, олардың білім сапасын жақсартады, ой өрісін кеңейтеді, есте сақтау

қабілеттерін өсіреді. Дамыта оқытуда оқушының ойлау, ізденушілік,

зерттеушілік қабілеттері артып, талдау арқылы белгілі бір шешімге келуге, оны

дәлелдей білуге, оқушының өз ой-пікірін айтуға мүмкіндік беріледі. Бастауш

саты - бұл оқушы тұлғасы мен санасының қарқынды дамитын құнды,

қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп

қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Президент жолдауында: «Ұлттық

бәсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен анықталады» - деген

байламы жеке адамның құндылықтарын арттыру, оны дайындайтын ұстаз

жауапкершілігінің өсуі, тынымсыз еңбек, сапалы нәтиже деген ұғыммен егіз

[1].

Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда негізінен дамыта оқыту

технологиясын басшылыққа алынады. Себебі қазіргі оқулықтар дамыта оқыту

технологиясы негізінде жазылған. Сондықтан әрбір бастауыш сынып мұғалімі

«Дамыта оқыту» технологиясындағы сабақтың құрылымын, әдіснамалық

негіздерін толық меңгеріп, өз іс-тәжірибесінде шығармашылықпен қолдана білу

тиіс.

Оқу – адамның психикалық дамуының формасы, элементі. Кез келген

142

оқыту белгілі бір мөлшерде адамды дамытады. «Даму» ұғымы сөздікте

«мөлшерлік өзгерістердің белгілі бір өлшем шегінен шығып, сапалық

өзгерістерге айналуы» - деп түсіндіріледі. «Даму» ұғымының психологиялық

анықтамасы – жаңарту процесі жаңаның өмірге келуі, ескінің жоғалуы деген

мағынаны білдіреді. Оқыту мен дамытудың арасында тығыз байланыс бар

екенін психология ғылымы жеткілікті дәрежеде дәлелдеп берді деп айтуға

болады. Бұл мәселені түбегейлі зерттеп, бала дамуындағы оқытудың рөлін, алар

орнын анықтаған көрнекті психолог Л.С Выгодский.

И.Я. Лернер «Даму» деген ұғымды педагогикалық заңдылықтарға

негіздей отырып, адамның әртүрлі қиындықтардағы мәселелерді шеше білуге

дайындығы деп түсіндіреді. Мұндай анықтама интеллектуалдық іс-әрекетті

жоғары орынға шығарады. Мәселе қаншалықты күрделі болса, оны шешуге

жұмсалатын ақыл-ой қызметі де соншалықты кең, аумақты, демек даму деңгейі

де жоғары болады.

Л.В. Занков ақыл-ой қызметінің төмендегідей көрсеткіштері дамуды іске

асырады деп есептейді. Олар байқампаздық, өз ойын еркін жеткізе білу,

практикалық іс-әрекетті атқара білу. В.В. Давыдов ақыл ойдың дамуының

көрсеткіші ретінде жинақтай, қорытындылай алу дағдысын есептейді.

Тұтас алғанда барлық авторлардың даму туралы ойлары оқыту

барысында баланың психикасының жаңа сапалық деңгейге көтерілуі дегенге

келіп саяды және оның басты шарты ретінде әрекет алынды.

Метеп оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі

факторы олардың білімі мен дағдыларының дәрежесі ғана емес, сонымен бірге,

баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл-ой жұмысының тәсілдері

қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады.

Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық

әрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйрететін сабақтарды дамыта оқыту

сабақтары деп білеміз.

Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл-ой әрекетін меңгеруге

жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал,

мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас. Мұғалім бұл жағдайда

дайын білімді түсіндіріп қоюшы, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетті

ұйымдастыратын ұжымдық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана

баланың интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.

Дамыта оқытудың ерекшелігі:

1. оқушыларды еріксіз және қыстамай оқыту;

2. оқушылардың білім алуға деген қызығушылықтарын дамыту үшін

тақырыптарды жаңа бір қырынан қайталауды ұсынып отыру;

3. білімнің базалық деңгейінің барлық оқушылар үшін міндеттілігі;

4. оқушыға өз деңгейін таңдауға ерік беру;

5. оқушыларға берілетін білімнің саралануы;

6. оқыту мен тәрбиенің бірлігі.

Дамыта оқыту деген термин психологиялық ғылымының қойнауында

туып, баланың дамуын қарастырған (Ж.Пиаже), ойлаудың әртүрлі деңгейін,

143

типтерін (Л.В. Выготский, А.Н. Леонтьева, С.Л. Рубенштейн) және басқа да

психиканың функциясы зерттелген (Б.Г. Ананьев, А.А. Люблинская, Г.С.

Костюк, Н.А. Менчинская) және т.б. іс–әрекет теориясының психологиясын

жасаған (А.Н. Леонтьев, П.Я.Гальперин) еңбектерінде жан-жақты талданды.

Дамыта оқытуда баланың ізденушілік – ойлау әрекетін ұйымдастыру

басты назарда ұсталады. Ол үшін бала өзінің бұған дейінгі білетін

амалдарының - тәсілдерінің жаңа мәселені шешуге жеткіліксіз екенін

сезетіндей жағдайда түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-

ықыласы артады, білім алуға әрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда

төмендегідей үш құрамдас бөліктерден тұратын болады.

1.Оқу мақсаттарының қойылуы

2.Оны шешудің жолын бірлесе қарастыруы

3.Шешімнің дұрыстығын дәлелдеу.

Бұл - үшеуі дамыта оқытудың Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов жасаған

жүйенің негігі компоненттері.

Оқушы алдында оқу мақсаттарын қоюда ешқандай дайын үлгі берілмейді.

Мақсатты шешу, іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы жүзеге асыралады.

Мұғалім сабақ процесін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам рөлінде шешім

табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретіледі. Әр

оқушыға өз ойын, пікірін айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптар тындалады.

Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермес. Дегенімен әр бала

жасаған еңбегінің нәтижесім ен бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке

тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.

Дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың ойларын жетілдірудің маңызы

зор.

Біріншіден, дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы өз

оқу әрекеті арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде жаңа

ақпарат жайлы не білетіндіктерін ортаға салып, мәселені өз беттерінше шешуге

талпынады. Сөйтіп олар осы мәселе туралы өз білімдерінің жеткіліксіз, таяз

екенін сезіну арқылы сабаққа деген қызығушылықтары оянады, ішкі түрткілері

пайда болады.

Екіншіден, дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мәселелерді

шеше отырып, өзінің санасының саңылауларын ашады. Әр оқушының өзінің

деңгейіне дамуына қол жеткізе алады. (Жақсы оқушы, жаман оқушы) ұғымның

болмауы, балаларды танымдық әрекеттерге ұмтылдырады, құштарлығын

арттырады.

Үшіншіден, оқушының жеке басын дамытатын басты құрал – ол өзінің

әрекеті. Себепті дамыта оқытудағы оқыту әдістері оқушыны белсенді жұмыс

жағдайына қоя отырып, мәселерді, қайшылықтарды шешу мақсатын қояды.

Төртіншіден, дамыта оқыту жүесінің нәтижелі болуы оқушы мен

мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым – қатынасы арқасында ғана өз жемісін

береді. Сол себепті дәстүрлі жүедегі әміршілдік стиль бұл жерде тиімсіз, оқушы

– «орындаушы» объект емес. Ол өз пікірін ашық айта, ойын дәлелдей,

дәйекткей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын тыңдап, көз қарасын

144

құрметтей білуге үйренген жаңа сападағы субъект.

Дамыта оқыту технологиясының нәтижелері:

1.Түрлі әдістерді пайдалану сабақтың нақты мәнін терең ашуға

көмектеседі;

2.Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік туады;

3.Олардың әрқайсысының деңгейін анықтауға болады;

4.Оқушылардың көбін бағалауға мүмкіндік бар;

5.Оқушыларды ізденіске баулып, өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді;

6.Оқушылардың қабілеттері, сөз саптау еркінігі, ұйымшылдығы,

шығармашылық белсенділігі артады;

7.Жеке тұлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын шыңдауға, өзіне

деген кәсіби сенімін қалыптастырады.

Дамыта оқыту жүйесіндегі сабақтар типологиясы:

1.Педагогикадағы түсіндірмелі-иллюстративті әдісі алмастырады. Бұл

әдіс тұлға дамуымен тығыз байланыста.

2.Дамытудың барлық заңдылықтарын ескереді, жеке бастың өзіндік

деңгейі мен ерекшелігін сәйкестендіреді.

3.Бала іс-әрекеттің толыққанды субъектісі болып табылады.

4.Бала қоршаған ортамен өзара қатынасқа түсетін дербес субъект рөлі

беріледі.

5.Тұлғаның барлық қасиетін тұтас дамытуға негізделген.

6.Баланың жақын даму аймағында жүзеге асады.

Осылайша, дамыта оқыту бойынша сабақ кезеңдерінде оқушылар

сабақтың мақсат, міндеттерін өздері анықтайды, проблеманы шешу жолдарын

іздестіреді, жаңаны өздері табады, оқушыларға кеңеседі.

Дамыта оқыту жүйесі бойынша сабақтарды даярлау және өткізу этаптары.

1.Әдістемелік іс-әрекет жағдайында мақсат пен міндеттерді меңгеруі.

Сабақтың мазмұны. Оқу жағдайларын ескеру. Әдістемелік тәсілдерді қолдану.

2.Келесі сабақтың моделін жоспарлау.

Сабақтың негізгі мақсаттарын анықтау. Сабақтың әр этапында оқушының

негізгі іс-әрекеттерін анықтау. Оқушы іс-әрекетін ұйымдастыру әдіс-тәсілдерін

таңдау.

3.Сабақты жүргізу.

Әр сабақтағы баланың іс-әрекетін ұйымдастыру. Оқушымен жанама

қарым-қатынас. Жұмыс барысын бақылау жұмысы.

4.Рефлексия.

Сабақтың қорытынды бағасы. Мақсатқа жету. Тақырып бойынша

өзгерістер еңгізу. Оқыту нәтижесін талдау.

Дамыта оқытудағы мұғалімнің басты міндеті:

-оқу материалдарын оқушыға дайын күйде көрсету емес, оқушымен

бірлесіп, жалпы іс-әрекетті ұйымдастыра отырып, алға қойған міндеттерді

түсіндіру, оларды шешудің тәсілдерін, жолдарын іздестіру арқылы өз іс-

тіжірибесінде қолдануды үйрету.

Қорыта келгенде дамыта оқыту технологиясы оқушы құзіреттілігін

145

дамытуда аса маңызы бар технология. Оқу үдерісін жобалауда өз бетімен

жұмыс істеуге машықтандыру мәселесі барлық мектептің пән мұғалімдері үшін

аса өзекті болып табылады. Ол үшін дағдылар мен машықтар жүйесін нақты

анықтап алу қажет, оларды меңгеру әртүрлі жұмыстарды өз бетімен орындауға

баулиды. Әдебиеттер:

1.«Қазақстанның Үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» Қазақстан

Республикасының Президенті Н. Ә. НАЗАРБАЕВТЫҢ Қазақстан халқына Жолдауы

ОӘЖ 373.2:398.21

ӨЗБЕК ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ-

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ Шадиева С.С.

№ 41 Жамбыл атындағы ЖОМ өзбек тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі. Сайрам

ауданы, ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматривается современные методы информационно-

инновационного обучения узбекского языка

Summary

This article considers modern methods of information and innovation education of the

Uzbek language

Қоғамдық өмірдің барлық салаларында, соның ішінде, білім беру

саласында жүріп жатқан өзгерістер білім жүйесін әлемдік талаптарға сәйкес

дамытуды қажет етеді. Білім беру жүйесі мемлекеттің экономика, ғылым және

әлеуметтік орта салаларының құрылуы мен өсуіне зор ықпал ететін жастарды

дайындаудың негізі болып табылады. Сондықтан да жалпыға білім беретін

мектептерде шығармашыл, жеке тұлғаны дайындау жүйесін дамытуда

мемлекет тарапынан көп көңіл бөлінетіні кездейсоқ емес. Қазақстан

Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының

негізгі мақсаты: «әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке

тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз

білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы

стратегиялық басымдықтарды белгілеу» - деп атап көрсетілген [1].

Жалпы білім беретін мектептерде білім мазмұнын жетілдіру, арттыру

процесінде жаңаша әдіс-тәсілдерді қолдану – бүгінгі күннің өзекті

мәселелерінің бірі. Себебі дұрыс ұйымдастырылған оқыту процесі - білім

мазмұнын сапалы меңгертетін бірден бір жол. Мұғалім сабақ барысында

әдістерді, техникалық құралдарды орынды қолдана білсе, оқушының білімді

игеруі қарқынды жүреді. Оқыту мақсатына сәйкес әдіс-тәсілдерді дұрыс

қолданбауынан келіп шығады. Демек сабақтың нәтижесіздігі мұғалімнің

әдістерді білмеуінен ғана емес, бүкіл сабақ барысында бір ғана сүреңсіз әдісті

қолдануынан. Сондықтан мұғалім оқыту процесінде қандай әдіс-тәсілдерді

қолданатындығын алдын-ала ескеруі қажет. Дұрыс іріктелген әдіс тек

оқушының білімді игеруіне ғана әсер етіп қоймайды, сонымен қатар оның

шығармашылық қабілеттерін де арттырады. Осыған орай оқыту барысында

146

қандай әдістер тиімді, қай әдісті қай әдістен кейін қолдану қажет деген мәселе -

бүгінгі күннің өзекті мәселесінің бірі. Педагог – ғалымдар оқыту барысында

әдістерді пайдалану мұғалімнің алдына қандай оқыту мақсатын қойғанына

байланысты екендігінде деп есептейді. Олай болса, оқыту әдістерін

жинақтауда, анықтауда мұғалім мен оқушының арасында қандай іс-әрекеттің

орындалатыны, мұғалім оқушының қандай қабілетін жетілдіретіні маңызды рөл

атқарады. Демек, әдісті тиімді пайдалану арқылы оқушылардың технологиялық

және практикалық дағдылары мен біліктерін саналы қалыптастырып, дамытуға

болады.

ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынұлының қазақ тілін оқыту мәселесіне

қатысты бірнеше оқулықтары мен мақалалары, әдістемелік құралдары

жарияланды. «Қай әдіс жақсы?», «Жалқылау (айырыңқы) әдіс», «Жалқылаулы-

жалпылаулы әдіс» және т.б. мақалалары мен «Баяншы», «Тіл жұмсар» атты

әдістемелік құралдарының – айрықша маңызы бар. Аталған еңбектердің

маңызы мен мазмұны өзбек тілін оқытуда өз құндылықтарына ие.

А.Байтұрсынұлы аталған еңбектерінде бастауыш мектептен бастап

оқушылардың қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруға басты назарда

ұстаған. Мұны А.Байтұрсынұлының: «Сөйлей білу қандай керек болса, жаза

білудің керектігі одан та артық», «сөйлегенде сөздің жүйесін келтіріп сөйлеу»

қажет. «Сөздің жүйесін қисынын келтіріп жаза білуге: қай сөз қандай орында

қалай өзгеріп, қалайша бір-біріне қиындасып, жалғасатын дағдысын білу»

керек. «Сөйлеудің асыл мағынасы – біреуге білдірейін деген ойын айту.

Айтушының мақсаты – тыңдаушыға ойын түгел түсіндіру. Ойын түсіндіру үшін

соған керек сөздерді алу қажет. Бір сөзді ойын анықтау үшін алса, екінші сөзді

ойын толықтыру үшін алады, үшінші сөзді ойын пысықтау үшін алады» деген

пікірі синтаксисті қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың өзегін анықтауда

маңызды рөл атқарады. Ғалымның тұжырымдары – аса құнды. Себебі қазіргі

таңда қазақ тілін оқыту әдістемесінде әлемдік педагогиканың озық үлгілерін,

жаңа инновациялық технологияларды қолдану жұмыстары жүзеге асуда. Бұны

ХХ ғасырдың бас кезінде-ақ А.Байтұрсынұлы ескерткен болатын. Демек, сонау

ХХ ғасырдың басында ғұлама ғалым тілдік материалдарды жаттанды оқытпай,

оны өмірмен байланыстыра тілдік қатынасқа негіздеп оқытудың қажеттілігін

ұғынған. А.Байтұрсынұлының еңбектерінде оқытудың түпкі нәтижесі

оқушылардың қатысымдық құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталған-

дықтан, айтылған тұжырымдар мен пікірлер сөз тіркестерін оқытуда маңызды

рөл атқарады. А.Байтұрсынұылының еңбектерінде оқушыларды тілдік

қатынасқа түсіретін тиімді әдістер мен тәсілдер бар:

1. Сөйлеуге дағдыландыратын ойын түрлері кеңінен қолданылған

жаңылтпаш пен мазмұнды мәтіндер кеңінен орын алған. Мысалы, «Қате оқыған

жақ қайта оқиды» дидактикалық ойыны.

«Ғани ғилдиракни ғизиллатиб ғилдиратди»,

«Оқ чойнакка оқ қопқоқ, кўк чойнакка кўк қопқоқ»,

«Қишда кишмиш пишмасмиш, пишса кишмиш — қишмасмиш».

Осы «тез айтиш» сөздерін 8 баладан одақтасып, бәске оқиды. Бәстері қата

147

шығармау, шығарған жақ қайта оқу, бала басынан бір сөйлемнен оқиды. Бірі

қателессе, қатесы одағының бәріне жұғады. Қателескен жақтан біреуі бөтен

«тез айтиш» сөзін қатесіз оқып шықса, одақтастарының қатесінің бәрін жуады

[2].

Қазақ тілі сабақтарында сөз тіркестерін оқыту арқылы оқушылардың

қатысымдық құзыреттіліктерін қалыптастырудың педагогикалық, тәрбиелік

ғылыми негіздері тұжырымдалды. Атап айтқанда, сөз тіркестерін оқыту арқылы

оқушылардың қатысымдық құзыреттіліктерін қалыптастыру сабақтарын

дамыта оқыту түрінде жүргізу қажет, себебі дамыта оқыту арқылы

оқушылардың белсенділіктері артып, ұйымдастырылған жұмыстар негізінде

олардың тұлғалық, ұлттық, эстетикалық қасиеттері дамытылады. Оқытудың

жаңа технологияларын пайдалану сабақ сапасын арттырады.

Тілді оқытудың қызметі мен тәсілі жалпы тілдерге оқытудың қатысымдық

бағыт пен қатысымдық құзыреттіліктердің мәнін түсінуге көмектеседі. Ол үшін

бұларды, біріншіден, қызметтік тәсілде және қатысымдық бағытта оқыту

объектісі ретінде тұрған тіл қызметін (тыңдалым, жазылым, айтылым, сөйленім)

жалпы емес, жеке оқушы қатысымына сәйкес қарастыру керек. Бұл мағынада да

қатысымдық құзыреттілік пен тіл қызметінің ұғымдары сәйкес келеді. Екіншіден,

егер тілді меңгерудің объектісі мен мақсаты қатысымдық құзыреттілік жеке

адамның тіл қызметі болып табылса, онда тіл жүйесін оның тілдегі қызметінен

бөлудің қажеті жоқ. Себебі қатысымдық құзыреттілік тілді іске асырудың

тәсілдері мен әдістері болып табылады. Тілдік қатынаста тіл қызметінің

құрылымын құрайтын көптеген сипаттамаларға байланысты. Оларға

жататындар:

а) қатысымның ауызша немесе жазбаша түрі;

ә) сөйлеуде және жазуда, тыңдауда және оқуда белсенділік, бағыттылық,

кері байланыстың сипаты; олар түрлі анализаторлармен іске асырылады;

б) сөйлеудің үш формасы: сыртқы ауызша, сыртқы жазу және ішкі;

в) тіл тудырудың үш фразасы: қозғаушы-мотивациялық, бағыттық-

зерттеушілік және орындаушы;

г) пәндік мазмұны;

ғ) жалпы қатысым жағдаяты.

Мысалы, қатысымның ауызша жағдаятында ойлар қысқа және

бөлшектеніп тұжырымдалатыны соншалықты, оларды басқаларға арнайы

түсіндіру керек. Әңгімелесушілерге бәрі түсінікті, өйткені олардың

интелектуалдық өзара байланысы, бірлесіп істеген қызметтерінің алдыңғы

тәжірибесі және жағдаятының өзі жетіспейтін тіл тәсілдерін толықтырады.

Оларды құру және тұжырымдаудың тәсілдеріне әсер ететін сөйлеу, жазу,

тыңдау және оқу үдерістерінің бұл сипаттамалары мен оларды айту үшін алынған

тіл тәсілдері тіл қызметінің түрлері арасында ұқсастықтары мен

айырмашылықтарын анықтаудың алғышарттарын жасайды. Үшіншіден, жеке

адамның тіл қызметін «тіл белсенділігі», «тіл практикасы» деген

терминдермен араластыруға болмайды. Тіл қызметіне қатысуға қажет білім мен

шеберліктер міндетті түрде тіл қызметі саласынан тыс жатқан мұқтаждықтың

148

мотивациялық мүдделерімен негізделеді. Ойды құрастыру тәсілдерінің тіл

қызметінің құрылымын құрайтын көптеген факторларға тәуелділігі және оларды

айту үшін шексіз таңдау мүмкіндігі мен тілдік қатысымдық біліктілігі бірдей

емес. Өйткені, олардың қоғамдық-қатысымдық қызметі жоқ қоғамдық-

қатысымдық қызметтің қандай да бір бөлігінде мазмұны бір тіл бағдарламасын

орындай отырып, оқушылар ойларын әр түрлі құрап, тұжырымдайды. Бір

оқушының қатысымдық құзыреттілігі тіл қызметінің төрт түрінде бірдей бола

бермейтін фактісіне назар аудару керек. Тіл иелерінің арасында сөйлеу

барысында естіліп, оқылатынды қабылдау жазба тілде қолданбайтын

сөйлемдердің жүздеген, мүмкін мыңдаған семантикалық құрылымдарын

түсінеді. Бәріне жақсы таныс бұл фактілер тіл қызметінің төрт түрін меңгерудегі

өзара негізделу деңгейі оқушының қатысымдық құзыреттілік туралы

интеграциялы механизм ретінде айту үшін үлкен мәселе емес. Оны сөйлеуде,

жазуда, тыңдауда, оқуда төрт жеке қатысымдық құзыреттіліктің комбинациясы

ретінде қарастыру ойға қонымды. Бәлкім қатысымдық құзыреттілікті сөйлеу

және қабылдау деп екіге бөліп қараған дұрыс болар.

Қазақ лингвистикасында тіл мен сөйлеуге қатысты мәселерді анықтап,

алғаш рет олардың айырмашылықтарын көрсетіп, жіктеген ғалым – Ф.Ш.

Оразбаева «Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі» атты еңбегінде тіл мен

сөйлеуді бір-бірімен байланысты, бірақ оларды бөлек екі құбылыс ретінде

танып, екеуіне ортақ мынадай қаситтерді атап өтеді:

а) әрі қоғамдық - әлеуметтік;

ә) әрі жекелік, дербестік мәні бар;

б) әрі қатысымдық құбылыстар [3].

Сонымен, сөз тіркестерін оқыту тек лексикалық бірліктерді жақсы

білумен шектелмейді, оқушыларға сөздердің ауызша сөйлеудегі қолданылу

ерекшелігі мен ережесін де қатар үйрету қажет. Бұл-сөздерді тілдік қатысымда

қолданылу, сөз тіркестерін құрау үшін грамматикалық ережелер дің де

айрықша маңызды орын алатындығының дәлелі. Себебі сөз тіркесін айту, ойды

сөйлем арқылы жеткізу грамматикалық зандылықтар мен лексикалық

заңдылықтардың өзара бірлігі, байланысы арқылы жүзеге асады. Сондықтан

ауызша сөйлеу барысында оларды бөлек-бөлек ереже, грамматикалық

зандылық деп бөлместен, біртұтас пайдаланып, бірге оқыт-қанда ғана тиісті оң

нәтиже береді.

Қазақ тілі сабақтарында сөз тіркестерін оқытуда оқушылардың іс-әрекеті

деп, балалардың бүтіндей ақыл-ой, теориялық білімдері мен практикалық

дағдылары арқылы алдына қойылған проблеманы шешу барысында

қолданылатын әрекеттер тобын айтамыз. Оқыту барысында дұрыс

ұйымдастырылған тапсырмалар жүйесі ғана оқушылардың мақсатқа жету керек

деген мотивтерін қанағаттандырып, осы арқылы оның басқа психикалық

қабілеттерінің дамуына ықпал етеді. Себебі, оқушылардың мақсатқа жету

тілегін ішкі және сыртқы түйсіктер туғызады, ал орындалатын іс-әрекеттер

қимыл түйсіктері арқылы реттеліп отырылады. Түйсіктері арқылы оқушылар

сыртқы дүниемен әсерленеді, осы әсердің негізінде оған жауап береді.

149

Түйсіктер оқушылардың көру, қабылдау, есту, эмоциялық жай-күйімен тығыз

байланысты. Сондықтан дұрыс ұйымдастырылған дидактикалық ойындар

оқушылардың бірнеше түйсігіне бір уақытта әсер етіп, тілдік материалдарды

саналы қабылдауына, түсінуіне, игеруіне ықпал етеді. Бұл үшін сөз тіркестерін

оқыту барысында оқушылардың көру түйсіктеріне көрнекі құралдарды

пайдалану, есту түйсіктерін дамыту үшін мұғалім жағымды дауыспен, сазды

үнмен сөйлеуі керек. Сабақтың қызықты өтуі оқушылардың эмоционалдық

күйін бей-жай қалдырмайды, эмоциясы шарықтау шегіне жеткен оқушылар

сабаққа белсене қатысып, өтілген материалдарды талдауға жарыса қатысады.

Мұндай сабақтар оқушылардың танымдық қызығушылықтарын туғызады.

Танымдық қызығушылық оқушылардың сөз тіркестері туралы білімдерді

сапалы меңгерудің негізгі діңгегі болып табылады. Оқушылардың таным

процесін жетілдіру – олардың дамуының алғышарты. Таным процесі – күрделі

процесс. Таным процестері арқылы оқушылар жаңа материалдарды саналы

меңгеруге талпынады. Сондықтан, бастауыш мектепте өлкетану деректерін

оқытуда оқушылардың танымдық қабілеттерін жетілдіруге ерекше назар аудару

керек. Балалардың таным іс-әрекеттерін орындау арқылы пәнге, сабаққа

мотивтері (қызығушылық, ықылас, тілек) артып, баланың түсінігі мен

дүниетанымы кеңейіп, ойлау қабілеттері жетіледі.

Демек, оқушылардың тілдік дағдылары мен біліктерін қалыптастыруда

мұғалімнің басты мiндетi - оқушыны өздiгiнен кiтаптармен және анықтама

әдебиеттерiмен жұмыс iстеуге, өзінің кез келген iс-әрекетiн жоспарлап,

дұрыстығына көз жеткізіп, саналы орындауға жаттықтыру болып табылады.

Әдебиеттер:

1.Қазақстан Ресбупликасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы //

Егемен Қазақстан. – 2003, 26 желтоқсан. – № 332

2.Абдураҳмонов Ғ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежи

талабалари учун қўлланма. –Т., Шарқ, 2013.

3.Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. – А., РБК, 2000.

ӘОЖ 53(530)

ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР Эштаев А.С.

№ 41 Жамбыл атындағы ЖОМ директор орынбасары, физика пәні мұғалімі Сайрам

ауданы, ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются основные параметры обучении физики. Summary

In this article we consider the basic parameters of physics teaching.

Жаңа білім беру реформасы 12 жылдық білім беруге көшу әлемдік білім

беру кеңістігіне енуді және әр адамға білімді өмір бойы алуға мүмкіндік беруді

мақсат етеді. Қазақстан Республикасының білім беру тұжырымдамасы білім

беру мазмұнын жаңартуды көздейді. Бұл тұжырымдама Қазақстан

Республикасының «Білім туралы» заңына, Қазақстан республикасында білім

150

беруді 2020 жылға дейін дамытудың мемлекеттік бағдарламасына, Болон

декларациясының құжаттарына және ЮНЕСКО-ның үздіксіз білім беру туралы

ұсыныстарына сәйкес жасалған. Қазақстанда білім беруді дамытуға арналған

мемлекеттік бағдарламасы 12-жылдық оқыту моделіне көшуді білім беру

мазмұнын жаңғыртумен жүзеге асыруды міндеттейді [1].

Мектепте оқытылатын негізгі пәндердің бірі – физика. Бұл пәнді 12-

жылдық мектепте оқыту мәселесі күн тәртібінде екені сөзсіз. Физика пәнінің

оқу материалдары мынандай дидактикалық ұстанымдарға негізделеді:

- Ғылымилық. Бұл ұстанымның мағынасы – пәнің мазмұны оқушыларға

объективті ғылыми ұғымдарды, заңдарды, теорияларды оқып-үйрену және

қазіргі ғылыми жетістіктерді өмірде, өндірісте қолдану мүмкіндік беретін

физиканың даму келешегімен таныстыру);

- Білімді топтастыру. Оқу материалын заңдардың, теориялардың, іргелі

түсініктердің төңірегіне біріктіру;

- Тұтастығы. Жаратылыстану ғылымының әлемдегі бейнесі туралы

түсінігін толық қалыптастыру;

- Үздіксіздік және сабақтастық. Білім алушылардың физикалық

құбылыстар, түсініктер және шамалар туралы білімдеріне негізделу және

үйлестіріп жалғастыру;

- Жүйелілік және түсініктілік. Оқу материалының мазмұнын

оқушылардың жас ерекшеліктеріне және даму деңгейіне сәйкестендіру;

- Білім беруді ізгілендіру.

Тәуелсіз еліміздің жан-жақты қарыштап дамуы қоғамды инженер-техник

мамандармен, физика-математика, техника, жаратылыстану саласындағы

ғылымдармен қамтамасыз етуді талап етеді. Физика ғылыми қоршаған әлемнің

сансыз құбылыстарында орын тебетін табиғаттың жалпы заңдылықтарын

қарастырады. Физиканың зерттеу ауқымы, оқыту технологиясы өте кең,

сондықтан ол қоршаған әлем жайлы білімнің маңызды көзі болып табылады.

Физика адамзаттық мәдениеттің маңызды құраушысы ретінде тек

ғылыми-техникалық қана емес, гуманитарлық потенциалға ие болып отыр.

Сөйтіп, мектеп физикасы дүниетанымдық қызметпен қатар, дамытушылық

және тәрбиелеушілік қызметтерді де қоса атқарады. Бұлар мектептегі физика

курсынан білім берудің ең басты мәнін анықтайды.

Мектепке арналған физика курсының мәнділік қызметінің мазмұнына

орай бұл пәнді жаңа технологиялық әдістерді пайдалана отырып оқытудың

негізгі мақсаты мынаған саяды: оқушылардың ақыл-ойын, танымдық және

шығармашылық қабілеттерін дамыту; физиканың қазіргі қоғам өміріндегі және

жалпы адамзат мәдениетін дамытудағы рөлін ашу; табиғатқа ғылыми

көзқарасты бекіту; адамның дүниеге қатынасына, жеке тұлғаның құндылық

жүйесіне, физикадан берілетін білімді түрлі мәселені шешуге

шығармашылықпен қолдануға алғы шарт болатын әлеуметтік мәні бар біліктер

мен дағдыларды оқушы бойында қалыптастыру.

Мұндай мақсатқа жету жолдары сан алуан болып келеді де, соған сәйкес

жаңа буын оқулықтары мен бағдарламалар жүйесі жасалынды. Солардың бірі

151

ретінде жалпы білім беретін мектепте физика пәнінен негізінен мынадай

мәселелерді шешу қажет:

- материя құрылыстар, ғылыми ұғымдар, заңдар, іргелі теориялар

(атомдық-молекулалық және электрондық) элементтері, тәжірибелік фактілер,

физика мен астрономияның зерттеу әдістері жайлы білімдерді қалыптастыру;

- оқушылардың ғылыми дүниетанымын дамыту, әлемнің физикалық

бейнесінің біртұтастығы, ондағы адамның орны мен рөлі жайлы көзқарасты

қалыптастыру;

- оқушылардың ғылыми ойлауын, танымдық және шығармашылық

қабілеттерін, табиғат құбылыстарын танып-білуге қызығушылығын, оқуға

деген саналы түрдегі ынтасын дамыту;

- оларда ғылыми мәліметтерді түсінуді, ғылыми білімдерді өз бетінше

игеруді және қолдануды, физикалық құбылыстарды бақылау мен түсіндіруді, өз

бетінше зерттеулер жүргізуді қалыптастыру;

- қоршаған ортаға жеке тұлғалық қарым-қатынасты,

технологияландырылған әлемде бағдар ала білуді, яғни білімді күнделікті

өмірде жеке басы үшін маңызды мәселелерді шешуге қолдануды, этикалық

және құқықтық нормаларды игеруді қалыптастыру;

- жауапкершілікке, ғылыми және экологиялық мәдениетке, физика

ғылымының әлеуметтік рөлін түсінуге тәрбиелеу.

Мектепте физика курсының бағдарламасы оқушылардың жас

ерекшеліктерін ескере отырып, олардың практикалық әрекетіне үлкен

мүмкіндіктер туғызады. Бұл курс оқушылардың зерттеушілік қабілеттерін

дамытуға, байқаулар жүргізу мен эксперименттік тапсырмалар орындау

іскерлігін қалыптастыруға бағытталған. Мұнда зертханалық жұмыстар ерекше

орын алады. Оқушылардың білімдері мен біліктілігіне қойылатын талаптар

іргелі физикалық теориялар құрылымына сәйкес жүйеленгенін көреміз.

Инновациялық технология бойынша ұстаз өзі сабақ беріп жүрген пәнінің

мазмұнын анықтап, оқушының еріксіз білуі тиіс материалды сұрақ түрінде

жазып, мақсаттарын анықтайды. Осы мақсаттардың мазмұнына қарап, топтап,

технологиялық картаға орналастырады.

Инновациялық әдіс-тәсілдерді енгізу жаңа білім берудің бірден бір шарты

деп айттық.

- оқытудың дәстүрлі емес сабақ түрлері мен жаңа әдіс-тәсілдерін қолдану;

- сабақтарда пайдаланатын негізгі әдістер оқушылардың көңіл күйіне,

ынтасына, қабілетіне қарай, топпен жеке оқушылармен жұмыс істеу, ойын

элементтерін пайдалану және т.б.

Инновациялық технология электрондық есептеуіш техникасымен жұмыс

істеуге, оқу барысында компьютерді пайдалануға, модельдеуге, электрондық

оқулықтарды, интерактивті тақтаны қолдануға, интернетте жұмыс істеуге,

компьютерлік оқыту бағдарламаларына негізделеді.

Инновациялық технология – бұл жаңашылдыққа негізделген технология.

Заман ағымына қарай мұғалім келесі инновациялық технологияларды қолдануы

керек:

152

- дәстүрлі (оқулық, көрнекілік құралдар, электрондық оқулықтар);

- компьютерлік (презентация, дисктер, мультимедия құралдар,

интерактивті тақта);

- интернет – технология (интернет дербес ақпарат көзі ретінде, e-mail

ақпарат алмасу құралы ретінде және т.б.) [2].

Өз ұрпағының жауапты да, жігерлі болып, өрісі биік оқушыны

тәрбиелеуде мұғалімнің жаңаша ойлау түрін педагогикалық іс – әрекеті ғылыми

тұрғыда ұйыдастырылғанда ғана қол жетеді. Ол үшін оқу үрдісінің мәні мен

заңдылықтарын жетік білу, жаңа оқу технологиясын білу және қолдану жатады.

Бұл міндетке оқушыларды олардың бойындағы ерекше қасиеттерді

бағалап,өмірден өз орындарын табуға көмектесу де қосылады.

Әдебиеттер

1. Тұрғанбаева Б. Жеткіншектердің шығармашылық қабілетін дамыту. - Қазақстан

мектебі №8, 2012ж.

2. Әлімқұлова С. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытудағы логикалық

тапсырмалар. - Физика мектепте № 5, 2016 жыл.

153

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ӨРКЕНДЕУ

ҚАДАМДАРЫ

(ТАРИХ, ЭКОНОМИКА, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ)

ОӘЖ 94(37).255

ЖАҢА ҚОҒАМҒА ЖАҢАША ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ Амалбекова Г.А.

АӘК-нің әдіскері, № 20 С.Сейфулин МГ тарих пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО,

Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются проблемы национальной идеологии РК на

современном этапе.

Summary

This article examines the problems of the national ideology of the Republic of Kazakhstan at

the present stage.

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани

жаңғыру» мақаласында: «ХХ ғасырдағы батыстық жаңғыру үлгісінің бүгінгі

заманның болмысына сай келмеуінің сыры неде? Меніңше, басты кемшілігі –

олардың өздеріне ғана тән қалыбы мен тәжірибесін басқа халықтар мен

өркениеттердің ерекшеліктерін ескермей, бәріне жаппай еріксіз таңуында.

Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау

алатын рухани коды болады» - деп ерекше атап өтті [1].

Қандай қоғам болмасын оның болашағын айқындайтын ұлттық идеология

керек. Ұлттық идеологиясы айқындалған егеменді мемлекет құруды өздерінің

саяси платформасы санаған Алаш партиясының көрнекті қайраткерлері:

Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедов,

М.Шоқай, Х.Ғаббасов т.б. 1917 ж. 5 желтоқсанда Орынборда қазақ-қырғыз

мемлекетінің автономиялық съезінде тұңғыш сөз еткен болатын.

Ұлттық мемлекетті құрып, ұлттық тіл мен ұлттық мәдениетті ұлықтауды

парыз санаған – Алаш қайраткерлерінің көп кешікпей «Халық жауы» атанып

қуғынға ұшырағаны, еңбектерінің отқа жағылғаны бізге белгілі.

«Қазағым – елім» деп еңіреген Алаш қайраткерлерінің мемлекеттік плат-

формаларды айқындаған ғылыми еңбектерінің алғаш жарық көргеніне бір

ғасыр өтсе де, ал «Алаш» үкіметінің құрылғанына 100 жыл толса да, бүгінгі

көпшілік зиялы қауым ол жөнінде іш тартып ауызға алуды қажет санайды. Бұл

жөнінде баспасөз беттерінде тарихшы-ғалым Мәмбет Қойгельдиевтің, әдебиет-

ші Смағұл Елубайдың, қоғам қайраткерлері – М.Шаханов, Ә.Кекілбаев, Мұрат

Әуезов, А.Тшанов т.б. еңбектерінің жарық көргені, олардың мемлекеттік тіл

мен ұлт мәдениетінің келешегіне алаңдаушылық білдіріп келе жатқаны бізге

белгілі.

2007 жылы Елбасы мынадай нақтылы ұсыныстар жасаған еді:

1.Тіл туралы заңды орындауды қамтамасыз етіп, мемлекеттік тілді

Қазақстанда мойындау керек.

154

2.Мемлекеттік тілді білмейтіндер, мемлекеттік қызметке алынбауы тиіс.

3. Қазақ тілді балабақшалар мен мектептерді көбейту керек.

4.Әйелдерге, әсіресе қазақ әйелдеріне қамқорлық жасау, бала тапқан

әйелге пәтер беру, жөргекпұлды көбейту керек [2].

Мырзатай Жолдасбеков «Хабар» телеарнасында сөйлеген сөзінде де

әлемдік тәжірибеде мемлекеттік тілді білмейтін азамат (Мәселен Германия,

Франция, Италия сияқты өркениетті елдерде) сол елдің заңды азаматы болып

саналмайды, бізге де осы заңды енгізу қажет деді.

Ал қазақ тілі мен ұлт мәдениетінің шынайы жанашыры Мұхтар Шаханов

еліміз Егемендік алғаннан бері ұлт тілінің жоғын жоқтаудан жалықпай-ақ

келеді.

Мұхтар Шахановтың:

Әр адамда өз анасынан басқа да

Болу керек құдіретті төрт ана:

Туған жері – түп қазығы, айдыны,

Туған тілі – сатылмайтын байлығы,

Туған дәстүр, салт-санасы – тірегі.

Қадамына шуақ шашар үнемі

Және туған тарихы – ғасырлардың үні еді –

деуінде үлкен пәлсапалық ой жатыр [3].

Халқымыз ежелден ер азаматтың кіндік қаны тамған, ата-бабасының

мәйіті жатқан жерді қасиет тұтқан. Туған жерді «Алтын бесік» санаған.

Сондай-ақ ғасырлар бойы өз ұрпағын ұлттық салт-дәстүрлер заңымен

әлпештеп азамат етіп жеткізген. Қазақтың кең байтақ даласында ғасырлар бойы

360 соғысты бастан кешіріп, туған жерін сыртқы жаулардан жауапкершілікпен

қорғап келгені көпке аян.

Ата-бабаларымыз өз ұрпағына ес біліп, етек жапқан кезден бастап ата

салтын сақтап өтуді, жеті атасына дейінгі шежірені жаттауды Заң санаған. Жеті

атаға дейінгілерді қаны бір туыс санап, қыз алыспай тұқым тазалығын сақтауды

мемлекеттік заңдар жинағы – «Жеті жарғыда» атап көрсеткен. Оны

сақтамағандар қатаң жазаға тартылған.

Сондықтан да қазақтың қанында тектілік – бекзадалық қасиет,

ұлтжандылық рух күшті болған.

Өкінішке орай, 70 жылдық Кеңестік тоталитарлық саясат кезінде осы

қасиет аяқ асты болып, таптауырынға айналды.

Салт-дәстүрді сақтамаған, ата-баба тарихын білмеген, туған жерді қастер-

лемеген, ұлттық тілді ұмытқан жандар мәңгүрттеніп, ұлттық менталитеттен

мүлде айырыла бастайтыны, сөйтіп ол ұлттың жер бетінен біртіндеп жоғала

бастайтыны бізге тарихтан белгілі. Ол жөнінде И.Кант, К.Д.Ушинский,

Р.Гамзатов, Х.Досмұхамедов, М.Жұмабаев т.б. еңбектерінде жақсы айтылған.

Мысалы,

1. «Тіл жұрттың жаны... Тілінен айрылған жұрт – жойылған жұрт. Өз

тілін өзі білмейтін ел болмайды. Ана тілін білмей тұрып бөтенше жақсы

сөйлесең ол күйініш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, бірнеше тілде сөйлесең бұл

155

сүйініш. Өз тілін білмей тұрып, жат тілге еліктеу зор қате».

Х.Досмұхамедов

2. «Халық өз тілінен айырылған кезде характерінен де айырылады».

И.Кант

3. «Халық аузындағы тіл өлсе – халық та өледі».

К.Д.Ушинский

4. «Ертең туған тілім жоғалар болса, мен бүгін өлуге дайынмын».

Р.Гамзатов

5. «Ұлттың тілінің кеми бастауы – ұлттың құри бастағандығын көрсетеді.

Ұлттың тілінде сол ұлттың жері, тарихы, тұрмысы, мінез-құлқы айнадай ашық

көрініп тұрады. Тіл ой мен сезімнің сыртқа шыққан көрінісі».

М.Жұмабаев

Өкінішке орай, бүгінде көшеде, транспортта, оқу орындарының

ауласында бір-бірімен қазақша сөйлесуді ар көріп, орысша тілдесіп тұрған

жастарды көргенде жігерің құм болады. Оларға қазақ тілі мемлекеттік тіл ғой.

Оны сендер қадірлемегенде кім қадірлейді, бір-біріңмен қазақша

сөйлеспейсіңдер ме? - десеңіз, олар «қазақша білмейді» - деп жауап береді

немесе «Қай тілде сөйлеу менің өз еркім ғой. Оған сіз кіріспеңіз» – дейді.

Сондықтан үкімет тілдің тағдырын түбегейлі шешу үшін тіл туралы Заңға

өзгеріс енгізіп, қазақ бола тұрып қазақша сөйлемейтін азаматтарға

Франциядағы сияқты штраф салу, оны бақылайтын тіл полициясын жасақтауы

қажеттілігі туындап отыр.

Сондай-ақ қоғамдық орындарда халыққа екі тілде бірдей қызмет етуді

іске асыратын уақыт жетті. Тіпті қазақша білмейтін қазақтарды басқару

қызметіне қоймауға дейін баруға болар еді. Ол үшін басқарушы қызметтерге

немесе депутаттыққа өтуге тілек білдіруші азаматтардан емтихан алып,

сынақтан өткізу керек.

Көпшілік жиындарды, сесиялар мен конференцияларды, халықаралық

форумдарды мемлекеттік тілде өткізіп, басқа тілге синхрондық аударма беруді

дәстүрге айналдырса дұрыс болар еді. Алайда, қазақ тілінің мемлекеттік

дәрежесін көтеру жөнінде айтылып жатқан ұран көп те, істелген нақты іс аз.

Қашан сөзден нақтылы іске көшеміз? – деген сұрақ үнемі көкейде сайрап

тұр.

Ұлттық салт-дәстүрді дәріптеуде де науқаншылық басым. Бұл мәселе

жылында бір келетін Наурыз мейрамы кезінде ғана, еске түседі. Ұлттық

олимпиадалар мен спартакиадаларды әр ауылда, қалада үнемі өткізіп отырса,

бұл мәселе телеканалдар мен радиотолқындарынан да тұрақты орын алса екен

деген тілек білдіргім келеді. Тіпті қазақша ән айтып, би билейтін, айтысқа

түсетін басқа ұлт азаматтарын көтермелеп «Жыл азаматы» деген атақ беріп

отырса да артық болмас еді.

Біз ұрпағымыз ұлттық салт-дәстүрді терең сезінсін десек ұлттық

тәрбиенің тарихына, бастау бұлағына тереңірек үңілуіміз керек. Себебі тарихын

білмеген, салт-дәстүр мен ұлттық өнердің қадір-қасиетін терең сезінбеген

азаматтың Отаншылдық намысы оянбайды. Басқаларға құлдық ұрып, өмірі бас

156

июмен, бағынышты пенде болумен өтеді.

Ұлттық мәдени мұраның негізі ұрпақ тәрбиесінде – халықтық

педагогикада жатыр. Ол сонау біздің жыл санау дәуірімізден бұрынғы I мың

жылдықтағы көне сақ, ғұн дәуірінен, Анахарсис, Заратушра, Мөде, Томирис

мұраларынан одан кейінгі V-VI ғғ. Орхан-Енисей жазба ескерткіштерінен

бастау алады. Шу, Мөде, Тоныкөк, Еділ, Едіге, Тоқтамыс, Ақсақ Темір

мұралары бізге жат емес.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев осы мақалада:

«Мәселе еліміздегі ескерткіштерді, ғимараттар мен көне қалаларды қалпына

келтіруде тұрған жоқ.

Идеяның түпкі төркіні Ұлытау төріндегі жәдігерлер кешенін, Қожа Ахмет

Ясауи мавзолейін, Тараздың ежелгі ескерткіштерін, Бекет ата кесенесін,

Алтайдағы көне қорымдар мен Жетісудың киелі мекендерін және басқа да

жерлерді өзара сабақтастыра отырып, ұлт жадында біртұтас кешен ретінде

орнықтыруды меңзейді.

Мұның бәрі тұтаса келгенде халқымыздың ұлттық бірегейлігінің

мызғымас негізін құрайды.

Біз жат идеологиялардың әсері туралы айтқанда, олардың артында басқа

халықтардың белгілі бір құндылықтары мен мәдени символдары тұрғанын есте

ұстауымыз керек.

Тиісінше, оларға өзіміздің ұлттық құндылықтарымыз арқылы ғана төтеп

бере аламыз» - деп, бұл міндет ел қауіпсізідігі үшін де қажеттігін қадап айтып

өтті [1].

Осы ұлттық мәдени мұраларды орта мектеп оқушылары мен арнаулы

орта және жоғарғы оқу орындарындағы студент-жастар арасында кең түрде

насихаттап, «Дөңгелек үстелдер» мен оқушылар конференцияларын өткізуге

педагог-ғалымдар белсене ат салысса екен дейміз.

Себебі ұлттық рухты жастардың жүрегіне терең ұялатпай тұрып, егеменді

Қазақстанның шынайы патриоттарын тәрбиелеп шығару мүмкін емес.

Әдебиеттер

1. Нұрсұлтан Назарбаев. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. - // Егемен Қазақстан.

12.04.2017

2. Нұрсұлтан Назарбаев. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Қазақстан халқына

Жолдауы - // Егемен Қазақстан. 28.02.2007

3.Шаханов М. Шығармалары. Алматы: Жалын, 2003. - 316 б.

157

УДК 330

СОЦИАЛЬНО – ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ЮЖНОГО

КАЗАХСТАНА НА ТРАЕКТОРИИ УСПЕШНОГО РАЗВИТИЯ В ХОДЕ

ЭВОЛЮЦИОННОГО РАЗВИТИЯ СТРАНЫ Бердыбекова Айман Лесбековна

РСИУ, Шымкент, Казахстан Түйін

Қазақстан Орталық – Азиялық аймағында басшы болып, дүниежүзілік аренада күшті

позицияны ұстайды. Оңтүстік Қазақстан қатысуы мен елдің жаңарту және бәсеке

қабілеттіліктің жоғарылауы орындалады.

Summary

Kazakhstan is the actual leader on the Central - Asian space, occupies strong positions on world

arena and uses the deserved authority on the part of other having held. Follows to note that modernization of

the country and increasing to its competitiveness impossible without active participation South Kazakhstan.

Казахстан, где на протяжении последних 25 лет произошли масштабные

преобразования в экономической, политической и социальной сферах,

выступает фактическим лидером на Центрально-Азиатском пространстве,

занимает прочные позиции на мировой арене и пользуется заслуженным

авторитетом со стороны прочих держав [1]. Государство, войдя в число 50

конкурентоспособных стран мира, сохраняет в своих приоритетах системное и

целенаправленное развитие на пути к высоким стандартам качества жизни, а

также дальнейшее повышение благополучия граждан. Республика

демонстрирует здоровые социально-экономические амбиции, поэтому ставит

перед собой новую высокую планку - вступление в состав 30 наиболее

развитых стран мира.

В качестве магистрального геополитического и геоэкономического

ориентира Казахстаном избраны глобальная и региональная безопасность,

строительство мира, основанного на принципах справедливости, доверия,

сотрудничества и всеобщей ответственности [2]. Для повышения

эффективности управления государством Н.А.Назарбаевым вносятся

беспрецедентные инициативы модернизации власти. Опираясь на логику

развития современного общества, Президентом предложено реформирование

полномочий между ветвями власти, переместив центр тяжести в сторону

Правительства и Парламента, тем самым, собственноручно ослабив

президентскую вертикаль для создания запаса устойчивости социально-

экономической системы на многие годы вперёд [3].

Невзирая на мировые экономические катаклизмы, Республика Казахстан,

согласно Плану «100 конкретных шагов: современное государство для всех»,

методично расширяет производство и объём инноваций, создаёт новые рабочие

места, улучшает социальную сферу.

Устремляясь к укреплению индустриальной мощи и устойчивому росту

инноваций, в стране сформированы новые высокотехнологичные отрасли:

нефтехимическая и автомобильная промышленность, IT – технологии,

производство космических спутников и железнодорожное машиностроение.

Казахстан, ориентированный на достижение высоких мировых показателей, в

прошлом году занял 35 место в рейтинге Doing Business от Всемирного банка.

158

Казахстан, обладая высоким уровнем человеческого развития, занимает

достойное место в мировом образовательном, культурном, спортивном

пространстве, а также в сферах здравоохранения и туризма.

Следует отметить, что модернизация страны и повышение её

конкурентоспособности невозможны без активного участия Южно-

Казахстанской области.

Южный Казахстан, в силу своих природно-климатических преимуществ,

тяготеет к аграрному сектору, который, по поручению Президента, должен

стать новым драйвером экономики, увеличивая роль сельской кооперации [4].

В текущем году предусмотрено открытие 722 семейных молочных ферм, 14

семейных птицеферм и 3013 откормочных площадок. В рамках Карты

индустриализации на 2017-2020 г.г. запланирована реализация 91 проекта,

соответствуя поручению Елбасы по созданию новых индустрий и развитию

традиционных базовых отраслей. Крупномасштабные проекты включают

модернизацию нефтеперерабатывающего завода ТОО «ПетроКазахстан Ойл

продактс» (объём инвестиций - 580 млрд. тенге), модернизацию завода

«Шымкентмай» (20 млрд. тенге), регенерацию использованных масел на ТОО

«Hill Corporation» (5,5 млрд. тенге), строительство нефтеперерабатывающего

завода «Standart Petroleum@Co» (2,8 млрд. тенге). В этом году, в общей

сложности, заработают 7 рыбных предприятий, географически расположенных

на территории Шардаринского, Ордабасинского, Тюлькубасского районов и

города Туркестан.

Картина удельного веса южно-казахстанской сельскохозяйственной

продукции в разрезе республики такова: хлопок – 100% (286 тыс. т); виноград

– 68,5% (51 тыс. т); бахчевые – 61% (1264 тыс. т); фрукты – 38% (93 тыс. т);

сафлор – 36% ( 61 тыс.т); овощи – 25 % (944 тыс. т); кукуруза – 23% (177 тыс. т

); молоко – 13,5% ( 714 тыс. т); мясо – 12,3% (210 тыс. т).

Примечательно, что наиболее значительные площади в 2017 году будут

отведены под такие культуры, как хлопчатник, сафлор, кукуруза и ячмень

(рисунок 1) [5].

Рисунок 1 - Прогноз посевных площадей на 2017 г., тыс.га

Примечание: Составлено автором на основе [5].

На сегодняшний день прорывными инвестиционными проектами в

агропромышленном комплексе региона считаются: интенсивные яблоневые

(Казыгуртский, Толебийский и Тюлькубасский районы) и ореховые

159

(Казыгуртский район) сады; производство яблочного концентрата и сока

(Тюлькубасский район); строительство тепличного комплекса «Тепличный

рай» (Шымкент) и завода по производству томатной пасты (Туркестан); а также

производство сухого молока и масла (Казыгуртский район); экстракция и

рафинация масел (Шымкент); переработка мяса и мясопродуктов (Сайрамский

район); переработка мяса птицы (Тюлькубасский район) и наращивание

имеющихся мощностей по переработке индюшиного мяса (Ордабасинский

район).

В последние годы отмечены положительные тенденции в развитии

промышленности, так, в 2016 году промышленными предприятиями выпущено

продукции на 776,8 млрд. тенге против 670,4 млрд. тенге в 2015 году. Рост

обрабатывающей промышленности, доля которой в промышленности – 61,8%,

был обеспечен соответствующим увеличением выпуска следующей продукции:

- основных фармацевтических продуктов на 49,6% (доля в

обрабатывающей промышленности – 3,5%);

- машиностроения на 12,1% (доля – 4,5%);

- продуктов нефтепереработки на 1,4% (доля – 44,5%);

- продуктов питания на 0,8% (доля – 13,8%).

В ЮКО, признанной среди остальных регионов выгодной и благоприятной для

инвестирования, объём прошлогодних инвестиций составил 380,6 млрд. тенге.

С участием иностранных инвесторов из ниже перечисленных стран будут

воплощены в жизнь следующие инвестиционные проекты:

- производство томатной пасты и специй, внедрение проекта «Умный город»,

строительство завода по переработке бытовых отходов и электрической

станции, кабельное производство - в сотрудничестве с инвесторами из КНР;

- строительство сахарного завода - вместе с инвесторами из ОАЭ;

- производство основных масел – в тандеме с инвесторами из Великобритании

и Гонконга;

- в строительстве современного логистического центра помогут поляки;

- при производстве лапши быстрого приготовления воспользуются корейскими

инвестициями;

- модернизация терминала аэропорта города Шымкента и строительство трассы

Сарыагаш – Шымкент будут реализованы силами бельгийских инвесторов;

- строительство онкологического центра – с помощью израильтян.

В области созданы выгодные условия кредитования: в Шымкенте,

Туркестане и Кентау выдаются займы на 5 лет, в остальных городах и

населённых пунктах региона – на 7 лет при годовой ставке – 6%; причём, для

новичков-бизнесменов кредит гарантируется на 85%, для уже действующих

предпринимателей – на 50%. В связи с этим, в прошлом году объём кредитов,

предлагаемых предпринимателям, возрос до отметки 18 млн.тенге.

В области отмечается спад безработицы: с 6,6% в 2009 году до 5,1% в

2016 году (рисунок 2).

Рисунок 2 - Уровень безработицы в ЮКО за 2009 – 2016 годы

160

Примечание: Составлено автором на основе [4]

Спад безработицы, указывающий на улучшение социально-

экономического состояния в области, вызван активным вовлечением трудовых

ресурсов в проводимую экономическую модернизацию Казахстана, причём, на

данном этапе развития все регионы страны стремятся к достижению

следующих целей и задач:

- обеспечение экономического роста;

- привлечение новых инвестиций;

- развитие отраслей промышленности;

- продвижение экспорта;

- недропользование;

- развитие транспортной инфраструктуры и строительства;

- реализация совместных инвестиционных программ с рядом стран

(Россия, Китай, Иран, Франция, Япония, Южная Корея, Польша, США,

Италия).

Таким образом, в 2016 году при реализации Программы индустриально-

инновационного развития Казахстан по показателю роста производительности

достиг уровня таких стран, как Чехия, Словакия и Венгрия, но всё ещё налицо

имеющееся отставание от передовых стран Организации экономического

сотрудничества и развития. Тем не менее, реальный рост производства

обрабатывающей промышленности (цветная и чёрная металлургия,

сельскохозяйственная техника, продукты питания, агрохимия,

нефтепереработка) отмечен в 12 регионах, причём, в лидерах значатся

Актюбинская (115,8%), Кызылординская (115%) и Мангыстауская (110,9%)

области.

Благодаря экономической политике «Нурлы жол» и Плану нации «100

конкретных шагов», Казахстан достойно держится в период глобальной

экономической нестабильности и мировых катаклизмов. Дополнительные

вливания 1,7 триллиона тенге на поддержку экономики в 2014-2016 годах

обернулись в 2016 году ростом внутренней валовой продукции на 1% и

трудоустройством 520242 человек, из них 72176 – жители Южного Казахстана.

В сельском хозяйстве Южно-Казахстанской области, доля которого в

161

республике – 12,3%, отмечена положительная динамика роста производства,

где общий объём производства составил 445 млрд. тенге, возрастая на 4,9% по

сравнению с 2015 годом.

В 2016 году доля ЮКО при выполнении программы «Дорожная карта

занятости – 2020» составила 14% при сложившемся уровне безработицы в

5,1%. ЮКО, активно поддерживающая все инициативы Главы государства по

реформированию экономики, стала динамично развивающимся регионом.

Область вносит свою посильную лепту в производстве отечественной

конкурентоспособной продукции, при этом выстраивая экономические

взаимосвязи с рядом ведущих мировых держав. Значительным толчком к

дальнейшему развитию и процветанию послужит энергичное вовлечение

региона в Третью модернизацию Казахстана, укрепляя свои социально-

экономические позиции и усиливая свою стратегическую значимость в стране.

Список литературы

1. Декларация 25-летия Независимости Казахстана. - Южный Казахстан. – 2016.- №

135. – С. 1 – 2.

2. Евразия – узловой ареал геополитики и геоэкономики. – Южный Казахстан. –

2016.- № 131. – С. 1.

3. Назарбаев Н. Время системных перемен. Обращение Президента Республики

Казахстан по вопросам перераспределения полномочий между ветвями власти. – Южный

Казахстан. – 2017.- № 10. – С. 1.

4. Туймебаев Ж. ЮКО: курс на укоренное развитие. – Южный Казахстан. – 2017.-

№ 20. – С. 1-4.

5. Новый драйвер экономики. – Южный Казахстан. – 2017.- № 36. – С. 3.

АЛАШ ИДЕЯСЫ – ҚАЗАҚ ИДЕЯСЫ Маханов Н.И. - «Тарих» мамандығының магистранты

Қазақстан инженерлі-педагогикалық Халықтар достығы университеті

Шымкент, Қазақстан Резюме

В этой статье расматриваются вопросы о лидерах партии Алаш и интелектуалльное

сообщество политическая власть Российской империи вышли против произвола, чтобы получить

собственную независимость государства

Summary

In the article questions are considered abaut the leaders of the Alash party and the intellectual

community6 the political power of arbitrariness to get their own independence of the state.

ХХ ғасыр басында қазақ қоғамы өте күрделі кезеңді бастан кешті.

Патшалық Ресей империясының отаршылдық озбыр саясаты салдарынан

халқымыздың басына бір жолата жойылып кету қаупі төнді. Осындай ел

тағдыры қыл көпірдің үстінде тұрған қызылтаян шақта ұлт зиялылары еріксіз

азаттық үшін саяси күрес майданының алдынғы шебіне шықты. Алаш

азаматтарының ерлікке толы ерен еңбектері еш кеткен жоқ. Ел тәуелсіздігі

жолындағы күрескерлік қасиеттері, саяси салиқалы басшылықтары ұлттық

сананы оятып, рухани кемелденуге қосқан үлестері – ұрпақ қажеттілігіне

жаратуға тиіс мәңгілік мұра.

162

Бүгінгі таңда Қазақстан республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде

қалыптасып, ұлттық мемлекетіміздің бүкіл дүниежүзілік үрдісте тарихи және

саяси орны айқындалып жатқан уақытта ұлт зиялыларының қазақ халқының

бостандығы мен еркіндігі жолындағы күресін, олардың еңбектерінің саяси

маңызын зерттеудің қажеттілігі актуальды. Бұл проблеманың өзекті болуының

тағы бір себебі – еліміздің тәуелсіздік алуымен тікелей байланысты. Алаш

арыстары Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатұлы секілді азаматтардың

бостандыққа жетудегі саяси көзқарастары еліміздің тәуелсіздік алуымен

астасып жатыр. Олар өздерінің өмір жолдарында осы тәуелсіздікті саяси мұрат

етіп қойған болатын. Сол үшін бүкіл өмірлерін күреспен өткізген

арыстарымыздың қолы жетпеген тәуелсіздікке біз бүгін қол жеткіздік.

Тарихсыз ел болмайды. Сондықтан болар, «бүгінгі күн – ертеңгі тарих»

дейтініміз. Қазақстан республикасының Президент Н.Назарбаев 1998 жылы

«Халық бірлігі және ұлттық тарих жылы» деп жариялау арқылы, ХІХ ғасырдың

аяғы ХХ ғасырдың басындағы тарихымызды тұрғыдан қарастыруымызға

мүмкіндік берді. Ел тарихын білудің ауадай қажет екендігін айта келіп,

Елбасымыз: «өткенмізді тұтас күйінде, ешқандай боямасыз, қоспасыз, қаз-

қалпында қабылдағанымыз жөн» - деді. Яғни жүріп өткен жолымызға жаңаша

баға беруіміз керек деген сөз.

Қазақстан Президенті өзінің «Қазақтың бүкіл тарихы бірігу тарихы,

түтастану тарихы» атты баяндамасында « жинақталан тәжірибені ескере

отырып, тұғырдан тайса да санадан әлі сырыла қоймаған тоталитаризм

идеологиясын әшкерелеуді жалғастыра түсемін» деді. Елбасымыз тілге тиек

еткен тоталитаризм құрбандары – ХХ ғасыр бас кезінде ұлт қамын ойлап саяси

күреске белсене араласқан Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып

Дұлатұлы, Халел Досмұхамедұлы, Мұхамеджан Тынышбайұлы, Мұстафа

Шоқай, т.б. ұлтымыздың зиялылары еді.

Бөкейхан Әлихан Нұрмұхамедұлы (25.03.1866 ж. бұрынғы Семей обл.,

Қарқаралы уезі Тоқырауын болысының 7-а-да- 27.09.1937 ж. Мәскеу)- көрнекті

қоғам және мемлекет қайраткері, ұлт азаттық және Алаш қозғалысының

жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым,

аудармашы Әлихан Орта жүз ханы Бөкейдің ұрпағы. Ата тегі: Бөкей – Батыр –

Мырзатай – Нұрмұхамед – Әлихан. Жасынан зерек алғыр өскен Әлиханды әкесі

Қарқаралыға алып барып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ ол

молданың қолынан оқуды қанағат тұтпай, қаладағы үш сыныпты бастауыш

мектепке ауысады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жж. Қарқаралы

қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды. 1886-1890 жж.

аралығында Омбыдағы техникалық училищеде оқып, оны «техник»

мамамндығы бойынша бітіріп шықты. 1890-1894 жж. аралығында Санкт-

Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде

оқыды. Мұнда ол студенттік қызу пікірталастарға қатысып, ХХ ғ. Босағасын

аттағалы тұрған Ресейдің қандай жолмен дамуы тиімді болатындығы туралы

қайшылықты пікірлер қақтығысына куә болды, өз ойын да шыңдай түсті.

Бөкейханов Туралы «Семипалатинский листок» газетінің 1906 ж. 5 маусымдағы

163

санында: «Ол Орман институтының студенті болып жүрген кезінде барлық

студенттік қозғалыстарға белсенді түрде араласып, әсірісе, солшылдарға

ілесетін. Марксизм туралы қызу пікірталастарда экономикалық материализм

қағидаларын дес бермей қорғайтын» делінген. Әлихан Ресей жандармерия

басқармасының назарына алғаш рет студенттік жылдар-ақ ілігіп, « саяси сенім

сіздердің қара тізіміне алынды». Ол институтты бітіргеннен кейін Омбыға

барады. Онда орман шаруышылық училищесіне математика пәнінен оқытушы

болып орналасты. Социалистік бағыттағы «Степной край» газетінің қызметіне

белсенді түрде араласып,оның редакция алқасы құрамына енді. 1896-1903 жж.

аралығында Щербина экспедициясы жұмысына қатысты. Оның ойы бойынша,

экспедиция жұмысына қатысу сол тарихи кезеңде қазақ халқы үшін ең зәру

мәселеге айналған жер қатынастарын тереңінен түсініп, белгілі бір

тұжырымдарға келуге жағдай жасауға тиіс еді. 1917 ж.20 наурызда Уақытша

үкіметтің Торғай облысы комиссары және Түркістан кадетінің мүшесі

қызметіне тағайындалды. Б. Ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша

үкімет жағдайында облыс басшысы дәрежесіне көтерілген алғашқы қазақ

болатын.Ұлттық мемлекет құру Бөкейхановтың түпкі мақсаты болды. Ол

Уақытша үкіметке, сондай ақ, кадет партиясына үлкен үмітпен қарады. Бірақ

оның бұл үмітінің негізсіз екендігін көп ұзамай уақыттың өзі көрсетіп берді.

Бұл Бөкейхановтың кадет партиясынан шығуына алып келді. Оның

жетекшілігімен 1917 ж. шілдеде бірінші жалпықазақ сьезі өткізілді, сондай-ақ,

«Алаш» партиясы құрылды. Бөкейханов 1917 ж. күзі мен қысында мемлекеттік

бостандыққа жетудің түрлі жолдарын қарастырды. Г.Н.Потанин бастаған Сібір

автономияшыларымен қатынас жасап, Сібір автономиясы құрыла қалған күнде

Қазақстанның оның құрамына енуін жақтады. Бірақ, бүкіл империя көлемінде

жағдайдың күн өткен сайын шиеленісе түсуіне байланысты, бұл пікірдің іске

асуы екіталай еді. Міне осындай жағдайда Әлихан мен Ахмет Байтұрсынұлы

бастаған бір топ қайраткерлердің ұйымдастыруы бойынша 1917 ж. 5-13

желтоқсанда Орынбор қаласында қазақ мемлекеттігі туралы мәселе қараған

жалпықазақ сьезі болып өтті. Сьездің күн тәртібінде тұрған ең негізгі мәселе-

кеңестік билікке қатынас жөнінде баяндаманы Б. жасады. Сиез қазақ

облыстарын бүліншіліктен сақтау мақсатында уақытша «Ұлт кеңесін» құрып,

оның аты «Алашорда» болсын деген шешім қабылдады. 25 орыннан тұрған бұл

үкіметтің төрағасы болып көпшілік дауыспен Бөкейханов сайланды. Азамат

соғысы басталып кеткеннен кейінгі кезеңде Б. бастаған Алашорда өкіметі кеңес

билігіне қарсы күресіп, ақ қазақтар мен патша генералдарының жағында болды.

Большевиктер партиясы ұсынған бағдарламаны қазақ қоғамын үлкен апатқа

ұрындыруы мүмкін эксперимент есебінде бағалап, ал қазақ коммунистерін

орталық биліктің қолшоқпары ретінде айыптады.[1] Патшалы Ресей тарапынан

қазақ елін басқару өте шиленіскен қиын жағдайда жүргізілді. Мәселен, 1868

жылғы далалық обылыстарды басқару жағдайының жобасын талқылаған

Министрлер кабинеті қазақтарға қатысты барлық заңдардың бұрмаланып

отырғанын атап көрсеткен. XIX ғасырдың екінші жартысында Қазақстанды

патшалы Ресейдің толық жаулап алуына байланысты Ташкент, Орынбор,

164

Омбы, Орал сиякты қалаларда патша өкіметінің жергілікті әкімшілік

орындарының жеке ресми органдары ретінде қазақ тілінде алғашқы газеттер

шығарылды. Бұл басылымдар қазақтың қамын ойлап, оның әлеуметтік-

шаруашылық, мәдени-ағарту тілектерін ескергендіктен емес, патша үкіметінің

отарлау саясатын күшейту, оның бұйрық-жарлықтарын жергілікті халықтың

ана тілінде жариялап, оны сөзсіз орындату мақсатында шығарылды. Алайда,

патшалық Ресейдің осындай жымысқы саясатына қарамастан, ұлт

зиялыларының бастамасымен Қазақстанда ұлт тілінде өз баспасөздері жарық

көре бастады. 1913 жылы Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып Дулатұлының

бастамасымен дүниеге келген «Қазақ» газеті беттерінде жарияланған

материалдар XIX ғасырдың екінші жартысында қазақ ағартушылары аңсаған

ілім-білімге үндеу XX ғасырдың бас кезінде біршама нәтиже бергендігін айта

келіп, алдыңғы қатардағы оқыған азаматтарды елді ояту, азаттыққа ұмтылу

мақсатына насихаттады. Осынау зиялылар арасынан ел бағытын айқындап, сара

жолды жаңылмай нұсқап, адастырмас даңғылға алып шығуға ұмтылған жаңа

тұлғалар ішінен Міржақып Дулатұлыда көшбасшылардың бірі ретінде көрінді.

Жиырмасыншы ғасыр басында Қазақстанда қалыптасқан отарлық тәуелділік

пен феодалдық мешеуліктен, елді экономикалық және рухани дағдарыстан

алып шығыудың түрлі жолдарын қарастырып, қазақ халқының атынан іс-қимыл

жасаған, олардың саяси көзқарастарын қалыптастырып, саяси сана сезімінің

оянуына әсер еткен, жоғарыда аты аталған ұлт зиялыларының қатарындағы

Міржақып Дулатұлы болатын.[2]

Ресейдің отары болған қазақ даласының ағартушылары үлкен қиындық,

қысым көрді, репрессияға ұшырап, көз жұмды. Дегенмен осы жиырма жылдың

өзінде-ақ алаш зиялыларының атқарған жұмыстары кез келген ел халқын

таңғалдырды. Мұндай аз уақыт, қиын заманда Еуропаның ешбір елі бұлардың

жасаған ерлікке бергісіз еңбектерін қайталай алмайды. Осы ретте

зиялыларымыздың «Айқап» журналын жарыққа шығаруы – ағартушылық

жұмыстардың жеделдеп, елдің санасын оятып, ұлт-азаттық идеологияның

қалыптасуына үлкен үлес қосқанын ерекше атап өтеміз. Бұл басылым аз

ғұмырда халықты ұлт-азаттық көтеріліске тұрғыза білді десек, артық айтқандық

емес. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы «Айқапта» жарияланған «Қазақ өкпесі»

мақаласында заманында мемлекеті, ғылымы, өнері болған қазақтың «алтыбақан

алауыздықтан» әлсіреп, Ресейге қосылғанын, надандыққа, өнерсіздікке бой

алдырғанын, елсізді елдерге теңгертетін ғылым мен өнер қуған қазақтың

аздығын өкіне жазып, қазақ дертінің емін дөп басып анықтады. А. Байтұрсынов

«Қазақ» газетінің 1913 жылғы 15 тамыздағы санында «Орысша оқушылар»

деген бас мақала жариялайды. Ұлы ағартушы сол мақаласында оқу-білімнің

қажеттігін елдің экономикалық жағдайымен байланыстырып дәлелдейді:

«Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын сатады, ал сол шикізаттан жасалған

өнімді 2-3 есе қымбат түрде сатып алады. Бұл-надандықтан келген кемшілік», -

дейді. Сөйтеді де «надандықтан» туындатып отырған себепті ашып көрсетеді.

Ол қазақ жерінде сапалы мектептердің аздығынан екендігімен дәлелдейді.

Сонымен бірге, мектептерде бала оқытатын мамандардың өте тапшы екендігі

165

де зиянын тигізіп отырғанын тілге тиек етеді. Қазақ халқы қаранғы дегенде,

кінә халықта емес, сол қаранғылықтан құтқаратын мүмкіндіктердің

жоқтығында екендігін тәптіштеп түсіндіреді.[3] Қазақ зиялы қауымдарының

елінің қамы үшін аянбай тер төкті, нәтижесінде Әлихан ағамыз қамауға

алынады.

1937 жылы 6 тамызда Мәскеудегі Бутырка түрмесінде ОГПУ-дың

тергеушісіне берген жауабында Әлихан «1908 жылы Петерборда меньшевиктік

«Товарищ», кадеттік «Речь» пен «Слово» газеттерімен бірлесіп жұмыс

істегенін» айтады. Омбы мемлекеттік өлкетану мұражайынан табылған

фотоқұжаттарға және оның інісі Смахан төренің қолжазба естеліктеріне сенсек.

Семей түрмесіне өз еркімен келген Алаш қозғалысының көсемі «жалқаулық

пен жалғыздықтан» зардап шекпеген «гимнастика болмаса кітап оқумен уақыт

өткізген». Шамасы ол экс-депутат болса да, отаршыл билік камерада жалғыз

отыруына мүмкіндік бермеген. Бір қызығы Алаш тұлғасы 1906 жылы қаңтар-

сәуірде Павлодар және Омбы түрмесінде жалғыз отырған-ды. Түрмеде оған

туыстарынан бөлек Абайдың туғандарынан Тұрағұл, Шәкәрім, Кәкітай сияқты

пікірлестері, сонымен қатар құпия үйірмелерде саясатпен айналысатын

жергілікті оқу орындарының жастары келіп, ұзақ әңгіме-дүкен құра алды.

Солардың бірі Халел Ғаббасұлы еді.[4] Қазақ халының басынан кешкен нәубат

оқиғалалары (шаруаларды ұжымдастыру, 1921-1922, 1931-1932 жылдардың

аштығы), 1937 жылғы «халық жауы» науқаны ұлт дағдарысы үшін қандай

қымбатқа түскені тарихтан белгілі. Сол бір науқандар тұсында құрбан болып

кеткен тұлғаларымызды еске алу, олардың азаматтығы ме істеген істерін жария

ету, жастарға үлгі ету бүгінгі бостандық алған заманда ерекше қажет екені

өзінен өзі түсінікті, көне көздердің естеліктерінен, ақпарат деректерін

пайдалана отырып, еңбектеріне жасалған талдаулар жастардың ойын оятуға,

болашаққа жол сілтеуге пайдалану ісі жаңа тарих алдындағы ұлағатты шаруа

болмақ. Отандық тәрбиенің негізгі де осылардың еңбектерінде жатыр. Кеңес

одағы кезінде қазақтың бетке шығар зиялыларын Алаш партиясында болған

деп қазақтың жауы ретінде түсіндірілді. Сол Алаш азаматының көбісі 1937

жылдары ұсталғандары ұсталып, ұсталмағандары қиыншылықта өмір сүрді.

Олар Алаштың мемлекет болуының теориялық тұжырымдамаларын айта

отырып бағыт берген. Сонымен бірге ең алғаш Қазақстанның шекарасы жайлы

құнды мағлұматтар қалдырған.[5] Алаштың зиялы қауымдарының егеменді ел

болып тәуелсіз мемлекетті құру барысында талай-талай қиын қыстау күндерді

бастан кешірді, аянбай тер төкті. Кезінде Әлихан ағамыз айтқандай келешек

ұрпақтан не алғыс аламыз, не болмаса қарғыс аламыз сондықтан да, бәріміз бір

тудын астына жиналайық деп ұрандатқан болатын. Мінекей соның нәтижесін

бүгінгі өскелең ұрпақ көріп отыр. Алаш алыптары ұмытылмақ емес, әр бір

қазақтын жүрегінде мәңгіге жаңғырып тұрмақ. Сонымен қоса болашақ ұрпаққа

насихаттап жеткізу біздің борышымыз болмақ.

Әдебиеттер

1. Е. Тілешов, Д. Қамзабекұлы//Алаш қозғалысы. Энциклопедиялық анықтамалық.

Алматы, 2014 «Сардар» баспа үйі 122-125бб

166

2. Н.Н. Омашев // Алаш арыстарының саяси басшылығы. Оқу құралы , Қазақ

университеті, Алматы 2007. 4-7 бб

3. Қайрат Сақ // Алаш мұрасы. Алматы баспасы, 2014. 218-221 бб

4. Сұлтан Хан Аққұлы // Әлихан Бөкейхан Қазақ жерінің жоқшысы I том «АЗИАТ»

«баспасы Шымкент 2016. 618-619 бб

5. Гулнар Міржақыпқызы Дулатова // Алаштың сөнбес жұлдыздары. Естелік-эссе.

Алматы 2012. 354-355 бб.

ӘОЖ: 351.371.

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ «ШӨГЕН»

ФЕДЕРАЦИЯСЫ ЖӘНЕ ЕЖЕЛГІ АТ СПОРТЫ ОЙЫНЫ Бузрукова Назокат Авазхановна, Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы

Оңтүстік Қазақстан облысы, Сайрам ауданы, №57 «И.В.Панфилов» атындағы жалпы

орта мектебі, М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті

Резюме

В этой статье рассматривается о коонм спорте поло. Поло, вероятно появилась

вместе с возникновением человеческого общества, вместе с потребностью защиты земли.

Об этом говорят дошедшие до нас наскальные рисунки. На уроках физической культуры

мы должны обьяснять ученикам про поло ЮКО РК.

Summary

The Advantage of using such programs is a individualization of the process of the fastening

the educational material and controlling the assimilation of the knowledge. It is possible to show

the decision through the epiprojector in his notebook. The rest of students get the possibility to

compare their decisions trough the epiprojector in his notebook.

Шөгеннің отаны – Кіндік Азия, иесі – көшпенді халық. Ұлы даланы

мекендеген қазақ халқы салт пен дәстүрге берік, ұлттық спорт ойындарына аса

бай. Әсіресе, ат құлағында ойнаған ата-бабаларымыз көкпар, теңге ілу мен

жамбы ату, қыз қуу, аламан бәйге дегенде барын салады. Ұлтымызбен тығыз

байланысты ат спорты ойындарының қатарына тарихы ұзақ, тамыры терең

шөген ойынын да жатқызуымыз керек. Ертеректе шөген – ірі малдың тобық

сүйегінен жасалыпты. Ат құлағында ойнайтын жігіттер қолдарына шоқпар

алып, әлгі тобықты ұрып ойнайтын болған. Шөгеннен бұрын «қуық» доп,

«жел» доп деген ойын түрлері де болған екен. Доп дегеніңіз сол кездердің

өзінде-ақ малдың қуығы мен қарынынан жасалса керек. Ол да шоқпар ұстап,

сойыл сүйреткен азаматтардың ат үстіндегі ойыны саналған деген деректер

бар. Шөген төрт түлік мал баққан халқымыздың ұлттық спорты ғана емес,

әскери жаттығу формасы ретінде қалыптасқан ойыны саналады. Бүгінде

төрткүл дүние поло деп таныған ойынның түп-негізі Орта Азияда қаланып,

басы осы шөген ойынынан басталғандығы туралы Халықаралық поло

федерациясының ресми сайтында жазылған.

Әлем поло деп таныған ойынның ертеректе бірнеше атауы болған.

Әзірбайжандар мен парсылар бұл ойынды шоған деп атайды. Атап өтетін жайт,

әзірбайжан елі 2010 жылы шоған ойынын ЮНЕСКО тарапынан өздерінің

мәдени мұрасы екенін мойындатты. Ғалымдардың айтуынша, шоқпар, шөген,

шоған сөздерінің түп-төркіні бір мағынаны білдіреді. Тағы бір деректерде

167

ойынның поло деп аталуына ХІХ ғасырда Тибетте «пулу» деп аталуының себеп

болуы мүмкін деген болжам айтылады. Бұл ойын әуелде Еуропаға барған

уақытта «атты хоккей» деп те аталған.

Бұл ұлттық ойынның түп-төркіні, тарихқа жалғанған тамыры болатыны

анық. Шөгеннің де бір ұшы бұрынғы билеушілер мен тарихи тұлғаларға тіреліп

жатыр. Ақсақ Темір Орталық Азияны билеп тұрған кезінде, Самарқанның

түбіне шөген ойынына арналған алаң жасатқан. Сол алаң әлі күнге дейін бар.

Өзбек ағайын оған тарихи ескерткіш ретінде қарайтыны жасырын емес. Бұл

жағына терең бойлап, зерттесе, шөгеннің бір тамыры өзбек жерінен де

табылатындығы айқын. Алайда өзбек халқы оны шөген емес, шовған деп

атайды. Отандасымыз, кинорежиссер Айбек Шорабаев «Чавгон – ұмытылған

ойын» дейтін сценарий жазғаны да есімізде. Осы дәлел-дәйектерді

қорытындыласақ, шөген, шоған немесе човғон – бәрі көшпенді халықтардың ат

спорты ойыны екенін аңғару қиын емес. Орта Азияда шыққан ойынды

Үндістанның бір бөлігін жаулап алған жетісулық моғолдар сол жаққа апарған.

Кейіннен Үндістанды отарлаған ұлыбританиялық шай өндірушілер 1800

жылдардың басында Манипурде шөген ойынына куә болады. Бұл уақытта үнді

жұрты полоны спорттық ойын ретінде ойнайтын болған еді. Алайда 1850 жылға

дейін шөгеннің британиялықтар дайындаған ережесі қалыптаспады. 1862 жылы

поло ойыны Еуропаға бірінші рет ағылшындар арқылы таралды. Сол жылы

Калькуттаның батыс бөлігінде көне поло клубының негізі қаланады. Бұған

қатысты деректер жеткілікті. 1868 жылы ағылшын әскерлері мен теңіз

офицерлері Үндістаннан қайтар жолда Мальтада аялдаған кезінде поло ойынын

ойнаса керек. Олар Үндістаннан көрген ойын туралы ақылдаса келе, өздері

клуб құру туралы ұйғарымға тоқтайды. Осылайша, шөген Еуропаға жетіп қана

қоймай, алғашқы поло клубының да негізі қаланды. 1869 жылы Англияда 10

сарбаздан тұратын ойыншы қатысқан бірінші командалық кездесу

ұйымдастырылады. Бұл уақыттары Англияда поло «атты хоккей» деген

атаумен тым танымал бола бастаған кез еді.

Шөген туралы тарихшылар былай дейді: Поло өзінің бастауын көне

заманнан алады. Тарихи деректерде бұл ойын парсы жұртына «Шоған» деген

атпен танымал болғандығы, 2500 жылдай бұрын ойнағандығы айтылады.

Дегенмен, бұл ат спорты түрі тыныс-тіршілігі ат пен ерге байланысты болған

Орталық Азияның көшпенділерінен шыққан. Поло – ата-бабамыздан мұра

болып келе жатқан көне замандарда «Шөген» деген атпен танымал болған ат

ойыны. Бабаларымыздың шөген ойынын ойнағандығы туралы деректер Жүсіп

Баласағұнның «Құтадғу білік», Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік»

атты түркі жазбаларында кездеседі.

Орталық Азиядан шықан Әмір Темірдің ұрпағы Үндістанға, одан

ағылшындардың арқасында 1862 жылы поло ойыны Еуропаға жеткен. Америка

құрылығындағы алғашқы поло ойыны 1875 жылы Аргентинада өткен.

Поло ойыны алғаш рет әлемдік Олимпиада ойындарының бағдарла-

масына 1900 жылы кірді. 1924 жылы Францияның Париж қаласында және

1936 жылы Берлинде өткен Олимпиадалық ойындардан кейін Халықаралық

168

Олимпиада комитеті полоны Олимпиада бағдарламасынан шығарғанымен, 1980

жылы Аргентина поло қауымдастығының президенті Маркос Уранга

Олимпиада ойындарының бағдарламасына қайта енгізу үшін бастама көтергені

белгілі. 1982 жылы «FIP» деген атпен танымал Халықаралық поло

федерациясы құрылды.

Шөген немесе поло ойынының ережесі туралы, Шөген-Поло ойынының

4 соққысы бар. Алға, артқа және аттың екінші қапталымен алға, артқа соққы

жасайды. Осы төрт түрлі соққының техникасын, сілтеу траекториясын қарап

отырсаңыз, біздің қылыш сермеу, шоқпар сілтеу сияқты ат үстіндегі

жауынгерлік әрекетке ұқсайды. Станислав Потаповтың айтқаны да – осы.

Демек, шөген жауынгерлік өнерге жас ұланды бейімдеуге, тәрбиелеуге,

икемділігін арттыруға таптырмайтын ойын болған.

Поло ойыны Еуропаға таралысымен клубтар құрылып, одан әрі қанатын

кеңге жая бастағаны белгілі. ХІХ ғасырдың өзінде шөген Еуропа асып,

Оңтүстік Америкаға, одан әрі АҚШ, Австралия секілді елдерге жетті. Ойынға

қызығушылықтың жоғары болғаны соншалықты оны кәсіби деңгейде ойнайтын

болды. Тіпті 1900-1936 жылдары Олимпиада ойындарының бағдарламасына

кірді. Бүгінде полоны әлемнің 84 мемлекеті ойнайды.

Поло әлемнің барлық елінде элиталық спорт түріне жатқанымен,

Аргентинаның ұлттық спорт түрі саналады. Елде бір команданың сапын бір

отбасы мүшелері немесе бірнеше туысқан адамдар толықтыратын клубтар да

жеткілікті. Аргентинада көптеген компаниялар мен жеке кәсіпкерлер үшін поло

тұрақты қаржылық табыс көзіне айналған. Олар осы ойын үшін жылқыларды

арнайы баптайды. Жаз мезгілінде Аргентинаға көптеген туристер ағылады.

Оның ішінде поло ойыншылары мен әуесқойлар да бар. Сонымен қатар кәсіби

ойыншылар, жаттықтырушылар және жылқышылар табыс табу үшін өзге

елдерге жұмысқа барады. Бүгінде бұл елде әлемдік жылқы шаруашылығы,

жекелей алғанда поло ойын-сауықтың бірнеше түрін ұсынатын үлкен

индустрияға айналды. Аргентина тарапы ойынға ерекше мән беріп қана қоймай,

1982 жылы басқа да елдермен біріге отырып, халықаралық поло

федерациясының негізін қалады.

Қазіргі таңда полоны әлемнің 80-нен астам елдерінде ойнайды. Поло

Ұлыбритания, Испания, Италия, Франция, Германия, Пәкістан, Үндістан,

Біріккен Араб Әмірлігі (БАӘ), Аргентина, Мексика, Бразилия, Америка Құрама

Штаты (АҚШ), Австралия және т.б. ірі мемлекеттерде зор танымалдыққа ие.

Бұл үрдістен Қазақстан мемлекеті де шет қалып отырған жоқ.

2012 жылы Өмірзақ Шөкеев мырзаның бастамасымен Қазақстан Шөген

федерациясының негізі қаланды. 2014 жылы Аргентина астанасы Буэнос-

Айрес қаласында өткен Бас Ассамблеяда Қазақстан шөген федерациясы

Халықаралық поло федерациясының толыққанды мүшесі мәртебесіне ие болды.

Қазіргі уақытта Ақмола, Алматы, Жамбыл, Қарағанды, Қостанай

облыстарында өңірлік федерациялар ашылып, шөген клубтары жұмыс істеуде.

Осыған орай, бұл әлемдік үрдістен шет қалмай жасөспірімдерді ат

спортына баулу мақсатында, Шымкент қаласында алғаш рет «Оңтүстік

169

Қазақстан облысының шөген федерациясы» қоғамдық бірлестігі заңды түрде

тіркеліп (Мемлекеттік тіркеу туралы анықтама №32120-1958-ҚБ, БСН

161140006839. Тіркеуші орган ОҚО Әділет министрлігі, 07.11.2016 ж. және

Жарғысы да бекітілді), оның іргетасы Шымкентте қаланды.

«Оңтүстік Қазақстан облысының шөген федерациясы» қоғамдық

бірлестігінің Президенті Тастеміров Нұрлан Қуанышбайұлы, 1-ші Вице-

Президенті Қуатбеков Дулатбек Манатбекович, 2-ші Вице-Президенті және

атқарушы директоры Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы.

1-сурет. «Оңтүстік Қазақстан облысының шөген федерациясы»

қоғамдық бірлестігінің логотипі (эмблемасы).

2-сурет. «Оңтүстік Қазақстан облысының шөген федерациясы»

қоғамдық бірлестігінің ат спорты командасы жаттығу алаңында

Қазақстанда шөген ойынын қайта өрлету жөніндегі ұсыныстарды

ғалымдар, журналистер және спорт функционерлері тоқсаныншы жылдардың

аяғында айта бастады. Қазақстанда шөген федерациясын құру туралы

ұсынысты алғаш рет Өмірзақ Шөкеев мырза айтқан болатын. Сөйтіп, 2012

жылы Қазақстанда поло федерациясының негізі қаланды. 2014 жылы поло

федерациясына президент болып Асылжан Мамытбеков мырза сайланған соң

федерацияға қатысты алда атқарылатын жұмыстарды жоспарлау қолға алынды.

Ол кісі басшылыққа келгелі федерацияның атқаратын жұмысының бірнеше

бағыты айқындалып, елімізде полоны дамытудың негізгі алғышарттары

жасалды. Федерацияның атауы – Қазақстан шөген федерациясы деп өзгертілді.

Айтулы табысымыздың бірі – 2014 жылдың желтоқсан айында Қазақстан

шөген федерациясының Аргентина астанасы Буэнос-Айрес қаласында өткен

Халықаралық поло федерациясының Бас Ассамблеясында мүшелікке

қабылдануы болды. Сондай-ақ осы уақыт аралығында Алматы, Оңтүстік

Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстары мен Астана

170

қаласында өңірлік федерациялар ашылып, клубтар құрылды. Облыстық

федерацияларды құрал-жабдықпен қамтамасыз ету мәселесін де толықтай

орындап шықтық. Биылдан бастап шөген ойынынан ұйымдастырылатын іс-

шаралар республикалық бұқаралық спорт күнтізбесіне енді. Соның аясында

2017 жылдың тамыз айында Алматы облысының Талғар ауданында оқу-

жаттығу жиындары ұйымдастырылды.

Әдебиеттер

1. Б.Төтенаев. Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы, 1994.

2. Е.Сағындықов. Қазақтың ұлттық спорт ойындары. Алматы «Рауан», 1994.

3. Шоңов Е.Ш.. Қазақтың ұлттық спорт ойындарының тарихы мен дамуы, Тараз, 2015.

4.Интернет материалдары, 2017.

5.Бүркіт Әуесхан Қантөреұлы. Шөген – ат спорты ойыны. Болашақ газеті. Шымкент,

2017 ж.

УДК 81'373.2

РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ МЕНТАЛЬНЫХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ НАРОДА В

АНТРОПОНИМИИ Ниетбайтеги К.А.

ЮКГПИ, Шымкент, Казахстан

Түйін

Мақалада халықтың сана сезімі мен ой-өрісі, көзқарасы антропонимдерде көрініс

алатыны туралы баяндалған. Жалпы есім жалқы есімге айналу арқылы есімдер пайда

болады. Мақалада осы процесстің ерекшілігі қарастырылған.

Summary

The article deals with the representation in the anthroponomy the world outlook of the

people. Anthroponyms are formed on the basis of appellative lexicon. The article describes the

mechanism for the transition of the appellative to the proper name.

Антропонимы как лексические единицы являются принадлежностью

языка, и если «национальный язык в потенции – как бы «заместитель»

культуры» [6, с. 3], то и антропонимы представляют этническую культуру. Они

соотносятся со всем историко-культурным опытом народа, и потому

представляет интерес рассмотрение их в лингвокультурном аспекте. Изучение

их с позиции лингвокультурологии позволит не только выявить богатство

национального лексического фонда, представленного основами антропонимов,

но и глубже познать семантические ресурсы лексических единиц.

Антропонимы, будучи продуктом народного словотворчества, репрезентируют

коллективное языковое сознание. Казахские антропонимы являются

вторичными наименованиями и образуются в результате перехода апеллятива в

имя собственное. Языковая информация, содержащаяся в онимах,

свидетельствует об особенностях мировосприятия народа. Исследование

механизма перехода апеллятива в личное имя является актуальной проблемой.

При рассмотрении антропонимов в названном аспекте основное внимание

уделяется культурной коннотации, которая представляет собой

«интерпретацию денотативного или образно-мотивированного аспектов

171

значения в категориях культуры» [7, с. 51]. В процессе онимизации происходит

переосмысление денотативного значения, метафоризация, расширение

образной сферы восприятия слова в свете ментального мировосприятия.

Кочевничество как образ жизни, господствовавшее в казахском обществе

в течение четырех тысячелетий, сказалось во всем, в частности в лексике.

Большая группа казахских личных имен связана со скотоводством. Среди них

немало личных имен по наименованиям животных. Как известно, состав

казахских наименований животных богат и разнообразен. Казахи по-разному

именовали одно и то же животное: по возрастным особенностям, по повадкам,

качествам, породе. Часть этой богатой лексики вошла в антропонимию.

Рассмотрим группу имен по наименованиям одного из четырех видов

домашнего животного – верблюда, самого сильного, выносливого спутника

кочевника, занимавшего важное место в жизнедеятельности степняков. Он мог

целую неделю обходиться без пищи и воды, его использовали при

транспортировке грузов во время перекочевок, из кожи и шерсти его шили

зимнюю одежду, молоко и мясо потребляли в пищу. Богатая лексика по

верблюдоводству включает множество наименований этого животного,

некоторые из них послужили основой личного имени. Так, нар – наименование

самого сильного одногорбого верблюда – ставшее компонентом имен-

композита Нартай, Нарбай, Нарбол, Нарқуат, переходя в личное имя,

претерпевает сдвиги в семантике: ослабевает денотативный план и особую

значимость приобретает оценочная коннотация «сила, мощь, выносливость».

Эта же коннотация содержится в именах по наименованиям сильных пород

одногорбого верблюда бекпатша и құлпатша.

В личных именах с компонентом бура ‘верблюд-производитель’(Бура,

Бурабай, Бурақан, Жанбура) преобладает коннотация, связанная с понятием

«энергичность, здоровье». Неутомимой силой, кротостью нрава отличается атан

– верблюд старше пяти лет. Эта оценка и послужила мотивацией имен:

Атанқұл, Атантай. Из двугорбых особо ценится жампоз//жанпоз, выносливый в

дальнем пути, крепкий и статный. Пожелание этих качеств послужило основой

выбора имен Жампоз, Жанпоз. Интересно, что общее наименование верблюда

түйе в имени Түйебай тесно связано с компонентом бай, который сохраняет

собственно лексическое значение ‘богатый’ и означает пожелание быть

богатым (верблюдами).

В именах по наименованиям детенышей верблюда на первый план

выступает коннотация «ласка, нежность, счастливая беспечность»: Ботақан

(ботақан – верблюжонок в первые два месяца), Бота, Ботагөз (бота –

верблюжонок, көз - глаза), Көшекбай (көшек - верблюжонок), Тайлақбай

(тайлақ – годовалый верблюжонок).

В вышеприведенных примерах личных имен по названиям животных

наблюдается метафорический перенос путем использования понятия

«фильтрации» (по М. Блэку), по которому при образовании метафоры «А есть

В» ассоциируемые общие места В пропускают через «фильтр» ассоциируемых

общих мест А [8, с. 136]. В результате на первый план выносятся определенные

172

характеристики: в примере Нартай – сила, мощь; Тайлакбай – резвость,

счастливая беспечность, Ботагөз – красивые, выразительные, как у

верблюжонка, глаза.

Рассмотренный выше небольшой фрагмент мотивации личных имен

свидетельствует о связи их с жизнью общества, о разнообразии и богатстве

лексики по скотоводству, которая в процессе онимизации метафоризируется,

преломляясь сквозь призму народного мировоззрения. Как отмечают

исследователи, каждому этносу присущ свой индивидуальный, своеобразный

менталитет. Нельзя сравнить менталитеты кочевника и европейца. Невозможно

понять ментальные представления казахов без учета его мировоззрения,

поведения, сформировавшегося на основе окружающего его мира, быта,

обычаев и традиций, дающих представление об их духовном мире [5, с. 4].

Своеобразие жизни общества составляет своеобразие его языка, «с

помощью языковых средств происходит репрезентация человеком своих

мыслей как результат познавательной деятельности, как отражения реальных

предметов и явлений в сознании» [2, с. 196]. Понятие красоты воспринимается

ассоциативно через предметы, явления, доставляющие человеку эстетическое

наслаждение. К ним можно отнести имена, восходящие к наименованиям

драгоценных камней и металлов. Драгоценный камень, по наблюдениям Г.

Гачева, в логосе ислама занимает центральное место, «ислам - это космос

драгоценного камня, он тут в Психее, им мыслят, к нему приводят все реалии»

[3, с. 62]. Драгоценные камни, используемые в ювелирных изделиях, для

украшения седел, рукояток кинжалов, переливаясь разными цветами, играя

ослепительным блеском, радовали глаз и в мировосприятии казахов воплощали

нетленную красоту. Наименования драгоценных камней, металлов,

метафоризируясь и ассоциируясь с понятием прекрасного, перешли в

антропонимы: Гаухар // Жаухар (ир. «бриллиант»), Фарида (ар. «жемчуг»),

Меруерт («жемчуг»), Маржан («коралл»), Зере (ир. «золото»), Феруза (ир.

«бирюза»), Алтынгуль, Алтынбек (алтын «золото»), Кумис («серебро»).

Антропонимы, создаваемые на базе апеллятивов, не просто называют

реалии быта, культуры разных эпох, начиная с древнейших времен и до наших

дней, но и отражают ментальное восприятие мира народом. При этом

семантика собственного имени реализуется через известное в языке, но в

собственном ракурсе, когда денотат активизирует в сознании носителей языка

дополнительные семантические ресурсы слова, связанные с ментальным

мироощущением. «Слова, значения слов, концепты существуют не сами по

себе, а в определенной человеческой «идеосфере». Концепты возникают в

сознании не только как «алгебраическое» выражение значения, но и как отклик

на целостный опыт человека» [1, с. 84]. Основы антропонимов репрезентируют

специфику духовной и социальной культуры народа, особенности

мировосприятия, когнитивный опыт народа. Центром семантики антропонимов

является то абстрактное, которое вытекает из конкретного при метафоризации

номена. Это абстрактное есть культурная трансляция, образно-метафорическое

значение, соотносимое с культурной коннотацией, исторической памятью

173

народа.

Таким образом, лингвокультурологический аспект изучения

антропонимов позволяет «вычитывать свойства национального характера из

языка, создавая почву для непредвзятого философского осмысления

ментального мира носителей языка» [5, с. 16], и представляет собой одно из

перспективных направлений антропонимики.

Литература

1. Байганина Н. Концептосфера национального языка как воплощение когнитивного

опыта народа // Образование. – 2003.- №1.- С.84-87.

2. Воркачев С.Г. Лингвокультурология, языковая личность, концепт: становление

антропоцентрической парадигмы в языкознании // Вопросы языкознания.- 1999.- С.65-72.

3. Гачев Г. Путешествие в космос казахов.- Семипалатинск: Аманат, 2002.- 127 с.

4. Жанпеисова Н.М. Репрезентация национальных концептосфер в картине мира

билингвов: теоретические аспекты.- Алматы: ДОИВА-Братство, 2003.- 195 с.

5. Кшибеков Д. Казахский менталитет: вчера, сегодня, завтра.- Алматы: Наука,1999.-

198 с.

6. Лихачев Д.С. Концептосфера русского языка // Известия АН СССР. Серия лит. и

яз.- 1993.- №1.- С.3-9.

7. Маслова В.А. Лингвокультурология.- М.: Академия, 2001.- 204 с.

8. Петров В.В. Метафора: от семантических представлений к когнитивному анализу //

Вопросы языкознания.- 1990.- С.135-145.

ОӘЖ 796.011.3

ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ТҮРЛЕРІН ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҚТАРЫНДА

ПАЙДАЛАНУ Олжаев Т.А.

№ 5 М.Горький ЖОМ, дене шыныктыру пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО,

Қазақстан.

Резюме

В данной статье рассматривается методика использование народных игр казахов

на уроках физкультуры

Summary

This article describes a technique to use Kazakh folk games in physical education classes

Ұлттық дәстүр мен әдет-ғұрыптар және ұлттық өнеріміз халық

педагогикасының маңызды көзі екені белгілі. Осы құралдың балаларды

халықтық салт дәстүрді, әдет-ғұрыпты қастерлеп, құрметтеуге үйрету, өз

жұртының мол мұрасы, әдебиеті мен мәдениетін, тілін, дінін, ұлттық

ерекшеліктерін білетін, бағалайтын азамат болып қалыптасуында берер

пайдасы аса зор. Ұлттық салт-дәстүрлер арқылы балаға ақыл-ой, адамгершiлiк,

әсемдiк, дене, денсаулық, еңбек тәрбиелерiн беру, мiнез-құлық дағдыларын

қалыптастыруына бағытталған.

Халық педагогикасын ұлықтауда алға қойылған мақсаттарға жетіп,

ұстаздықтың шыңына шығуларыңызға көмекші құралы ретінде ұсынамын.

Ұшы-қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерiнiң сан ғасырлар бойғы

тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, ұлттың

174

өзiндiк салт-сана мен әдет-ғұрып, дәстүр рәсiмдерiн туғызды. Халық

педагогикасының “Сегiз қырлы, бiр сырлы” ұстанымы, жан-жақты жетiлген

азамат тәрбиелеу.

Өз ұлтын қадірлеп-қастерлеген, ұлт қадірін білген азаматтың бірі

Ж.Аймауытов: «Мен халыққа кіндігіммен байланып қалғанмын. Оны үзе

алмаймын. Үзу қолымнан келмейді» - десе, Сырым Датұлы: «Мен ағайынды

екеумін: бірі - өзім, екіншісі - халқым» - дейді.

Қазақ халқының осындай дәріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық

ұлттық рухани және материалдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды

ойдарын халық игілігіне, келешек ұрпақты, ел-жұртқа ие болар азаматтарды

тәрбиелеуге неге қолданбасқа?

Ұлттық ойындар халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді

құралдарының біріне жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше

зерделейді. Мәселен, қазақтың ұлттық ойындары: «Бәйге», «Көкпар», «Алтын

сақа», «Ханталапай», «Тоғызқұмалақ» т.б. балалардың еңбекке деген қарым-

қатынасы мен қабілеттерін арттырады. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол

баланы зеректікке, білгірлікке баулиды. Бабаларымыздың асыл қазыналарына

деген көзқарасын құрметтеуге, сөз әсемдігін сезінуге үйретеді, батылдыққа,

өжеттілікке тәрбиелейді.

Жас балалардың қоғамдық құбылыстарды, қоғамдағы ересек адамдардың

іс-әркетін өз түсінігінше әрекеті арқылы бейнелеуі ойын болып саналады.

Ойынның шығу тарихына шолу жасауда көңіл аударатынымыз ол еңбекпен,

өнермен, қоршаған ортамен тығыз байланыста дамыған, яғни ойынды өмірден

ажыратып қарай алмаймыз балалар тек ойнап қана қоймайды, сонымен бірге

ойлайды аңғарады көп нәрсені білуге, зерттеуге талпынады. Олар бірдеңе

жасап қана қоймайды, сондай-ақ заман ағымына да белсене қатысады.

Аса көрнекті үздік педагог Н.К.Крупская қимылды ойын жөнінде былай

деп толғанады: «Ойын – өсіп келе жатқан бала организмінің қажеті. Ойында

баланың дене күші артады, қолы қатайып, денесі шыңдала түседі, көзі

қырағыланады, зеректілігі, тапқырлығы, ынтасы артып жетіле түседі. Ойында

балалардың ұйымдастырушылық дағдылары қалыптасып шыңдалады». Ұлттық

ойындарымыз балаларға тәрбиелік мәнімен, дене бітімінің әсем де сымбатты

болып бітуге пайдасы зор. Бір-ақ мысал келтіріп кетейін: «Қуыр-қуыр,

қуырмаш» ойыны балалардың саусақ маторикасын дамытуға, тіл байлығын

жетілдіруге, көңілін көтеруге қолдануға болады.

Күш сынаспақ. Бұл ойын стол үстінде екі баланың білек сынасуы-мен

орындалады. 2 бала шынтақтарын столға тірек қол бастарын айқстырады. Кім

білекті столға жықса, сол бала жеңіске жетеді. Ағаш аттың үстінде аттың

басын ұстап тұрып 2-ші қашан білектен тартысып сынасуға да болады. Бірақ

баланың қауіпсіздігі қатаң бақыланады.

Тауық күрес. Балалар екі топқа бөлінеді. Осы екі топтан екі бала шығып

,кәдімгідей күреседі. Оның ең қызығыда, басқаша күрестен айырмасы да – тек

жалғыз аяғымен ақсаңдай жүріп, иықтарын қағып күресуінде. Бұл күрес

балалардың нық басып, орнықты жүруін жетілдіреді. Күрестің 1 аяғн тізесін

175

бүгіп, мата белбеуін байлап тастайды. Қайсысы сүрініп жығылса, сол ұтылады.

Арқан тарту. Бұл екі топқа бөлінген балалармен немесе екі баламен

ойналады. Арқанның екі жағынан екі бала немесе екі топқа бөлінген балалар

тартысады

Қай топ арқанды өз жағына тартып, алып, кесе сол топ жеңіске жетеді.

Екі бала тартысқанда қай бала өзіне қарай арқанды тартып екіші баланы

құлатса, құламаған бала жеңіске жетеді.

Хан «алшы». Бұл ойынға 5 немесе 10 бала қатыса алады. Көп асықтың ең

ірісін қызыл түске бояп қояды. Бұл асық «хан» асығы. Асықтар тізіліп

қойылады да, бастаушы хан асығымен оларды көздеп құлатады. Құлаған

асықтарды жинап алады. Егер хан асығы бүк, шік, тайқы-қалыптарымен түссе,

бастаушы жақын құлаған асықтарды ата береді.Егер бастаушы асықтарды

қолымен құлатып алса немесе басқа асықтарымен атса, онда ойынды келесі

бала жалғастырады. Ең соңында хан асығы кімнің қасында қалса, сол бала

жеңіске жетеді. Келесі ойынды жеңіске жеткен бала жалғасты- рады.

Көтермек. Ортаға екі ойыншы бала шығады. Бір-біріне арқаларын беріп

тұрады. Белгі бойынша кім бірінші бірін - бірі арқада көтеріп алса, сол бала

жеңіске жетеді.

Жеңіске жеткен бала ойында қала береді де басқа балалармен бірге күш

сынасады.

Ақсерек-көксерек. Бұл ойынды ойнау үшін балалар екі топқа бөлінеді,

қолдарынан ұстап тұрады. Ара қашықтық 20-30 қадам.

1-ші топ. Ойынды бастайды

Ақсрек-ау ақ серек

Бізден сізге кім керек.

2-ші топ. Ақсерек –ау ақ серек

Жаман-жаман бала аты (бала аты)

Аты аталған бала келесі топқа дейін жүгіріп барып ортасынан ұстасқан

қолдарды ажыратып кету керек. Егер өтіп кетсе сол топтан бір баланы тобына

алып қайтады, өте алмаса сол топта қалады. Ойын осылай жалғаса береді.

Қыз –қуу. Балалар арасынан бір ер бала, бір қызды (ағаш атпен ) қуады.

Бала қызға жетіп қолынан ұстаса ол жеңіске жеткені. Кейде қызды 2 бала қуады

қай бала бұрын жетіп қыз қолын ұстаса сол бала жеңіске жетеді.

Асау мәстек. Ойын бастаушы арқанды жерден 50 см –дей биік етіп керіп

байлайды да қасындағы балаларға

Былай дейді.

Ер екеніңді білейін

Ешкі сойып берейін

Тақия алсаң еңкейіп

Құламасаң теңкейіп

Ерлігіңе сенейін

Ойын шартын қабылдап , ортаға шыққан бала:

Асау мәстек бұл болса

Үйретейін көріңіз

176

Маған таяқ беріңіз! - дейді де таяқпен арқаннан асылып жердегі тақияны

іліп алуы керек. Ойынды келесі бала осылай жалғастырады.

Түйілген орамал. Ойын жүргізуші ойынды өзі бастайды. Ең алдымен

балаларды айналасына жинап алады да «1,2,3» - деп дауыстайды. Осы кезде

балалар жан-жаққа бытырай қашады. Ал ойын жүргізушісі қолында түйілген

орамалы бар баланы қуалайды. Ол орамалды басқа біреуге лақтырады қағып

алған бала қаша жөнеледі. Осылайша ойын жүргізіледі, түюлі орамалды

алғанша қуалай береді. Ұсталған ойыншы көпшілік ұйғарымымен ортада тұрып

өнер көрсетеді. Одан кейін ойын жүргізуші ауысты- рылады. Ойын ойнап

болған соң балалар шеңбер жасап тұрады.

Атқаума. Ойынды 6 бала 3-3-тен бөлініп ойнайды. Бір бала сол қолымен

өзінің оң қолының білезігінен ұстайды. Содан кейінгілері де солай істейді де

бір-бірімен қолдарын айқастырады. Үшінші бала көзі таңыулы күйде екінші

баланың айқасқан қолына отырады. Қолдасып тұрған балалар: -

Атқаума,атқаума – деп қаумалай көтерген бойы мөлшерлі жерге дейін жетеді.

Бірінші бала ақ сандық, көк сандық десе, көзі таңулы бала - көк сандық, көк

сандық деп жауап береді. Қаумалап келе жатақан балалар:

Бақа,бақа балпақ

басың неге жалпақ?

Бұтың неге талтақ

Көзің неге тостақ

Бұған көзі таңулы бала былай деп жауап береді.:-

Темір терсек көп киіп

Басым содан жалпақ

Теуіп, теуіп қашырды

Бұтым содан тостақ!

Балалар қолдарын жіберген кезде бала құлап түссе,айып тартады.

Құламай тік түссе қалған текі бала көтеріп жүре береді.

Сақина жасыру. Ойынды өткізуші және сақина жасырушы бала

белгіленеді. Қалған ойыншылар жерге отырып тізілерініғң үстіне алақандарын

жаяды. Бастаушы жұлулы қолын әрбір ойыншың алақанына салысымен, ол

бала алақанын жаба қояды. Бастаушы бір баланың алақанына сақина

салысымен, ойыншылардың біреуінен-«Сақина кімде»-деп сұрайды. Ол

сақинаның кімде екенін білсе сол баламен орнын ауыстырады. Ал білмесе ол

өз өнерін көрсетеді. Ойын басқарушы ойынды осылай жалғастыра береді.

Белбеу соқ. Ойыншылар екі-екіден жұптасып шеңбер жасап тұрады. Бір

белбеуді алып екіншісін қууға тиіс. Қашып жүрген бала шеңбердегі жұптасып

тұрған екі баланың алдына келіп тұрады. Артық қалған үшінші бала қаша

жөнеледі.ойыншы оны қуып жетіп белбеумен соғады да, өзі де бір жұптың

алдына тұра қалады. Оның орнына келесі ойыншы шығып, ойынды жалғастыра

береді. Белбеу ең соңында кімде қалса сол ойыншы жеңіліске ұшырайды да өз

өнерін көрсетеді.

Арқан түю. Балалар шеңбер жасап тұрады. Қолында арқаны бар

жүргізуші топ арасынан шығады да: - ойын бастайды – деп дауыстайды. Сонан

177

соң арқанның түйілмеген басын ұстан шеңбер бойымен айналады, арқанды

балалардың аяқтарының астынан жібереді. Балалар арқан үстімен секіріп

тұрады. Кімде-кімнің аяғына арқан ілініп, секіре алмай қалса ол бала ойынды

тоқтатып өнер көрсетеді, тақпақ, өлең айтады немесе билеп береді. Ойын

осылай жалғаса береді.

Санамақ. Көпшілік қатысады. Ойынның шарты: ойын бастаушы

қатысушы бір адамды ортаға алып шығады. Ол адам бір тектес атау сөзден

жаңылмай, кідірмей аттап жүріп айтуы керек. Тоқтамай қателеспей айтып

шықса, жүлде алады. Егер қателессе ойыннан шығады. Мысалы: жаңылмай 10

ақынның немесе 10 өзеннің атын атауы керек.

Қарамырза. Ойын басталмас бұрын ,оның ережесі түсіндіріледі. Біраз

уақыттан кейін ойын бастаушы ойынаушыларғы « ойынаймыз» деп белгі

берген кезде қатарлас отырған бірі екіншісіне: «Ассалаумағалейкум,

Қарамырза!» -дейді. Ойын тәртібі бойынша сәлем салушы :

«Уағалейкумассалам, бірінші қарамырза» - деп жауап беруі керек, егер

«уағалейкум», - деп жауап берсе онда сәлем алушы ұтылады.

Сөйтіп, аздан соң ойыншылар «жеңгендер» мен «жеңілгендер» болып екі

топқа бөлінеді, «жеңген» жақ «жеңілген» жаққа жаза белгілей-ді: ән, күй

тартып, би билейді.

Белбеу соқ. Ойыншылар екі-екіден жұптасып, шеңбер жасап тұрады. Бір

ойыншы белбеуді алып, екіншісін қууға тиіс. Қашқан шеңбер жасап тұрған бір

жұптың алдына келіп тұрған кезде, артық қалған үшінші ойыншы шеңберді

айнала қашады. Егер қуғыншы оны белбеумен соғып үлгеріп, өзі бір жұптың

алдына келіп үлгерсе, оның орнын келесі ойыншы басады.

Бөрік жасырмақ. Ойынға қатысушылар араларынан бір ойын-шы

шығарып, алыстау жерге таман барып, бөркін немесе басқа бір бір белгілі

затын жасыруға жібереді және өзі де сол маңайына жасырынуы керек. Қалған

ойыншылар тығылған ойыншылардың тыққан затын іздеуге кіріседі. Кімде-кім

тығылған бөрікті көріп қойып алуға қам жасаса онда иесі бермеуге тырысады.

Бермеудің жаңдайы – екеуі бірдей бас салып бөрікке таласу емес, қай бұрын

алғаны алады. Ал көрген ойыншы ала алмай қалса, онда иесі қорып, бөрікке

жібермеуге тырысады. Бермеудің жағдайы – екеуі бірдей бас салып бөрікке

таласу емес, қай бұрын алғаны алады, ал көрген ойыншы ала алмай қалса, онда

иесі қорқып, бөрікке жібермеуге тырысады. Ал басқалардың қай-қайсысы

болмасын бөріктің иесіне қол тигізіп, күш жұмсауына болмайды. Қайткендеде

алдап жүріп алып, оны жүргізушіге ертіп келулері керек. Келесі жолы бөрікті

әкелген ойыншы барады да, ойынаушының уақыттары жеткенше ойын жалғаса

береді.

Халқымыздың ұрпақ тәрбиелеуде өмір бойы жинақтаған бай қазынасын

белгілі бір жүйеге түсіріп, тиімді, пайдалы қолдана алып жүрміз бе? Бүгінгі

ұрпақ бойынан ата-бабамыздың күткен үміті мен арманын іздесек, таба аламыз.

Әдебиеттер 1. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика (оқулық). - Астана, 2007.

2. Ежелгі қазақтардың дүниетанымы.- А.: Ғылым, 1996.

178

3. Беркімбаева Ш.К., Қалиев С. Қазақ тәлімінің тарихы. - А., 2006.

4. Сағындықов Е. Ұлттық ойындарды оқу – тәрбие процесінде пайдалану. - А.,

Рауан, 1993.

5. Толыбаев Қ. Кел, ойнайық. - Алматы: Өнер, 1990 – 62б.

УДК 796.011.1

ПАТРИОТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ УЧАЩИХСЯ СТАРШИХ

КЛАССОВ СРЕДСТВАМИ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА

Пилин И.С.

ОСШ №5 имени М.Горького, Казахстан, ЮКО, Сайрамский район

Түйіндеме

Мақалада дене тәрбиесі және спорт көмегімен жоғары сынптарда елжандылық

тәрбиесін қалыптастыру қарастырылған.

Summary

This article examines the patriotic education of students of old classes by means of physical

culture and sports.

Патриотическое воспитание в современных условиях приобретает особую

актуальность и значимость. Патриотизм и культура межнациональных

отношений имеют большое значение в социальном, духовном, нравственном и

физическом развитии личности человека Патриотизм является одной из

важнейших составляющих общенациональной идеи нашегео государства. Еще в

самом начале становления суверенного Казахстана Президент Нурсултан

Назарбаев выдвинул главный принцип: «внешняя политика Республики

Казахстан есть предложение ее внутренней политики, инструмент

внешнеполитического обеспечения общественно-политической стабильности,

национальной безопасности, создания благоприятных внешних условий для

дальнейшего экономического, социального, интеллектуального и культурного

развития и реформирования страны» [1].

Патриотизм как качество личности человека проявляется в любви к

своему Отечеству, преданности, готовности служить своей Родине,

привязанности человека к родной земле, языку, культуре и лучшим традициям

своего народа. Патриотическое воспитание - это часть общегражданской

культуры и общегражданского воспитания, опирающаяся на общечеловеческие

ценности (жизнь, здоровье, духовно-нравственное воспитание человека, права и

свободы личности). Оно направлено на воспитание патриотов Казахстана,

граждан правового, демократического государства, способных к социа-

лизации в условиях гражданского общества, уважающих права и свободы

личности, обладающих высокой нравственностью и проявляющих

национальную и религиозную терпимость, уважительнее отношение к другим

народам, к языкам, традициям и культуре народов, проживающих в Казахстана.

Наблюдение показало, что в большинстве общеобразовательных школах

недостаточное внимание уделяется физической подготовке, развитию

физических и нравственно-волевых качеств, формированию военно-

прикладных навыков, необходимых для службы в армии. В физической

179

культуре и спорте заложены большие возможности для патриотичес-

кого воспитания и повышения физической подготовки юношей призывного

возраста. Известно, что человек, имеющий хорошую физическую и морально -

волевую подготовку, владеющий разнообразными двигательными навыками

быстрее адаптируется в сложной и внезапно возникающей ситуации и более

короткие сроки осваивает новые трудовые операции.

Военная служба, как правило, требует больших физических и нервно-

эмоциональных напряжений и физических усилий. Готовность человека к этим

условиям и его способность переносить физические и психические нагрузки

составляют одно из решающих условий успеха военных действий. Физическая

культура и спорт должны обеспечить у будущих военнослужащих высокий

уровень развития физических и морально-волевых качеств. На решение этой

задачи должно быть направлено физическое воспитание учащихся

допризывного и призывного возраста.

Бесспорно, что навыки быстрого бега, ходьбы, метания гранаты,

стрельбы, рукопашного боя, преодоления полосы препятствий, переноски груза

имеют большое военно-прикладное значение. Однако в системе физического

воспитания учащихся допризывного и призывного возраста этим видам спорта

уделяется недостаточное внимание. Это отрицательно влияет на их физическую

и военно-прикладную подготовку.

Проведенное исследование позволяет сделать следующие выводы:

1. Анализ современного состояния патриотического воспитания выявил,

что в образовательных учреждениях недостаточное внимание уделяется

военно-патриотическому воспитанию детей и молодежи. У большинства

юношей призывного возраста на должном уровне не сформированы

патриотические чувства, патриотическое сознание и культура поведения. Для

этой категории учащихся присущи цинизм, нигилизм, жестокость, безразличие,

неуважительное отношение к историческому прошлому, героическим и

трудовым подвигам народа, безответственность, безнравственность и потеря

духовно-нравственных ориентиров. Это оказывает отрицательное влияние

на нравственное и патриотическое воспитание детей и молодежи призывного

возраста.

2. Установлено, что в большинстве общеобразовательных школах слабо

организована военно-патриотическая работа с учащимися старших классов и

недостаточно используются средства физической культуры и спорта с целью

воспитания патриотизма, развития физических, нравственно-волевых качеств и

формирования военно-прикладных навыков, необходимых для службы в армии.

3. В современных условиях воспитание патриотизма, уважительного

отношения детей и молодежи к Вооруженным Силам РК, героическим и

трудовым подвигам своего народа, историческому прошлому и формирование

положительной мотивации к службе в армии должны стать главными задачами

патриотического воспитания в образовательных учреждениях. На решение этих

задач должна быть направлена система патриотического воспитания в

общеобразовательных школах.

180

У уроков физической культуры и спорта имеются большие возможности

в воспитании патриотизма, гражданственности и культуры межнациональных

отношений. Спортивный патриотизм проявляется у школьников-спортсменов в

любви и преданности своей Родине, национальной гордости, готовности

защищать честь своей страны и в стремлении показать высокие спортивные

результаты на соревнованиях ради славы своего Отечества и народа.

4. Систематические занятия по физической культуре и спорту в школе

способствуют развитию физических качеств (силы, быстроты, ловкости, выно-

сливости, координации движений), необходимых для службы в армии.

Спортивная деятельность, воспитывая патриотизм и развивая нравственно-

волевые качества (честность, справедливость, трудолюбие, дисциплинирован-

ность, решительность, смелость, сила воли, терпеливость, целеустремленность)

повышает у школьников чувство высокой ответственности за спортивную

подготовку и формирует уважительное отношение к другим народам, и выс-

тупает как эффективное средство физического, нравственного и патриотичес-

кого воспитания.

5. С целью воспитания патриотизма и формирования патриотического

сознания у юношей призывного возраста следует организовать встречи с

участниками Великой Отечественной войны, участниками локальных воин и

ликвидаторами Чернобылья, чемпионами Мира и республиканских игр, пред-

ставителями военных комиссариатов и воинских частей; проводить беседы,

диспуты, лекции, посвященные патриотическому воспитанию детей и

молодежи; организовать кружки, секции, выставки, смотры-конкурсы

по патриотическому воспитанию школьников [2].

Исследование выявило, что предложенная система мероприятий по

патриотическому воспитанию учащихся старших классов с применением

средств физической культуры и спорта, оказали положительное влияний на их

поведение. За период педагогического эксперимента у большинства юношей

призывного возраста улучшились отдельные черты характера, исчезли

агрессивность, озлобленность, улучшилась дисциплина, повысился интерес к

военной службе, сформировалось уважительное отношение учащихся к службе

в армии, увеличилось количество старшеклассников, желающих служить в

армии. Это свидетельствует о возросшем интересе учащихся старших классов к

военно-патриотическому воспитанию и о формировании положительной

мотивации юношей призывного возраста к службе в армии.

Физическая культура — это совокупность свойств, которые человек

приобретает в процессе занятий физическими упражнениями, направленными

на всестороннее и гармоничное совершенствование своей физической природы

и ведение здорового образа жизни. Физическая культура человека неразрывно

связана с его общей культурой. Свойства, присущие физически культурной

личности, формируются и развиваются на основе тех же природных задатков и

психофизических процессов, что и другие виды культур.

Литература

1. Султанов Б.К., Музапарова Л.М. Становление внешней политики Казахстана:

181

история, достижения, взгляд в будущее. - Алматы: КИСИ, 2005.

2. Проект государственной программы по патриотическому воспитанию

граждан Республики Казахстан на 2006-2008 годы /google. kz/.

ОӘЖ 796.01

СПОРТТЫҚ СЕКЦИЯ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҢЫЗЫ Сармурзаев Т.С.

№ 20 С.Сейфулин МГ, дене шыныктыру пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО,

Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются роль спортивных секции в школе.

Summary

This article examines the role of the sports section in the school.

Шынында, баланың сыныпта алған білімін молайтуда, меңгерген

дағдыларын бекітіп, олардың шығармашылық қабілеттерін ұштауда сыныптан

тыс жұмыстардың маңызы зор. Пәндерді өмірмен байланыстыру дегеніміз де

осы жұмыстардың сыныптағы сабақпен ұштастырылуы болып саналады.

Сондықтан мұғалімдер оқу жылының алғашқы күндерінен бастап сыныптан

тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастыруды қолға алуы тиіс.

Жоғарыда айтқанымыздай, сабақтан тыс оқу-тәрбие жұмысына, яғни

педагогикалық үрдісті ұйымдастырудың қосалқы формаларына оқушылардың

жан-жақты қызығушылығы мен қажеттілігін қанағаттандыратын жұмыс түрлері

жатады.

Дене тәрбиесі бойынша сыныптан тыс жұмыстардың мақсаты - баланың

денсаулығын нығайтуға көмектесу, ағзаны шынықтыру, оқушылардың жан-

жақты өсіп жетілуіне, дене шынықтырудық оқу бағдарламасын ойдағыдай

меңгеруге көмектесу, балаларды дене шынықтыру және спортпен үнемі

шұғылдануға әдеттендіру, қозғалыс дағдысын тәрбиелеу болып табылады. Дене

шынықтыру пәні бойынша сыныптан тыс шараларды ұйымдастыруды

төмендегі бағыттар бойынша жүргізуге болады:

1. Спорттық секциялар.

2. Аула клубтары жұмыстары.

3. Туризм.

4. Көпшілік мәдени шаралар

5. Тәрбие сағаттары

6. Отбасылық жағдайында

7. Тренингтер

8. Жазғы сауықтыру лагерлері [1].

Секцияны ұйымдастыру жолдары. Мектеп ұжымында секциялар

ұйымдастыру үшін дайындық жұмыстарын жүргізу қажет. Дайындық

жұмыстарының мазмұнына енетін мәселелер: секцияны ұйымдастыру туралы

мәселені ұжым кеңесінде қарау; дайындық жұмыстарын жүргізу үшін уақытша

бюро немесе жауапты оқушыларды, кеңес мүшелерін және мектеп

белсенділерінің өкілдерін белгілеп, бөлу; жаттығатын орынмен гимнастикалық

182

залмен, алаңдармен, шаңғы базасымен, жүзу станцияларымен және т. б.

қамтамасыз ету; бірінші кезекте белсенділердің күшімен осы базаларды

жөндеуден өткізу, егер қажет болса қайта жабдықтау; қажетті спорт

жабдықтары (доптар, коньки, шаңғы және т. б.) мен киімдерін алу; оқушылар

арасында түсінік жұмыстарын жүргізу (мұғалімнің әңгімесі, сыныптардағы

ауызша хабарлау және хабарландырулар ілу, мектептің қабырға газетін

пайдалану, спорттың сол түрі бойынша спорт шеберлерімен кездесу, спорттық

кинофильмдерді көрсету); мектеп сыныптарында секция мүшелерін

бейнетаспаға жазу; мұғалімнің нұсқауымен жаттығудың өткізу кестесін жасау;

секцияны ұйымдастыру жиналысын өткізу және секция төрағасын сайлау;

секцияға жазылғандарды дәрігерлік бақылаудан өткізуді ұйымдастыру, секция

жұмыстарының қажетті құжаттарын дайындау (қатысушылар тізімі, сабақ

журналы).

Секция мүшелері топтар мен командаларға бөлінеді. Топтарда

жетекшілер, ал командаларда капитандар сайланады. Бұлар өздерінің топтары

мен командаларындағы тәртіп, ұйымдастыру жұмыстарына, тәртіп пен

реттілікке жауап береді. Топ жетекшілігі мен капитандық орындарға неғұрлым

беделді және тәртіпті оқушыларды ұсыну керек.

Дене тәрбиесі мұғалімінің сыныптан тыс жұмыстардағы рөлі өте зор.

Жұмыстың табысты болуы оның кәсіби біліктілігіне, жұмысқа берілгендігіне

тікелей тәуелді. Өз пәнін теориялық және практикалық жағынан жақсы білу

мен педагогикалық шеберлік - дене тәрбиесі мұғаліміне қойылатын міндетті

талаптар осылар.

Мектепте сьшыптан тыс спорт жұмыстарын әдістемелі жағынан дұрыс

және қызғылықты етіп ұйымдастыра алатын кәсіби білікті дене тәрбиесінің

маман мұғалімі жұмыс істеуі қажет. Арнаулы білімі жоқ, бірақ өзін жұмыста

жақсы көрсете білген дене тәрбиесінің мұғалімін білім жетілдіру курсына

жіберу немесе сырттай дене тәрбиесінен білім алу үшін оқып алуына мүмкіндік

жасау керек. Ұжым секцияларындағы оқыту ісіне өзге ұйымдардан

оқытушыларды (спорт шеберлерін, ерікті спорт қоғамдарынан

жаттықтырушыларды, әскери бөлімдерден нұсқаушыларды және т. б.) жұмысқа

тартқан жағдайда оқушылармен жұмыс жүргізуге лайықты, яғни балалармен

жұмыс істеген педагогикалық тәжірибесі бар адамдарды іріктеп алу керек.

Секциядағы жаттықтырушылық жұмысқа адамдар тек директордың

рұқсатымен ғана қабылданады.

Дене тәрбиесінің мұғалімі директордың алдында мектептегі дене

тәрбиесінің барлық бөлімдері үшін, оның ішінде сыныптан тыс жұмыстар үшін

де жауап береді. Дене тәрбиесі бойынша сыныптан тыс жұмыстарды жүргізетін

барлық адамдар өздерінің жасаған барлық құжаттарын бекітіп отыратын дене

тәрбиесінің мұғаліміне тікелей бағынады.

Мұғалім ұжым кеңесімен бірлесе отырып дене тәрбиесі бойынша

сыныптан тыс жұмыстардың жоспарын жасайды және директордың бекітуіне

ұсынады.

Секция мұғалімнің және дене тәрбиесі кеңесі мен мұғалімдердің

183

басшылығымен өз бетінше жұмыс істейтін оқушылардың қоғамдық ұжымы

болып табылады. Секцияның барлық ұйымдастыру және ішкі жұмыстарын

мұғалімнің басшылық етуімен негізінен оқушылар күшімен шешілетіндей етіп

ұйымдастыру керек. Секцияның бюросы төмендегідей жұмыстарды жүргізеді:

секциялардағы топтар мен командалардың жүйелі сабақтарын кесте бойынша

дәл уақытында өтуін бақылай отырып және сабақ кезінде қажетті тәртіп пен

реттілік сақталатындай етіп ұйымдастырады. Секция ұжым кеңесінің және

мұғалімнің басшылығымен секция мүшелерін жарыстарға тиянақты түрде

даярлауды қамтамасыз ете отырып, мектепішілік және мектептен тыс

жарыстарға топтар мен командалардын қатысуын ұйымдастырады;

оқушылардың, секция мүшелерінің спортқа деген қызығушылығын,

жауапкершілік, жолдастық сезімдерін және мектеп дене тәрбиесі ұжымына

деген мақтаныш сезімін қалыптастыра отырып, олармен тәрбие жұмыстарын

жүргізеді.

Секция спорттың сол түрімен айналысатын оқушыларды Президент

сынамаларының нормативтерін тапсыруға дайындайды, Президент

сынамаларын тапсыру барысының есебін жүргізеді және бұл жұмысты барлық

жағынан қолдап, насихаттайды. Секция жаттығушылардың спорттағы

жетістіктерін есепке алып отырады және осы есепті әрбір оқушыға жеткізеді.

Ол үшін спорттың сол түрі бойынша секцияның және мектептің рекордтары

кестеге түсіріліп, көрнекі орынға ілінеді. Секция мектеп дирекциясы және дене

тәрбиесі кеңесі өткізетін көпшіліктік шараларға қатысады, оқушылар өз

өнерлерін көрсетуді, ашық сабақтарды, секциядағы спорт түрі бойынша барлық

оқушыларға арналған тиісті жұмыстарды ұйымдастырады. Секция спорттың

сол түрінен Президенттік сынамаларды тапсыру және оған дайындалуға

білдірген оқушылардан арнайы топтар ұйымдастырады. Бұл топқа қатысқысы

келген оқушылардың барлығы да қабылданып, оларға сабақ өткізетін қоғамдық

нұсқаушыларды белгілеп, бөледі. Дәл осылай етіп жеңіл атлетика секциясы

секіру, лақтыру және жүгіруден Президенттік сынамаларды тапсыруға тілек

білдірген топтар ұйымдастырылады. Мұндай топтарды тікелей сыныптар

бойынша ұйымдастырған тіпті қолайлы.

Мектептің жоғары сыныптары түгелге дерлік жарыс (жолына шығатын

шаңғы және жеңіл атлетикалық жаяу жарысқа (кросқа) даярлық кезеңіндегі

секция жұмысының) мәні ерекше. Секция оқушыларды мүшелікке тарту

жөнінде үздіксіз жұмыс жүргізуі қажет. Секцияларда өзге оқушыларға

спорттың сол түрімен басқа оушылардың айналысуына мүмкіндік бермейтін

жабық топтар болмауын кадағалап отыруы керек. Жаңадан катыса бастағандар

спорттың сол түрінің техникасын меңгеріп алғанша оларға ерекше көңіл

бөлінуі қажет. Көп жағдайда секцияға жаңа келген оқушы секция басшылығы

тарапынан колдау таба алмай, жаттығуға қатысуды тоқтатып, секцияны тастап

кетеді. Жаңадан қатысқандар үшін кейде арнайы топтар мен сабақтар

ұйымдастырылады. Жаңадан қатысушылармен жаттығулар өткізуге мұғалімге

көмектесу үшін жоғары сынып оқушылары арасынан белсенділер тартылады.

Ұжым секцияларында кейде құрамның тұрақсыздығы байқалады, осы

184

мәселеде көп жұмыстар атқарылуы керек. Мұндай тұрақсыздыққа

оқушылардың өз уақыттарын дұрыс жоспарлай алмауы, оқу жүктемесінің өте

көп болуы, жаттығып жүрген спорт түріне оқушының тиянақты

қызығушылығының болмауы, спортты жаңа бастағандарға дұрыс көңіл

бөлінбеуі, секцияда өткізілген сабақтардың іш пыстыруы, спортпен

айналысудың болашағын түсінбеу және білмеу оқушыларға дене тәрбиесі

мұғалімі тарапынан дұрыс қолдау көрсетілмеу, секция сабақтары кестесінің

қолайсыз жасалуы және басқалар себеп болады.

Тұрақсыздықтың себептерін мұқият түрде зерттеп білу және әрбір нақты

жағдайда оның алдын алу шараларын жүргізу қажет.

Озат мұғалімдердің іс-тәжірибесінен дене тәрбиесі ұжымының табысты

болуына оқу озаттары мен дене тәрбиесі белсенділеріне сүйенетін мұғалімнің

тиянақты ұйымдастыру жұмыстары жол салатындығын көреміз.

Мұғалімнің міндетіне жұмыс бағдарламасын, оқу жоспарын, Президент

сынамаларын тапсырудың графиктерін, жарыс календарларын жасау және

ұжым секцияларындағы жүйелі және өз мәніндегі сапалы оқу-жаттығу

сабақтарын ұйымдастыру жұмыстары кіреді. Ол ұжым кеңесімен бірлесе

отырып мектептегі дене тәрбиесі белсенділерін: сыныптардағы дене тәрбиесін

ұйымдастырушыларды, жекелеген секцияларда мұғалімге көмек беретін

қоғамдық нұсқаушыларды, спорттың жекелеген түрлері бойынша

бақылаушылар мен төрешілерді, команда капитандарын, топ жетекшілерін,

жалпы мектептік көпшіліктік шараларды жүргізетін ойын бастаушыларды

даярлауды ұйымдастырады. Дене тәрбиесінің мұғалімі педагогикалық кеңесте

және ата-аналар жиналыстарында мектептегі дене тәрбиесінің жағдайы мен

кезекті міндеттер туралы баяндамалар жасайды, сынып жетекшілерін

нұсқаумен таныстырады, ұжым кеңесімен бірлесе отырып сыныптардағы

көпшіліктік спорт жұмыстарын ұйымдастыруда оларға көмекке келеді, ұжым

секцияларындағы спорттық жұмыстарға белсенді түрде қатысуға мектеп

белсенділерін даярлайды, сыныптан тыс жұмыстардың есеп және Президент

сынамаларын тапсыру мен мектеп оқушыларының спорттағы жақсы

жетістіктерін арнайы есепке алады.

Сыныптан тыс жұмыстар мұғалімнен ынта-ықыласты, көп күш пен уақыт

жұмсауды талап етеді. Мектептегі дене тәрбиесін жақсарту мақсатында есепке

алынатындай спорттық-көпшіліктік жұмыстардың мұғалім білмейтіндей бірде-

бір мәселесі болмайды.

Секция — дене тәрбиесі ұжымының аса маңызды бөлімі. Дене

тәрбиесі ұжымының барлық оқу-спорттық жұмысы спорттың жеке түрлері

бойынша түзілген секцияларда құрылады. Секция белсенділері мүғалімнің және

мектеп кеңесінің (оқушылардың) көмегімен және басшылығымен спорттың сол

түрінен көпшіліктік жұмыстар жүргізеді.

Оқушылардың секциялардағы спорттың қай түріне қызығшылығы болуы

негізінде оқу және тәрбие жұмыстары жүйелі түрде жүргізіледі.

Секция дене тәрбиесі оқу сабақтары бағдарламасының материалдарын

оқушылардың жақсы және тиянақты меңгеруіне көмектеседі. Секцияларда дене

185

тәрбиесінің мұғаліміне көмектесе алатын дене тәрбиесі белсенділері

даярланады. Сондай-ақ Президенттік сынамалар бойынша жұмыстар

ұйымдастырылады. Секция мектеп дене тәрбиесі ұжымының аса маңызды

ұйымдастырушысы және оқытып-үйрету буыны болып табылады.

Дене тәрбиесі ұжымында қандай секциялар ұйымдастырылады? Мектеп

дене тәрбиесі ұжымында бірінші кезекте қандай секцияларды ұйымдастыруға

болады? Мектептер тәрбиесіне сүйенсек, жеңіл атлетика, гимнастика, волейбол,

баскетбол, футбол, теннис, велосипед спорты, коньки, шаңғы тебу, ату спорты,

жүзу, өлкетану бойынша секциялар жетекші орында болуы керек.

Гимнастикалық залы жоқ ауыл-селолық мектептерде шаңғы спортының, жеңіл

атлетиканың, спорттық ойындардың, жүзудің, коньки тебудің және велосипед

спортының дамуына ерекше мән беру керек.

Мектептегі дене тәрбиесі бойынша сыныптан тыс жұмыстардың жүзеге

әлі толық аспай келе жатқан маңызды кұралы өлкетану жұмыстары болып

табылады. Осы айтылғандардан қандай секцияларды ұйымдастыруға болады

деген мәселені әр мектеп өз мүмкіндік жағдайына қарай шешеді.

Секцияны ұйымдастырғанда мектепте оның жұмыс істеуі үшін жағдай

жасалынған ба, жоқ па, осыны анықтап алу керек. Мұндай қажетті жағдайларға

жататындар: спорттың сол түріне қызығатын оқушылардың жеткілікті тобының

болуы, сабақ өткізілетін орынның және қажетті спорт жабдықтардың болуы,

сабақтардың әдістемелік басшылықпен қамтамасыз етілуі. Секциялар мектеп

орналасқан жердің климаттық және географиялық жағдайын еске ала отырып

ұйымдастырылады [2].

Спортты меңгерген оқушы өз жолдастарынан көш ілгері озып кетсе және

мектеп секциясы оның одан әрі өсуін қамтамасыз ете алмаса, онда оны

мүмкіндігіне қарай жас-өспірімдердің спорт мектебіне жіберген тиімді. Бірақ

мұндай жағдайдың өзінде де оқушы өз мектебінен байланысын үзбей, оның

атынан жарыстарға қатысып, қоғамдық-нұсқаушы міндетін атқарып, ұжым

кеңесінің жұмысына көмектесе отырып, мектептің дене тәрбиесі ұжымымен

және жалпы мектеппен байланыста болуға тиіс.

Спорт жарыстар өткізу мен жарыс жоспарын құру. Секцияның әр

мүшесі өзі таңдап алған спорт түрі бойынша жарыстарға қатысу міндетті болып

есептеледі және секциядағы оқушы оқыған әр жылдың сынақ талаптарының;

құрамына енеді. Секцияның оқу жоспарында оқу-спорт жұмыстарының белгілі

бір кезеңін қорытындылайтын жарыстар да қарастырылады.

Жарыс күнтізбесін құрастыратын мұғалім оны мұқият ойластырып

жасауы қажет. Олар бүкіл ұжымның және секциянын оқу жоспарынан

туындағаны әрі мектептің сыныптан тыс жұмыстарының күнтізбесімен

байланысты болғаны аса маңызды. Жарыстардың саны секциялардағы

сабақтардың қалыпты өтуін бұзбайтындай және оқушыларға көп күш

түсірмейтіндей болуы қажет. Оқу жылы ішінде секцияда 3-5 жарыс өткізілсе,

онда ол қалыпты деп есептеледі.

Бұдан шығатын қорытынды, мектеп өмірін тұтас педагогикалық үрдіс

ретінде қарастырып, оқу-тәрбиеге кешенді амал тұрғысынан қарайтын болсақ,

186

қысқа уақыт ішінде оқу-тәрбие жұмысының сапасын арттыруға болатыны

анықталды.

Әдебиеттер 1. Тілеуғалиев Ю. Дене тәрбиесі оқыту әдістемесі. – Алматы: Атамұра, 2003.

2. Қасымбекова С., Мырзамед Д. Дене тәрбиесі сыныптан тыс жұмыстар. - Алматы:

Атамұра, 2001.

ОӘЖ 37.013.2

МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰЖАТТАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ МАҢЫЗЫ Урманов Х.А.

№ 11 Манкент ЖОМ директорі, тарих-география пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО,

Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются общественное значение государственных

документов.

Summary

This article examines the public significance of state documents.

2017 жыл 12 сәуір күнгі ҚР Тұңғыш Президенті - Елбасымыз Нұрсұлтан

Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық

мәндегі мақаласынының екінші бөлімінде «Қанымызға сіңген көптеген

дағдылар мен таптаурын болған қасаң қағидаларды өзгертпейінше, біздің

толыққанды жаңғыруымыз мүмкін емес. Төл тарихымызға, бабаларымыздың

өмір салтына бір сәт үңіліп көрсек, шынайы прагматизмнің талай жарқын

үлгілерін табуға болады» - деді [1].

Сонда прагматизм не? Оның қоғам өміріндегі орына баға берейік.

Прагматизм (pragma — іс-әрекет) — қазіргі заманғы философиядағы

субъективті-идеалистік бағыт. Прагматизмді таза АҚШ-тық философия деп

түсінуге болады, ол күні бүгінге дейін АҚШ қоғамында ықпалға ие

Американдық төл философия. Прагматизм терминін мәдени айналымға ХІХ

ғасырдың 70-жылдары америкалық философ Ч.С. Пирс (1839-1914) енгізді.

Прагматизм нақты тәжірибе мен тілге негізделген, өзгеріп отыратын көптеген

ақиқаттарды қарастырып, онда ақиқат практикалық нәтижелерінің

құндылығына баса назар аударады.

Прагматизмнің негізгі ұстанымдары:

білім шындықты меңгерудің құралы, шындықты өзгертуге болады;

нақты тәжірибе бәрінен маңызды, ереже мен ұстаным екінші орында;

сенім мен түсініктің рас-жалғандығы оның әкелген нақты игілігіне

байланысты;

ақиқат идеяның табысты түрі, нәтижеге ие ететін, мақсатқа жеткізетін

сана қозғалысы;

теория әрекеттің болжалды қорытындысы, ол да құрал. Оның

құндылығы әрекетті табысты ете алуына қатысты;

адамның шындықты түсіндіруі шындықтың адамға пайдасы мен игілік

өніміне байланысты;

187

әрекет ережеден маңызды, ол қатып қалған ережені үздіксіз бұзып

отырады;

ұғымның мәні оның нәтижеге ие етуі, ақиқаттың құны оның қысқа

уақытта, аз шығынмен, өте мол табысқа жеткізуі.

Прагматизм — шапшаң әлеуметтік өзгерістер кезеңінде дүниеге келген

практикалық философия, ол парасатты ой мен логикалық әдісті практикалық

істермен астастыруға тырысып, тәжірибеге жүгінеді.

Елбасы жоғарыда аталған мақаласында: «Прагматизм – өзіңнің ұлттық

және жеке байлығыңды нақты білу, оны үнемді пайдаланып, соған сәйкес

болашағыңды жоспарлай алу, ысырапшылдық пен астамшылыққа, даңғойлық

пен кердеңдікке жол бермеу деген сөз. Қазіргі қоғамда шынайы мәдениеттің

белгісі – орынсыз сән-салтанат емес. Керісінше, ұстамдылық, қанағатшылдық

пен қарапайымдылық, үнемшілдік пен орынды пайдалану көргенділікті

көрсетеді. Нақты мақсатқа жетуге, білім алуға, саламатты өмір салтын

ұстануға, кәсіби тұрғыдан жетілуге басымдық бере отырып, осы жолда әр

нәрсені ұтымды пайдалану – мінез-құлықтың прагматизмі деген осы» - деп,

қадап түсінік те беріп кетті.

Түркі халықтарының ой толғамын тұспалдап, мақалдап-мақамдап,

тақпақтап айту, аз сөзге кең астарлы мағына сыйғызу және айтылмақ ойды

ұйқасымды сөз тізбегіне, өлең үлгісіне құруға негізделген. Оған мысал ретінде

қазақтың ойшыл философ Асан қайғының :

Таза мінсіз асыл сөз

Ой түбінде жатады…

Ой түбінде жатқан сөз

Шер толқыта шығады [2] –

деген пәлсапалық ой тұжырымы асыл ойдың не қайғыдан, не реніштен, не

қуаныштан, не көңіл өсуден туатын құбылыс екенін білдіруін даналық деуге

болады.

Екіншіден, елемізде мәдени ойлау жүйесіндегі үнемі сөз болатын келесі

мәселенің бірі –адам проблемасы. Яғни адамның тұлғалық, қайраткерлік

қасиеттері.

Тұлғалық қасиеттер: адалдық, әділдік, шыншылдық, елін-жерін, ағайын-

туғанын сүюшілік, патриоттық сезімнің адам бойындағы тұтастығы. Тұлға

болу үшін бойында ізгі қасиеттердің бәрі берік қалыптасып, орныққан адам

болуы керек. Тұлға - бір отбасының, ауылдың ғана ұйтқысы емес, бүкіл рулы

елдің, халықтың қамқоршысы, ұйтқысы, көсемі болуға тиіс. Мәселен, халықтың

сөйлеу тіліндегі «Елге тұлға болар азамат еді» дейтін ерлерді жоқтау сөздері,

немесе «тұлпар мініп ту ұстап, көсем болған ерлерім» дейтін ақындардың сөз

тіркесінде кездесетін айшықты сөздердің мәні, мақал-мәтелдерде

марапатталатын «Қойды серке бастайды, елді көсем бастайды», «Көсем болар

жігіттің етек-жеңі кең келер, төрт құбыласы тең келер» - дейтін теңеу

сөздердегі айтылмақ ой осыны дәлелдейді.

Үшіншіден, Қазақ халқының ұлттық ойлау мәдениетіндегі

гносеологиялық- танымдық тағы бір ерекшелігі атамекен, ел-жұрт жөніндегі

188

көзқарасы.

Мәдениетті деп саналатын кейбір батыс жұртының азаматтары туған

жерін Отаным деп есептемейді. Өскен, кәсіп еткен жерін Отаным деп

қастерлейді. Ал біздің қазақ жұрты кіндік қаны тамған жерін, ата-баба әулетінің

мәйіті жатқан жерін ерекше қастерлейді.

Қазақ халқының психологиялық этномәдениетінің төртінші өзіндік

ерекшелігі - өршіл-мәрттігі, ақкөңіл қонақжайлығы, өмірге деген құштарлығы

мен сауықшылдығы.

Бұл жөнінде XVIII-XIX ғ.ғ. қазақ даласында саяхатта болған орыс, батыс

ғалымдары арнайы пікір білдіріп сөз қозғаған. Мәселен 1848-49 ж.ж. Омбыдан

Жетісуға дейінгі қазақ даласын аралап 6 ай жүріп мал және адам санағын

жүргізген орыс генералы В. Вишневскийге көмектескен саяси жер аударылған

ұлты поляк А. Янушкевич өзінің «Күнделіктер мен хаттар» деген еңбегінде

қазақтардың қонақжайлылығы, сауықшылдығы жайында тебірене сөз етеді. Ол

«Қазақ ауылдарын 6 ай аралағанымда 6 тиын ақша шығарған емеспіз. Қай

ауылға келсек те барын алға қойып, құшақ ашып қарсы алды», – дейді [3].

Ал, А. Левшин «Қырғыз-қайсақ ордаларының сипаттамасы» атты

еңбегінде «… ауылға сырттан қонақ келсе, бәрі жиналып соны тыңдайды.

Берген тамағына ешкім әңгімеден басқа (қонақ кәде туралы айтып отыр) ақы

сұрамайды. Қырғыздар үшін меймандостық - қасиетті заң» десе, дат

жазушысы, әрі саяхатшысы Э.С. Вульфсон өзінің «Қазақтар» атты очеркінде

қазақтың қыз қуу, ат жарыс, жаяу жарыс т.б. ұлт ойындарын сипаттай келіп

«тап қазақтардай бүкіл өмірінде әнді қастерлеп өтетін халықты табудың өзі

неғайбыл… олар өлгендерін де өлең жырмен, ойын-сауықпен еске түсіреді», –

деп қазақтың өлгендерге ас беру рәсімін сөз етеді [4].

Қазақтың ұлттық ойлау мәдениетінің бесінші ерекшелігі – ұлттық базисі

болып есептелетін тіршіліктің тынысы - төрт түлік малмен байланыстылығы.

Тіршіліктің тұтасы мал деп ұққан қазақ малды жанмен бірдей санаған.

Екі қазақ кездесе кетіп амандық сұрасқанда әуелі малды, одан кейін жанның

амандығын сұрайтын болған. Ол заңды да. Себебі терісі мен жүнін киім қылып

киіп, еті мен сүтін азық етіп күн көрген, сауса сауын, мінсе көлік ретінде

пайдаланған төрт түлікті (әсіресе жылқы малын) қадірлеп, қастерлеу қазақ

баласы үшін өмір заңы болып саналған. Өйткені, басқадай күн көріс кәсібі

болмағандықтан қазақ үшін малдан айрылу шыбын жаннан айрылумен бірдей

болып көрінді (Бұған 1932 ж. коллективизация кезіндегі Голощекин бастаған

жандайшаптардың асыра сілтеу саясаты салдарынан 1,5 млн. қазақтардың

малдан айрылып аштыққа ұшырап-қырылуы, 1 млн. қазақтың шетелге ауып

кетуі дәлел). «Мал ашуы-жан ашуы» «Малдының беті жарық, малсыздың күні

кәріп», «Мал баққанға бітеді», «Жаманға жан жуымас, жалқауға мал жуымас»

деген халық мақалдарда ерінбей еңбек етсең ғана мал табасың, малсыз өмір

жоқ, күн көрісің қараң дегенді білдіріп отыр. Осымен байланысты төрт түлік

малға арналған мақал-мәтел, ертегі-әңгіме, өлең-жыр, тақпақ, жаңылтпаш,

жұмбақтардың қазақ ауыз әдебиетінде көп болуы, мал және мал өнімдері

атауларының молдығы, тіпті сұлу қызды «Ботакөз», ал батыр, алғыр жігіттерді

189

«Нар жігіт» деп атауы, немесе баласын «Қозым», «Құлыным», «Ботам» деп

аймалауы біріншіден, ұлттық психологияның тілдегі көрінісі болып саналса,

екіншіден, этнопедагогикада тәрбие құралы ретінде пайдаланғанын байқатады

[5].

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани

жаңғыру» атты бағдарламалық мәндегі мақаласындағы прагматизм мәселесі

бүгінгі елмізде заман өзгеріп, заң өзгеріп, адамдардың құқықтық мәдениеті биік

сатыға көтеріліп отырған кезде ақақалдардың данагөйлік ақыл-ой

тұжырымдарын тәрбиенің басты құралы ретінде пайдалануды талап етеді. Осы

мақсатта біріншіден, әр ауылда Ақсақалдар кеңесін құру қажет. Ақсақалдар

кеңесі көрші Өзбекстанда және Кавказ халықтарында отбасы, қоғам мәселесін

шешуде (қылымыс, тәртіп-тәрбие, әдеп және т.б.) таптырмас көмекші болып

отыр.

Екіншіден – Ақсақалдар кеңесі ұлттық мәдениеттің, салт-дәстүрдің жаңа

түрлерін заман талабына сай етіп жүргізілуіне зер салуы керек.

Үшіншіден – олар үлкендер арасында да, жастар арасында да ұлттық,

діни, мәдени-тұрмыстық татулықтың ұйытқысы – кепілі болуы тиіс.

Төртіншіден – мектеп пен заң орындарының, мектеп пен қоғамдық

мекемелердің қоғамдық тәлім-тәрбие ісін бірлесе жүргізілуіне Ақсақалдар

кеңесі мұрындық болуды өз міндетіне алса демекпіз.

Бесіншіден – ауыл, аудан әкімдері мен қалалардағы көшелік, кварталдық

комитеттері Ақсақалдар кеңесі мүшелерімен пікірлесіп, олардың ой-пікір,

ақыл-кеңестерімен санасып отыруды ескеруі керек.

Алтыншыдан – ауыл-селолардағы, қалалар мен ірі елді пункттердегі

тәрбиесі қиын жеткіншектермен Ақсақалдар кеңесі сұхбаттар өткізіп, оларға

тәлімгерлік ықпал етсе, учаскелік балалар инспекторларымен бірлесе жұмыс

жүргізсе нұр үстіне нұр болар еді.

Жетіншіден – Ақсақалдар кеңесі қоғамдық тәртіп бұзушы жас

жеткіншектерді қайта тәрбиелеуге алып, тәлімгерлік ықпал етуі тиіс. Тіпті жас

жеткіншектердің кейбір ұсақ қылмыстарын Ақсақалдар кеңесінде қарап

бұрынғы билер сотындағы үкімдердің жеңіл түрлерін қолдану арқылы

құқықтық статусқа ие болуы керек.

Бұл жұмысқа бүкіл қоғам жұмыла отырып, кешенді түрде белсенділік пен

ізденімпаздық танытумыз және оқушыларға дұрыс бағыт-бағдар бере білуміз

қажет. Сонда ғана еліміздегі алға қойылып отырған мәселелеріміз шешімін

табады.

Әдебиеттер 1. www. egemen.kz. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру.

2. Янушкевич А. Күнделіктер мен хаттар. – Алматы: Жалын, 1979. - 272 б.

3. Қалиев С., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. Этнопедагогика (оқулық). – Астана:

Фолиант, 2007. - 201 б.

4. Қазақ даласының ойшылдары. (құраст. Ә.Нысанбаев). – Алматы: ФСН. 2001. 3-

кітап. 296 б.

5. Момышұлы Б. Қанмен жазылған кітап. – Алматы: Қазақста, 1991. - 400 б.

190

ОӘЖ 796.01

ҚОЗҒАЛЫСТЫҚ ОЙЫНДАР ОҚЫТУ ҮРДІСІ РЕТІНДЕ Шадиев И.А.

№ 94 ЖОМ, дене шыныктыру пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО, Қазақстан.

Резюме

В данной статье рассматривается методика использование подвижных игр учебном

процессе.

Summary

In this article, the methodology of the use of mobile games in the educational process.

Қазіргі таңда қоғамның салауаттылығы маңызды сипатқа ие. «Дені саудың

– тәні сау» - деп көне Рим ойшылы Юневал айтпақшы, әр адам өз денсаулығының

кепілі. Сондықтан өскелең ұрпаққа салауатты өмір салтының қағидаларын құлаққа сіңіре берсе, оларды сол жолға тәрбиелейтін іс-әрекеттерді басты назарда ұстаса,

берер нәтижесі де оңды болары анық.

Өйткені қай қоғамға болсын дені сау, жігерлі де ширақ, білімді де салауатты ұрпақ, жан-жақты шыныққан азамат қажет. Ал дені сау, ширақ та шыныққан ұрпақ

тәрбиелеудің бір ұшығы әрбір мектептегі дене тәрбиесі пәні мұғалімінің қолында екені сөзсіз [1].

Қозғалыс шеберлігін қалыптастыру үрдісі. Қозғалтқыш шеберліктерді

қалыптастыру жүйесі сәйкес заңдылықтарға сүйене отырып, дене тәрбиесін

берудің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Оларды танып-білу, оқыту

жағдайларын өзгерту мүмкіндіктері мен қозғалтқыш әрекеттерді меңгерудің

тең дәрежелі еместігін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді; жүргізілетін

жаттығулар мен сабақ жүйесін сауатты құруға дағдыларды ауыстыру нәтижесін

қолдану кезінде мүмкіндік береді; қозғалтқыш әрекетке жаттықтырудың әр

кезеңінде барынша ұтымды мазмұнын анықтауға көмек береді.

Бұл оқытудың тек білім берушілік қызметі, яғни оқушыда шеберлік пен

білім жүйесін қалыптастыруда мақұлданғандары ғана қабылданатын болады.

Дене тәрбиесін беруде оқушылардың белсенді қозғалтқыш әрекеттілігі

басты нысана болып табылады. Осы арқылы баланың дене және психикалық

қабілеттіліктерін жетілдіру алып барылады. Сонымен бірге мұндай

органикалық тұтастықта балалар дене тәрбиесі жөнінде де арнайы білім алады.

Дене тәрбиесі бойынша білім беру адамның дене және психикалық

жетілуіне бағытталған қозғалтқыш әрекеттер мен арнайы білімдер жүйесін

меңгеру үдедісін ұйымдастыру.

Дене тәрбиесіне оқыту нәтижесі физикалық білім болып табылады.

Қозғалтқыш әрекеттерге оқыту (немесе дене жаттығуларына, егер олар

нақты әрекет ретінде түсінілетін болса) - бұл да сол, мақсатты көздейі, бірақ

аясы тар міндеттерді шешу үшін жүзеге асырылатын педагогикалық үрдіс.

Мектеп бағдарламасын жүзеге асыру жөнінде алып қарағанда, «дене тәрбиесіне

оқыту» термині, ал осы бағдарлама саласының бірінің материалын игеру

жөнінде алып қарағанда «қозғалтқыш әрекеттерге оқыту термині»

қолданылады. Бұл кезде арнайы білімнің тек үйретілетін әрекетпен тікелей

байланысқан жүйесі ғана меңгерілуі тиістілігі ұғынылады.

«Қозғалтқыш әрекетке оқыту» термині (немесе дене жаттығуына) тек бір

191

әрекет және оған жалғаспалы теориялық мағлұматтар бар болған жағдайда ғана

қолданылады, өйткені әрекет оған кіретін қозғалыстардың құрылымын

көрсететін болса, онда «әрекетке оқыту» деген әр алуан мағынадағы терминді

қолдануға болады.

Әр алуан терминдерді қолдану назарды қазіргі кезеңдегі басты

педагогикалық міндеттерге шоғырландыруға мүмкіндік береді. Әрекетті оқыту

- білімді бірмезгілде игеру, қозғалтқыш шеберлікті қалыптастыру, сонымен

бірге дене қасиеттерін тәрбиелеу үрдісі. Бұлардың бәрі бір-біріне тығыз

байланысты, бірақ өз құралы мен әдістері жағынан бір емес. Сондықтан

педагогикалық үрдісте сол не басқа міндеттерді шешуге жиі барады.

Әрбір әрекетке оқыту бұрыннан бар немесе оқушы жаңадан иеленген

білімге сүйенеді.

Дене тәрбиесі жайлы білім - дұрыс үйымдастырылған дене тәрбиесі

негізінде жататын ұғымдар мен заңдылықтардың, дәлелдердің белгілі жүйесі.

Білім көлемін кеңейту мен сапасын жоғарлату оқытуда танымдылық

ұстанымын жүзеге асырудың жолы, баланың танымдық белсенділігін

тәрбиелеудің маңызды тәсілдерінің бірі. Үйретілетін қозғалтқыш әрекетті

игерудің үш деңгейі шартты белгіленеді. Олардың әрбірі олардың жеке

атауларын беруге мүмкіндік беретін белгілі сипаттамаларға ие (бұл жайында

оқыту кезеңдерін сипаттау кезінде егжей-тегжей айтылады):

бірінші деңгей - элементарлы шеберлік;

екінші деңгей - дағды;

үшінші деңгей - автоматтанған дағды (немесе жоғары реттегі шеберлік).

Деңгейлер айырмаларында айқын шекараларға ие емес. Бұл барлық

деңгейлердің негізінде дағдыларды қалыптастырудың тұтас психофизиология-

лық заңдылықтары жататындығымен түсіндіріледі. Мәні жағынан элементарлы

шеберлік - бұл әлі толығымен қалыптаспаған дағды, ал автаматтанған дағды -

бұл қалыптастырылып қойылған дағдыны меңгерудің жоғары деңгейі.

Қозғалтқыш дағды - бұл назарды жекеленген қозғалыстарға емес, әрекет

нәтижесіне және жағдайларға шоғырландыра отырып, әрекетті орындау

қабілеттілігі.

Егер де дағды - психофизиологиялық категория болатынболса, онда

шеберлік педагогикалық категория және қозғалтқыш әрекетті меңгерудің

барлық деңгейін де «жасай аламын», «жақсы жасай аламын», «өте жақсы жасай

аламын» - деген сөздермен жеткізуге болады.

Әрекетті орындау қабілеттілігі, адамның өз білімі мен қозғалтқыш

тәжирбесін қолдану нәтижесінде туындайды. Бұдан басқа, мұндай қабілеттілік

кенеттен емес, тек берілген әрекетті қайталаудың белгілі мөлшерінен кейін ғана

пайда болады. Мәселен, жекешелендіру қағидасын оқыту үшін баланың

психофизиологиялық қызметіне жағымсыз ықпал етпейтін осындай қозғалтқыш

әрекеттерді таңдауға мүмкіндік береді.

Дене тәрбиесін берудің жүйесі қағидаларынан басқа тек педагогикалық

үрдістің заңдылықтарын сипаттайтын қағидалар да өмір сүреді. Дене

тәрбиесінің теориясында олар «дене тәрбиесін беру қағидалары» (кейде

192

«әдістемелік ұстанымдар» - деп те аталады) [2].

Дене тәрбиесін педагогикалық үрдіс ретінде сипаттайтын

заңдылықтардың әралуандылығымен байланысты, оның қағидалары үш өзара

байланысқан салаға бөлінеді; оқыту қағидалары, яғни арнайы білімдер

мен қозғалтқыш шеберліктерді қалыптастыру заңдылықтарын сипаттайтын

қағидалар; дене сапаларын тәрбиелеу қағидалары, яғни күшті жылдамдықты

дамыту заңдылықтарын бейнелейтін қағидалар; дене жаттығулары сабағы

кезінде баланы жеке тұлға ретінде тәрбиелеу қағидалары. Педагогиканың

арнайы тармағы болып табыла отырып, дене тәрбиесінің теориясы жалпы

педагогикалық қағидаларды қолданады, бірақ оларды оқу материалының

ерекшеліктерін ескере отырып өңдейді. Бұл тарауда тек оқыту ұстанымдары

ғана қарастырылатын болады.

Оқыту негізіне жататын заңдылықтар өзінің қызмет ету мүмкіндіктері

жағынан біртектес емес, осыған сәйкес оқыту қағидаларын мақсатқа сәйкес

төрт өзара байланысқан салаға бөлуге болады: қатынас ұстанымы, бағалау

ұстанымы үйлестіру ұстанымы, құру ұстанымы қағидалар тобының атаулары

және олардың әрбірі біршама дәрежеде шартты, бірақ мұғалімді олар

педагогикалық міндеттерді шешу кезінде иемденетін ұстанымдардың қызмет

ету мүмкіндіктерін қолдануға бағыттауда туындаған. Бұдан басқа қағидалардың

әрбірінің атау педагогика мен дене тәрбиесі теориясында қабылданған

терминологияға қарама-қайшы келмейді.

Балаларда оқытуға танымдық белсенді қарым-қатынасты калыптастыру

қажеттілігі саналық пен белсенділік қағидаларымен ұштастырылады. Қызмет

ету мүмкіндіктерінің тұтастығы негізінде оларды қатынас ұстанымы тобына

біріктіруге болады.

Оқыту үрдісінің нәтижелілігін объективті бағалау қажеттілігі ғылыми

және беріктілік қағидаларымен ұштастылылады. Қызмет ету мүмкіндіктерінің

тұтастығы негізінде олар бағалау ұстанымы тобына біріктіріледі.

Оқытуда баланың жас, жыныс және жеке ерекшеліктеріне сәйкес жүргізу

қажеттілігі жеке туындайды. Берілген қызмет ету мүмкіндіктерінің тұтастығы

негізінде оларды мақсатқа сәйкес үйлестіру,сабақты дұрыс ұйымдастыру,

жүргізу тәсілдері, қолданылатын қағидалар жиынтығы баллығы талапқа сай

болғанда ғана жүйелі жұмыс жүргізіледі. Сол себепті мектептегі оқушының денсаулығын сақтау мен

қалыптастырудың басты мақсаты тұлғаның психологиялық және дене қимыл

әрекетінің мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін ескеріп, салауатты өмір салтын

қалыптастыруға баулу және спортпен жүйелі түрде шұғылдануға дағдыландыру болып табылады.

Әдебиеттер 1. Тлеулов Э. Дене тәрбиесі ілімі мен әдістемесі. – Шымкент: 2003.

2. Тайжанов С., Кулназаров А. Дене тәрбиесі. – Алматы: Атамұра, 2002.

193

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ

УДК 512

ЕСЕПТІ ШЕШУДІҢ ӘДІСТЕРІ. Жұмабаев Мықтыбек Жандарбекович- доктор, ф.м.н., профессор.

Құдайберген Балнұр 111-17 тобының студенті.

Резюме

В стате рассмотрены некоторые возможности организации самостоятельный

работы студентов при формерованшин информационный технологии.

Summary

The article provides some information on how organize your own work of information

technology.

Жаңа педагогикалық техналогияны пайдалану пән аралық байланыспен

де ұштасады. Оқыту үрдісінде компьютердің кеңінен қолдану, кез келген пәнге

пайдаланылады.[1-3]. Есептерді шешу дағдыларын қалыптастыруда

алгоитмдерді пайдалану өте тиімді. Алгоритмдерге үйрету арқылы жалпылауға

алынған модельдерді басқа есептерді шешуге қолдану өте тиімді. Есептерді

шешуде, оны алгоритімін құра білу, блок-схемасын, программасын жаза білу

және компьютерде оны білу педагогикалық техналогиядағы негізгі

бағыттардың бірі деп есептеуге болады. Сондықтан төменде геометрия

есептерін шешуде алгоритмдік заңы мен көзқарасты қалыптастырудың кейбір

мүмкендерімен программасын құру мәселесі қарастырылған.

Арнайы жоғарғы оқу орындарында жоғарғы математиканың

аналитикалық геометрия негізі болып есептеледі. Бұл пәнде жазықтықтар мен

беттер туралы материялдар оқылып, олардың теңдеулері қалай құрылады, олар

өзара қалай орналасқан және тағы басқа мәселелер қарастырылады. Демек,

білімгерге аналитикалық геометрияны оқытуын, жоғарғы математика курсын

толық білуге, оның есептерін шешу дағдыларын қалыптастыру үшін қажет.

Біртекті көп есепті шығарғаннан гөрі бір есепті бірнеше әдіспен шеше білу өте

тиімді. Мұндай көзқарас есепті шеше білуге назар аударады. Әрбір есепті

шешудің әртүрлі әдістері мен тәсілдері бар. Осындай мүмкіндіктер жұмыста

қарастырылған.

Есеп. Үшбұрыш теңдеуінің қабырғалары x+2y+5=0 (AB), 3x+3y+1=0(AB),

x+y+7=0 (AC) берілген. Үшбұрыштың B төбесінен АС қабырғасына түсірілген

биіктігін табыңыздар.

Осы есепті бірнеше әдіспен шешуге болады. Сол тәсілдерді

қарастырайық.

1-тәсіл. АВ мен АС қабырғасының теңдеулерінен жүйе құрамыз. Бұл

жүйенің шешімі х=3/5,y=-14/5. Демек, В (3/5, -14/5) нүктесі АВС

үшбұрышының бір төбесі болып табылады. АС қабырғасының теңдеуінен оның

мормаль векторы n={1,1} болатындығы айқын. В төбесіне АС қабырғасына

түсірілген биіктік n векторына параллель болады. Осыдан 5х-5у-17=0 теңдеуі

194

шығады

2-тәсіл. В (3/5, -14/5) төбесін анықтаймыз. АС қабырғасыың теңдеуінен

оның бұрыштық коэффиценті k=-1. B төбесінен түсірілген теңдеуінен k1xk=-1.

Бұдан k=-1. Сондықтан биіктік теңдеуін 5х-5у-17=0 түрінде алуға болады.

3 – тәсіл. В төбесінен түсірілген биіктік х+у+5(3х+у+1)=0 түрінде

жазылады.Келтірілген теңдеуді у=1+3 /х-5 /2+ түрінде жазуға болады.АС

қабырғасының теңдеуінде бұрыштық коэффициент к= -1.В төбесінен АС

қабырғасына түсірілген биіктік АС қабырғасына перпендикуляр болғандықтан

(-1)(-1+3 /2+ )=-1.Алынған =3/4 мәнін В нүктесінде орналасқан түзулер

шоғының келтірілген теңдеуіне қойсақ,онда х+2у+5-(3/4) (3х +у+1)=0.Осыдан

5х-5у-17=0 теңдеуі алынады.Бұл теңдеу үшбұрыштың В төбесінен АС

қабырғасына түсірілген биіктік теңдеуі болып табылады.

4-тәсіл.В (3/5,-14/5) төбесін табамыз.АС қабырғасының теңдеуінен,оның

бағыттаушы векторы а= {-1,1} болатындығы алынады.В төбесінен АС

қабырғасына түсірілген биіктіктің кез-келген нүктесін М(х,y) деп белгілесек

онда ВМ={x-3\5;y+14\5} ВМ мен А векторлары ортогональ векторлар болып

табылады.Сондықтан,олардың скаляр көбейтіндісі нөльге тең,яғни(-1)(х-

3/5)+1(у+14/5)=0 осыдан 5х-5у-17=0 теңдеуі алынады.Осы теңдеу үшбұрыштың

В төбесінен АС қабырғасына түсірілген биіктікті анықтайды.

Жоғарыда келтірілген тәсілдермен төмендегі есептерді шешуге болады:

№1.х+у-8=0, 3x-2y+6=0 теңдеулерімен берілген түзудің қиылысу

нүктесінен өтетін және 2x-3y-9=0 түзуіне перпендикуляр болатын түзудің

теңдеуін табыңыздар.

№2.3x-y-1=0, x+12y+12=0 теңдеулерімен берілген түзулердің қиылысу

нүктелері арқылы өтетін және абсцисалар осіне параллель болатын түзудің

теңдеуін табыңыздар.

№3.Үшбұрыш қабырғаларының төбелері 3х+4у+12=0, х-у+6=0, x+2y-6=0

берілген.Әрбір төбесінен қарсы қабырғаға параллель жүргізілген түзулер

теңдеулерін табыңыздар.

Осындай есептерге ұқсас есептерді шығаруға болады.Бұл есептерді

шешуде келтірілген тәсілдерді пайдалануға болады.Есепті шешу дағдыларын

қалыптастыруда,есепті көптеген тәсілдермен шешу пайдалы.Кейбір әдістер

тиімсіз болуы мүмкін.Мұндай қасиет біртіндеп дамиды.Бір есепті бірнеше

әдіспен шешу өте пайдалы.Есепті шешудің алгоритмін жазып,жоғары

деңгейдегі программалау тілдерінің бірінде программасын жасап,есептің

шешімін табу өте пайдалы.Осындай программаларды компьютер жадына

жазып қойып,білімгердің білімін деңгейін байқауға болады.

Компьютерлік технологияны пәндерді оқыту үрдісінде кеңінен қолдана

бастауы оқытудың алгоритмдік әдісінің туындауына алып келеді [4,5].Бұл әдіс

оқыту үрдісінде айқын түрде айтылмағанымен де кең қолданылып келеді.

Әдебиеттер

1.Чернышевский Д.В, Дидактические технологии в высшей школе.-

М.,ЮНИТИ,2002,437c.

2.Габович И.Г. Алгоритмический подхоз к решению геометрических задач.-

195

М.,Просвещение,1996,193C.

3.Елубаев С. Математиканы оқыту теориясы мен әдістемесі.Алматы,2006,2816.

4.Атанасян Л.С.,Базыив В.Т. Геометрия,Ч.-М,просвещение 1986,335C.

5.Сборник задач по геометрии,под редакской Базыиева В.Т. Просвещение,1980,2546.

УДК 517.945

К СПЕКТРАЛЬНОМУ ВОПРОСУ ОПЕРАТОРА КОШИ-РИМАНА,

СВЯЗАННОЕ С ЗАДАЧЕЙ ТИПА ДИРИХЛЕ Иманбаев Н.С., Воробьевская Л.В.

Южно-Казахстанский государственный педагогический институт, г. Шымкент,

Институт математики и математического моделирования МОН РК, г. Алматы;

Школа-гимназия №1 им. А.С. Пушкина, г. Шымкент

Резюме

Дирихле тектес есебі түріндегі біртекті шекаралық шарттармен берілген, Коши-

Риман дифференциалдық амалынан туындайтын оператордың меншікті мәндерін

зерттеуге арналған есептің, үзіліссіз ядролы квазисингулярлық интегралдық теңдеумен

эквиваленттілігі дәлелденген, нетерлік шарты айқындалып, индексінің нөлге тең екендігі

көрсетілген.

Summary

In this paper we consider the problem on the eigenvalues of the Cauchy-Riemann equations

with homogeneous boundary conditions of the Dirichlet problem, where the reduced quasi-singular

integral equation, and the index is computed and neter set conditions.

Краевые условия представляющий собой соотношения между значениями

искомых функций, вычисленными в различных (переменных) точках, лежащих

на границе, или внутри рассматриваемой области, возникающие в

теплопроводности, были сформулированы В.А.Стекловым [1], а в газовой

динамике – Ф.И.Франклем [2]. А.М.Нахушевым [3,5] были поставлены и

изучены сразу несколько задач данного типа, а для их названия предложен

термин «со смещением». В статьe А.В.Бицадзе и А.А.Самарского [4] впервые

исследована задача «со смещением внутрь области». Содержание последних

публикаций привело к осознанию качественной новизны краевых задач со

смещениями для теории дифференциальных уравнений в частных

производных. В последних публикациях [6] для уравнений Бицадзе-Лыкова

поставлена задача со смещением с операторами Кобера-Эрдейи и М. Сайго в

краевом условии, а также исследованы вопросы единственности и не

единственности решения задачи при различных функциях и значениях

констант, входящих в краевые условия. В работах [5] исследованo состояние

краевых задач со смещением для основных типов уравнений в частных

производных. Краевая задача со смещением для уравнения Карлемана-Векуа с

сингулярной точкой изучался в работах [7]. Обилие публикаций, где изучаются

все более общие ситуации, производит иногда впечатление, что теория краевых

задач «со смещением» уже завершена. Здесь, однако, имеется ряд менее

изученных, но важных вопросов, в частности, задача о собственных значениях

или об их аналитическом описании с помощью, например, асимптотических

разложений. Применяемые сейчас методы функционального анализа и метод

196

сведения к модельным уравнениям путем интегральных преобразований

недостаточны для того, чтобы получить такую детальную информацию. С

другой стороны, вряд ли можно надеяться получить, например, решение задачи

на собственные значения для дифференциальных уравнений с частными

производными в столь же явном виде, как это было сделано в аналогичной

ситуации для обыкновенных дифференциальных уравнений.

Общность перечисленных выше вопросов для уравнений с частными

производными вынуждает в дальнейшем наложить на изучаемые операторы ряд

весьма жестких ограничений. Выяснение правильных постановок задач и

исследование специфических свойств решений для «неклассических»

уравнений удобно начинать с рассмотрения идеализированных моделей,

например, с рассмотрения уравнений с постоянными коэффициентами.

В связи с вышеизложенным, целью настоящей работы является:

- Исследование задачи на собственные значение для оператора Коши-

Римана с однородными краевыми условиями типа задачи Дирихле ( )

( ), 1,z

z zz

(1)

Re ( ) 0z , | | 1z , (2)

Im (0) 0, 0z , (3)

где - спектральный параметр.

Описание общих регулярных краевых задач для дифференциального

выражения Коши-Римана, разработаны Дж.Ф.Нейманом, М.И.Вишиком,

А.А.Дезиным и в 1982 году М.Отелбаевым, А.Н.Шыныбековым [8].

С другой точки зрение вопросы разрешимости и поведения решения

краевой задачи для обобщенного уравнения Коши-Римана глубоко изучались в

работах [9-11]. Краевые задачи для обобщенной системы Коши-Римана с

негладкими коэффициентами исследовались в работах [12].

В функциональном пространстве (| | 1)C z рассмотрим операторы K ,

порождаемые дифференциальной операцией Коши-Римана ( )

( )z

K zz

(4)

где 1

, , 2

z x iy z x iy iz x y

на множестве

( ) ( ) (| | 1), (| | 1)D K z C z C zz

.

Считаем, что оператор K имеет непустое резольвентное множество ( )K .

Не умоляя общности, предполагаем, что

0 ( )K (5)

т.е. существует ограниченный оператор 1K . В работе [8] описано

множество операторов K со свойством (5).

Наиболее глубокие результаты при исследовании спектра эллиптических

операторов имеются в работах [13]. В общем случае спектр эллиптического

197

оператора существенно определяется спектральными свойствами граничного

оператора. Однако выяснение зависимости спектра оператора Коши-Римана в

исходных терминах граничных условий представляет актуальную

(нерешенную) проблему. В работах [14,15] исследована задача на собственные

значение для оператора Коши-Римана с нелокальными краевыми условиями.

Основным результатом работы являются следующие

Теорема 1. Решение спектральной задачи (1)-(3) определяется по

формуле

zzz

ezueiCd

z

zu

i

ez

)()(

2)(

1||

, (6)

причем для вещественной функции )(zu на окружности 1|| z

справедливо следующее квазисингулярное интегральное уравнение

| | 1 | | 1

( ) ( )( ) ( ) ( , , ) ( ) 0

2

b z ua z u z d H z u d

i z

, 1|| z , (7)

где ( ) , ( )z z z za z e e b z e e , 1

( , , )2

z ze e zH z

i z

– непрерывное ядро.

Константа С из общего решения (6) представимa в виде

| | 1

1Im (0) Im ( ) (0) ,

2

du iC u

i

Im (0) 0C .

Теорема 2. Квазисингулярное интегральное уравнение (7) для ( )u

нётерово при условии, когда 0ze . Больше того, индекс нётера

1

1ln( ( ) ( ))

za z b z

i равен нулю при 0ze , где 1z

- означает

приращение функции, заключенной в квадратные скобки, при обходе 1|| z в

положительном направлении [16].

Литература

1.Стеклов В.А. Основные задачи математической физики. Т.I, II, Петроград:

Петроградский университет, 1922.

2.Франкль Ф.И. Обтекание профилей газом с местной сверхзвуковой зоной,

оканчивающейся прямым скачком уплотнения// Прикладная математика и механика. 1956. Т.

20, №2. С.196-202.

3.Нахушев А.М. Новая краевая задача для одного вырождающегося гиперболического

уравнения// Доклады АН СССР, 1969. Т.187, №4. С. 736-739.

4.Бицадзе А.В., Самарский А.А. О некоторых простейших обобщениях линейных

эллиптических краевых задач// Доклады АН СССР, 1969. Т.185, №4. С. 739-740.

5.Нахушев А.М. Задачи со смещением для уравнений в частных производных. М.:

«Наука», 2006. 287 с.

6.Арланова Е.Ю. Задача со смещением для уравнения Бицадзе-Лыкова// Вестник

Самарского Гос. техн. университета. Сер. Физ.-мат. науки. 2012.- выпуск 4(29).- С. 26-36.

7.Касымова Д.Е., Тунгатаров А.Б. Об одной краевой задаче со смещением для

уравнения Карлемана-Векуа с сингулярной точкой// Межвузовский сборник научных трудов:

198

«Обобщенные аналитические функции и их приложения».-Караганда: КарГУ, 1997.-С. 48-53.

8.Отелбаев М., Шыныбеков А.Н. О корректных задачах типа Бицадзе-Самарского //

Доклады АН СССР.–1982.–Т.265, №4.–С.815-819.

9.Ying Wang, Yufeng Wang Two Boundary-Value Problems for the Cauchy-Riemann

Equation in a Sector// Complex Analysis and Operator Theory. 2012, Volume 6, issue 6, pp 1121-

1138.

10.Тимофеев А.Ю. Краевая задача для обобщенного уравнения Коши-Римана в

пространствах, описываемых модулем непрерывности// Уфимский матем. журнал. Том 4, №1

(2012). – С. 146-152.

11.Ильчуков А.С. О поведении решения краевой задачи для обобщенного уравнения

Коши-Римана// Вестник Удмуртского университета. Сер. Матем. Мех. Компьютерные науки.

2013. Вып.2.

12.К.Н. Оспанов, М. Отелбаев Краевые задачи для обобщенной системы Коши-

Римана с негладкими коэффициентами// Доклады АН СССР.-1985.-Т.283.-№1. С.46-49.

13.Михайлец В.А. Спектральные задачи с общими краевыми условиями:

Автореф.дисс ... д.ф.-м.н.–Киев, 1989.–29 с.

14.Иманбаев Н.С. О приближенном решении уравнений Коши-Римана и об

определении их собственных значений. Автореф. дисс…к.ф.-м.н. –Алматы, КазНУ им. аль-

Фараби. 1997. 21 с.

15. Иманбаев Н.С. О спектре оператора Карлемана-Векуа//Известия НАН РК. Серия

физико-математическая. Алматы.- 2015.-№2 (300)-(март-апрель).- С.73-77.

16. Титчмарш Е. Теория функций. – М.:Наука, 1980. – 463 с.

УДК 551. 54. (574).

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ОБУЧЕНИИ МАТЕМАТИКИ НОВЫХ

ТЕХНОЛОГИЙ

Казимирчик Н.М.

ОСШ им.М.Макатаева, Казахстан, ЮКО, Сайрамский район

Түйіндеме

Мақалада математика сабақтарында жаңа технологияларды пайдаланудың

тиімділігі туралы зерттелген.

Summary

This article discusses the methodology of using new technologies in math lessons.

К учебно-воспитательному процессу в сельской школе следует подходить

диалектически, с учетом как положительных, так и отрицательных факторов.

Идеи оптимизации учебно-воспитательного процесса, получившие

широкое признание в педагогике, предполагает рациональное использование

традиционных средств обучения в сочетании с новыми, прогрессивными,

учитывающими состояние современной математической науки и передовой

педагогической практики. Нельзя не отметить универсальный характер

технических средств обучения; по существу их можно применять при

обучении всех дисциплинам как гуманитарного, так и естественно-

математического цикла.

Познавательная деятельность по своей направленности - это все более

усложняющийся процесс, сочетающий освоение расширяющегося круга знаний

и умений, раскрывающих сущность явлений вместе с развитием сознания

детей. Особенность познавательной деятельности состоит в том, что она

199

совершается не только в особых формах познания. Познание как процесс

усвоения новых знаний или усовершенствования уже имеющихся выступает и

как продукт видов предметной деятельности, поскольку любая из них, помимо

целевого результата, на который она рассчитана, имеет и значительный

познавательный смысл.

Однако, несмотря на то, что познавательная деятельность включается в

учебные виды деятельности, она выступает и как самостоятельная

деятельность.

Целью познавательной деятельности является получение знаний о

предметах и явлениях окружающего мира. Результатом познавательной

деятельности являются полученные знания. Предметом познавательной

деятельности являются знания.

Структурной единицей познания является познавательное

ориентировочное действие, направленное на обследование предметов и

явлений, выяснение и запечатление их свойств и отношений проявляющееся в

исследовательском поведении (А.Н.Леонтьев, А.Н.Подьяков, П.Я.Гальперин,

Д.Б.Эльконин и др.).

Исследовательские и мыслительные действия формируются путем

материальных ориентировочных действий, когда обследование предметов и

явлении, выделение их свойств и отношений происходит при участии

различного рода реальных манипуляций.

Важным условием результативной познавательно-исследовательской

деятельности является познавательная активность.

Под познавательной активностью мы понимаем - типичный для

данной личности, обобщенный ценностный способ деятельности, отражения,

выражения и осуществления ее познавательных потребностей, который

обеспечивает ее оптимальный результат.

Для проявления познавательной активности жизнь детей должна быть

насыщена различными видами самостоятельной продуктивной и учебно-

познавательной деятельности. В обучении детей необходимо использование

элементов проблемного обучения, исследовательского метода обучения,

создание проблемно-игровых и других проблемных ситуаций, поисковых

действий, элементарно-поисковой деятельности.

Главным достоинством элементарно-поисковой деятельности является

то, что она позволяет полностью, адаптировать содержание, методы и темпы

учебной деятельности детей к его особенностям, улучщает учебную

мотивацию и развивает познавательные интересы учащихся, воспитывает у

них такие качества, как самастоятельность, трудолюбие, креативность.

Данная система соединяет в себе элементы технологий других авторов:

составление опорных конспектов по методике В.Ф. Шаталова, что позволяет

сократить время на изучение нового метериала, планировать индивидуальную

работу с учащимися; колективный способ обучения, предложенный В.К.

Дьяченко, обеспечивающеий устную, самостоятельную работу в режиме

«взаимоконтроль» и «взаимообучение» [1].

200

В условиях ТСО - это не только сообщение новой информации, но и

обучение приемам самоконтролю, обобщать и делать выводы, приемам

иследовательской деятельности. В настоящее время почти каждый класс

оснащен интерактивными досками, современными компьютерами.

Наличие компьютерной техники в класс позваляет проводить уроки на

основе проблемно-ориентированной технологии, уроки практикумы. На таких

уроках дети получают индивидуальные задания и пытаются сами выполнить

их, используя полученные теоретические знания. С трудом полученная

информация запоминастся надолго.

В математике число — в самом деле загадочное число. Это не бросается

в глаза. А именно на решение этих задач учитель, стремящийся усилить

практическую направленность преподавания математики, затрачивает на уроке

максимум учебного времени. Но как мы сейчас увидим, любой, кто умеет

вычитать, может раскрыть тайну числа. В современном мире Интернет – это

средство получение полноценной информации.

Например в математике «Операция Капрекара» или «Числа Лишрел».

Операция Капрекара. В 1949 году математик Д. Р. Капрекар из Деолали

(Индия) разработал процесс, известный теперь как операция Капрекара.

Сначала выберем четырехзначное число, состоящее хотя бы из двух различных

цифр. Затем переставим его цифры, чтобы получить самое большое и самое

маленькое из возможных чисел, образованных цифрами этого числа. Наконец,

вычтем самое маленькое число из самого большого, получим новое число, для

которого снова повторим операцию.

Это простая операция, но Капрекар обнаружил, что она приводит к

неожиданному результату. Давайте попробуем делать ее, начиная с числа.

Максимальное число, которое мы можем составить из этих цифр, равно,

минимальное — или (если одна или несколько цифр равны нулю, поместим

нули слева для минимального числа).

Числа Лишрел. Возьмем число. Переставим его цифры в обратном

порядке, получим еще одно число. Теперь сложим эти два числа. Является ли

сумма палиндромом (числом, читающимся с конца так же, как с начала)? Если

нет, переставим цифры суммы и повторим процесс. Будем продолжать

операции перестановки цифр и сложения до тех пор, пока не получим

палиндром. Большинство чисел становятся палиндромами очень быстро, за

несколько итераций. Возьмем, например, число; требуется всего две итерации.

Итерация Число

Перестановка

Сумма

1 153 + 351 = 504

2 504 + 405 = 909

Однако некоторые числа не становятся палиндромами вне зависимости от

того, сколько сделано итераций записывания цифр в обратном порядке и

сложения. Такие числа называются числами Лишрел. Они были названы так

Уэйдом Ван Ландингхемом (Wade Van Landingham; Лишрел — примерная

201

анаграмма имени его подруги Шерил, по-английски Lychrel — Cheryl). Первое

число, которое может быть числом Лишрел.

Однако нет доказательства, что это число, а также числа похожие на него,

такие как и в самом деле являются числами Лишрел. Просто процедура

перестановки — сложения для них не привела к получению палиндрома, хотя

было сделано около миллиарда итераций.

В геометрии «Теоремы Тебо». Виктор Мишель Жан-Мари Тебо (1882–

1960) — французский математик, геометр. Закончил учительский колледж

города Лаваль в департаменте Майенн, преподавал математику в школе, в

технической школе, затем получил право преподавания в колледжах для

учителей. Однако в 1910 г. отказался от преподавания, так как скромное

жалованье не позволяло ему содержать семью, в которой к тому времени было

6 детей. До 1923 г. работал фабричным суперинтендантом, а потом — главным

страховым инспектором. В 1940 г. вышел на пенсию. Несмотря на занятость на

работе, Тебо все время интенсивно и плодотворно занимался математикой. В

1932 г. он стал членом Американской математической ассоциации. В 1935 г. он

стал Кавалером ордена бельгийской короны за деятельность в Брюссельском

научном обществе и сотрудничество с журналами Annales и Mathesis. В 1943 г.

он установил премию Виктора Тебо. Она присуждается раз в два года

Парижской академией наук за оригинальные исследования по геометрии или

теории чисел, причем предпочтение отдается учителям средних или даже

начальных школ.

Первая теорема Тебо. Центры квадратов, построенных на сторонах

параллелограмма, лежат в вершинах квадрата.

Доказательство. Обозначим через и центры больших квадратов,

через и — центры малых квадратов, через — точку пересечения диагоналей

параллелограмма (см. рис.) [2,3].

Рисунок 1. Теорема Тебо

Использование в обучении математики новых технологий позволяет

формировать спецальные навыки у детей с различными показательными

способностями, позволяет делать уроки более наглядными, более

эффективными с точки зрения обучения и развития учащихся, облегчает

работу учителя на уроке и способствует формированию ключевых

компетенций учащихся. Проводя уроки с помощью информационных и

компьютерных технологий, мы можем говарить об усвоении учащимися

готовых академических знаний в ходе урока на самостоятельную активную

202

познавательную деятельность каждого учащегося с учетом его возможностей.

Я глубоко убеждена, что современный учитель должен в полной мере

использовать те возможности, которые нам предоставляют современные

технологии, чтобы повысить эффективность педагогической деятельности.

Литература

1.Аксенов А.А. Теоретические основы обучения школьников поиску решения

математических задач. - Орел : Орлов. гос. ун-т, 2005.

2.Гетманова. В. С. Волшебное путешествие в страну Знаний. – Шымкент.,2007.

3. Большая энциклопедия Эрудита. – М., 2004.

ОӘЖ 34.01.07

ӨТЕЙБОЙДАҚ ТІЛЕУҚАБЫЛҰЛЫНЫҢ МЕДИЦИНАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ Карабакиева Р.Б.

№ 20 С.Сейфулин МГ, биология пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО, Қазақстан.

Резюме

В данной статье рассматривается медицинская деятельность Отейбойдак

Тлеукабылулы

Summary

This article examines the medical activities of Oteiboydak Tleukabyluly

Тәлiм – тәрбие тарихы қоғам дамуымен, этностың қалыптасуымен тығыз

байланысты. Сондықтан ол алғашқы қауымдық кезден бері қарай түрлі

қоғамдық өзгерістермен қатар белгілі деңгейде нәсілдік (антропологиялық)

өзгерістерді де бастан өткерді. Бұдан ұлтымыз қалыптасқанға дейінгі

өлкеміздегі түрлі ру, тайпалардың өзара және көршілес елдермен болған қарым

– қатынасы, қандық араласу айтарлықтай ықпалын тигізді. Және сонымен қатар

ежелден бергі мәдениеттің дамуы барысында отырықшы және көшпелі

мәдениеттің өзара ықпалдас әсерлестігі де ұлт менталитетін қалыптастыруда

белгілі дәрежеде рөл атқарғаны сөзсіз. ХІ – ХVІІ ғасырларда қазақ жерінде

түркі тілінде жазылған этикалық-педагогикалық, жаратылыстанушылық

еңбектер көп тарады.

Ғалымның туған және өлген жылы белгісіз. Оның «Шипагерлік баян»

атты жалғыз еңбегі ғана ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі айтумен бізге жеткен.

Кітаптың жазылуы жөніндегі кіріспесіндегі автордың сөзіне қарағанда

Жиренше шешен Жәнібек ханға шипагерді ертіп барып таныстырады. Хан

шипегерден «Сырқат қалай пайда болады?», «Жазылмайтын қандай сырқат

бар?» – т.б. деген сұрақтар қояды. Ғалымның сұрақтарға мүдірмей ғылыми

дәйекті түрде берген жауаптарына риза болған, әсіресе оның жеті атаға дейін

қыз алыспау керектігін, қыз алыса қалғанда қан уылу ауруының пайда

болатынын, содан дүниеге жарымжан-кемтар, ақыл-есі кем балалардың

келетініне сенген Әз-Жәнібек хан қарамағындағы қалың қазақ еліне «жеті атаға

дейін қазақ қауымы қыз алыспасын» - деген заң шығарады. Сөйтіп, жеті атаға

дейін қыз алыспау Әз-Жәнібек заманынан (ХVғ.) бері қарай заң жүзінде іске

асырыла бастайды.

Әз-Жәнібек Өтейбойдаққа ордадан арнаулы орын беріп, «Шипагерлік

203

баян» атты еңбегін он шақты жыл ішінде жазып шығаруды тапсырады. Жәнібек

ханың жарлығы бойынша Өтейбойдақ жетпіс жасында, яғни 1467 жылы

кітапты жазуға кіріседі. Өкінішке орай, еңбек жазылып біте бергенде Ақсақ

Темір елге қырғын жорық жасап, Жәнібек хан қаза табады. Дәрігер –ғалым

«есің бар да елің тап деп» мен «туған мекеніме жол тарттым» - дейді. Бұл Әз-

Жәнібектің өлген 1475 жылына сай келеді.

Қолжазба Өтейбойдақтың 17 ұрпағы арқылы Ұйғыр Автономиясында

араб әрпімен тұңғыш басылып шығады. Қолжазбаның 1757 бетінде ғалым ханға

үміт артып, бұл еңбекті халық игілігіне жарату үшін арнайы дәрігерлік мектеп

ашуды ұсынады. Бірақ ғалымның ол үміті ақталмай, Жәнібек ханың өлуімен

байланысты ғалым өкінішке душар болады. Оны қолжазбаның 58 бетіндегі

Өтейбойдақтың:

«Іске аспады арманым, қараң қалды,

Шың басына шыққанда арандалды» – деген сөзінен көруге болады.

«Шипагерлік баянда» ғалымның шөптердің тамыры мен жапырақ

тұнбаларынан (859) және хайуанатар ағзасынан (1455) жасалған 1384 түрлі

емдік дәрі –дәрмектер туралы сөз болады.

Қашан көзі жұмылғанша тау мен тасты, өзен-көлдер мен шөл даланы

кезіп әр заттың емдік қасиетін іздеумен, зерттеумен болған Өтейбойдақ

Тілеуқабылұлы 95 жасқа келіп қайтыс болған. Оны шын мәнісіндегі

қазақтың Ибн-Синасы деуге болады [1].

Арасанға түсірім болғанда, сырқат сыпаты ыстықтық болса, ыстық

арасанға;

суықтық, болса, суық арасанға; ызғыманы бу арасанға түсірмек шарт.

Науқастың сырқатына сай дарымдалған дарым зәруаты айықтырым-

дылық шартына сәйкес арнаулы тапқызымдылық жарағы болған бөлікшені

қойындамақ. Айтқылық, сорпаланым тақылеттілер. Және де науқасқа

жанашырлардың дер кезінде қолымен жасап даярламағы шарт болған несіптік

өзегі тұғырлық парыздық, пысқан баптылар сыпаты етектеуіш:

Айран - тұрғысыз, ұзақ тұрса, айдатқы, ұйықтатады.

Сүт - тұрғысыз.

Ақ ірімтік - тұрғысыз.

Қызыл ірімтік - суықтық. Қатпаға ем. Сары суы айдатқы.

Ірімтік - тұрғысыз. Түндырғысы құстырғы.

Маңғас сары май - тұрғысыз.

Шопан сары май - тұрғысыз. Шаныланымы суықтық.

Іркіт - тұрғысыз. Көп тұрса, қарығыш.

Қымыз - тұрғысыз. Қысыр қымызы ыстықтық. Көп ішілсе, ұйықтатқы,

есірткі.

Шүбәт - ыстықтық, әсіре ыстықтық.

Қайнатпа - тұрғысыз. Тәбет ашар.

Сықпа – суықтық.

Ежігей - ыстықтық.

Сүзбе - тұрғысыз. Тұздысы ыстықтық.

204

Қатық - тұрғысыз. Тұздысы ыстықтық.

Шопан шырнама - ыстықтық.

Тоқтышақ еті (сілікпе) - тұрғысыз. Суыққа бейім.

Бағлан еті - тұрғысыз.

Сырбаз - тұрғысыз.

Құнан қой еті - ыстықтық.

Дөнен қой еті - өте ыстықтық.

Шопан сорпа нілнәрі - тұрғысыз. Тұздысы ыстықтық.

Тұлпар сорпа нілнәрі - ыстықтық. Тұздысы өте ыстықтық.

Тұз (дәм) - тұрғысыз. Уғарақ болса, әсіре ыстықтық.

Тұздық - суықтық.

Шай - тұрғысыз. Суыққа бейім.

Қаймақ - күзде ыстықтық. Тұрғысыз.

Қаймақты шай - ыстықтық. Сергітім тапқызбақ. Ауру батымын баспақ.

Маңыз - тұрғысыз. Ыстыққа бейім (малына жарай).

Жас ет - тұрғысыз. Тұздысы ыстық. Дегдімелісі ыстықтық.

Сүрі - өте ыстықтық. Тұлпардікі әсіре ыстықтық.

Қақалақ еті - тұздысы тұрғысыз. Суықтық.

Қақалақ майы - әсіре суықтық.

Айғақ соқтаудағы қақалақ еті - тұрғысыз. Шопан еті мен жасына

деңгейлестігі бар.

Қақалақ шарбысы - өткін суықтық. Суықтығы асқандар жемеуі шарт.

Маңғаз еті - тұрғысыз. Тұздысы ыстықтық. Сүрісі әсіре ыстықтық.

Тұлпар еті (бие сілікпесі) - тұрғысыз. Тұздысы ыстықтық.

Құлын еті (сілікпе) - сырбазбен тең.

Азына еті - ыстықтық. Тұздысы әсіре ыстықтық.

Қазы - тұздалғаны әсіре ыстықтық. Шикісі тұрғысыз.

Қарта - тұздалғаны әсіре ыстықтық.

Жал - тұздалғаны әсіре ыстықтық.

Қимай - суықтық. Тұздысы ыстықтық.

Тіл - тұрғысыз.

Жар еті (сілікпе) - суықтық.

Нар еті (сілікпе) - ыстықтық.

Тана еті - тұрғысыз.

Бұқа еті (сілікпе) – ыстықтық.

Арық (сілікпе) - суықтық.

Майлы ет (сілікпе) - ыстықтық. Тұздалғысы әсіре ыстықтық.

Женіт - тұрғысыз. Ыстыққа бейім (тұғырлық өзегі) [2].

Бұл еңбек әлі де болса ғылыми талдау жасауды талап етеді. Әсіресе сол

заманда тек Орта Азияда және Қазақстанда танымал болмаған Ибн Сина

еңбектерімен салыстырып, осы негізде бұл екі ғұлама-ғалымның өзара

байланысын анықтау баға жетпес еңбек болатын.

Әдебиеттер

1. Сөнбес жұлдыздар. – Алматы: Қазақстан, 1989. Құрастырушы Б.Исқақов.

205

2. Өтебойдақ Тілеуқабылұлы. Шипагерлік баян. – Алматы: Жалын, 1996.

ӘЛЕМДІ ШАРПЫҒАН ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН

ЭКОНОМИКАСЫНА ӘСЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ Махамбетова Н. аға оқытушы

АӘУИ. Шымкент қ. Қазақстан

Түйіндеме

Әлемді шарпыған қаржы дағдарысының Қазақстан экономикасына әсерлері және

оны шешу жолдары

Summary

The impact of the global financial crisis on the economy of Kazakhstan and its solutions

Ғаламдық қаржы дағдарысы және ол әлемдік экономикалық дағдарыстың

құрамдас бөлшегі ретінде экономиканың қаржы секторының дамуындағы орын

алған келеңсіздіктерден туындайтын жағымсыз құбылыстардың біріне жатады.

Ғаламдық қаржы дағдарысының пайда болуының ең басты себебі бұл

АҚШ – тағы ипотеклық дағдарыс. АҚШ– тың экономикасы өзінің тарихында

осыған дейін екі ірі дағдарысты басынан кешкен: біріншісі – 1929 жылғы

Дағдарыс (Ұлы депрессия ), яғни оның салдары барлық әлемде көрініс тапты,

екіншісіне - 70 жылдардағы дадарыс , ол мұнай бағасының өсуіне, инфляция

деңгейінің жоғарылауына және доллардың құнсыздануына жол берген болатын.

Сонымен қатар АҚШ – та 1987 жылы биржалық дағдарыс болды.

Әлемдік дағдарыс Америкадан басталып, өзінің ауыр зардабын әлем

елдерінің бәріне (оның ішінде бізге де – Қазақстанға) тигізіп отыр. Америкалық

ірі компаниялар мен банктердің акциялары күрт арзандап, кейбіреуі банкрот

болып, кейбіреуін үкімет өз қарамағына сатып алуға мәжбүр болуда.

Американың ең үлкен, бүкіл әлемге қаржы ұжымының 150 жылдан бері озық

үлгісі болып келе жатқан Lehman Brothers банкі аз ғана уақыт ішінде 679

миллиард доллар тұратын құнды қағаздарының 617 миллиард доллар құнын

жоғалтып, өзін амалсыздан банкрот жариялады. Триллиондаған доллар

ипотекалық құнды қағаз иелері Freddіе Mac және Fannіе Maе компаниялары

тұрғын үй тұтынушыларынан тиісті қарыздарын (несиелерін) жинай

алмағандықтан, банкроттықтан құтылу үшін Америка үкіметінің қолтығына

тығылды (себебі төменіректе айтылады). Бүгінгі күні Америка Құрама

Штаттары еліндегі банктер мен компаниялардың күйреуіне жол бермеу

мақсатында мемлекеттік бюджеттен оларға жәрдем ретінде 700 млрд. доллар

бөлуге мәжбүр болып отыр. Бірақ бұл да аздық қылады, жаңа сайланған Пре-

зидент Обаманың көмекшілері ел экономикасына әлі де 600-700 млрд. доллар

көлемінде қосымша қаржы бөлу керектігін айтып жатыр.

Дағдарыстың бастауы – қаржы саласы. Әлемдік қаржы дағдарысы

біртіндей келе, нақты экономика дағдарысына әкеле жатыр. Қазір дүние

жүзінде көптеген компаниялар өндірісін шектеп, жұмысшыларын қысқартып,

тоқырау үстінде.

Сонда басқа елдерде де осындай дағдарыс не себептен туындады

деген сұрақ туады. Оған жауап, біріншіден, нарық экономикасымен дамыған

206

басқа елдер де либералдық теория қағидаларын мықтап ұстап, америкалықтар

үлгі еткен қаржы-несие саясатын өз ішінде қолданды. Оларда да тұғыры жоқ

қаржы пирамидасы қалыптасып, дами келе күйреуге әкелді. Екіншіден,

Америка Құрама Штаттары экономика тұрғысынан дүние жүзіндегі ең үлкен,

ең бай мемлекет, ол жылына әлем елдеріндегі ішкі жалпы өнімнің 20 пайызын

шығарады. Сондықтан әлем экономикасына ықпалы зор, ол дүние жүзіндегі ең

үлкен тауар шығарушы да, тауар сатып алушы да мемлекет. Сондықтан

Америка экономикасы мен сауда саясаты бұзылған кезде көптеген елдерге,

әсіресе Батыс Еуропа елдеріне, Жапония, Қытай мемлекеттеріне, басқаларға

теріс әсерін тигізбей қоймайды. Оны біз қазіргі дағдарыс кезеңінде анық байқап

отырмыз.

Үшіншіден, әлем елдері барынша жаһандану үстінде. Технологиялық

жаңалықтардың негізінде ақпараттық төңкеріс салдарынан қарым-қатынас

техникасы мен құралдарының жақсы жетілуі арқасында жаһандану үрдісі әлем

елдерін бір-бірімен өте тығыз байланыстырды, қазақы тілмен әсерлеп айтқанда,

оларды “бір үлкен ауылға” айналдырды. Сондықтан да әртүрлі қауіп-қатер де

әлем елдеріне ортақ. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыруға қаржы саласы

өзінің ерекше үлесін қосты. Басқа факторларға қарағанда жылдам

шапшаңдықпен, елдердің, халықтардың түр-түсіне қарамай тығыз валюта

байланысын ұйымдастырып, әлемдегі қаржы жетістіктеріне немесе

кемшіліктеріне барлық елдерді бірыңғай тәуелді етті. Қара сөзбен айтсақ, әлем

елдерінің бірін жайлаған қаржы саласының “тұмауы” басқа елдерді

“түшкіртпей” тұрмайды. Осындай тығыз байланыс пен тәуелділікті әр елдің қор

рыногы акцияларының дағдарысқа байланысты күнбе-күн өзгеріп жатқан

көрсеткіш деңгейлерінен байқап отырмыз. Америка құнды қағаздары қанша-

лықты арзандаса, осыған сәйкес Еуропа, Азия елдері акциялары да өзіндік

құнын жоғалтып отыр. Сондықтан да алдымен қаржы, оның соңынан етек жая

бастаған экономика дағдарысын әлем тарихында бірінші рет болып отырған

жаһандану дағдарысы дей аламыз.

Біз жоғарыда әлем елдерін жайлаған қазіргі таңдағы дағдарыстың сыры

мен сипатына біршама тоқталдық. Оның бірінші себебі, осы дағдарысты толық,

жан-жақты қарастырмай, өзімізде болып жатқан экономика саласындағы қиын-

дықтарды түсіну қиын. Біздегі дағдарыс неден басталды, ауқымы мен залалы

қандай дәрежеде, дағдарысқа қарсы жасалып жатқан іс-шаралар дұрыс па,

бұрыс па деген сұрақтарға тек әлем елдеріндегі болып жатқан оқиғаларға

үңіліп, дұрыс жауабын табуға болады. Қазақ елі жаhандану үрдісіне барынша

бойлаған, әлем елдерінің экономикасы мен олардың қаржы жүйелерімен тығыз

байланысқан ел. Сондықтан да басқа елдерде болып жатқан дағдарыс бізді сырт

айналып өтпеді.

Екіншіден, дағдарыс қаржы саласының, жалпы экономиканың ауруы.

Оның себебін неғұрлым дұрыстап қарасақ, анықтасақ, соғұрлым дағдарысқа

қарсы шараларды, келешекте осы салаларды реттеу тетіктерін дұрыс табуға

болады. Осыған байланысты либералдық нарық экономикасы қағидалары мен

тетіктері қоғамда экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ете алмайды

207

деген пікірлер бұрын бәсең болса, қазір қаттырақ және жиі айтылып жүр.

Мемлекет жеке меншік шаруасын реттеуге қол сұқпай, еркіндік пен барлық

мүмкіндікті нарыққа беру керек деген қағидат ұстаған және осындай жолмен

жүрген Батыс елдерінің бүгінгі қиын жағдайын көріп отырмыз. Осы

қайшылықтар кім-кімді де ойландыруы тиіс. Осындай жағдайды болашақ іс-

қимылдың жобасын жасағанда естен шығармау керек.

Жалпы, дағдарыстың басталу себептерін қаржыгерлер түрліше деп

көрсетеді. Мәселен, атышулы Джордж Сорос: «Дағдарыс әлемдік қаржы

жүйесінің өз ішінен пайда болды, виртуалдық қаржы – құнды қағаздар нақты

қаржыдан бірнеше есеге асып түсті, яғни адамдар бос қағаздарға ақша сала

бастады, сонымен жалған шарлар үлкейіп кетті, міне бүгінде солар жарылды», -

дейді. Ал миллиардер Аллен Стэнфорд : «Негізгі себеп – АҚШ – тың теріс

әлемдік көшбасшылығы, ядролық және биологиялық соғыстардың қауіпінің

болуы, діни араздастық, бай кісілердің іштарлығы», - дейді. Алайда бір ғана

факті бар – экономикалық дағдарыс басталды және оның әлемдік шығыны 5

трлн. АҚШ долларын құрады.

Біріншіден, ақшаның нарықтық бәсекелестікте қоғамдық құнды өлшеу,

реттеу, анықтау мүмкіндігіне ие ерекше инструмент рөлінен айрылып,

экономикада ол валюнтаристік рөлге ие болғанын көреміз.

Екіншіден, қаржы қорларының, оның ішінде қызметкерлердің де еркін

қаржысын өндіріске жаңа технология ендіруге пайдаланып, нарықтық

экономиканың қарышты дамуына ерекше әсер ететін артықшылығы бар өтімді

акциялардың пайда болуы, қазіргі қалыптасқан жағдайда көптеген акция

иегерлерінің, компаниялардың шешім қабылдау мүмкіншіліктерінен

алыстағанын акционерлік капиталды негізінен кәсіпкерлердің шағын тобының

иеленуі, бұл қоғамда әр түрлі заңсыздықтарға жол ашты.

Үшіншіден, қаржыға қол жеткізетін несие көптеген буынды және берілу

мүмкіндігі күрделі болуы нәтижесінде пайыздың өзі – алыпсатарлықтың

құралына айналды.

Келесі мәселе экономиканың көпсатылығы. Бұрынғыдай кәсіпорын–

сауда–тұтынушы ғана емес. Қазір пайда, акция төлемі, акцияны сауықтандыру,

сақтандырушыларға несие бөлу т.т. Экономиканы мұншалықты қиындату,

ортаға қансорғыш делдалдардың кіріп кетуіне әкелді. Экономиканың негізгі

элементтері – табыс, еңбекақы, салықтың қызметтерін қайта қарау да катуалды

мәселе. Айталық, салық – ерікті азаматтардың мемлекетті қаржы қорларымен

қамтамасыз ету жүйесі, сол арқылы мемлекетті бақылау мүмкіндігіне ие.

Екінші жағынан, мемлекетке айлық табысынан оған қайта салық төлейді.

Қазіргі құрылған көптеген мемлекеттік корпорацияларды төленетін салық

мемлекеттің бір қалтасынан ауыстырылып,мұнымен айналысатын

бюрократтардың баюына әкеледі.

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылаған кезде экономикалық өмір мен

экономикалық шынайлықты нарық емес, өздеріне жасанды әлем қылып жасап

алған, қолынан ұстап алады – ау деп қорықпай, аспай – саспай пайда жасайтын

алыпсатар корпарациялар билейтін жағдай туды. Сонымен, экономистер

208

айтатын «жалған капитал» қазіргі «қаржы көпіршігі» экономика әлемі

көрінісінен орын тапты.

Н.Ә.Назарбаевтың «дағдарыстан шығу кілті» атты мақаласында, «бүгінде

елдер мен континенттерді тітірентіп тұрған жаһандық әлемдік дағдарыс – бұл

адамзат әлі білмеген айрықша құбылыс. Ол әлем тарихында теңдесі жоқ

әлемдік тәртіпті, барлық экономикалық бастауларды түбегейлі өзгертетін

құбылыстар санатына жататыны анық. Сондықтан оны талдауға, ой елегінен

өткізуге барлық догмалар мен стереотиптерді қайта қарастыратын жаңа

көзқарас қажет», - деуі тегін емес.

Жаһандық дағдарыстың ұлттық экономиканың банк жүйесінің ликвидтік

мүмкіншілігінің кемуіне, Қазақстан банктері акция курсының құлдырауы

банктердің сыртқы қарызын өтеу мүмкіншілігінің күрт төмендеуіне,

экономиканы несиелеу көлемінің азаюына, осыған байланысты экономиканың

өсуінің тежелуіне, жұмыссыздықтың өсуіне, заңды және жеке тұлғалардың

несиелік қарыздарын өтеу мерзімінің ұлғаюына соқтыруда. Оның үстіне

Қазақстанның экспорттық тауарларына (мұнай, газ, металдар, астық) сұраныс

пен бағалардың төмендеуі өнеркәсіп өндірісінің құндық көрсеткіштері мен

еліміздің табыс табыс көздерінің азаюына әсер етті.

Дегенмен, елімізде қаржы және экономикалық дағдарыс зиянын азайтып,

одан шығу жолдары қарастырылуда.

Қазақстан экономикасының әлемдік қаржы – экономикалық дағдарыстан

шығуына толық негіз болатындар: нарық жағдайындағы жиналған жұмыс

тәжірибе, табиғи, материалдық және жинақталған қаржы көздері, кәсіби

кадрлар мен адам капиталы, Еуропа мен Азия елдерін жалғастырып жатқан

географиялық орналасу, күшті мұнай – газ, тау,кен, металлургия салалары мен

банктердің 2009 – 2010 жылдарға арналған стратегиялық жоспары іске

асырылуда.

Дегенменде кейбір аса маңызды мәселелерге көңіл аударғым келеді:

- Мемлекеттің тарапынан бөлініп жатқан көптеген миллиард қаржы

қорларын босқа ысырап қылуға болмайды, жұмсалған әрбір теңгенің

қайтарымы болуы керек, тек сонда ғана экономика түзеледі.

- Кейбір деректер бойынша 2009 жылға дейінгі бөлінген несиелердің

небәрі 4 – 5 пайызы ғана өндірісті дамытуға жұмсалып, қалған, 96 пайызы әр

түрлі алып – сату сияқты күмәнді операцияларға кеткен.

- Мемлекеттік құрылымдар, министрліктер мен ведомствалар, «Самұрық

– Қазына» ұлттық даму қоры, әлеуметтік – кәсіпкерлік корпарация (ӘКК),

жергілікті билік, жеке бизнес мақсатты түрде бірге іс - әрекет етуінің арқасында

ғана ұлттық экономика, жаңа технология, модернизациялау мен

диверсификациялауды жеделдету негізінде, отандық тауар, жұмыс, қызмет

көрсету бәсекелестігін арттыру мүмкін.

- Кәсіпкерлерге салықты әлі де төмендету керек, сонда олардың

үнемделген қаржысы жеке өндірісінің даму мүмкіндігін тудырады.

Бұл дағдарыстың қанша уақытқа созылырын ешкім дөп баса алмай отыр.

Алайда ол 1,5 жыл мен 2 жылдың арасында. Мәселен, Fitch Ratings әлемдік

209

экономиканың дамуы 4 %, алғашқы жылжулар 2010 жылдың көктемінде

болмақ дейді. Ал The Economist журналы 2009 жылы әлемдік экономиканың

дамуы құлдырап, бар болғаны 2,6% - ға жетпек деген болжам жасауда. Ал

Қазақстандағы негізгі банктер мен компаниялардың жағдайын «тұрақтыдан»

«негативті» бағасына түсіріп жіберген.

Әдеби оқулықтар тізімі:

1. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан Республикасының Президенті

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2007 жылғы Қазақстан Халқына Жолдауы.

2. ФНБ «Самрук-Казына» предложил ряд мер для поддержания действующего

бизнеса // Финансы и Кредиты – 2008. – №12.

3. Стабилизационная программа на 2009-2010 годы. // Финансы и Кредит – 2009. – №3

4. Фонд «Самрук-Казына» завершил размещение 716 миллиард тенге в банках второго

уровня для кредитования экономики Казахстана. // Финансы и Кредит – 2009. – №3.

ӘОҚ 332(574,5)

МАХМУД ҚАШҚАРИДЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ Борибекв М.С., Муратова Н.Ж., Борибекова Ж.С.

№80 мектеп-лицейі, Шымкент медициналық колледжі, Шымкент қ-сы

Резюме

В данной статье рассматриваются географические мировозрения ученного-

мыслителя Махмуда Кашкари. А также о влиянии этих идей на развитию естественных

наук.

Summary

This article examines the geographical perception scientist-мыслителья Mahmoud

Kashkari. As well as about the influence of these ideas in the development of the natural sciences.

ХІ – ХІІ ғасырларда қазақ жерінде түркі тілінде жазылған этикалық-

педагогикалық, жаратылыстанушылық еңбектер көп тарады. Ерте орта

ғасырлардан бізге жеткен жазба ескерткіш – түркі сөздерінің сөздігі, халықтың

сөз қолданыс үлгілерінің топтамасы іспетті Махмуд Қашқаридың «Диуани

лұғат-ат-түрік» («Түркі сөздерінің жинағы») еңбегі болды.

Бұл сөздікте екі жүзден астам өлең, үш жүзге тарта мақал-мәтелдер,

сондай-ақ Орта Азия, Шығыс Түркістан, Қазақстанды мекендеген халықтардың

әлеуметтік және мәдени өмірінің әр алуан салалары туралы қызғылықты

деректер көптеп кездеседі. Сөздіктегі ғылым-білім, әдеп, салт-дәстүр, тәлім-

тәрбие, моральдық-психологиялық сипаттағы ой-пікірлер әл-Фараби, Жүсіп

Баласағұни идеяларымен астарласып жатады [1].

1914 жылы Туркияның Диȅрбакир қаласында бір жесір әйел қаржыдан

қиналып, кітап сататын дүкенге ескі қолжазбаны алып келіп: «Марқұм күйеуім,

егерде қиналсаң мына кітапты сат, бірақ 30 лирадан кеміне сатпау жөнінен

өсиет еткен еді» - деп өткізіп кетеді. Оған кітап дүкенінің иесі бұл қолжазбаны

мұндай көтеріңкі бағада алғысы келмей: «Кітап сөресінде тұрсын, алушы

болып жатса, ақшасын аласыз» - деп жауап береді. Бірнеше күн өтсе де, бұл

кітапқа сұраныс болмайды. Күндердің күнінде осы қаланың зиялы азаматы Али

Амирий көрімсіз қолжазбаны сатып алады.

210

Қолжазба туралы Али Амирий естеліктерінде: «Бұл кітапты оқудың

барысында мен жеп-ішуден қалып, өзім үшін дүние-қазына тапқандай болдым»

- деп жазады. Шын мәнінде де, баға жетпестей шығарма - Махмуд Қашқаридың

«Диуани лұғат-ат-түрік» еңбегі еді. Кейіншелік анықталғандай, Амирийдің

сатып алған қолжазбасы тұп нұсқадан 1266 жылы көшірілген екен. Сонда да

319 парақтан тұратын тозығы жеткен кітап, әлемдегі жалғыз сақталған «Диуани

лұғат-ат-түріктің» нұсқасы болып шықты.

Бұл еңбектің жазылу тарихы ұзақ мерзімді лингвистикалық және

этнографиялық зерттеулерден кейін жазылғандығымен ерекшелініп,

құндылығын тағы да арттырады. Бұл жөнінде автор «Диуанда» былай дейді:

«Мен түріктер, түркімендер, оғыздар, яғмалар, қырғыз қалалары, ауылдары мен

жайлауларын көп жыл кезіп шықтым, сөздіктері мен әр түрлі деректерін жинап,

сараптама жасадым» [2].

Махмуд ұзақтығы шамада 10-15 жылдық сапардан қайтқанан кейін

деректерді зерделеп, 1072 жылы еңбекті жазуға кіріседі. Ал 1074 жылы еңбекті

жазып аяқтап, 1077 жылы халифа Муқтадирге танысуға ұсынады [3].

Бұл шығарамада географиялық мазмұндағы ғылыми топшылаулар аз

емес. Сол себепті Махмуд Қашқаридың «Диуани лұғат-ат-түрік» трактатын

энциклопедиялық сипаттағы еңбектер қатарына жатқызады.

М.Қашқаридың географиялық мұрасында төмендегілер толық мәнде

қамтылынған:

1. «Диуанда» сол кездегі физикалық географиялық атаулар (терминдер)

және оларға анықтама берілген;

2. «Диуани лұғат-ат-түрікте» сол кездегі озық дүние жүзінің картасы

жасалған;

3. «Диуанда» көптеген топонимдер (жер атаулары) беріліп, оларға

қосымша сипаттама берілген;

4. Орта Азия және Қазақстанды сол кезде мекендеген ұлыстар, тайпалар

мен халықтар туралы «қоныстану географиясына» тән деректер берілген;

5. «Диуанда» астрономиялық мәліметтер және күнтізбелер, жыл санау

(мүшел жыл) тарихы тиянақты түрде түсіндірілген.

Жоғарыда атағанымыздай, «Диуанда» берілген физикалық географиялық

атаулар (терминдер) қазірде географиялық мәнін жоғалтпай келеді. Мысалы:

«Сағыз жер» - сағыздай топырақ болып, таза да, жақсы жер. «Таз жер» - өсімдік

сирек өсетін, құнарсыз, арық жер. «Қайыр» - жұмсақ топырақ, өзен маңындағы

құнарлы құмлақ жер. «Арт» - арқа, таудағы асу. Бұаған қоса осы атауға тән

болған мақал да келтірілген: «Жалқауға есік те (табалдырық) арт болар».

«Суат» - суға жол, жануарлардың өзенге су ішіуге келетін жайпаңдау жері.

Одан тысқары метеорологиялық атауларларға да анықтама берген. Олар:

«Бұлт сұйылды» - бұлт тарқалды, аспан ашылды.

«Ай қораланды» - айдың маңында сақина тәріздес перде пайда болуы, ауа

райының ашық болуы.

«Диуани лұғат-ат-түрікте» берілген дүние жүзінің картасында жүзден

астам елді мекендер мен географиялық нысандар көрсетіліп, олардың

211

географиялық орны (координаталары) және тарихы атап өтілген.

Картадағы атауларды шартты түрде үш топқа бөлуге болады:

1.«Диуан» мәтінінде бар, бірақ картада көрсетілмеген атаулар

2.«Диуан» мәтінінде де, карта да көрсетілген атаулар

3.Тек картада көрсетілмеген атаулар

Карта түрлі түсті болып келіп, Махмуд Қашқариге дейінгі кезде сирек

кездесетін құбылыс. Бұл картада теңіздер мен көлдер – жасыл түсте, өзендер –

сұйық жасыл түсте, таулар – қызыл түсте берілген. Қалалар мен елді мекендер –

сары түсті шеңбермен берілсе, мемлекеттер шекарасы қызыл сызықпен

белгіленген [2].

Көріп тұрғанымыздай, бұл қазіргі заман карталарындағы шартты

белгілерге ұқсас келеді. Сол себепті өз кезегінде ғалымның картасы өзінен

кейінгі карталарды жасауға негіздеме болған жоқ па? – деген ойды келтіреді.

Сол кездегі карталарға тән болған ерекшелік, әр ғалым карта жасауда өз

қаласын (Отанын) әлемнің ортасы деп алып, осы негізде анықтама беретін.

Сондықтан Махмуд Қашқари өз картасында Орта Азия және Қазақстанға өте

жоғарыда деңгейде сипаттама берген.

«Диуанда» түркі халықтарының мекен-жайлары мен тау-теңіздері туралы

айтқан мағлұматтары да көңіл аударарлық.

Мысалы, Еділ жайлы ол: «Қыпшақ еліндегі өзен. Бұлғар (Каспий) теңізіне

құяды. Бір тармағы орыс елінен бастау алады. Бұл сөз жыр жолдарында

былайша өрнектелген:

Еділ суы ағып тұрар,

Жарқабаққа соғып тұрар.

Балық, бақа толып тұрар,

Көлшіктері де тасып тұрар -

десе, Іле мен Ертіс өзендері туралы: «Ила - Іле, бір өзеннің аты. Екі

жағалауына түркі тайпаларының яғма, тохси рулары және шігілдердің бір түрі

орналасқан. Бұл өзен түркі елдерінің Жейхуны... Әртіш (Ертіс) - Йамак

даласындағы өзеннің аты. Бірнеше тармақты осы өзен сондағы үлкен көлге

барып құяды. Бұл өзен негізінде Ертіс суы - Әртіш сұуы деп аталады. Әртішмәк

етістігінің түбірі әртіш - ерту болады. Судан тез өту үшін маған еріп, менімен

бәстес, қанеки, кім тез өтер екен деген мағына білдіреді» - дейді ол.

«Диуан лұғат ат-түрікті» оқи отырып, Талас маңында Атлұқ, Баласағұнға

жақын жерде Орда секілді шаһарлар да болғанын білуге болады. Сондай-ақ

ғалым бабаның осы күнге дейін тілімізде қолданылып келе жатқан «кент»

(«кенд») сөзі мен соған байланысты айтқан деректері таптырмас

құндылығымен көзге түседі. Сөздікте бұл туралы: «Оғыздар мен оларға жақын

жерлердегі халықтар тілдерінде «кент» сөзі – «ауыл» деген мәнді білдіреді.

Түркі елдерінің көпшілік тайпалары «шаһар» деп те атайды. Ферғана шаһарын

Өзкенд деп атаған. Бұл өз шаһарымыз деген мағынаны білдіреді. Үлкен

болғандықтан Семізкенд деп аталатын шаһарды парсылар Самарқанд дейді».

Махмуд Қашғари Талас-Таразды екі қала екені, бірінішісінің Ұлы Талас –

Үлкен Талас, екіншісінің Кәми Талас – Кіші Талас деп аталатынына да

212

тоқталған.

Сыр бойындағы Сауран, Қарнақ, Қаражұқ (Түркістан маңындағы

Қарашоқ), Сығанақ, Сүткентті ол оғыздар қаласына жатқызған. Шынында ІХ-Х

ғасырларда Сыр бойын оғыздар мекен еткен. Ал оңтүстік өлкеміздің қалалары

жайлы ол: «Ташкент – көне Шаш шаһарының қазірга аты. Ташкент – Тасқала

деген ұғымды білдіреді. Әбу Бәкір әл-Куффал аш-Шаши сол жерде туып өскен.

Сайрам – Исфиджаб аталатын Байда атты (Аққала) шаһардың аты. Кейде

оны Сариям деп те атайды», - дейді [4].

Махмуд Қашқари Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауындағы Барысқан

қаласында туған. Әкесі Хусейін осы қаланың басшысы болған. Оның бала

кезінде-ақ әкесі қызмет бабымен Қашқарға ауысады [5]. Сол себепті ол

Орталық Азия туралы жақсы мәліметке ие болған.

«Диуанда» Лобнор көлі маңының табиғаты туралы тамаша географиялық

анықтама береді: « Бұл ойпатты аймақ болып, құм, балшық пен батпақты

көлдер көп. Жауын-шашын өте аз түседі. Биіктігі 100 метрдей келетін құмды

төбешіктер жиі кездеседі. Осы төбелер арасынан ұзын сызық сияқты Тарим

өзені ағады. Тарим Ұйғыр елінің шеткі шекарасы. Ұйғыр уаляты бес қаладан

тұрады. Олар: Сулми, Қужу, Жанбалық, Бесбалық, Жаңабалық... Ұйғырлардың

ең ірі қаласы – Бесбалық.» - делінген [2].

Қорыта айтқанда, Махмуд Қашқаридың «Диуани лұғат-ат-түрік» еңбегі

мынандай өзіне тән болған маңызды деректерімен ерекшеленеді:

1. Бұл еңбектің көмегімен қазіргі кезде жойылып, қиранды болған

қалалар мен елді мекендердің аталуын анықтауға болады. Мысалы, Қашқари

Усми Тарим өзені туралы дерек береді. Қазір Тарим елді мекені Ақсу қаласына

таяу болған қиранды қоныс. Сол себепті қисынға негізделетін болсақ, бұл

қазіргі Ақсу өзені.

2. «Диуан» өз кезеңі үшін алдынға қатарлы, жаңа деректерге толы еңбек

болған. Оған мысал үшін сол кездегі Еуропа мен Азия ғалымдарын беймәлім

болған Жапония туралы анықтама беріліп, оны картада көрсетті. Бірақ Махмуд

Қашқари картасында бұл елді «Жобарқо» деп атайды. Бұл атаудың Жапонияға

тиісі бар ма? – деген сұрақ әрине туындайды. Оған жауап ретінде мына

дәлелдерді келтіреміз. Қытайлықтар Жапонияны «Жибень» деп атайды.

Қытайлықтар көп жағдайда бұл сөзге «го» (мемлекет) деген қосымшаны

қосады. ХІІІ ғасырдың аяғында Қытайда болған Марко Поло Жапонияны

«Чипангу» деп өз кітабында жазған.

3. Махмуд Қашқаридың картасындағы географиялық нысандардың

өлшемдері қазіргі картографияылқ өлшемдерге дәл немесе шамалы

қателіктермен сай келуі. Мысалы, ол айтқан Ыстықкөлден Жобарқоға дейінгі

қашықтық Ыстықкөлден Хабашқа (Марокко) дейінгі қашықтыққа тең деуін,

қазіргі ғылым құптап отыр.

4. «Диуандағы» кейбір деректер белгісіз болып, дау туғызған

мәселелердің жауабын тауып береді. Махмуд Қашқаридың «Әйелдер

мемлекеті» туралы дерегі, Орта Азия және Қазақстанда кең тараған «Қырық

қыз» дастанын растап, әлемдік «Амазондар (қыздар) елі», «Магдебург»,

213

«Девин» сияқты қоғамдар болғанын дәлелдейді.

5. Бұл еңбек әлі де болса ғылыми талдау жасауды талап етеді. Әсіресе

сол заманда тек Орта Азияда және Қазақстанда танымал болмаған Беруний

еңбектерімен салыстырып, осы негізде бұл екі ғұлама-ғалымның өзара

байланысын анықтау баға жетпес еңбек болатын.

Әдебиеттер

1.Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – Алматы: Санат, 1995.

2.Хасанов Х. Сайех олимлар. – Ташкент: Узбекистан, 1981.

3.Қыраубайқызы А. Ежелгі дәуір әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 2002.

4.Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. – Алматы: Рауан, 1995.

5.Аспендияров С. Қазақ тарихының очерктері. – Алматы: Санат, 1994.

ОӘЖ 004.517.6

АҚПАРАТТЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ДАҒДЫЛАРДЫ ДАМЫТУ

МҮМКІНДІКТЕРІ Салахиддинова Н.С.

№ 47 ЖОМ, информатикапәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО, Қазақстан.

Резюме

В данной статье рассматривается прикладное значение информатики.

Summary

In this article we consider the applied value of informatics.

Орта білім беру жүйесіндегі информатиканың рөлі ақпараттық білімнің,

ақпараттық орта мен адамның өзара қарым-қатынасын үйлесімді етудегі және

жаңа ақпараттық қоғамда кәсікерлік қызметтің басты құрамды бөлігі болып

табылатын ақараттық технологияны қалыптастырудағы, сондай-ақ оның

әлемнің жүйелік-ақпараттық бейнесін қалыптастырудағы алатын орнымен

қамтамасыз етіледі.

Ғылыми-техникалық прогресс заманында білім беруді демократия-

ландыру мен ізгілендірудің басты факторларының бірі - оны ақпараттандыру.

Ғылыми-техникалық прогрестің қарыштап дамуы мен қоғамның ақпараттануы

оқу-тәрбие процесінде оқушының өзіндік таным қызметін атқара білу әдіс-

тәсілдерін меңгеруін, өзгермелі ситуация жағдайында шапшаң бағдарлай білу,

компьютерлік таным құралдарын пайдалана білуін талап етеді. Басты мақсат -

өзіндік таным қызметін жасай алатын тұлғаны тәрбиелеу.

Біріккен Ұлттар Ұйымының шешімімен «ХХІ ғасыр –ақпараттандыру

ғасыры» - деп аталады. Қазақстан Республикасында ғылыми техникалық

прогрестің негізгі белгісі -қоғамды ақпараттандыру болатын жаңа кезең енді.

Қоғамды ақпараттандыру экономиканың, ғылымның, мәдениеттің дамуынын

негізгі шарттарының бірі. Осы мәселені шешудегі басты роль мектепке

жүктеледі. Қазіргі таңда әлеуметтік жағынан қорғанған адам ол технология

ауысуына және нарық талабына сай терең білімді, әрі жан-жақты

адам.

Қазіргі білім жүйесінің ерекшелігі - тек біліммен қаруланып қана қоймай,

өздігінен білім алуды дамыта отырып, үздіксіз өз бетінше өрлеуіне қажеттілік

214

тудыру. Елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, оның мазмұнының

түбегейлі өзгеруі, оның дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі бүкіл оқу

әдістемелік жүйеге, мұғалімдер алдына жаңа талаптар мен міндеттер қойып

отыр. Бұдан шығатыны, ХХІ ғасырдың алғашқы жылдарының бірі - «Білім -

бүкіл өміріңе» қағидасынан «Білім - бүкіл өмір бойына» қағидасына өте алатын

білім жүйесінің ұйымдық құрылымдарын іздеу болып табылады. Қазіргі білім

беру ісінің шарттарының бірі болып оқушының өзіне керекті мәліметті өзі іздеп

табуына үйретіп, олардың өз оқу бағыттарын өзінің таңдай білуі деп есептеледі.

Біздің ойымызша, ақпараттық білім беру ортасын жобалаудағы басты мақсат

оқушының өздігінен оқуға талаптандыру, яғни ізденімаздыққа үйрету болып

саналады. Ақпараттық пәндік орта ақпараттар ішінен керектісін іздеуге және

сонымен өз саласында жұмыс істеуге бағытталған ақпараттық білім беру

ортасының бір түрі. Оқу әдістерін жетілдіру тікелей білім беру жүйесінде

тұтастай ақпарат технологиясын дамытуға үлесін қосты. Жалпы педагогика,

әдістемелер және комьютердің түйісуінде жаңа бағыт оқытудың ақпараттық

технологиялары дүниеге келді. Оқу арқылы ақпараттың 10%, тыңдау көрнекі

құралдар арқылы 20% ұштастырылса, 40-50% оқыту процесінде оқушы

белсенділігін арттыратын мүмкіндіктер жасалса, білімнің 70% есте сақталады

екен. Нағыз өмір шындығымен ұштастырылған ақпараттың бала ойында қалу

дәрежесі 90 %. Олай болса мәліметті есте сақтау қолданылатын әдіс-тәсілге

байланысты. Сол әдіс-тәсілдің бірі әр сабақта компьютерді пайдалану.

Компьютер арқылы түрлі суреттер, графикалық сызу, дыбыс, музыка тыңдау,

мұғалімнің тақтаға жазы түсіндіргенінен әлдеқайда тиімді, әрі әсерлі. Оқу

үрдісінде компьютерді қолдануға негізделген жеке әдістемелер оқу мақсаттары

мен жағдайларына байланысты қолданылуы қажет. Кейбір жағдайда

оқушылардың сұранысын терең ұғыну қажет болса, кей жағдайда пәндік

саладағы білімді талдау маңызды роль атқарады [1].

Ақпараттық технологияларды пайдаланудың артықшылықтары мынадай:

1. Олар оқытудағы тақырып шеңберіндегі немесе белгілі бір уақыт

аралығында айтылуға тиіс мәліметтер көлемін ұлғайтады;

2. Білімге бір-бірінен үлкен ара қашықтықта орналасқан әр түрлі оқу

орнында отырып қол жеткізуге болады;

3. Оқытудың жүйесі көп деңгейлі жетілдіруі олардың таралымдалуы мен

оқу сапасын арттырады.

Компьютердің көмегімен оқушы өз бетінше немесе өзге оқушылармен

топтасып бірге жұмыс істеуге мүмкіндік алады.

Компьютерлер көрнекі, бейнелі ойлауды, қозғалыстың ауызша қарым-

қатынас машықтары мен әрекеттерді және әлеуметтенуді дамыту үшін

мүмкіндіктер туғызатыны туралы дәлелдеп көрсетеді.

Компьютер оқытуда қолданудың екі негізгі бағытын көрсете кетелік:

1. Оқу курсындағы жаттығуларды арнайы жасалған ортада орындау.

2. Оқушылар ақпараттық технологиялар негізінде информатика пәнін

ғана емес,басқа пәндерді өздігінен меңгереді.

Компьютерді оқыту процесінде пайдалану физикалық, химиялық және

215

математикалық оқытудың мазмұны мен тәсіліне жан-жақты ықпал етті.

Ақпараттық технологияларды пайдалану, сондай-ақ компьютер оқыту

бағдарламаларын құру және қолдануды білдіреді. Ол бағдарламаларда дәстүрлі

оқытудан ерекше педагогикалықүйретушілік логикасы жүзеге асырылады.

Мектептегі сабақтар жаңаша ұйымдастырылады және мұғалімнің қызметі мен

рөлі өзгереді [2].

Білім беру процесі-ақпараттық қоғам жайындағы жас өспірімдерді жан-

жақты даярлайтын процестер болуы қажет. Сондықтан білім беру жүйесінде

компьютерлерді пайдаланудың маңызы зор. Өйткені компьютер адам

қызметінің барлық саласында еңбек өнімділігін арттыру құралына айналды.

Болашақ мамандардың ақпараттық мәдениеті негіздерін қалыптастыру

оқушылардың компьютерде жұмыс жасауды игерумен тығыз байланысты.

Әдебиеттер:

1. Қ.Сарбасова. Инновациялық педагогикалық технологиялар. – А., 2006.

2. Информатика негіздері. - А., 2012.

ОӘЖ 911.5/.9

БАЙҚОҢЫР ҒАРЫШ АЙЛАҒЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ

МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ Тойболов К.К.

«Далабазар» НОМ, география-биология пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО,

Қазақстан.

Резюме

В этой статье рассматриваются экологические проблемы космодрома Байконур и

пути их решения.

Summary

In this article introduce environmental problems of the Baikonur cosmodrome and their

decision.

2013 жылы 2 шілдеде Байқоңырдан ұша бергенде ресейлік «Протон-М»

зымыран тасығышы апатқа ұшырағаны бәрімізге мәлім. Ұшу біраз тоқтаған еді.

Бірақ сол жылы 30 қыркүйектен бастап Ресей жағы Байқоңырдан ғарышқа

«Протон-М» ұшыруды қайта жандандырды. Қоршаған ортаны қорғау

министрлігінің мәліметінше, бұл соңғы 11 жылда болған алтыншы апат.

Сондықтан Қазақстан заңдарына және ресейліктермен жасалған халықаралық

келісімдерге сәйкес, Қазақстандағы «Байқоңыр» ғарыш айлағын жалға алып

отырған Ресей тарабына қатысты экологиялық талаптар күшейтіледі деп

хабарлады. Ал үкімет отырысында апат болған жердегі адамдардың

денсаулығы туралы сөз қозғалмады.

Ресей мамандары бұл оқиғаның салдары Ресей үшін экономикалық

тұрғыдан да, көрші Қазақстанмен қарым-қатынас тұрғысынан да ауыр

болатындығын айтып дабыл қағуда. Бірақ, қазақстандық ғалымдар да, ресми

билік өкілдері де ресейлік сарапшылар күткендей қатал үкім шығара

қоймайтын-сынды. Олай дейтініміз, 1999 жылдан бергі уақытта қазақ даласына

осымен 6 рет «Протон» құлады. Ресей мен Қазақстан арасындағы келісім-

216

шартқа орай, Ресей Қазақстанға азын-аулақ айыппұл төлеумен құтылып келеді.

Айталық, былтырғы жылдың шілдесінде «Днепр» зымыран-тасығышы да осы

Жезқазған өңіріне құлап түскен еді. Қазақстандық мамандар мен ғалымдар,

ресми билік өкілдері қазақ даласына келген экологиялық зардаптың құнын 333

миллион долларға бағалаған. Алайда, ресейліктер бұл құнның 1 пайызында

төлеген жоқ. Қазақстандық ғалымдардың бұл есебін жоққа шығарған көршіміз

былтыр экологиямызға келтіген зиян үшін, 1,1 миллион доллар төлеген [1].

Жапондық J-SAT спутниктік байланыс операторы телекоммуникациялық

жер серігінен айырылғанына пәлендей қайғырып отырған жоқ. Аталған жер

серігі сақтандырылған, яғни, апатқа ұшыру мүмкіндігі ескерілген. Екіншіден,

ғарышта жапондық аппарат жұмыс істеп тұр. Бұл аппарат сәтті ұшырылғанда

ол ескі аппратты ауыстыру керек болатын. Бұрынғы сынақтан өткен

аппараттың арқасында байланыс пен ақпарат тарату ісіне зиян келген жоқ. Ал,

Ресей аздап қаржы төлеп құтылатын болады. Бұл жерде зардап шегетін

экологиялық та, басқа да қауіпке ұрынатын-қазақ жері болайын деп тұр.

Ресейдің жыл сайын ұшырып, жыл сайын сәтсіздікке ұшырап жатқан жер

серіктерінің салдарынан Қазақстанда адам денсаулығына, эколгиясына келіп

жатқан зиянды есептеп шығарған кім бар? Қызылорда мен оған серіктес,

шектесіп жатқан қалалардағы жыл сайын өмірге келіп жатқан мүгедек

сәбилердің көз жасын кім арқалайды? Жасының орташа деңгейі 50-ден аспай

қалған жергілікті тұрғындардың экология зардабынан қан жұтып отырғандығы

кімді алаңдатады? Оған жер бетінен жоқ болып кеткен Арал тағдырын

қосыңыз. Бірақ, қалай десеңіз де Ресей мықтап орын тепкен Байқоңырдан бүгін-

ертең тажал бойын аулақ сала қоймасы анық. Өйткені, бұл өңірді бақандай 50

жылға бердік. 50 жылдан кейін тоз-тозы шыққан, көкірегі шерге толы, қамкөңіл

шұрқ тесік дала ғана қазақтың несібесіне бұйыратын болады. Жасайтыны

жасап, алатынын алып болғаннан кейін Ресей басқа өңірлерге ауыз салары

анық.

Байқоңыр қазақтың бағы ма, соры ма? Осы бір сауалдың төңірегінде

сарапшылар бас қатырғалы біраз уақыт. Бірақ, әзірге нақты бір байламға келе

алмай отыр. Саясаткерлер Байқоңырдың залалы мен пайдасын саралап, зерттеп

болғанша, ондағы қарапайым жұрттың шегер зардабы күн сайын еселене

түсуде. Одан келер зиянды тек Қызылорда облысының халқы ғана емес, көрші

Жезқазғандықтар да тартудай-ақ тартуда. Әсіресе, бірінен кейін бірі құлаған

протоннан төгілген гептилдің зиянын айтсаңызшы. Яғни, өткен аптадағы

Байқоңырдан ұшырылған жапондық JCSAT- 11 атты жерсерігі бар «Протон-

М» зымыран тасығышының әуеге көтерілгеннен кейін 2 минуттан соң апатқа

ұшырап, Жезқазған даласына құлап түсуі онсыз да жүрегі тілім-тілім қазақ

даласын одан әрі улап, мал мен жанға қатер төндіруде. «Протон» Жезқазғанның

оңтүстік-батысына қарай 40 шақырым қашықтыққа құлап түскен.

Мамандардың есебі бойынша жерге 219 тонна гептил төгілген екен. Бұдан бергі

бір апта уақыт аралығында ресми Астана Байқоңырдан «Протон» ұшыруға

бірден тиым салды. Бұл Байқоңырды жалға алған келісім-шартта көрсетілген

болатын. Қазақ ғарыш зерттеу орталығының бұрынғы директоры, Сенат

217

депутаты Талғат Мұсабаев гептилдің аса зиянды у екендігін айтуда.

Ол тек жан-жануар мен өсімдікті ғана құртып қоймай, сол маңдағы

халыққа да қатты әсер етеді. Сондықтан жедел қимылдау қажет,- дейдің ол

Астана телеарнасына берген мәлімдемесінде. Ал, Ресей басылымдары

зымыранның екінші, үшінші бөлігінің құлап түсуі салдарынан, далада өрт

шыққанын және ресейлік іздестіру тобының осы өртті сөндіруге кіріскенін

айтқан. «Интерфакс» агенттігі «Протон» зымыран тасығышы құлаған ауданның

елсіз иен дала екендігін айта отырып, ешкім зардап шеккен жоқ деген

мәлімдеме таратқан [2].

Қазақстанның атмосфералық ауасына бөлініп шыққан көміртектің қос

тотығының көлемі 0,001 пайызға жеткен. Бұл көрсеткіш өте көп сан, өйткені

ауадағы көміртектің қос тотығының мөлшері 0,003 пайыз. Атмосфералық ауаға

бөлініп шығатын өте улы қосылыстардың бір- радиоактивті көміртек

тотығы(СО), оның исін ел жақсы біледі.

Сондай-ақ, өнеркәсіп орындары отқа таскөмір жағатыны ьелгілі, одан да

айтарлықтай мөлшерде көміртек тотығы бөлініп шығып, ол атмосфералық

ауаға қосылып жатады. Сөйтіп ауа режиміне айтарлықтай өзгерістер енгізді.

Ал сратосфера қабатына өзгеріс жасайтын тек қана космос кеңістігіне

ұшырылған зымырандар. Ол стратосферадағы су малекулаларына әсер етеді.

Сондықтан да озон қабаты тез бұзылып, жер бетіндегі тіршіліктің жойылуына

себепші болады.

Радиоактивті азот тотығы да озон қабатын бұзушы фактордың бірі болып

есептеледі. Ол өте үлкен қысыммен жоғары температураның әсерінен үнемі

стратосферада пайда болып отырады. РН «Протон» зымыраны космос

кеңістігіне көтерілгенде, зымыран артынан шыққан оттың әсерінен

радиоактивті азот тотығы көп түзілетін арнаулы зерттеулер анықтап берді. 20-

30 шақырым биіктегі озон қабаты зымырандардың әрекетінен көп мөлшерде

бұзылатыны анықталды. Зымырандарды ұшыруға гептил отынын

пайдаланғанда, озон қабаты адам айқысыз бұзылатынын арнаулы түрде

жүргізілген зерттеулер анықталды [3].

Әдебиеттер 1.Айтуғанов Қ. Ресей зымырандарын құлатпауға мүдделі: Экология және бизнес. Орталық

Қазақстан. - 2000.

2.Ақпамбетова К. Гептилдің зардабы зор: Ғалым көзқарасы. Қазақстан-ZAMAN. - 2002. - 12

қазан.

3.Әлемді таңқалдырған «Байқоңыр». Орталық Қазақстан.- 2001. - 24 қаңтар

ОӘЖ 991.3

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕТІН

ӘСЕРІ Тойханова Н.М.

№ 81 Ұлықбек атындағы ЖОМ география пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО, Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматривается влияние сельского хозяйства на окружающую

среду.

218

Summary

This article examines the impact of agriculture on the environment.

Адам өмірі табиғатпен, соның ішінде ауыл тұрғындарының өмірі ауыл

шаруашылығымен өте тығыз байланыста. Адам табиғатының әр түрлі

ресурстарын (топырақ, өсімдіктер, су, жануарлар дүниесі, ауа т.б.)

қолданылғандықтан, оларды дұрыс, тиімді пайдаланбау табиғатқа, ауыл

шарауашылық өндірісіне де елеулі зиянын тигізеді.

Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға әсері бірнеше бағытта көрінеді.

Топырақ-табиғаттың бірден-бір негізгі байлығы. Ауыл шаруашылқ

ластанушылардың әсерінен, жерді берекесіз пайдаланғанымыздан, жер

құнарлығы, топырақ қасиеті мен топырақ тизуші процестер өзгеріп, ауыл

шаруашылықөнімдердің қоректік құндылығы да төмендеп кетті. Бұл қолайсыз

жағдай неден болады?

Біріншіден, белгілі бір ауланның ауа райының ерекшеліктерін және жер

жағдайын жөнді білмегеннен. Жергілікті талапқа сай агротехникалық

шараларды ойдағыдай қолданбау және ғылым мен тәжірбие жетістіктерін

дұрыс пайдаланбау сияқты кемшіліктер құнарлы топырақтың сапасын

нашарлатып, физикалық-химиялық қасиеттерін төмендетіп, ерте тоздырады.

Осының салдарынан белгілі дәрежеде дақылдардан алынатын түсімнің мөлшері

төмендейді. Соңғы 50-60 жылдар ішінде құнарлы топырақтың 25-40 пайызы

гумыстық қабаты жоғалғандықтан өндірілетін ауыл шаруашылық өнімділігі

күрт төмендеп кеткен 1.

Топыраққа негізгі зиянды эрозия келтіреді. Эрозияны келтіретін негізгі 4

себеп бар: бірінші-топырақтың беткі қабатындағы құнарлы қабатты су және

жел бұзады; екінші –даланың шөлге айналуы - топырақтың көбісі ауыл шаруа-

шылығына жарамсыз; үшінші-топырақтың әр түрлі антропогендік заттармен

улануы, сонымен қатар жерді дұрыс суармау нәтижесінде; төртінші – ауыл

шаруашылық жердерін жоюдан, оларды жол, қала құрылыстарына беру т.б.

Эрозия пайда болған топырақтан алынатын өнім 2-3 есеге төмендейді

және аланатын астықтың сапасы төмендейді. Эрозиямен күресу үшін мынадай

шаралар қолданылады: эрозияға шаланатын топарақты шабындықтау және

ағаш егу, жоталарды қиғаш өңдеу, жерді тегістеу, топарақты қорғау ауыспалы

егісі т.б.

Ауыл шаруашылығында өсімдіктер де әр түрлі ауруларға шалдыққыш

келеді, сондықтан әр түрлі зиянкестерге, өсімдік ауруларына, арамшптерге

қарсы құрал-жабдықтар мен химиялық заттар пайдалынады. Мысалы, жыл

сайын әр түрлі зиянкестермен күресу үшін дүние жүзі бойынша 1,2 млн т.

пестецид перпараттары өндіріледі. Бірақ осы пестецидтер тек қана зиян

кестерге әсер етіп қоймай, орман және ауыл шаруашылығына пайдалы

жануарларды да өлтіреді. Ең алдымен улар ауаға қосылады, ауадан-суға, судан-

топыраққа, топырақтан-өсімдіктерге, өсімдіктерден-малға, малдан-адамға

тарайды. Сөйтіп көзге көрінбейтін тізбек арқылы өзімізді уландырамыз. Ал

олардың ыдырау кезеңі өте баяу жүреді, топырақта көп жылдар бойы өзінің

улы қасиетін сақтап жойылмай жатады. Топырақ өте баяу қалыптасады 2.

219

Миллиондаған адамды тамақпен қамтамасыз ету үшін, өгістіктің

өнімділігін химиялық заттармен артырады немесе тыңайтқыштар пайдаланады.

Олар органикалық (қорда, құс саңғырлығы) және минералдық (азоттық,

калиийлық, фосфорлық) болып екі топқа бөлінеді. Органикалық заттардың

және белоктың синтезі үшін аса қажеті азотты өсімдік осы тыңайтқыштардан

алынады. Дей тұрғанмен, химия өнімдері өте улы, сондықтан адам мен

қоршаған ортаға өте зиянды. Өндірілген химиялық қосылыстардың көбісі

қоршаған ортаға түсіп, бүкіл қоршаған ортаға бүкіл тіршілікке зиянын

келтіреді. Бұндай заттар, ауа, су топырақтың сапасын төмендетіп, адамға,

жануарға, өсімдіктерге жіне өлі табиғатқа зиянын тигізеді. Егер тыңайтқыштар

шамадан тыс мөлшерде топыраққа енгізілсе, азоттық қосылыс-нитрат

өсімдіктің бойында жинақталады. Ал, құрамында нитраты көп болатын

өсімдіктерден дайындалған тағамдар сәл тұрып қалса, мибробтар нитратты

нитритке айналдырады. Нитрит адам денсаулығына өте қауіпті болады.

Осындай тамақты жеген адам ұшынып, уланады, оның зат алмасу процесіне

зақым келеді де әр түрлі ауруларға қарсы тұрғыш қасиеті төмендейді.

Торырақтың азып тозуына әкелетін тағы бір себеп бар-ауыл шаруашылық

техникасының есепсіз пайдалануы. Ғалымдардың есебі бойынша К-700

тракторы бір жүріп өткен жердің өнімділігі 1,5 есеге кемиді екен. Ауыл

шаруашылық техникасы топырақты шамадан тыс тығыздап, топырақты

тизейтін микроағзалар мен әр түрлі жәндіктерді жояды да топырақтың

құрылымын бұзады. Әрине, техникалар ауыл шаруашылық өндірісінің негізгі

құралы болғандықтан, қазіргі заманғы ауыл шаруашылық өндірісін машиналар

мен құрал-саймандар қолданбай жүргізу мүмкін емес. Алайда, жерге әсерін

тигізетін қуатты техниканы абайлап қолдану керек. Топырақты терең

нығыздалуына жол бермеу үшін, топырақ қаьбатының ерекшеліктерін ескеріп

отыратын, егіс даласының топырағына қысымы аз түсетін техниканы

пайдалану дұрыс.

Топырақты қайта-қайта көп өндеу де оны бұзады, сондықтан топырақты

аз өндеуге көңіл бөлген жөн. Жерді жырту және мелиорациялау нәтижесінде

табиғи өсімдік толық құриды. Бұл жануарлар тіршілік ететін ортаны түбегейлі

өзгертеді.

Топырақ жабындысының ыдырауының ең соңғы кезеңі-аймақтың шөлге

айналуы. Орманды кесіп тастағаннан кейін жердің климаты өзгеріп, тұщы суы

топырақтың терең қабатына енеді. Соның салдарына топырақ эрозияғы

ұшырап, шаң-тозаң болып бұрқырап ұшып, жерді шөлге айналуда. Әлі де

құүрлықтың 35 пайызы шөлге айналу қаупі төніп тұр. Егер шөл осы қарқынмен

шабуыл жасай түссе, 850 млн адам атамекенінен қоныс аударып, басқа жаққа

көшуге мәжбүр болады. Шөлдің пайда болуының себебі, ауыл шаруашылығын

дұрыс жүргізбеу, яғни құрғақ даланы жырту, егістікті ойланбастан суару, жерді

мал жайылым есебінде дұрыс пайдаланбау.

Табиғат адам іс-әрекетімен өте қатты өзгеріске түседі.Адам табиғат

байлығы арқылы күн көретіндіктен, оның бабиғатқа деген әсері күннен күнге

кеңейіп келеді. Табиғат ресурстарын ретсіз пайдалану, өсімдіктер мен

220

жануарлар дүниесіне жасалынған шығындар-мұның барлығы ақиқатқа айналып

отыр.

«Табиғат-адам-өндіріс» жүйесінде басты тұлға болғандықтан экология

ғылымы ғылыми зерттеулер арқылы адамдардың табиғат пен қарым-қатынасын

дұрыс ұйымдастыру,, өндірісті табиғи ортаға зиянсыз ету жөнінде жинақты

ұсыныстар даярлауға тиімді жолдармен әдістер табуға міндетті. Бірақ, соның

барлығы баланың жастайынан алған білім, біліктілігіне, табиғатқа деген қарым-

қатынасына, экологиялық мәдениетіне, бойын сіңген қасиетіне, өз еліне,

ауылына деген сүйіспеншілігіне, сол ауылды көркейтуге деген адамгеншілік

ниетіне тең келмейді. Бұл қасиеттердің барлығы балағажастайынан берілген

экологиялық білім мен тәрбие арқылы жүзегеасады. Табиғат байлығы қазіргі

өмір сүріп отырған адамдарға ған,а емес, келешек ұрпаққа да керек екендігін

түсіну қажет.

Қазақстан территориясының аумағы жөнінен дүние жүзі мемлекет-

терінің арасында 9 – шы орында тұр. Жалпы жер ауданы 272,5 млн гектар,

оның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатында пайдаланатын жерлер 222

млн гектар 90,9 млн гектарға дейін 2,4 кеміді. Ауыл шаруашылық

жерлерін пайдаланушылар нкгізінен мемлекеттік емес ауыл шаруашылық

кәсіпорындары (64 пайыз) және шаруа қожалықтары (32 пайыз). Қазақстан

Республикасының жерлері пайдалану мақсатында сәйкес келесі санаттарға

бөлінеді: 1) ауыл шаруашылық мақсаттағы жер; 2) елді мекендер жері; 3)

өнеркәсіп, көлік, байланыс, қорғаныс және өзге мақсаттағы жерлер; 4)

ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру, рекреациялық және

тарихи – мәдени мақсаттағы жерлер; 5) орман қорының жерлері; 6) су

қорының жерлері; 7) босалқы жерлер.

Табиғи жағдайлары бойынша келесі аймақтар ерекшеленеді: 1)

орманды дала; 2) дала; 3) қуаң дала; 4) шөлейтті; 5) шөлді; 6) тау етегі

шөлді дала; 7) субтропикалық шөлді; 8) субтропикалық тау етегі шөлді; 9)

орта Азиялық таулы; 10) Оңтүстік Сібірлік таулы.

Ауыл шаруашылығын ұтымды ұйымдастырмау, оның ішінде тың

көтеру, егістікке жарамсыз жерлерді жырту, өзен арнасын өзгерту, адам

әрекеттерінің жерге тигізетін әсерлері, сынақ және әскери полигондар,

зымырандар ұшыру, тұздану және тақырлану салдарынан жер қорының

едәуір бөлігінің сапасы нашарлаған. Толық емес мәліметтер бойынша 75

млн гектар жер сортаңданған, 77 млн гектар жер эрозияға ұшыраған,

жайылымның 69 пайызы шөл және шөлейтті аймақта, олардың 60

пайызының жемдік қоры нашарлаған, 22 пайызын тікенек басқан, 15

пайызы эрозияға ұшыраған, егістіктің едәуір бөлігі қауіпті аймақта сумен

қамтамасыз етілмеген. Суармалы жерлердің 23 пайызы сортаңданған, 3

пайызы батпаққа айналған және 5 пайызының құнары шайылып кеткен.

Жер жыртудың, өзен арнасын өзгерту нәтижесінде табиғи шабындықтар 30

пайызға қысқарған 3.

Ауыл шаруашылығын кешенді дамыту мақсатында ауыл шаруашылық

жерлерін ұтымды пайдаланудың кешенді бағдарламасы жүзеге асырылуы

221

тиіс. Бағдарламада ауыл шаруашылығын экологияландыру және агро-

өнеркәсіп кешендерін (инфрақұрылымын өңдеуші өнеркәсіпті) жетілдіру

қарастырылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың

2008 жылы Қазақстан халқына Жолдауында ауыл шаруашылығы шикізатын

өндіру мен өңдеу саласында кластерлік бастамашылықты іске асыру

арқылы аграрлық өндірісті индустрияландыруға айрықша назар аудару

қажет екені айтылған.

Ауыл шаруашылығын экологияландыру экологиялық, экономикалық

және әлеуметтік тиімділіктер береді. Мысалы, эрозияға қарсы шаралар

егістіктен алатын өнімдерді 30 пайызға дейін арттырады және ұзақ уақыт

нәтижесін беріп отырады. Ауыл шаруашылығын экологияландыру ауаның,

судың ластануын азайтады, экологиялық таза өнімдер өсіру және тұтыну

халықтың денсаулығын жақсартып, әлеуметтік тиімділікке қол жеткізеді.

Ауыл шаруашылығының инфрақұрылымдарын жетілдіру шикізаттың,

өнімдердің ысырабын азайтады. Қазіргі кезде инфрақұрылымдардың

жетіспеушілігінен ысыраптың шамасы 20 – 30 пайызға жетеді. Оның орнын

толтыруға табиғатқа күш түседі. Есептеулер бойынша ауыл шаруашылық

өнімдерінің ысырабын болдырмау тұтынуды азайтпай – ақ пайдаланылатын

ресурсты – ауыл шаруашылық жерлерін 30 – 40 пайызға қысқартуға

болатынын көрсетті.

Ауыл шаруашылығын экологияландырумен қатар инфрақұрылым-

дарын жетілдірудің (индустрияландыру) артықшылықтары өте көп.

Біріншіден, экологиялық орнын толтыру шығындары азаяды. Екіншіден,

қалдықсыз, аз қалдықты технология негізінде шикізатты толық және

кешенді пайдалану табиғи ортаны ластауды азайтады. Үшіншіден, ысырап

болып, жоғалтылған өнімнің орнын толтыру үшін ресурс игеруді арттыру,

яғни табиғатқа жүктемені арттыру қажеті жоқ. Төртіншіден,

инфрақұрылымдарға жұмсалған қаржы ауыл шаруашылығының көптеген

салаларына қарағанда тезірек қайтарылады.

Ауыл шаруашылығында ең маңызды мәселе қанша гектарға егін

еккеніміз немесе қанша астық бастырғанымыз емес, тұтынушыға жеткен

соңғы өнім мен оның сапасы, нан, май, ет, сүт және т.б. ауыл

шаруашылығын экологияландыру және кластердік негізде индустрияландыру

өнімдердің ысырабын азайтып, және сапасын жақсартып тұтынушыларды

қамтамасыз етудің ең негізгі жолы және табиғат ресурстарын үнемдеп,

ұтымды пайдаланудың ең негізгі жолы 3,4.

Әдебиеттер

1. Е.М.Үпішев, С.Мұқаұлы.Табиғатты тиімді пайдалану және қоршаған ортаны қорғау. - Алматы: 2006.

2. Ыбыраева С. Қазақстанның аграрлық саласы. Алматы: Болашақ, 2008.

3. Абеуова Ш. Ауыл шаруашылығының қоршаған ортаға тигізетін әсері. - «Ізденіс»,

2004 жыл №2 154-159 беттер.

4. Базаров Б. Жайылым қорын тиімді пайдалану. «География және табиғат». 2007

жыл №1. 18-21 беттер.

222

ОӘЖ 991.9

ӨЗБЕКСТАНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ

КЕЗЕҢДЕРІ Худайбергенов С.А.

№ 81 Ұлықбек атындағы ЖОМ география пәні мұғалімі, Сайрам ауданы, ОҚО,

Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются вопросы история и этапы создания казахской

диаспоры в Узбекистан.

Summary

This article explores the history and the stages of creation of the Kazakh diaspora in

Uzbekistan.

Шығысынан Каспийге дейін таулармен өрнектеліп келіп, ақыры Сібір

арқылы қабысқан Орталық Азия кеңістігі жаратылысынан біртұтас екені айдан

анық. Осындай табиғи бірлік оны мекендеген халықтардың тағдырын да бір

еткен. Өзіне тән мәдениеті бар осы Орта Азия елдері мыңдаған жыл бойы

Тынық мұхиттың жағалауынан Атлантикаға дейін үлкен екі Еуропа мен Азия

құрлықтарын біріктерген ежелгі түркі әлемінің бір аймағы болатын. Алайда

Алтын Орда ыдырауымен бірлігінен айырылған бұл өлкені мылтық,

зеңбірекпен қаруланып үлгірген патшалық Ресей басып алды. Осылайша екі

ғасырға жуық созылған отарлық езгі басталды.

Билікті большевиктер басып алысымен орыстың ұлы державалық

шовинистік саясаты еселене түсті. Халықтарымыздың біртума ұлдары алғашқы

кезеңде большевиктердің ұрандарына сеніп қалып, Ташкентте 1920 жылы

кеңестік Ресейдің құрамында батыс Түркістан аймағы түгелімен кіретін Түркі

Кеңес Республикасын құру туралы шешім қабылданды. Алайда Кремль бұл

қадамды аса қауіпті деп тауып, мұның басшыларының көзін жойып, атам

заманнан бері араласып жатқан түркістандықтардың этникалық негізін бұзып,

оларды бір-бірімен және ішінара алауыз болтындай етіп бес республикаға

бөліп, өзін барлық мәселелер жөнінде жоғары би етіп қойды. Мысалы,

қазақтармен түбі бір Хорезм хандығы мен оның айналасын мекендеген

өзбектерді, қазақтардан айырмашылығы шамалы құрама мен қарақалпақтарды,

Сырдария облысының қазақтар жайлаған бір бөлігін Өзбекстан құрамына

кіргізді. Өзбекстанның құрамына тәжіктердің де біраз бөлігін қосты. Бұл

жасалған халықтар қосындысын - өзбек, республикасын - Өзбекстан деп атады.

Және де ортақ шағатай тілінде сөйлеп жүрген халықтарға жасанды өзбек тілін

таңды. Сол тілді бүгіндері өзбектер ана тіліндей пайдаланып келеді [1].

Мұның бәрін большевиктер халықтардың өз жолын таңдап алуы деп

соқты. Ал іс жүзінде қаншама халықтарды, оның ішінде айтарлықтай тарихы

бар, талантты да еңбекқор түркі халықтарын өз болмысынан тайдыру жолын

салды.

Бұған дәлел ретінде ХХ ғасырдың атақты шығыс зерттеушісі ресейлік

ғалым В.Бартольд большевиктердің халықтарды валюнтарлық жолмен

большевиктенуін қателік деп атады. Ол: «Түркістанда адамдар өздерін

қоғамдық өмірде ұлтқа бөлмей, қоқандық, жетісулық, бұқаралық деген сияқты

223

тұрғылықты жерлері арқылы белгілейді» - деп атап көрсетті [2]. Ғалым бұл

аймақтың халықтары бірлігін бұзбай мәдени ортада пайдаланып жүрген,

көпшілікке түсінікті ортақ шағатай түркі тілі арқылы прогреске тез жетеді деп

санады. Сонымен қатар ол әр халықтың өз тілдерін пайдалануына да қарсылық

білдірген емес.

Алайда Кеңестік кезеңде жүргізілген «ұлттар эксперименті» мұны одан

арман ушықтырып жіберді. Кеңес өкіметі жүргізген әкімшілік-территориялық

бөліністері негізінде ұлттардың бір республикадан басқа республикаға өтіп

кету көрінісі қалыптасты. Оның дәлелі КСРО басшысы Н.С.Хрущевтің ХХ

ғасырдың 50-60 жылдарында жүргізген республикалардың экономикалық әл-

ауқатын теңестіру саясаты еді. Осындай теріс саясаттың нәтижесінде қазақ

ұлтының біршама бөлігі Өзбекстан Республикасының Қарақалпақ АКСР-і,

Бұқара, Ташкент, Жыззақ, Сырдария облыстарының аумағында қалып қойды.

Сонымен Кеңестер өкіметі тараған кезде әр республика өзімен-өзі өмір

сүріп жатты. Егемендігіміз нығайған сайын «ауылымыз аралас, қойымыз

қоралас» қазақ пен өзбек халықтарының байланысында шекаралық бөгеттер

пайда болды. Бұл өз кезегінде Өзбекстандағы бауырларымызбен саяси-мәдени

өміріміздегі қатынастарымызды күрделендіре түсті.

Осындай тарихи себептермен қазақ халқы шекараның екі жағында

бөлініп қалды. Ресми дерек көзіне қарағанда, Өзбекстанда 899195 қазақ тұрады.

Ал тәуелсіз демографтардың мәліметіне жүгінсек, бұл сан біршама өсе түседі –

шамамен 1,3 немесе 1,5 миллион [3].

Ұлтты ұлт ететін берік діңгектер – тіл, діл, дін, тамырын тану, тегін білу.

Шеттегі қандастарымыздың бойындағы осы ұстындарды сақтап қалуға, ең

алдымен қазақ мемлекеті мүдделі болуы қажет. Сонда ғана ол қандастарымыз

бізге білікті мамандарды бермек, жаңа көзқарастарды, жаңаша ойлау жүйесін

әкелмек. Ұлтымыздың ұлық болуына, мемлекет іргесінің берік болуына сыртта

жүріп-ақ үлкен үлес қосатын болады. Осыларды ескере отырып, біз

Өзбекстандағы қандастарымыздың тарихын, саяси-мәдени және әлеуметтік

өмірін жазуды мақсат еттік.

Қазақ пен өзбек – тамырлас халық. Бауырлас ел. Енші бөліскеніне де

саусақпен санарлықтай ғана ғасыр өтті. Өзбекстанның топырағы қазақ халқы

үшін де қасиетті, киелі. Себебі, ол топырақта қазақтың ірі-ірі тарихи тұлғалары

жатыр. Ташкентте Шымыр баба, Жабай әулие, Қойлық пен Киік аталардың

және әйгілі Төле бидің бейіті бар. Самарқан қаласының әйгілі Регистан

алаңындағы үш мешіттің бірі - Шердор мешітін салдырған Жалаңтөс Баһадур

болса Самарқанның іргесінде, Мақтұм ағзамның қасына жерленген. Науаидағы

Нұрата қаласында екі ұлы бабамыздың мазары тұр. Бірі - Әйтеке би, екіншісі -

Әйтеке бидің бабасы Сейітқұл әулие [4].

Осыларға негізделіп, өзбек жеріндегі қазақ ұлтының асыл ұлдары тарихта

өзбек мемлекетінің қалыптасып, дамуына үлес қосқан. Оған көптеген дәлелдер

бар. ХІХ ғасырда өмір сүрген өзбек қоғам қайраткері және тарихшысы Абу

Тахирқожа «Самария» атты кітабында Жалаңтөс туралы мынадай деректер

келтіреді: «Жалаңтөс Баһадур аштархандықтар әулетінен шыққан Бұхара

224

хандығында аталық лауазымында қызмет етті. Кейіншелік қызметтен кетіп,

қалада көпшілікке арналған ғимараттар салумен айналысты. Соның бірі –

Шердор мешіт-медресесі. Бұл ғимарат хижра жыл санауының 1028 жылы

(біздің жыл санауымызбен 1618 жылдың шілде айында) біткен. Шердор

мешітін ислам дініндегі шиа бағытының 12 имамының алтыншысы

Самарқанда жерленген Имам Жаъфар Садықты құрметіне салдырған. Бұл

ғимараттың Шердор деп аталуына кіреберісінде салынған екі жолбарыстың

(өзбекше «шер») суреті себеп болған. Жалаңтөс «алшын» руынан еді» [5].

Ал, екінші бір деректе қазіргі кезеңдегі тарихшы Э.Хуршуттың «Ши –

Чач – Ташкент» атты еңбегінде ХVII ғ. басынан, анықтай түссек 1601-1753

жылдар аралығында Ташкент қаласы қазақ хандығының иелігі болып, ол жерде

Қатаған Тұрсын және Жүніс қожа билеген кездерде қазақтардың ықпалды

болғандығын атап өтеді. Бұл деректер қазақ пен өзбектің Өзбекстан аумағында

баяғыдан «қоян-қолтық» өмір сүргенін дәлелдейді [6].

Екі халықтың тарихында да қиын-қыстау кезеңдерде бір-біріне көмек

қолын созған мысалдар көп. Соңғы ХVII-ХХ ғ.ғ. қазақ халқының басына түскен

қасіреттер кезінде, ұлтымыздың көп бөлігі осы өзбек халқынан пана тапты. Сол

себепті Өзбекстандағы қандастарымыздың қоныстануының негізгі бес легін

көрсетуге болады. Біріншіден, 1635 жылдан – 1755 жылға дейінгі қазақ-жоңғар

соғысы жылдарындағы қоныстануы. Әсіресе, 1723 жылғы «Ақтабан

шұбырынды, алқакөл сұлама» деп аталған ұлы апат жылдардағы қазақтардың

өзбек жеріне қоныстануын жоғарыда аты аталған Абу Тахирқожа «Самария»

еңбегінде былай сипаттайды: «1134 хижра жылында (біздің жыл санауымыз

бойынша 1722 ж.) Шахрисабз (қазірде бұл қала бар) бегі Ибрахимбай және тағы

басқа ауқаттылар бірігіп, Ражабханды Самарқан ханы деп жариялап, Бұқара

ханы Абулфайз және оның қала билеушісі болған маңғыт Хаким аталыққа

қарсы бүлік шығарды. Бұл қақтығыс үш жылға созылды. Бүлік шығарған

бектер қалмақтардан қашып келген қазақтармен бірігіп Бұқара әскерін жеңді.

Қолында көп малдары бар қазақтар Самарқан мен Бұқара маңында көшіп-

қонып, бүтін бау-бақша мен егін алқаптарын малдарына жегізіп, таптап

тастады» [5].

Екіншіден, Патшалық Ресейдің отарлау саясаты. Діні басқа, ниеті басқа

орыстардың қазақ ұлтының намысы мен мүддесін аяқ асты етуіне қарсы өршіл,

ұлтжанды қазақ азаматтары Сырым Датұлы (1783-1797 ж.ж.) және Кенесары

Қасымұлы (1837-1847) басшылығымен болған ұлт-азаттық көтерілістері және

олардың жеңілісіне байланысты қандастарысыздың елді тастап кетуі. Мұның

дәлелі Сырым Датұлы патшаның жазалаушы әскері соңынан қалмаған соң, 30

мың шамасындағы адамымен Хиуа хандығының жеріне өтіп кетеді. Сонда 1802

жылы қайтыс болады.

Үшіншіден, 1917-1922 жылдардағы революция және азаматтық тайталас

зорлық-зомбылық дәрежесіне жеткізілген террорды жүзеге асырды. Әсіресе

Азамат соғысы кезіндегі қызылдар мен ақтардың қимылынан ең алдымен

қарапайым халық зардап шекті. Олардың қайсысы болса да малды, бірінші

кезекте аттарды реквизициялады (әскери қажеттер үшін зорлықпен тәркілеу

225

түрі), қазақтар арасында күштеп мобилизация жүргізді, ауылдарды және

даланы өртке орады. Атамандар Дутов пен Анненковтың казактары ерекше

қатыгездігімен көзге түсті. «омский вестник» газетінің тілшісі, жазушы Антон

Сорокин былай деп жазды: «Дутовтың казактары Торғай даласында қазақ

ауылдарына қырғидай тиді. Әрбір қазақ – қылтанақ, шөп-шалам жеді». Осы

жазушының «Жеменейдің әні» деген әңгімесінен мынаны оқуға болады:

«Анненков отрядының казактары қазақтарды тонап, киіз үйлерін балтамен

шапты, от жағып, марқа қозыларды қуырып, асып жеді, ауылды тып-тиыл

қылып, айқай салып, ысқырып, қарақшылардың әнін айтып кетіп бара жатты.

Отрядтың алдында бұзақы казак Филарет Осетрин ұзын сырықты мақтанышпен

көтеріп барады, оның ұшар басында төрт бұрышты үлкен қара шүберек

салақтайды. Бұл Анненков мұражайдан ұрлап әкеткен Ермактың туы болатын»

[1].

Жоғарыдағы айтылған сұмдық және Кеңес үкіметінің елде соғыс

жылдарындағы экономикалық саясаты – халық шаруашылығын әскерилендіру,

экономиканы басқарудың әміршілдік жүйесі, еңбекті ұйымдастырудың әскери

формасы, азық-түлікті бөлудің әділетсіз көрінісі қазақ бұқарасын

кедейлендірді.

Қеңестердің жаңа экономикалық саясаты Қазақстанды орасан зор

қиыншылықтарға ұшыратты. 1921 жылдың жазында республиканың едәуір

бөлігін қуаңшылық жайлады. Оның алдында қатты жұт болып, ол кей жерлерде

малдың 80 пайызына дейін қырылуына әкеп соққан еді. Ашығушылар саны

республика халқының 1/3 бөлігін қамтыды, олар 1921 жылғы қараша айында –

1 миллион 508 мың, 1922 жылдың наурыз айында – 2 миллион 303 200 адам

болды, мамыр-маусым айларында бұл сан едәуір азая түсті [1]. Осындай сұм

кезеңде «қой аузынан шөп алмайтын» қазақ тағы да оңтүстікке жайма-шуақ

өзбек жеріне ауа көшті.

Төртіншіден, 1931-1933 жылдарда Қазақстандағы Кеңестер үкіметі

қолдан жасаған ашаршылық жылдарында аш өзек қазақтардың және осы

ашаршылыққа орай Кеңестерге қарсы соғысқан ұлтжанды азаматтар Өзбекстан

жерінде қорғау табуы және қоныстануы.

Бесіншіден, Кеңестер Одағының бас хатшысы Н.С.Хрущевтің ХХ

ғасырдың 50-жылдардың аяғы мен 60-жылдардың басындағы республикаларды

теңестіруге бағытталған қате саясатына орай Қазақ КСР-нің көптеген

территориясы халқымен қоса қазіргі Ташкент облысындағы Бостандық ауданы,

Жыззақ пен Сырдария облыстарындағы Мырзашөл өңірі Өзбекстанға берілген.

Одан тысқары Кеңестер кезінде Ташкент қаласы Орта Азияның саяси-

мәдени, экономикалық орталығы болып тұрған сәтте білім, ғылым қуған

қазақтың зиялы ұлдары мен қыздары Өзбекстанда тұрақтап қалды. 1966 жылғы

Ташкент зілзаласының зардаптарын жоюда бауырлас елге бүкілодақтық көмек

көрсету кезінде өз қандастарымыз инженер-құрылысшы болып барып, сонда

қалып қойды.

Қазақ ұлтының өкілдері Өзбекстан Республикасының бүкіл

облыстарында кездеседі. Солардың ішінде қазақтар шоғырланып қоныстанған

226

аудандар бар. Ташкент облысында – 340 700, Қарақалпақстан Республикасында

– 332 377, Науаи облысында – 56 744, Ташкент қаласында -45 474, Жыззақ

облысында – 41 477, Бұқара облысында – 20 457, Сырдария облысында – 17

937, Хорезм облысында – 12 862 қазақтар жасайды [7].

Өзбекстандағы қазақтардың қоныстануындаға басты ерекшелігі – бұл

олардың біртұтас тайпа, ру-ауыл болып қоныстану. Бұған себепші болған

мынандай жағдайлар бар. Біріншіден, этникалық себептер – олардың бір бөлігі

біртұтас ауыл болып көшіп келіп қоныстанған болса, бір бөлігі баяғы

Қазақстандағы тайпа-ру құрылысқа негізделген қоныстар сол күйінше

Өзбекстанға беріле салуы болды. Екіншіден, экономикалық себептер – мал

шаруашылығымен шұғылдану барысында қазақтар өзге ұлттардан ерекшелене

қоныстанды. Үшіншіден, психологиялық себептер – қазақта ынтымаққа

уағыздаушы «У ішсең де руыңмен іш», «Есің барда еліңді тап» деген

мақалдардан көрініс табады.

Осыларға орай ең үлкен қазақ диаспорасы орналасқан Ташкент

облысының Бостандық, Жоғары Шыршық, Қыбырай аудандарында Ұлы жүздің

- қаракөңірдек, ақкөңірдек, елубай, қайшылы, тутаңбалы, жаңабай, сиқым,

жаныс, ботбай рулары қоныстанған.

Ташкент облысының Орта Шыршық, Төменгі Шыршық, Піскент, Бөке,

Бекабад аудандарында көп мөлшерде қазақтың қожалары, Ұлы жұздің –

қаңлылар, батыр, қарабатыр, шалдар, шымыр, жаңабай, ысты, боқа, қарақойлы,

Орта жүздің – саңғыл, маңғытай, құлшығаш, жауқашты, қира, жетімдер,

ақболат, тоқболат, уақ, киікші, тобықты, наймандар, Кіші жүздің – тама, телеу,

рамадан руларының өкілдері қоныстанған.

Ташкент қаласының маңында Ұлы жұздің - қаңлы, айтбозым, ақкөңірдек,

қаракөңірдек, ысты, қоралас, Орта жүзден – құлшығаш, Кіші жүзден – рамадан

рулары қоныстанған. Сырдария және Жыззақ облыстарында Орта жүзден –

алғи, қаракөсе, оразгелді, көбек, қыпшақ, найман рулары жиі қоныстанған.

Қарақалпақстан Республикасы және Науаи, Бұқара облыстарында Кіші

жүздің – төртқара, шөмекей, адай, жаппас, табын, тама, рамадан рулары қазақ

ұлтының көпшілігін құрайды [8].

Әдебиеттер

1.Аққошқаров Е. Қазақ тарихынан. – Алматы: Жалын, 1997.

2.Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы. 1 т. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2005.

3.Наримбетов Т. Социально-психологические особенности казахских семей проживающих в

Узбекистане. – Ташкент: 2008.

4.Есламғалиұлы М. Ғұмырнамалар мен ғибратнамалар. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2001

5.Абу Тахирқожа. Самария. – Ташкент: Камалак, 1991.

6.Хуршут Э. Ши – Чач – Ташкент. – Ташкент: Узбекистон, 1992.

7.Өзбекстан Қазақ зиялылары. – Ташкент: 2002.

8.Сәдібеков З. Қазақ шежіресі. – Ташкент: Узбекистон, 1994.

227

ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ БЕЗОПАСНОСТИ

ПРОГРАММНОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ Юнусова Д.К. старший преподаватель,Джантаева Ш.К. старший преподаватель,

Накай А.А. преподаватель.

РСИУ, Шымкент, Казахстан Түйін

Бағдарламалық қамтамасыз етуде қауіпсіздікті қамтамасыз етудің негізгі

принциптері.

Summary

Basic principles of software security.

В качестве объекта обеспечения технологической и эксплуатационной

безопасности ПО рассматривается вся совокупность его компонентов в рамках

конкретной. В качестве доминирующей должна использоваться стратегия сквозного тотального контроля технологического и эксплуатационного этапов

жизненного цикла компонентов ПО. Совокупность мероприятий по обеспечению

технологической и эксплуатационной безопасности компонентов ПО должна носить, по возможности, конфиденциальный характер. Необходимо обеспечить

постоянный, комплексный и действенный контроль за деятельностью разработчиков и пользователей компонентов ПО. Кроме общих принципов,

обычно необходимо конкретизировать принципы обеспечения безопасности ПО на

каждом этапе его жизненного цикла. Далее приводятся один из вариантов разработки таких принципов.

Принципы обеспечения технологической безопасности при обосновании, планировании работ и проектном анализе ПО.

Принципы обеспечения безопасности ПО на данном этапе включают

следующие принципы: Комплексности обеспечения безопасности ПО, предполагающей

рассмотрение проблемы безопасности информационно - вычислительных

процессов с учетом всех структур КС, возможных каналов утечки информации и несанкционированного доступа к ней, времени и условий их возникновения,

комплексного применения организационных и технических мероприятий. Планируемости применения средств безопасности программ,

предполагающей перенос акцента на совместное системное проектирование ПО и

средств его безопасности, планирование их использования в предполагаемых условиях эксплуатации.

Обоснованности средств обеспечения безопасности ПО, заключающейся в

глубоком научно-обоснованном подходе к принятию проектных решений по оценке степени безопасности, прогнозированию угроз безопасности, всесторонней

априорной оценке показателей средств защиты. Достаточности защищенности программ, отражающей необходимость

поиска наиболее эффективных и надежных мер безопасности при одновременной

минимизации их стоимости. Гибкости управления защитой программ, требующей от системы контроля и

управления обеспечением безопасности ПО способности к диагностированию, опережающей нейтрализации, оперативному и эффективному устранению

возникающих угроз.

228

Заблаговременности разработки средств обеспечения безопасности и

контроля производства ПО, заключающейся в предупредительном характере мер

обеспечения технологической безопасности работ в интересах недопущения снижения эффективности системы безопасности процесса создания ПО.

Документируемости технологии создания программ, подразумевающей

разработку пакета нормативно-технических документов по контролю программных средств на наличие преднамеренных дефектов.

Принципы достижения технологической безопасности ПО в процессе его разработки Принципы обеспечения безопасности ПО на данном этапе включают

следующие принципы:

Регламентации технологических этапов разработки ПО, включающей упорядоченные фазы промежуточного контроля, спецификацию программных

модулей и стандартизацию функций и формата представления данных.

Автоматизации средств контроля управляющих и вычислительных программ на наличие преднамеренных дефектов.

Создания типовой общей информационной базы алгоритмов, исходных текстов и программных средств, позволяющих выявлять преднамеренные

программные дефекты.

Последовательной многоуровневой фильтрации программных модулей в процессе их создания с применением функционального дублирования разработок

и поэтапного контроля. Типизации алгоритмов, программ и средств информационной безопасности,

обеспечивающей информационную, технологическую и программную

совместимость, на основе максимальной их унификации по всем компонентам и интерфейсам.

Централизованного управления базами данных проектов ПО и

администрирование технологии их разработки с жестким разграничением функций, ограничением доступа в соответствии со средствами диагностики,

контроля и защиты. Блокирования несанкционированного доступа соисполнителей и абонентов

государственных и негосударственных сетей связи, подключенных к стендам для

разработки программ. Статистического учета и ведения системных журналов о всех процессах

разработки ПО с целью контроля технологической безопасности. Использования

только сертифицированных и выбранных в качестве единых инструментальных средств разработки программ для новых технологий

обработки информации и перспективных архитектур вычислительных систем. Принципы обеспечения технологической безопасности на этапах стендовых

и приемосдаточных испытаний.

Принципы обеспечения безопасности ПО на данном этапе включают принципы:

Тестирования ПО на основе разработки комплексов тестов, параметризуемых на конкретные классы программ с возможностью

функционального и статистического контроля в широком диапазоне изменения

входных и выходных данных. Проведения натурных испытаний программ при экстремальных нагрузках с

229

имитацией воздействия активных дефектов.

Осуществления «фильтрации» программных комплексов с целью выявления

возможных преднамеренных дефектов определенного назначения на базе создания моделей угроз и соответствующих сканирующих программных средств.

Разработки и экспериментальной отработки средств верификации программных

изделий. Проведения стендовых испытаний ПО для определения непреднамеренных

программных ошибок проектирования и ошибок разработчика, приводящих к невыполнению целевых функций программ, а также выявление потенциально

«узких» мест в программных средствах для разрушительного воздействия.

Отработки средств защиты от несанкционированного воздействия нарушителей на ПО.

Сертификации программных изделий по требованиям безопасности с

выпуском сертификата соответствия этого изделия требованиям технического задания.

Принципы обеспечения безопасности при эксплуатации программного обеспечения Принципы обеспечения безопасности ПО на данном этапе включают

принципы:

Сохранения эталонов и ограничения доступа к ним программных средств, недопущение внесения изменений в эталоны. Профилактического выборочного

тестирования и полного сканирования программных средств на наличие преднамеренных дефектов.

Идентификации ПО на момент ввода его в эксплуатацию в соответствии с

предполагаемыми угрозами безопасности ПО и его контроль. Обеспечения модификации программных изделий во время их эксплуатации

путем замены отдельных модулей без изменения общей структуры и связей с

другими модулями. Строгого учета и каталогизации всех сопровождаемых программных

средств, а также собираемой, обрабатываемой и хранимой информации. Статистического анализа информации обо всех процессах, рабочих

операциях, отступлениях от режимов штатного функционирования ПО.

Гибкого применения дополнительных средств защиты ПО в случае выявления новых, непрогнозируемых угроз информационной.

Согласно ГОСТ 28195-89 качеством программного обеспечения называ-ется

совокупность потребительских свойств ПО, характеризующих способность программного обеспечения удовлетворять потребность пользователей в обработке

данных в соответствии с назначением. Оценка показателей качества ПО может производиться различными

методами, учитывающими специфику каждого конкретного показателя.

Основными из них являются: • метод экспертных оценок;

• оценки с применением различных математических методов (так называемые метрики программ);

• эвристические методы, выработанные практикой.

Несмотря на довольно большое количество метрик программ (несколько сотен), измеряемых с помощью инструментальных программных средств,

230

метрология программного обеспечения на настоящий момент развита достаточно

слабо. Например, используя существующие метрики, пока невозможно

однозначно оценить уровень качества анализируемой программы без дополнительного применения экспертных методов.

Все существующие на сегодняшний день показатели качества ПО можно

разделить на следующие классы: Показатели сопровождения - структурная и информационная сложность ПО,

структурность ПО, наглядность, повторяемость. Показатели надежности.

Показатели удобства работы - легкость освоения, доступность

эксплуатационной программной документации, удобство эксплуатации и обслуживания.

Показатели эффективности - уровень автоматизации, временная

эффективность, ресурсоемкость. Показатели универсальности - гибкость, мобильность, модифицируемость.

Показатели корректности - логическая корректность, полнота реализации, согласованность, проверенность.

Дадим подробный анализ перечисленных показателей качества ПО и

методов, используемых для их оценки. Показатели сопровождения ПО характеризуют технологические аспекты,

обеспечивающие простоту поиска и устранения ошибок в программе и программной документации и поддержания ПО в актуальном состоянии.

Структурность ПО - это организация всех взаимосвязанных частей ПО в

единое целое с использованием логических структур «следование», «условие», «цикл». Основы структурной технологии проектирования ПО изложены в работе

[22]. Необходимость оценки данного показателя связана с тем, что от

структурности ПО напрямую зависит удобство сопровождения и модификации ПО. Кроме того, при строгом соблюдении технологии структурного

проектирования ПО, количество ошибок в нем значительно снижается. Существует несколько метрик для оценки структурности ПО, например, метрика

структурности программы, основанная на оценке линеарности УГП - «подсчете

точек пересечения» дуг графа программы . Полученная оценка линеарности УГП может использоваться для оценки меры неструктурированности программы.

Данное предположение основано на том, что структурные конструкции при

представлении их управляющим графом планарны и, таким образом, точка пересечения дуг в УГП появляется только при наличии неструктурной

конструкции. Следовательно, по их колич

Список использованных источников:

1. Дмитрий Скляров "Искусство защиты и взлома информации" © "БХВ-

ПЕТЕРБУРГ", 2004

2. http://www.cdrinfo.com

3. Расторгуев С.П. Программные методы защиты информации в компьютерах и сетях.

4. Чернов А. В. Анализ запутывающих преобразований программ / Библиотека

аналитической информации [Электронный ресурс]

http://www.citforum.ru/security/articles/analysis/

5. Чернов А. В. Исследование и разработка методологии маскировки программ: дис. ...

231

канд. физ.-мат. наук /Моск. гос. ун-т им. М. В. Ломоносова. - М., 2003. - 133 с

6. А. В. Анисимов. Подходы к защите программного обеспечения от атак

злонамеренного хоста. УДК 681.3:004.056

7. Мирошниченко Е. А. Технологии программирования: учебное пособие / Е. А.

Мирошниченко. - 2-е изд., испр. и доп. - Томск: Изд-во Томского политехнического

университета, 2008. - 128 с.

8. Ефимов А.И., Пальчун Б.П. О технологической безопасности компьютерной

инфосферы// Вопросы защиты информации. - 1995.- №3(30).

МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУҒА БАҒЫТТЫЛЫҒЫН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Алимова Қ.Ш., М.С.Аймаханов

ОҚПМИ, Қ.А.Ясауи атын.ХҚТУ., Шымкент,Түркістан қ., Қазақстан

Резюме

В данной статье рассматриваются пути формирования направленности инклюзивного

обучения учителей.

Summary

The ways of forming of orientation of the inclusive educating of teachers are examined in this article.

Мұғалімдердың инклюзивті оқытуға бағыттылығын қалыптастыру

жаппай мектептер педагогтарының инклюзивті оқытудың мәні мен орынын

терең ұғынуларын, мүмкіндігі шектеулі балаларды жаппай мектептердің оқу-

тәрбие үдерісіне кіріктіруге оң қатынастары мен мотивтерін қалыптастыруға

жағдай жасайтын әдістемелік жұмыстардың жүйесі болып табылады.

Біздің бақылауларымыз жаппай мектеп педагогтарының көпшілігі

педагогикалық жаңалық ретінде инклюзивті оқытуды дұрыс қабылдамайды.

Сондықтан мұғалімдердің бағыттылығын қалыптастыру бойынша іс-

шараларды жүзеге асыру қажет. Бұл инклюзивті оқыту саласында құзырлы

жоғары оқу орындарының мамандары, психологтарды жаппай мектеп

мұғалімдерінің инклюзивті оқытуға мотивтері мен ынтасын арттыру

мақсатында лекциялар оқуға, семинарлар, тренингтер жүргізуге шақыру

жолымен жүзеге асырылады. Мұнда әдістемелік жұмыстың вариативтік, яғни

белсенді, диалогтық түрлерін қолдану жақсы нәтижелер береді. Кіріктіре оқыту

бағытында озық тәжірибелерді насихаттау мақсатымен ақпараттық

технологияларды, қашықтықтан оқытуды пайдалану да жақсы нәтижелер

береді. Осының нәтижесінде мұғалімдердің мүмкіндігі шектеулі балаларды

ойдағыдай дамудағы балалармен кіріктіре оқытудың маңыздылығы және

қажеттілігі туралы түсініктері қалыптасады.

Мұғалімдердың инклюзивті білім берудың теориялық және қолданбалық

аспектілері, заманауы үлгілері мен технологиялары туралы білімдерін

қалыптастыру тәжірибешіл педагогтарды инклюзивті оқытуға дайындаудың

өзекті сатысы болып табылады. Бұл кезеңді теориялық дайындықтан,

«Инклюзивті оқытудың технологиясы» арнайы семинарды өткізуден бастау

жөн. Аталмыш арнайы курс болашақтағы инклюзивті оқыту үшін

мұғалімдердің ұйымдастырушылық, әлеуметтік-педагогикалық, психология-

лық-педагогикалық, дефектологиялық білімдері мен іскерліктерін

232

қалыптастыру мен дамуына бағдарланады. Мұғалімде кіріктіре оқыту

жағдайында сыныптағы барлық балалар үшін даму жағдайларын құруға

мүмкіндік береді.

Арнайы курс сабақтарын ақпараттық сипаттағы дәрістерге айналдыру

қажет. Тірек конспектілерде берілетін ең аз теориялық ақпараттар жеке, топтық

және ұжымдық талқылануы, тәжірибеде қолдану мүмкіндіктері тұрғысынан

талдануы тиіс. Семинарлар мұғалімдерге инклюзивті оқытудың жалпы

қағидалары және тәсілдерін ұсынады. Мүмкіндігі шектеулі балаларды жаппай

мектептердегі сыныптарға кіріктіру туралы белгілі көлемдегі білімдерді

меңгергеннен соң, мұғалімдер инклюзивті оқытуды ұйымдастыруды

жоспарлауды жаттығулары керек.

Семинарлардың сапалы өтуінде жаттықтырушы-маманның орны бөлек.

Инклюзивті оқытудың жақсы ойланылған үлгісі тәжірибелі мұғалімдердің

жағынан азырақ сандағы сыныптарда тәжірибелік сынақтан өтуі, ол басқа

семинар қатысушылары тарапынан зерделенуі және ұжымдық талдануы жақсы

нәтижелер береді.

Жаппай мектептер мұғалімдерін инклюзивті оқытуға дайындаудағы

күрделі мәселелердің бірі олардың дефектологиялық білімдерінің жеткіліксіз

деңейі. Сондықтан арнайы курс бағдарламасында арнайы мектептердің

дефектолог-мұғалімдері жүргізетін сабақтарда жоспарланады. Жаппай мектеп

мұғалімері меңгеретін дефктологиялық білімдер шығармашылық

тапсырмаларды орындау барысында тәжірибеде бекітілуі керек.

Инклюзивті білім беруді жоспарлау, ұйымдастыру, оның нәтижелерін

талдау бойынша тәжірибелік іскерліктердің кешенін қалыптастыру жаппай

мектеп мұғалімдерінің сыныпта инклюзивті оқытуды модельдеу және

жоспарлау бойынша дербес шығармашылық тапсырмаларды орындауымен

басталады. Инклюзивті оқыту тәжірибелік-эксперименттік сынақтан өтетін

сыныпмен жұмыс істейтін әр бір мұғалім сынып ұжымының, кіріктірілетін

мүмкіндігі шектеулі балалардың ерекшеліктерін және өзіндік педаготық іс-

тәжірибесін ескере өзіндік жұмыс жоспарын құрастырады. Сыныптағы

инклюзивті оқытудың мұғалім ұсынып отырған үлгісі құзырлы мектеп ішінара

сараптама комиссиясы тарапынан талқыланып, директор тарапынан

бекітілгеннен соң тәжірибелік-эксперименттік жұмыста қолданылуы мүмкін.

Мұғалімдер пәндік әдістемелік бірлестіктерде мезгілмен инклюзивті оқытудың

барысы және нәтижелері туралы есеп береді. Экспериментатор мұғалімдердің

жұмысын бақылау және есепке алудың әр түрлі формалары мектеп әкімшілігі

мен әдістемелік бірлестіктер тарапынан қолданылады.

Жаппай мектеп мұғалімдерін мүмкіндігі шектеулі балаларды кіріктіруге

дайындаудың нәтижесінде олардың инклюзивті оқытуға даярлықтары

қалыптасады. Мұндай даярлық:

- инклюзивті оқытудың ұғымдары, заңдылықтары және принциптері

кешенін меңгергендік;

- инклюзивті оқытудың рөлі мен маңызын сезіну, мүмкіндігі шектеулі

балаларды ойдағыдай дамудағы құрдастарымен кіріктіре оқытуды

233

шығармашылық тұрғыдан ұйымдастыруға мотивтер мен қызығушылықтың

болуы;

- инклюзивті оқытудың негізігі амалдары, формалары, әдіс-тәсілдерін

білу;

-инклюзивті оқытудың жаңашылдық тәжірибесін талдау, олардың

жетістіктерін өзіндік тәжірибеде қолдану іскерлігі;

- инклюзивті оқытудың жүйелерін, оқу бағдарламалары мен

технологияларын сындарлы талдау;

- сыныпта инклюзивті оқытудың үлгісін (бағдарламасын) әзірлеу;

- инклюзивті оқытуды ендіру бойынша тәжірибелік-педагогикалық

жұмыстарды жоспарлау және жүргізу;

- мүмкіндіі шектеулі балаларды ойдағыдай дамудағы оқушылармен

біріктіріп оқытудың тиімділігін талдау, өзіндік жұмысына объективті баға

беруді болжалдайды.

в) мүмкіндігі шектеулі балалардың, ойдағыдай дамудағы оқушылар және

ұжымның инклюзивті оқытуға психологиялық даярлығын қамтамасыз ету;

Инклюзивті оқытуды жүзеге асыру тек қана ұйымдастырушылық-

педагогикалық іс-шараларды іске асыру мен емес, мүмкіндігі шектеулі

балаларды ойдағыдай дамудағы оқушылармен біріктіріп оқытуға қажетті

психологиялық орта қалыптастыруды қажеттейді. Бұл өз кезінде аралас

сыныптағы әр бір оқушыны, бүкіл ұжымды иклюзиялық ортаға психологиялық

дайындауды қажеттейді. Атап айтқанда, кемтар балаларды әдеттегі сыныпқа

кіріктіруден алде қайда алдын-ала сыныпта инклюзивті оқытуға дайындық

жұмыстарын жүргізу керек.

Ойдағыдай дамудағы оқушыларды дене ауытқылары бар балалармен

қарым-қатынас жасауға, оларға қолдау көрсетуге, мүгедек балаларды сыныпта,

дос, оқу жұмысындағы серіктес ретінде қабылдауға әдеттендіру қажет. Мұнда

қалыпты дамудағы балалар мүмкіндігі шектеулі құрдастарына тек көмекші

емес, өз кезгінде олардағы барлық жақсы, үздік жақтарды өзіне қабылдауға

үйренулері керек. Мүгедек балалардың ішінде арнайы қабілеттілігі, ерекше

талантымен бөлекшеленетіндер де көпшілік.

Мұғалімдер мен сынып жетекшілері сынып ұжымының «жаңа балаларға»

оң қатынасын қалыптастыруға ерекше назар бөлуі тиіс. Дегенмен, әлеуметтік

психология саласындағы зерттеулер барлық мектеп сыныптарын толыққанды

тәрбиелеуші ұжымға айналмайтындығын дәлелдейді. Типті 60-70% оқушылар

сыныптары мектепте білім алудың соңғы жылдарына дейін А.С.Макаренко

анықтап бергендей тәрбиелеуші ұжым дәрежесіне көтерілмейді немесе жоғары

сыныптарда да ұжымның даму деңгейі төмендігінше қалады. Әлбетте, ұжым

дамуының осындай жағдайы оқушылардың мүмкіндігі шектеулі балаларды

қабылдауына теріс әсер етеді.

Біздің зерттеулеріміз жаппай мектептердегі оқушылар ұжымын

мүмкіндігі шектеулі балаларды инклюзивті оқытуға дайындаудың арнайы

әдістемесін ұсынуға мүмкіндік береді. Әдістеме мынандай екі қағидаға

негізделеді:

234

Біріншіден, сынып оқушыларын мүмкіндігі шектеулі балаларды

қабылдауға дайындау бойынша кешенді психлогиялық-педагогикалық іс-

шараларды жүзеге асыру;

Екіншіден, сынып оқушыларының мүмкіндігі шектеулі балалармен өзара

әрекеттесуін мақсатты және жоспарлы түрде ұйымдастыру.

Бұл бағыттағы жұмыстарды мектеп психологы және сынып жетекшілері

жүргізеді. Педагогтар оқушыларға мүгедек балалардың ойдағыдай дамудағы

құрдастарымен бірігіп оқуының пайдалылығын түсінікті, көрнекті, дәлелді

фактілерге негізделе түсіндіре барады. Сендірудің тиімді тәсілдерін пайдалана

отырып, мектеп психологы оқушыларға инклюзивті оқытудың мәні, мәселелері,

жетістіктері мен қиындықтарын айқын көрсетеді.

Мектеп психологы мен сынып жетекшісі сонымен қатар, оқушыларды

мүгедек баламен бірігіп оқуға қажетті білімдер, түсініктер, сапалар, әдеттерді

қалыптастыру мақсатында тренингтер, жаттығулар жүргізеді. Сонымен бірге

балалардың өздері кемтар балаларды қолдауға қатысты идеялар ұсынады,

жобалар жасайды.

г) оқыту үдерісі және сыныптан тыс тәрбиелік іс-шаралар жүргізу

үрдісінде инклюзивті оқытудың тиімді түрлерін, әдіс-тәсілдерін таңдау және

пайдалану.

Инклюзивті оқыту тиімділігнің негізігі шарттарының бірі ерекше білімді

қажет ететін балалар есептелінетін мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытудың

өзіндік формалары, әдіс-тәсілдерін таңдау және пайдалану болып табылады.

Педагогикалық әдебиеттерді талдау инклюзивті оқытуды ұйымдастыру

және жүзеге асырудың бірқатар ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді.

Бұл инклюзивті оқыту үдерісін ұйымдастыруға қойылатын талаптар, мүмкіндігі

шектеулі балаларды кіріктіре оқыту бағдарламаларын құру, иклюзивті оқыту

технологияларын әзірлеу сияқты әдістемелік мәселелер.

Ең алдымен, инклюзивті оқыту жағдайындағы оқыту үдерісі кешенді

және жүйелі оқыту үдерісі екендігіне, ол медициналық реаблитациялау,

тәрбиелеу, бейіндік дайындықтан алдынғы дайындау және бағытталған

әлеуметтендіру үдерісі ретінде кешенді түрде жүзеге асырылатындығына назар

аудару керек.

Қорыта келе, мүмкіндігі шектеулі балаларды жаппай мектептер

оқушыларымен бірге оқытуда әр түрлі дңгейдегі дифференциялаушы және

кіріктіруші білім беру үшін жағдайлар жасау керек.

Оқу жоспары әр бір оқушы үшін базистік оқу жоспары негізінде, сондай-

ақ ПМПК (Психология–педагогикалық-медициналық кеңес) ұсынған апталық

сағаттар санын ескере жеке құрастырылады. Оқу жоспарын сағаттар санын

көбейту немесе азайту жағына өзгерту дәрігерлер және арнайы педагогтармен

келісілген жағдайда, баланың дамуын есепке алып жүзеге асырылады. Мектеп

әкімшілігі басқару қимылдары арқылы қосымша оқу сағаттары болуын

қамтамасыз етеді. Жеке оқу жоспарына ата-аналар қол қояды.

Инклюзивті оқыту жағдайында жеке оқу бағдарламалары пайдаланылады.

Мұндай бағдарламалар мүмкіндігі шектеулі балаларды өзгеше оқытудағы

235

қажеттіктерді анықтауға жәрдем береді. Жеке оқу бағдарламаларын құруда

мүгедек баланың күшті жақтары есепке алынып, оның ерекше қажеттіктері

бағаланады. Осы екі өлшемнің негізінде оған оқу жоспары ыңғайландырылады

және қажетті дидактикалық және оқу-әдістемелік құралдардың тізімі құрылады.

Әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамытудың тұжырым-

дамалық тәсілдері. – Астана: Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2015. – 13

б.

2. «ӨРЛЕУ» БАҰО» АҚ филиалы «Батыс Қазақстан облысы бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты» // Инклюзивтік білім беру

жағдайында мектеп жасына дейінгі мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтендіру.

3. Алипкалиева. Г.Б. Инклюзивтік білім беру жағдайында мектеп жасына дейінгі

мүмкіндігі шектеулі балаларды әлеуметтендіру.

4. Қазақстандағы инклюзивті білім//Интернет-ресурс.Доступ:egov.kz мемлекеттік

порталы.

5. Каримова Р.Б. Основные проблемы и задачи инклюзивного образования в РК» //

Журнал «Открытая школа».

ӘОЖ 371.1: 159.1

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА ОҚЫТУШЫЛАРДЫҢ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Әліпбек А.З., Бураева К.Б., Артукбаев И.Р.

ОҚМПИ, Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ, Шымкент қ., Түркістан қ.

Резюме

В этой статье рассматривается проблемы психологических особенностей

педагогической деятельности преподавателей. А также значение, содержание и структура

педагогической деятельности высших учебных заведений.

Summary

In this article is considered problems of psychological features of pedagogical activity of

teachers. And also value, contents and structure of pedagogical activity of higher educational

institutions.

Педагогикалық іс-әрекет – мақсатты бағытталған адам іс-әрекетінің

ерекше түрі. Себебі педагог өзінің алдына белгілі бір мақсат қоймауы мүмкін

емес: мысалы, географиялық картаны оқуды үйрету, патриотизм сияқты тұлға

қасиетін тәрбиелеу. Кең мағынада педагогикалық іс-әрекет – жинақталған

адамзат тәжірибесін болашақ ересектерге беру мәңгі әлеуметтік функциясын

орындауға бағытталған. Осыдан шығатыны педагогикалық іс-әрекет – адам

баласын қоғамдық өмірге кірістіру бойынша ерекше, әлеуметтік және тұлғалық

детерминацияланған іс-әрекет [1].

Берілген контекстте педагогикалық іс-әрекет оқытушы, тәрбиеленушінің

оқушы немесе оқушыларға оның тұлғалық, парасатты және іс-әрекеттік

дамуына бағытталған, әрі өзін-өзі дамыту мен жетілдіру негізі ретінде шығатын

тәрбиелейтін және оқытатын әсер. Ол үшін педагогикалық мақсат қоюшылық

236

пен педагогикалық басқарушылық тән. Іс-әрекеттің бұл түрі В.В.Давыдов

белгілеген өсіп келе жатқан ұрпаққа әлеуметтік қимыл іс-әрекет нормалары мен

өнеркәсіптік іскерлік үлгілерін құру, сақтау мен беру сияқты қоғамдық маңызы

бар есептерді шешу барысында өркениет таңының атуында пайда болды.

Өзінің дамуы барысында қоғам «бір-бірімен тығыз байланысты

үйренуден», яғни балалар үлкендерден оларға еліктеуден класс, мектеп,

гимназияларды құруға дейін қадам басты. Әртүрлі елдерде әртүрлі тарихи

сатыларда білім беру мақсаты, мазмұны мен формаларында елеулі өзгерістерді

басынан өткеріп, мектеп негізгі тағайындалуы – тиімді педагогикалық іс-әрекет

ұйымдастыру болып келетін басты әлеуметтік институт болып қалыптасты.

Ескере кететіні, бұл іс-әрекетті маманды түрде тек оқытушылар жүзеге

асырады, ата-аналар, өнеркәсіптік ұжымдар, қоғамдық ұйымдар, көпшілік

ақпарат құралдары білім-тәрбиелілік үрдістің ерікті немесе еріксіз

қатысушылары болды.

Мамандандырылған педагогикалық іс-әрекет қоғаммен арнайы ұйымдас-

тырылған білім беру орындарында: мектепке дейінгі мекемелер, маманды-

техникалық училищелерде, орта арнайы және жоғарғы оқу орындары, қосымша

білім беру, квалификацияны жоғарылату мен қайта дайындау мекемелері.

Педагогикалық іс-әрекет – адам іс-әрекетінің кез келген түріне тән

сипаттамаларға ие: мақсат қоюшылық, мотивтендіру, пәнділік [2].

Педагогикалық іс-әрекеттің мәнін А.Н.Леонтьев белгілеген мақсат,

мотивтер, әрекеттер (операциялар), нәтиженің бірлігі ретінде оның құрылымын

талдау арқылы ашуға болады, сондай-ақ оның жүйе құрылымдық сипаттамасы

ретінде ол мақсатты санады.

Педагогикалық іс-әрекет – оқытушының түрлі әрекеттерінің жиынтығы

болып табылады. Педагогикалық іс-әрекетте оқытушының даралық-

психологиялық ерекшеліктері айқындалып, оның пәндік-кәсіби құзырлылығы

қарастырылады.

А.И.Щербаков пен А.В.Мудрик: оқытушының негізгі кәсіби қызметі

туралы жалпы айта отырып, олардың дидактикалық тұрғыдан үш негізгі іс-

әрекетін бөліп көрсетті:

1) оқытушыға белгілі білімдерді, шешу нұсқаларын, оқыту мен тәрбиелеу

амалдарын жаңа педагогикалық жағдай шарттарына ауыстыру;

2) әр педагогикалық жағдайға жаңа шешім табу;

3) педагогикалық білімдер мен идеялардың жаңа элементтерін жасау

және нақты педагогикалық жағдайды шешудің жаңа амалдарын құру.

А.К.Маркова оқытушының педагогикалық іс-әрекетінің психологиялық

негізін талдай отырып, оның негізгі топтарын анықтады:

Бірінші топ – педагогикалық жағдайдан проблеманы көру және оны

педагогикалық міндеттер түрінде өңдеу; педагогикалық міндетті қою кезінде өз

түрткілері мен мақсаттары бар, оқу-тәрбие беру процесінің белсенді даму

үстіндегі қатысушысы ретіндегі білім алушыға бағдарлану; педагогикалық

жағдайды зерттеу және қайта түрлендіру; педагогикалық міндеттерді сатылы

және жедел түрде нақтылау, белгісіздік жағдайда оңтайлы педагогикалық

237

шешім қабылдау, педагогикалық мақсаттар мен міндеттерді педагогикалық

ситуациялардың өзгеру шамасына қарай икемдеп бейімдеу; қиын

педагогикалық ситуациялардан абыроймен шығу; педагогикалық міндеттерді

орындаудың жақын және алыс нәтижелерін болжай алу;

Екінші топ:

- «не нәрсеге үйрету керек» деген сұраққа жауап беретін іс-әрекеттер:

оқу материалының мазмұнымен жұмыс істеу (оқытудың жаңа

технологияларымен тұжырымдамалары жөнінде мағлұмат болу), оқу пәнінің

негізгі идеяларын ажырату, оқу пәнін жаңалап отыру (ғылымның сәйкес

аймақтарында түсініктерді, терминдерді, пікір таластарды пайдалану арқылы);

газет, журналдардан келіп түскен ақпараттарды түсіндіріп беру; мектеп білім

алушыларында жалпы білімдік және арнайы дағдылар мен іскерліктерді

қалыптастыру; пәнаралық байланыстарды орнату және т.б.

- «кімді окыту керек» деген сұраққа жауап беретін іс-әрекеттер: білім

алушылардың жекеленген психикалық функцияларының (ес, ойлау, зейін,

сөйлеу және т.б.) күйлерін және іс-әрекет түрлерінің (оқу, еңбек) тұтас

сипаттамасын, білім алушылардың білімділігі мен тәрбиелілігін зерттеу; білім

алушылардың шынайы оқуға деген мүмкіншіліктерін зерттеу, олардың үлгерімі

мен тұлғалық сапаларын ажырату; тек білім алушы деңгейін ғана емес, сондай-

ақ жақын даму өрісін де, олардың бір даму деңгейінен келесісіне өту

шарттарын анықтау, білім алушылардың ықтимал қиындықтарының алдын алу

және типтік қиындықтарын есепке алу; оқу-тәрбиелік процесті жоспарлау мен

ұйымдастыру кезінде білім алушылардың өздерінің мотивациясын негізге алу;

мектеп білім алушыларында жоқ іс-әрекет деңгейлерін жобалау мен

қалыптастыру; мұғалімнің білім алушылардың өзін-өзі ұйымдастыру өрісін

кеңейте алу іскерлігі; жеке бағдарлама құра отырып, дарынды балалармен де,

әлсіз балалармен де жұмыс істеу.

- «қалай оқыту керек» деген сұраққа жауап беретін ептіліктер: оқыту

және тәрбиелеу тәсілдері мен формаларының үйлесімдерін сұрыптау мен

қолдану, мұғалім мен білім алушылардың уақыт пен күш жұмсауын есепке алу;

педагогикалық жағдайларды салыстырып және жалпылап, оларды кезектеп

қолдану, білім алушылар сараланып жіктелінген және даралық ықпалды

қолдану, олардың өзіндік оқу іс-әрекетін ұйымдастыру; бір педагогикалық

міндетті орындаудың бірнеше тәсілдерін табу және т.б.

Төртінші топ – бұл кең спектрдағы коммуникативтік міндеттерді қою

тәсілдері; осы топқа енетін іскерліктердің ең маңыздысы – психологиялық

қауіпсіздікке жағдай жасау және қарым-қатынас серіктесінің ішкі қорын жүзеге

асыру.

Бесінші топ – қарым-қатынастың жоғарғы деңгейіне жетуге ықпал ететін

тәсілдер. Оларға басқа адамның позициясын түсіну, оның тұлғасына

қызығушылық білдіру іс-әрекеттері жатады; мінез-құлық реңі бойынша оның

ішкі күйін «оқу» және түсінік беру, вербалды емес қарым-қатынас тәсілдерін

білу (мимика, қол қимылы); білім алушының көзқарасымен қарау және т.б.

Алтынша топ – ең алдымен, педагогтың табанды кәсіби позициясын

238

қолдан шығармау әрекеттері, яғни, өз кәсібінің мәнділігін түсінетін, оның

әлеуметтік және жалпы адамзаттық құндылығы жолында қиындықтарға төтеп

бере алуға қабілеті және т.б.

Жетінші топ – өзінің кәсіби даму болашағын саналы түсіну, табиғи

қасиеттерінің ішінен жағымдыларының барлығын пайдалана отырып, өзінің

даралық стилінің ерекшеліктерін анықтау әрекеттері; өзінің күшті жақтарын

нығайту, әлсіз жақтарын жою, қабілеттердің компенсаторлық буындарын

пайдалану, жаңаны іздеуге дайын болу, шеберлік деңгейінен шығармашылық,

жаңашылдық деңгейлерге өту.

Сегізінші топ – білім алушылардың оқу жылының басындағы және

соңындағы білімдерінің сипаттамаларын анықтау іскерліктерін біріктіреді; оқу

жылының басында және өзін-өзі қадағалау мен өзін-өзі бағалау түрлерін, іс-

әрекеттер, іскерліктер мен дағдылардың жағдайын анықтау; үйренуге

жарамдылықтың жеке көрсеткіштерін айқындау (белсенділік, бағдарлану,

нақты білім алушыға алға жылжу үшін қажетті мөлшерленген көмек саны),

артта қалу себептерін анықтап, оған дара және сараланып жіктелінген келісті

жүзеге асыру; жаттыққандық пен үйренуге жарамдылықтың барлық

компоненттерін кезеңмен ету; өзін-өзі оқыту мен үздіксіз білім алуға

дайындықты ынталандыру.

Тоғызыншы топ – мұғалімнің білім алушыларының тәрбиелілігі және

тәрбиеленуге жарамдылығының күйлерін бағалауымен байланыстырылады:

білім алушылардың мінез-құлқы бойынша олардың адамгершілік нормалары

мен нанымдарының үйлесімділігін танып білу; білім алушының не айтып

тұрғаны, ойлағаны мен қылықтарынының өзара байланысында жалпы білім

алушы тұлғасын көру; жеке білім алушылар тұлғасының нашар дамыған

қырларын ынталандыру үшін жағдай жасау (мысалы, бір білім алушының

белсенділігін ынталандыру, екіншісінің мазасыздығының төмендеуіне ықпал

ету, үшіншісінің лидерлікке ұмтылысын қолдау).

Кәсіби бағдарланған әрекеттер жүйесімен жүзеге асырыла отырылып,

педагогикалық іс-әрекет күрделі функционалды-операционалды құрылым

болып табылады, мұнда оқытушының белгілі бір позициясын бейнелеуші

функциялар мен педагогикалық әрекеттердің (іскерліктер) арасында бір-бірінен

өзгеше және бір текті емес байланыстар орын алады [3].

Сонымен, педагогикалық іс-әрекет – адамзат жинаған мәдениет пен

тәжірибенің үлкеннен кішіге беруге, олардың жеке дамуы үшін шарттарды құру

мен қоғамдағы белгілі бір әлеуметтік рөлдерді орындауға бағытталған

әлеуметтік іс-әрекеттің ерекше түрі деп қорытындылауға болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Зимняя И.А. Педагогикалық психология. – Алматы, 2011. 2. Никитина Н.Н., Кислинская Н.В. Введение в педагогическую деятельность. – М., 2004.

3. Жақыпов С.М. Оқыту процесіндегі танымдық іс-әрекет психологиясы. Алматы:

Прима ЖШС, 2008. – 216б.

239

ӘОЖ 371.1

Ж.БАЛАСАҒҰННЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ІЛІМІНІҢ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Әліпбек А.З., Айменова Н., Е.Н.Төлежанов

ОҚМПИ,Қ.А.Ясауй атындағы ХҚТУ, Шымкент қ.,Түркістан қ. Резюме

В этой статье рассматриваются мысли Жусипа Баласагуни о формировании

личностных качеств. А также определяются педагогические идеи мыслителя и

особенности и основные проблемы его идеи о формировании личности.

Summary

In this article Zhusip Balasaguni's thoughts of formation of personal qualities are considered.

And also the pedagogical ideas of the thinker and feature and the main problems of his idea about

formation of the personality are defined.

Ж.Баласағұнның тәрбие теориясының негізі болып табылатын жетілген

тұлғаны тәрбиелеу туралы ілімі оның қоғамдық-саяси көзқарастарынан рухани

бастау алады, соның ішінде педагогикалық ой-пікірлері ерекше мәнге ие

болады.

Ж.Баласағұнның педагогикалық ілімінің негізі – дидактика құрайды.

Өйткені, «Құтты білік» атауының өзі айтып тұрғандай, оқу-білім мәселесіне

арналған. Бірақ, Ж.Баласағұнның педагогикалық ілімінің ерекшелігі – оның

барлық дидактикасы жетілген тұлғаны тәрбиелеу, адамда тұлғалы ізгі

қасиеттерді тәрбиелеу идеясына негізделеді.

Ж.Баласағұнның ойынша, «Ізгілік деп адами қасиеттерді тәрбиелеуде

жоғары адамгершілік сана мен мінез-құлықты қалыптастыру басты роль

атқарады, соның негізінде ішкі және сыртқы дүниесі өзара тең, рухани және

дене әсемдігі өзара үйлескен жан-жақты дамыған тұлғаны тәрбиелеуге болады

[1, Б.48].

Адамда адами қасиеттерді тәрбиелеу туралы айтқанда, Ж.Баласағұн

тәрбиенің төрт тұғырына сүйенеді: әділет, дәулет, парасат, қанағат. Зерттеуші

А.Рыскиева аталмыш төрт тұғырдың диалектикалық тұрғыдан бірін-бірі өзара

толықтырып отыратынын айта келіп, онсыз тұлғаны тәрбиелеудің мақсаты

болып табылатын бақытқа жету мүмкін еместігін көрсетеді: «Әділеттің ақ туы

іспеттес Күнтуды (әділет) басты тұлға. Себебі, ізгілікті қоғамның мәңгілік

арқауы әділеттік, ол – ана сүтімен сүйекке сіңетін қасиет. Ал ақыл да, дәулет те,

қанағат та, сезім де туылғаннан емес жүре бітер қасиеттер және тұрақты

болмайды, өзара қарама-қайшылықта болады. Мәселен, дәулет баянсыз,

тұрақсыз түлеп, жанғырып тұрады. Ақыл адалға да, арамға да бітеді, қанағат

жаңғырып тұрады. Олардың әрқайсысы жеке-дара алып қарағанда дүниеге

тұтқа болмайды.

Қазіргі педагогикада оқушының жалпы және психикалық дамуының

жеткiлiктi деңгейiне қол жеткiзу үшiн‚ ең алдымен бірінші кезекке‚ оқушыны

пәндiк бiлiм‚ бiлiктердiң белгiлi бiр жиынтығымен қаруландыру емес‚ оқу

әрекетiн қалыптастыру негiзiнде тұлғаны тәрбиелеу мақсаты қойылып

отырғаны белгілі. Осы тұрғыдан алғанда, Ж.Баласағұнның ілімінде адамның

адамгершілік тұлғалық сапаларын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінеді, яғни

240

адамгершілік тәрбиесі басты орынға ие. Ойшыл адамның тұлғалық

қасиеттерінің мынадай сапаларын нақты бөліп көрсетті [2, Б.93].

1. Кісілік – адамгершіліктің негізгі тұтқасы, адамилықтың биік шыңында

тұратын құнды қасиет, Адамды адам етіп құрметтеудің, бағалаудың белгісі

ретіндегі сапалық көрсеткіш. Ғұлама кісілікке тән сипаттарды былай бөліп

көрсетеді: тіл – адал сөйлеп, шындығын айту; әділет – әділдікті сақтау, ар-

намысты қорғау; жомарттық – қайырымды, кеңпейілді, ақжүрек және қол кең

болу; қайсарлық – елін-жерін қорғау, жаудан сақтану. Ж.Баласағұнадамның

бойындағы кісілік қасиетін жоғары қоя отырып, кісі ділі, тіні, негізі –

кісілігімен ғана Адам деген құрметке ие екендігін ашып көрсетеді:

Кісі екенсің, тінің сенің – кісілік,

Кісілерге адамдық ет кешіріп...

Кісілікпен танытасың затыңды,

Кісілікпен шығарасың атыңды.

Кісілерді кісі еткен кісілік,

Кісілікпен аты шығар кісінің...

Кісі ізгісі – қайрымды кең кісі,

Ел сарасы, кісіліктің белгісі...

Әділдік –құт. Құт құрығы – кішілік.

Әділдіктің заты – тұнған кісілік.

Ғұламаның «кісіліктің» мәнін ашып көрсету бойынша айтқан даналық

тағылымдары дастанның өн бойынан кездесіп отырады. Қазіргі

жастарымыздың бойында кісілікті қалыптастыру ең маңызды мәселе болса,

Ж.Баласағұнның еңбегі – кісіліктің әліппесі ретінде баға жетпес құнды дүние.

2. Ізгілік. Ж.Баласағұнның ілімі – ізгілік педагогикасының қайнар көзі,

дастанда ізгіліктің сипаты, пайдасы толық ашып көрсетіледі. Ғұлама адам

бойындағы ізгілік жақсы адамға тән екендігін айта отырып, жақсы адам мен

жаман адамның өмірдегі мәніне салыстырмалы талдау жасайды. Жақсы

адамның ешқашан аты өшпейтінін, жаман адамның ешқашан аты

аталмайтынын ескерте отырып, ізгі іс қай адамды болмасын (бекті де, құлды

да) жақсылыққа апаратын жол, құрметке бөлейтін қасиет екендігін меңзейді:

Ізгілік пен жақсы қылық – амалы,

Мұнымен ер екі дүниені алады.

Сен ізгілік тілер болсаң; одан да,

Кел ізгілік қыл, сөзіңді доғар да.

Адам бойындағы ізгілік оның ізгі ниетінен, ізгі сөзінен және ізгі

қылығынан көрінетінін ғұлама өте көрегендікпен тұжырымдаған. Ізгі ниет –

адамды ізгілікке, адамгершілікке итермелейтін ішкі күш, алғашқы түрткі,

сондықтан оны адам бойында қалыптастырудың маңызы зор:

Жақсы болса ердің ниет-құлығы,

Іс-тілегі түгел болар ғұмыры.

Ниеті оң – тек жақсылық табады,

Ниеттен-ақ жанға сауап алады.

Ғұлама ізгі сөз сөйлеген адамның шапағатқа бөленетінін, ізгі сөзі арқылы

241

өзінің білімділігін, ақылдылығын, даналығын, кісілігін танытатынын айтады:

Кісі көркі – сөз, бұл сөздің түрі көп,

Ізгі сөзді ерді мақта, тілі өрт!...

Тілмен адам өң береді сөзіне,

Жақсы сөзбен нұр береді өңіне.

Ізгі қылық ізгі ниет пен ізгі сөздің іс жүзіндегі көрінісі, ол адамның мінез-

құлқынан көрінеді. Ізгі қылық арқылы адам өзінің жақсылығын айналасындағы

адамдарға күн нұрының шуағындай тарата алады, ай сәулесіндей көрсете

біледі, жарқырап тұрған жұлдыздардай таныта алады:

Кісі әсілін танытады қылығы,

Ісі қандай – сондай тіні, құлығы.

Құлқы ізгінің қылығы да әдемі,

Оңбағандық – оңбас құлық әлегі!

3. Тектілік. Адам баласының адамгершілік қарым-қатынасындағы атаға,

руға, ұлтқа бөліп, адамдық асыл сезімдерге жол бермей, күндестік,

бақталастық, дүние таластықты тудыруға, әдепті бұзып, адамгершілікке қиянат

көрсетіп, қылмыс жасау текті сыйламаудан, адамдық қасиеттерді

қастерлемеуден туындайды [3, Б.43].

Ж.Баласағұн тектілікті тұқым қуалаушылық шеңберінен шығарып,

адамгершілік асыл қасиет деңгейіне көтереді. Ол тектіліктің тұқым қуалау

арқылы да адамның бойына тарайтынын жоққа шығармайды. Оны мына ой-

пікірлері дәлелдейді:

Елік ойын мәтелдеді, балады:

«Текті ердің текті ұрпағы қалады!»...

Тегі жақсы болса, жақсы адам да

Жақсыларды құрмет тұтар әмәнда.

Ғұламаның данышпандығы тектілікті тәрбие арқылы қалыптастыруға

болатын тұлғалық сапа ретінде анықтауы болып табылады. Оның негізгі мәні –

«әкеңді сыйласаң, атаңды құрметтей білесің, бабаңды қастерлеп, бабаның

өнегесін орындайсың да, еліңе елеулі, халқыңа қалаулы, бүкіл адам баласына

лайықты әрекеті мен әдептілігі бар жан екендігіңді танытасың» деген ой-түйін:

Текті атаның баласы туыс іздейді,

Тексіз атаның баласы ұрыс іздейді.

Асыл болса кімнің ата-тегі егер,

Одан елге пайда тиер, сене бер!.

Тәрбиенің жетекші рөліне сүйене отырып, тек – адамдық қасиет, өйткені

әрбір тұлғаның тегі – Адам, сондықтан оны тұлғаның бойында қалыптастыруға

болады деген тұжырым жасайды:

Бектер сөзі тілді буып алмасын,

Текті сөздің тек әділін арнасын...

Ізгі іс істесең – текті тірлік сүргенің,

Жауыздығың – көрге тірі кіргенің.

4. Парасаттылық. Адамның данышпандығы, білімділігі, ақылдылығы,

даналығы, терең ойшылдығы мен кемеңгерлігі оның парасаттылығын білдіреді.

242

Ж.Баласағұн парасаттылықты жеке тұлғаның қадір-қасиетін, кісінің

кемелділігін білдіретін жиынтық ұғым, адамның адамгершілік сапаларының

бірден-бір өлшемі ретінде қарастырады. «Өгдүлмішті сонан соң сөзге қостым,

Ақылы асқан жоқ одан өзге достым» дей отырып, Ақыл бейнесін уәзірдің

баласы Өгдүлміш арқылы беріп, парасаттылықтың мәнін ашып көрсетеді.

Тұлғаның бойында парасаттылық туа біткен ақыл-есті біліммен толықтыру

нәтижесінде пайда болатындығы туралы ой-пікір айта отырып, оны дамыту

үшін үнемі білім, өнер нәрімен сусындатып отыру, оқып-үйрену еңбегімен

шұғылдану қажеттілігін ашып көрсетеді:

Туып оқу-тоқусыз, өмір бойы оқиды,

Дүние сырын ақылмен санасына тоқиды.

Анадан да шарана білімсіз боп туады,

Біліп, оқып,үйреніп дана жолын қуады.

Тек ақыл-ес табиғаттан бұйырар,

Ақыл-еске білім, өнер құйылар.

5. Әділдік. Әділдік ханның, әміршінің бейнесі арқылы суреттеліп, дастан

мазмұнында де өлмейтін кейіпкерге айналғандығы бекер емес. Бұдан туатын ой

– қай заманда болмасын әділдіксіз, әділ заңсыз, құқықтық тәрбиесіз ешқандай

қоғам алға ілгерілемек емес. Ал педагогикалық процесс кезінде тәрбиеші мен

тәрбиеленушілердің арасында, тіпті, балалардың өзара қатынастары

жағдайында әділеттілік қағидасының сақталмауы өскелең ұрпақ үшін зардабы

үлкен құбылысқа айналатындығы анық. Сондықтан, педагог-ақын әділдікті

әлемдегі тіршіліктің көзі – Күнге теңеп: «Жарқыраған Күнді көр де, көр мені,

Күн сөнсе егер, тіршіліктің өлгені» – деп әділдіктің Күн сияқгы қоғамдық

өмірге нұрын шашып, адамдардың қарым-қатынасын сәулелендіріп

тұратындығын айтып, ұлағатты педагогикалық ой түйеді [4, Б.43]. Ғұлама

әділдіктің мағынасы туралықты, шыншылдықты, түзулікті білдіреді, одан таю,

яғни әділдікке жатпайтын іс істеу қиянат жасау, жазықсыз жапа шектіру деп

түсіндіреді. Сондықтан дастанда әділдік адамның ең асыл қасиеті,

адамгершіліктің негізі деп саналады.

Сонымен бірге, Ж.Баласағұнның педагогикалық ілімінде адамгершіліктің

асыл сапалары, негізгі өлшемдері болып табылатын қайырымдылық,

кішіпейілділік, жомарттық, әдептілік, сыпайылық, сабырлылық, инабаттылық,

имандылық, достық, жолдастық сияқты қасиеттердің мән-мағынасы

айқындалып, оларды дұрыс ұйымдастырылған тәрбие арқылы тұлғаның

бойында қалыптастыруға болатындығы айтылады.

Ғұламаның ойынша, тұлғаның рухани дамуы оның бойындағы жақсы

және жаман қасиеттердің бірін-бірі жоққа шығаруы арқасында мүмкін болады.

Мәселен, надандықты парасаттылық, күншілдікті достық, жауыздықты

қайырымдылық, сараңдықты жомарттық жойып, адамгершілігі мол, рухани

дүниесі бай жетілген тұлғаны тәрбиелеуге мүмкіндік береді.

Сонымен қорыта айтқанда, жастардың болашақта тұлғалық қасиеттері

қалыптасқан адам болып қалыптасуы үшін оқу-тәрбие процесінде

Ж.Баласағұнның «Адамда жақсы қасиет болмаса, бақ та, бақыт та қонбайды»

243

деген ұлағатты сөзін насихаттайтын болсақ, оларды жағымды, жақсы

қасиеттерге баулитынымыз анық.

Әдебиеттер тізімі:

1. Баласағұн Ж. Құтадғу біліг / Ауд. А.Егеубаев. – Алматы: Жазушы, 1986. - 616 б.

2. Көшербаева А.Н. Тарихи-салыстырмалы педагогикадағы Жүсіп Баласағұнның

ізгілік идеялары. – Білім. – 2006. - №5. – Б. 52-554.

3. Табылдиев Ә. Тағылым. – Алматы: Рауан, 1995. – 238 б.

4. Ахметов Т.Ә. Жүсіп Баласағұнидің тәлім-тәрбиелік идеялары. - пед.ғыл.канд.

...дисс.– Алматы, 2003.– 152 б.

ӘОЖ 371.1

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ

ТАНЫМДЫҚ ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ИНТЕРБЕЛСЕНДІ

ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Әліпбек А.З., Ибрагимова А.Б.

ОҚПМИ, Қ.А.Ясауи атын.ХҚТУ., Шымкент,Түркістан қ., Қазақстан

Резюме

В этой статье рассматриваются проблемы организации познавательной

деятельности высших учебных заведениях, особенности применения методов

интерактивного обучения. Наряду с этим организация видов занятий высших учебных

заведениях интерактивных методов и педагогическо-психологических возможностей.

Summary

In this article problems of the organization of cognitive activity higher educational

institutions, feature of application of methods of interactive training are considered. Along with it

the organization of types of occupations higher educational institutions of interactive methods and

pedagogical and psychological opportunities.

Таным әрекеттерін ұйымдастырудың арнаулы әдістемесі ретінде

интербелсенді оқыту білім игеру процесіне қатысушылардың тиімді қарым-

қатынасына негізделеді. Ағылшын тілінен келген «interactiv» сөзі де осы

ұғымды білдіреді: «inter» дегеніміз «өзара» мағынасында, ал «act» - «әрекет

жасау» дегенді білдіреді, яғни интербелсенді әдістер – үйренуші мен

үйренушілердің өзара әрекеттесуін оқытудың негізі деп танитын және сондай

қатынасқа жағдай жасайтын әдістер.

Басқаша айтқанда, «интербелсенді» дегеніміз біреумен қоян-қолтық

қарым-қатынаста болу, онымен бірлесе әрекет жасау, диалог құру. Ал

«интербелсенді оқу» дегеніміз өзара қарым-қатынасқа (коммуникацияға)

негізделген оқыту, диалог арқылы үйрету, яғни «үйретуші – үйренуші»,

«үйренуші – үйренуші», «үйренуші – өзімен өзі» форматтарында жасаған

қарым-қатынас («әңгіме», «сұхбат», «пікірлесу», «бірлескен әрекеттер») [1].

Интербелсенді оқыту білімді игеру процесін түрлендіріп ұйымдастыруға

мүмкіндік береді:

- Барлық үйренушілерге бірлескен таным процесіне белсенді араласуға

мүмкіндік жасау.

- Әрбір үйренушінің өзінің үйренгені мен өз білімі туралы түсініктерін

ортаға салып, бірлесе талқылап, олар туралы ой толғауына мүмкіндік жасау.

244

- Үйренушілер білімді өздігімен құрастыратын орта құру.

Интербелсенді оқыту – әрекетпен және әрекет арқылы оқыту, ал мұндай

ұстаным жоғары нәтижелерге жеткізетін ең тиімді жүйе деп есептелінеді.

Өйткені адамның жадында бірінші мезетте тек өзінің әрекеттері мен өз

қолымен жасағаны ғана қалады. Мәселен, көне қытай ғұламасы Конфуций

(Кун-цзы) былай деген екен: «Маған айтып берсең – ұмытып қаламын,

көрсетсең – есте сақтармын, ал өзіме жасатсаң – үйренемін!».

Интербелсенді оқыту – студенттің өз тәжірибесі және өзге де

студенттердің тәжірибесі тұрғысынан жасаған белсенді қарым-қатынасқа

негізделеді. Ал үйренушілердің тәжірибесі дегеніміз – олардың өзіндік

пікірлері мен көзқарастары, ойлары мен идеялары, тұжырымдары мен

қорытындылары, дәлелдері мен уәждері деп айтуға тұрарлық. Студенттер

таным процесінде бір-бірімен осы тәжірибесімен бөліседі. міне осындай

байланыста, қарым-қатынаста жаңа білім құрастырылып, саналы түрде

игеріледі.

Жоғары оқу орнында интербелсенді әдістер арқылы оқытуда білім

алушылар бірқатар білім, ептілік, дағды, машықтарға үйренеді:

- терең ойлану, жеке рефлексиялық қабілеттерді дамыту;

- өз идеялары мен әрекеттерін талдау және оларға баға беру;

- ақпаратты өздігімен түсініп, оны таразылап, екшеп, оның ішінен

керектісін таңдап алу;

- ақпаратты жан-жақты талдау;

- өздігімен жаңа түсінік пен білім құрастыру;

- оқу барысында жеке басының құндылықтары мен сенімдерін

қалыптастырып, белсенді өмірлік позиция (көзқарас, дүниетаным) ұстану;

- пікірталастарға қатысып, өз ойы мен пікірін дәлелдеу;

- басқа да балама пікірлерді ескеру;

- шешім қабылдау және киын мәселелерді шешу;

- ортақ жұмысқа жұмыла білу;

- басқалармен тиімді қарым-қатынас құру, өзара әрекеттесу;

- үйренушілер ұжымына ортақ бірлесе жұмыс жасаудың рухани және

моралдық ережелерді қабылдау;

- студенттік топты ұжым ретінде қабылдау.

Бұл ептіліктер – тұлғаның тұрақты қасиеттеріне айналып, тек студенттік

аудиторияда орын алып қана қоймай, сонымен бірге өмірдің басқа да

жақтарынан тиянақты түрде көрінеді.

Интербелсенді оқыту – дәстүрлі оқытудың негізгі идеялары мен

ұстанымдары болып келген авторитарлық пен үстемдікті, үйретушінің

мызғымас беделін, монологты, сырттан (үйретуші тарапынан) күштеуді

демократиялық коммуникациямен алмастырады.

Іскерлік пен ынтымақтастыққа, үйренушілердің мүдделері мен

кызығушылығын ескеріп, өзара силасымдылық пен тәуелділікке, бірлескен іс-

әрекеттерге негізделген мұндай карым-қатынас үйренушілерге саналы және

ерікті түрде білім ауқымын айқындап, үйренудің нысандары мен әдістерін

245

өздігімен талдау мүмкіншілігін беру арқылы олардың өз біліміне деген

жауапкершілігін нығайтады.

Осыған байланысты интербелсенді оқытуда келесі шарттарды

кадағалау міндетті деп тану керек:

- жағымды психологиялық орта орнату;

- үйренушілерде білім игеруге деген қызығушылықты (мотивация, ынта,

ұмтылыс) тудыру,

- білім игеруде үйренушілерді сәттілікке бағыттау;

- білім игеру процесін коммуникативтік процесс деп түсініп, бірлескен

әрекеттерді қолдану.

Жағымды психологиялық климат құруда сабақ басында (кажет болған

жағдайда сабақ ортасында) үйренушілердің көңілін көтеру үшін және олардың

назарын сабаққа аудару мен жұмысқа ынталандыру мақсатында ойсергектер

(немесе кейде ойашар деп те аталады) қолданған тиімді. Ой сергектер

үйренушілерді еркін сезіндіріп, оларды секемдік пен сенімсіздіктен арылтудың

тиімді амалдары болып табылады.

Коучинг – (Ағыл. Coaching – оқыту, жаттықтыру) консалтинг және

тренинг әдісі. Бұл әдістің классикалық әдістерден айырмашылығы – қатаң

ұсыныстар мен кеңестер бермейді, керісінше мәселені клиентпен бірлесіп

шешуге мүмкіндік береді. Коучинг әдісінің психологиялық кеңес беруден

айырмашылығы мотивацияға бағытталады. Коучпен жұмыс деп – нақты бір

мақсатқа жету үшін өмірдің практикалық іс-әрекетінде жаңа позитивтік

қалыптасқан нәтижеге қол жеткізуге бағытталады.

Білімді игеру процесін белсендендіруде, үйренушілердің қызығушылығы

мен көтеріңкі мотивациясын тудыруда, кері байланысты қолдануда,

эмоционалды қарым-қатынас кұруда монологқа негізделген дәстүрлі

лскцияның (бір жақты пікір, көзқарас. позиция, шешім келтіретін)

мүмкіншіліктсрі шектеулі.

Интербелсенді әдістер мен тәсілдерді қолдану дәстүрлі лекцияны

үйренушілердің белсенді әрскеттерінен құралған қызықты, әрі тартымды

танымдық процеске айналдырады.

Жоғары оқу орнында ұйымдастырылатын интербелсенді лекция бірнеше

негізгі қағидаларға сүйенеді:

- Интербелсенді лекцияда ақпарат дайын күйінде берілмейді.

- Интербелсенді лекция тақырыпты дамытуға, тереңдетуге бағытталады.

Интербелсенді лекцияның негізгі ұстанымы білім алушылардың

танымдық әрекеттерін дамытуды көздейді:

- «Студенттер қарастырылатын такырып бойынша сабакқа дайындалып

келгсн. олардың белгілі бір білімдері бар болғандықтан. лекцияда сол

білімдерді дамыту және тереңдету керек»;

- Студенттср силлабуста берілген ақпарат бойынша бүгінгі лекция

тақырыбы мен негізгі мәселелерінің қандай екендігін, оған қандай әдебиет

көздері арқылы дайындалуға болатындығын, ол бойынша қандай тапсырмалар

берілгендігін жақсы білсді. Сол себепті де олар лекцияга шама-шарқынша

246

дайындалып келеді.

- Лекция олардың білгеніне негізделіп, сол білімдерін өрбітуді мақсат

тұтады.

Лекцияда студенттер қарастырылган материал бойынша «Мен сабақта не

үйрендім?», «Бұл білім маған қандай пайда келтіреді?», «Бұл білімді қалайша

қолдануға болады?», «Бұл білім маған не үшін керек?», «Бұл білімді ары қарай

қалай дамытамын немесе жалғастырамын?», «Тағы да не білгім келеді?» деген

сұрақтар ауқымында ойланып, өз жауаптарымен бір-бірімен бөліскені орынды.

Осындай ой-толғаныс нәтижесінде студент лекция материалы бойынша жаңа

білім құрастырады.

Мысалы, біз өз тәжірибемізге сүйене отырып, интербелсенді лекция

қүрылымының үлгісін ұсынуды жөн көрдік:

Бірінші кезең – мотивация немесе қызығушылықты ояту кезеңі. Бұл

кезеңде оқытушы лекцияның мақсаттарын, негізгі идеяларын, сұрақтары мен

түсініктерін нақты айқындап, оларды студенттерге ұсынады, сабақ соңында

студенттердің лекцияны өз мақсаттарына жету тұрғысынан талдап, оны

бағалайтындығын ескертеді.

Екінші кезең – білімді құрастыру немесе магынаны ажырату кезеңі.

Сабактың бұл кезеңінде оқытушы студенттердің топтарына өздері айқындаған

және таңдап алған проблемалар бойынша лекция ұсынады. Қағазға басылған

лекция мәтіні студенттерге таратылып беріліп, оның бөлімдер бойынша

окылатындығы ескертіледі.

Үшінші кезең – түсінікті дамыту (немесе ой-толғаныс) кезеңі. Сабақтың

бұл кезеңіндс оқытушы студенттердің өздерінің қандай білім алғандарын

айқындап, өздерінің жаңа біліміне баға беру процесін ұйымдастырады,

сабақтан кейін жаңа білімді өздігімен толықтыру мен жетілдіру ісімен қалайша

айналысатындығы туралы ойларымен бөлісуте шакырады.

Семинар сабағының ерекшелігі – әр студент қарастырылатын мәселелерді

талқылауға тең кұқылы және белсенді түрде қатыса алады, Ал оқытушы мұнда

студенттердің пікірлерін қорытындылаушы, күрделі мәселелерді айқындаушы,

кеңес-консультация беруші рөлдерін атқарады.

Семинар сабақтарында тсориялық мәселелер практикалық тұрғыдан

қолдану аясында қарастырылып, меңгеріледі. Ғылыми проблеманы талқылау

практикада кездескен ситуацияларды мысал ретінде келтіру немесе

кемшіліктерді сынау түрінде ғана өтпейді, жұмыстарды талдау әрекеттерін

қолдануды талап етеді. Сабақта студенттер жүйелі түрде ойлау, негізгі

мәселелердің аясында нақты баяндау, логикалық тұжырымдау, баскалардың

пікірін сыни тұрғыдан бағалау сияқты біліктерін көрсете білуі керек.

Семинар сабақтарында теориялық оқу материалын меңгерудің келесі

тиімді нысандарын колдануга болады: проблемалардың шешімін табу,

ақпаратты (статистикалық көрсеткіштер, ғылыми көзқарас, тұжырым,

заңнамалық ережелер және т.б.) талдау мен бағалау, практикалық

ситуацияларды жан-жақты талқылау мен оларды шешу жолдарын карастыру.

Семинар сабақтары белгілі бір ғылыми проблеманы немесе пәннің бір

247

бөлімін тереңінен және жан-жақты қарастыру мен талқылауға арналып,

студенттерде келесі тәжірибе, білік, дағды, машықтарды қалыптастыруға

бағытталады:

- абстрактылық, логикалық және сыни ойлау қабілеттерін қалыптастыру;

- танымның методологиялық және әдістемелік тәсілдерін практикада

қолдану мен оларды жетілдіру;

- бірлесе жұмыс жасау (топ ішінде, команда құрамында) дағдыларын

жетілдіру;

- кез келген ақпаратты талдау қабілеттерін, таңдау жасау, қорытындылау

мен шешім жасау біліктерін қалыптастыру мен жетілдіру;

- теориялық білімді практикада, өндірістік ситуацияларда қолдану

біліктерін жетілдіру;

- қарастырылатын проблемалар бойынша өз ойы мен пікірін қысқа,

айқын, дәлелді түрде жеткізу;

- кез келген білімді өздігімен игеріп, оның негізінде шығармашылық

арқылы жаңа түсінік пен білім құрастыру [2].

Сонымен, интербелсенді әдістер білім алушылардың білім сапасын

арттырып, кәсіби ептілік пен дағдысының дамуына жол ашады және оларды

тиімді қолдану жақсы нәтиже береді деп ойлаймыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жақыпов С.М. Оқыту процесіндегі танымдық іс-әрекет психологиясы. Алматы:

Прима ЖШС, 2008. – 216б.

2. Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы.

– Алматы, 2009. – 263 б.

ӘОЖ 378.6.371

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ОҚУ ПРОЦЕССІНЕ

ҚОЛДАНУДА МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ӨСУІ Ибашова А.Б., А.М.Егизова, Абдраманова Н.Ш.

ОҚМПИ, Шымкент, Казакстан

Резюме

В статье изложены особенности применения инновационных технологий в учебном

процессе. Овладение учителями инновационными технологиями способствуют

формированию интеллектуальных, профессиональных, моральных, духовных, гражданских и

многих других человеческих способностей и эффективно содействуют в организации

учебного процесса.

Summary

The article focuses on the use of innovative technologies in the learning process.

Innovations in technology enable educators to build intelligent, professional, moral, spiritual, civil

and other human traits and effectively advocate for organizational learning.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің

«Қазақстан-2030» жолдауында: «...Оқушыларды қазақстандық патриотизм мен

шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет,...

бүгіннен бастап ұлттық мінез-құлық, биік талғампаздық, тәкәппарлық, тектілік,

248

білімділік, ұлттық намыс қасиеттерін сіңіріп қалыптастыру керек» – деген

болатын. Елбасымыздың алға қойған зор міндеттерін іске асырушылар –

жастар. Олай болса, сол жастарға сапалы біліммен қатар, салауатты тәрбие беру

әрине, Мағжан Жұмабаев айтқандай мектебіміз бен ұстаздарға байланысты.

Жаңа инновациялық әдістерді пайдаланудың әдістері неде?

Қазіргі уақыт жаңалық пен инновация уақыты. Күнделікті өмірде жаңа

білім мен жаңалықтармен кездесеміз. Бұған оқыту үрдісі де сәйкес болу

керек. Жаңалықты пайдалану оқушының ойлау қабілетін жаңалыққа икемдеп,

алдын ала болжам жасауға үйретеді.

Кейінгі жылдары жиі пайдаланылып келе жатқан жаңа ұғымдардың бірі –

инновация. Инновацияны жете түсініп, инновациялық әдіс-тәсілдерді мектеп

өміріне кеңінен енгізу жас ұрпақтың саналы да сапалы білім алуының бірден-

бір шарты болып табылады.

«Инновация» ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де жасала

қойған жоқ. «Инновация» ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де

жасала қойған жоқ. «Инновация» - бұл нақты қойылған мақсатқа жетуде ойға

алынған жаңа нәтиже. Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі

категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы

ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек, мақсат пен нәтиже – жаңалыққа бет

бұрудың кілті.

Инновациялық үрдістің негізі – жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану,

жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ

уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір мұғалім үшін табылған жаңа әдіс,

жаңалық басқа мұғалім үшін өтілген материал тәрізді.

Инновацияны «жаңашыл», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме»,

«жаңашылдық», ал инновациялық үрдісті «жаңа әдістеме құралы» деп қарауға

болады. Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады.

Инновациялық әдістер бұл белсенді оқыту әдістері. Ақпаратты белсенді

түрде сіңірген оқушы жадында өздері айтқанның 80% сақталса, өздері

істегеннің 90% қалады.

Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын

меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Инновациялық

технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік,

рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі

әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына

көмектеседі. Инновациялық педагогикалық технологияларын шығармашылық

қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады.

Оқудың екі түрлі мағынада қарауға болады. Біріншісі – оқу орнында

арнайы пәндерді оқыту. Екіншісі - өмірді оқыту, өмірге үйрету. Тәрбиелеу мен

оқыту – егіз ұғым. Оқыта отырып тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып оқытамыз.

Оқыту тәрбиеге қарағанда нақтылау. Оқыту үйрету арқылы іске асады. Бұл

оқытудың маңызы. Оқыту – тәрбиенің құрамды бөлігі, қайнар көзі, жүйелі түрі.

Оқыту арқылы тәрбиенің саналылығын, руханилығын, әсемділігін,

адамгершілікке баулу жолын, еңбекшілігін,т.б. айқындар толықтыруға болады.

249

Оқыту – тәрбиенің интеллектуалды түрі. Оқытудың инновациялық технология

бойынша әдістемелік жүйесі, осы мақсатта сапалы нәтижеге жеткізуге

мүмкіндік беретін танымдық іс-әрекеттер түрлерінің мазмұнын, белгілі

деңгейде белсенділігін көздейді. Осы екі үрдістің өзара сапалы нәтижесінде

оқушының өз ісіне сенімділігін, жауапкершілік сезімін, шығармашылық

қабілеттілігін қалыптастыру мақсатын жүзеге асыруға жағдай туғызатын

оқытудың инновациялық негізгі түрлері анықталады.

Инновациялық технологиялардың педагогикалық негізгі қағидалары:

балаға ізгілік тұрғысынан қарау; оқыту мен тәрбиенің бірлігі; баланың

танымдық күшін қалыптастыру және дамыту; баланың өз бетімен әрекеттену

әдістерін меңгерту; баланың танымдылық және шығармашылық икемділігін

дамыту; әр студентті оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту;

барлық студенттердің дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу.

Еліміздің барлық оқу мекемелерінде білімнің жаңа жүйесі енгізіліп

жатыр. Мұндағы негізгі мақсат – жаһандану заманында білімнің бүкіләлемдік

кеңістігіне ену. Осыған орай, білімнің мазмұны да, оған қойылатын талаптар да

өзгереді. Сол себепті қазір жалпы барлық оқу орындарында оқытудың

инновациялық технологиялары қолданыла бастады. Сондықтан жаңашылдық

керек, яғни, инновациялық жүйе негізінде оқу орынның оқушыларының

белсенділігін арттыру, өзіне сенімділігін қалыптастыру, танымдық-

шығармашылық қабілетін дамыту олардың белсенділік-сенімділік сапаларын

диагностикалық әдіс-тәсілдермен анықтауға, сабақта, сабақтан тыс уақытта өз

ойын еркін жеткізе білуге үйретуге, қоғамда болып жатқан оқиғаларға қатысты

көзқарастарының болуына, инновациялық тәртіп нормаларын, белгілерін,

көрсеткіштерін анықтауға көмегін тигізеді.

Жаңа оқыту технологиясының түрлері көп. Кейбіреуін атап айтатын

болсақ, оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту (оқушылардың

белсенділігі жоғарылап, өздерінің күштеріне деген сенімдері арта бастайды),

М.М.Жанпейісованың «Модульдік оқыту технологиясы» (оқушылардың

интеллектуалды және шығармашылық потенциалын дамытуға бағытталған),

Ж.Қараев пен Ж.Кобдикованың «Үш өлшемді әдістемелік жүйесі» (деңгейлік

тапсырмалар беру арқылы дамыта оқыту идеясы жүзеге асырылады).

Сонымен қатар, деңгейлеп саралап оқытуға тоқталып өтсем, әдетте

сабақты жақсы оқитын, жалпы әзірлігі жеткілікті, ізденімпаз оқушылар әр

сыныптың 30-40% құрайды, олар тапсырманы жүйе-жүйесімен дәйекті түрде

белгіленген уақыт ішінде орындап шығады, ал үлгерімі орташа немесе төмен

оқушылар қосымша тапсырмаларды ысырып қойып, әуелі негізгі элементтерді

орындайды да, оларды әбден меңгерген соң барып, қосымша тапсырмаларға

қайта айналып соғады. Оқушылар тапсырманың негізгі бөлігін белгіленген

уақытта, яғни 15-17 минутта орындап шығуы үшін мен тапсырманың саны мен

күрделілігін мұқият іріктеп аламын. Сабақ кезінде интерактивті тақтамен

жұмыс істеуді дұрыс ұйымдастыру, оқытудың әр деңгейлі әдісін қолдануға

жағдай жасайды. Бұл әдіс тапсырманың мазмұны мен күрделілік дәрежесін

өзгерту арқылы оқушылардың материалды игеру қарқынының мүмкіндіктерін

250

ескере отырып, оларға әр түрлі көмек көрсетуге жол ашады.

Осы мақсатпен Ж.А.Қараевтың деңгейлеп саралап оқыту технологиясын

пайдаланамыз.

Ол оқушылардың оқу материалын меңгеру деңгейін 4 түрге бөледі.

1. Репродуктивтік деңгей. Жалпыға бірдей стандартты білім негізіндегі

тапсырмалар беріледі. Мұнда оқушылар алдыңғы сабақтарда алған білімдеріне

және оқулықта бар мәселелерге байланысты құрылады.

2. Алгоритмдік деңгей. Мұнда оқушы мұғалімнің түсіндіруімен

қабылдаған жаңа ақпаратты пайдалана отырып, тапсырманы орындайды.

3. Эвристикалық деңгей. Оқушы өзі ізденіп, қосымша әдебиеттерді

пайдалана отырып, жауап береді. Бұл тапсырмаларды орындауда оқушының ой

белсенділігі негізгі қызмет атқарады.

4. Шығармашылық деңгей. Оқушы таза өзіндік дағдысын, білім

сапасының дамуын қамтамасыз етеді.

Қазіргі кезеңде әр мұғалім үшін көмек болатын «ақпараттық-

коммуникативтік технологиялар (АКТ)» деп айта аламын.

Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының Президентінің: «Ұлттық

бәсекелестік білімділік деңгейімен айқындалады. Қазіргі заманда жастарға

ақпараттық технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа

білім беру өте қажет» – деген бағдарлы сөзі ұстаздардың алдына қойылар

міндеттерді де саралайды. Бәсекеге барынша қабілетті қоғамға ену мақсатын

алға қойып отырған еліміздің білім беру саласында нәтижелі ізденістер бастау

алуда. «Білім туралы заңда» оқытудың жаңа технологияларын ендіру, білім

беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге

шығу міндеті айқын көрсетілген.

Ақпараттық технологияның жедел қарқынмен дамуына байланысты

түрлерінің қызметі де өзгеруде. Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың

мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаты әлемдік ақпараттық кеңістікке

ену.

ХХІ ғасыр – жаңа технология мен ақпараттандыру ғасыры. Тәуелсіз

Қазақстан да сол ғасырға нық қадам басты. Ел өмірінің барлық саласы

компьютерлендіре бастады. Ендігі кезекте еліміздің ертеңі болар бүгінгі жас

ұрпақ компьютердің қыр-сырын терең меңгеруі тиіс.

Қазіргі кезде ақпараттық-коммуникациялық технологияны дамыту білім

беру саясатының ажырамас бөлігі болып табылады. Біз «ақпараттық жарылыс»

дәуірінде өмір сүріп отырмыз. Ғылыми білім мен ақпарат көздерінің мөлшері

тез өсуде.

Қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар әрбір оқушының білім беру

үрдісіне шығармашылық қабілетін дамытуға айқын мүмкіндіктер береді.

Сондай-ақ оқушының танымдық іс-әрекеттері күшейіп, өзіндік жұмыстарды тез

орындау мүмкіндіктері артады. Осылайша оқыту құралдарының бірі –

электрондық оқулық. Ол оқушыларды даралай оқытуда жаңа информацияларды

жеткізуге, сондай-ақ игерілген білім мен біліктерді тесттік бақылауға арналған

программалық құрал.

251

Білім беру жүйесінде электронды оқулықтарды пайдаланып, үлкен

табыстарға жетуге болады. Электронды оқулықтарды пайдалану барысында

оқушы екі жақты білім алады: біріншісі-пәндік білім, екіншісі-компьютерлік

білім. Электронды оқулықтарды пайдалану оқушының өз бетінше

шығармашылық жұмыс жасауына, теориялық білімін практикамен

ұштастыруына мүмкіндік береді. Электронды оқулыққа оқу технологиялары

жинақталған. Мысалы: ойын арқылы оқыту, блокты оқыту, тірек- сигналдар

арқылы оқыту, т.с.с. Электронды оқулық арқылы оқушы көптеген қосымша

материал ала алады, осы алған мәліметтерін компьютерден көргендіктен

есіндежақсы сақтайды, өз бетінше жұмыс жасау қабілеті қалыптасады.

Сонымен қатар, қашықтықтан оқыту және Қазақстан Республикасында

білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған Мемлекеттік

бағдарламасындағы басым бағыттардың бірі «E-learning» электронды оқытуды

да айта кету керек.

Жас ұрпақты оқытуда осы айтылған инновациялық технологияларды

пайдалану – шығармашылық жетістіктің негізгі көзі және мұғалімнің кәсіби

өсуінің тура жолы.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2011 – 2020 жылдарға арналған

Мемлекеттік бағдарламасы.

2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан -2030»

жолдауы.

3. Леспаева С. Шығармашылық қабілетті дамыту - мұғалім міндеті. // Қазақстан

мектебі, 2008, №8, 20 б.

4. Қасымова Ә. Шығармашылықты жетілдіру – ұстаз парызы . // Қазақстан мектебі,

2008, № 11, 50 б.

5. Аюбаева Т Ақпараттық технологиялар оқыту үрдісінде. // Қазақстан мектебі, 2008,

№ 9, 65 б.

252

МАЗМҰНЫ

ҚАЗІРГІ ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ

ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

Ақынова Л.А.,Балдырбек А.С.,Нысанбек Д.М.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫНДА ДҮНИЕТАНУ

ПӘНІН ПӘНАРАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТА ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

ЖОЛДАРЫ ................................................................................................ 3 Абатова Д.А.

ҚЫЗЫҚТЫ МАТЕМАТИКАНЫҢ МАТЕМАТИКА САБАҚТА-

РЫНДАҒЫ ТИІМДІЛІГІ ......................................................................... 6 Алиева К.С., Жасұзақ Г., Ерман А.

КЕРІ ЕСЕПТЕРДІ ШЫҒАРУДАҒЫ МОДЕЛЬДЕУ ............................. 9 Абдиганиева Л.И.

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ-

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ ............................................................... 14 Баймахова А.Ш.

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ

ҚОҒАМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІ МЕН ДҮНИЕТАНЫМЫН ҚАЛЫП-

ТАСТЫРУ ................................................................................................. 19 Байменова С.И.

ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ОҚЫТУДА СИНЕРГЕТИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ ........ 22 Байрова А.Б.

АБСОЛЮТТІК (МӘҢГІЛІК) ЖАЛПЫ АДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫ-

ЛЫҚТАР – ТҰЛҒАҒА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК БІЛІМ БЕРУ-

ДІҢ НЕГІЗГІ ӨЗЕГІ .................................................................................. 25 Балажанова Ж. Б., Ерсұлтан А.А., Қалыбек Н.Н.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ АРИФМЕТИКА-

ЛЫҚ ЕСЕПТЕРДІ ТҮСІНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ .................................... 27 Бахрамова Г.А., Дилмуратова Н.Д.

САМОПОЗНАНИЕ И САМОРАЗВИТИЕ ЛИЧНОСТИ В СВЕТЕ

ВНЕДРЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ПРОГРАММЫ “МӘҢГІЛІК ЕЛ”. 31 Бейсенбаева Ғ.Е., Мұратбекова Ә.Қ., Жақыпбек А.Е.

ҚАЗАҚТЫҢ ДӘСТҮРЛІ МӘДЕНИЕТІНДЕГІ КИКІЛЖІҢ

ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ .................................................. 35 Демеубаева Р.К.

АТА-АНАЛАРМЕН БАЙЛАНЫС ӘДІСТЕРІ ....................................... 40 Досаева Н.Б.

АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ 45 Досбенбетова А.Ш., Алдияров А.Д., Ортаева А.С.

УЧЕТ ЭТНОРЕГИОНАЛЬНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ В СОДЕР-

ЖАНИИ ВНЕКЛАССНОЙ РАБОТЫ ПО ЭКОНОМИЧЕСКОМУ

ВОСПИТАНИЮ ШКОЛЬНИКОВ .......................................................... 49

253

Елеусинова Т.Д., Нақышова К.

ҚАЗІРГІ ЗАМАНАУИ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ

МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР .................................................. 53 Әбішева Л.П., Естаева Ә.О., Үсіпбекова А.С.

ҚАЗІРГІ АҚПАРАТТЫҚ ҚОҒАМДАҒЫ ӨЗДІГІНЕН БІЛІМ АЛУ-

ДЫҢ РОЛІ .................................................................................................................. 58 Әліпбек А.З., Оразимбетова К.Ш., Казанфарова М.М.

ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ КӨРІНІС БЕРЕТІН ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ЗЕЙІН ПРОЦЕСІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ............................................... 62 Мамиков С.А., Джантаева Ш., Уртаева Н.

АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР БОЙЫНША ОҚУШЫЛАРДЫҢ

САБАҚТА НЕМЕСЕ ОҚУЛЫҚТАН ДАЙЫН БІЛІМДІ АЛУЫН ҒАНА

ЕМЕС, СОНЫМЕН ҚАТАР МҰҒАЛІМНІҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖҰМЫСТАРЫН, ІЗДЕНІС-ЗЕРТТЕУ ӘДІС-

ТЕРІМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ...................................................................... 66 Мамытбаева Ж.А.,Нұрман.Н.Г.,Серикова Н.К.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ

ТӘРБИЕЛЕУ.............................................................................................. 71 Мұсакұлова Г.Қ.

ҚАЗАҚ ТІЛІН БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ..... 75 Набиев Б.Г.

ФИЗИКА САБАҚТАРЫНДА ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА ӘДІСТЕРІН

ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ ................................................................. 77 Назарбекова Л.А.

ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ИНФОРМАТИКА САБАҒЫНДА

ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ ................................................................. 81 Абдигапирова У.А., Бүркіт Ә.Қ.

МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУДА СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ

ӘДІСІН ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ............ 84 Баратов М.С., Алдешов С.Е., Бүркіт Ә.Қ.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА НЕГІЗІНДЕ ФИЗИКА ПӘНІН

ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІН ЖЕТІЛДІРУ .................................................. 88 Карибаева О.А., Бүркіт Ә.Қ.

ЗАМАНАУИ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН ҚОЛ-ДАНУ НЕГІЗІНДЕ БАСТАУЫШ МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ШЫҢДАУ ................................. 93 Култашев Я.Т., Бүркіт Ә.Қ.

ТАРИХ САБАҒЫН ЖАҒАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА НЕГІЗІНДЕ

ОҚЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ 97 Сайдикаримова М.И., Бүркіт Ә.Қ.

БАСТАУЫШ СЫНЫПТЫҢ «КӨКШЕТАУ» ТАҚЫРЫБЫН ОҚЫ-

ТУДА «ОҚЫТУ МЕН ОҚУДАҒЫ ЖАҢА ӘДІС ТӘСІЛДЕР»

ӘДІСІН ТИІМДІ ҚОЛДАНУ ................................................................... 101 Сайдикаримова Э.М., Бүркіт Ә.Қ.

«ОҚЫТУ МЕН ОҚУДАҒЫ ЖАҢА ӘДІС ТӘСІЛДЕР» НЕГІЗІНДЕ

«ТЕХНОЛОГИЯ» САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМА

ШЫЛЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІН ДАМЫТУ ........................................... 105

254

Сайдикаримов У.А., Баратов А.С., Бүркіт Ә.Қ.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА БОЙЫНША МАТЕМАТИКА

КУРСЫН ОҚЫТУДА ДӘСТҮРЛІ ЕМЕС ӘДІСТЕРДІ ҚОЛДАНУ ........ 109 Умарова А.А., Карымсакова Р.,Бүркіт Ә.Қ.

ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА НЕГІЗІНДЕ ХИМИЯ ПӘНІН

ОҚЫТУДА СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ ӘДІСІН ҚОЛДАНУ........... 113 Элтаева Н.М., Бүркіт Ә.Қ.

МЕТОДЫ ОРГАНИЗАЦИИ И ПРОВЕДЕНИИ ВНЕКЛАССНЫХ

РАБОТ ПО РУССКОМУ ЯЗЫКУ И ЛИТЕРАТУРЕ ............................ 117 Нурсеитова Л.О., Абдрахимова А.

ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ...... 119 Ортаева А.С., Ортаева Г.С.

КОМПЬЮТЕР ОЙЫНДАРЫНЫҢ БАЛА ПСИХИКАСЫНА ӘСЕРІ 124 Сахова А.Б.

БІЛІМ БЕРУДЕГІ ЖАҢА МАЗМҰН – ЖАҢА БАҒДАРЛАМА.......... 126 Султанбекова А.А., Жапбарова Г.А.

РАЗВИТИЕ МНЕМИЧЕСКИХ ПРОЦЕССОВ У ДЕТЕЙ

ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА................................................................ 129 Сүлеймен Ә.Қ.

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ....................................................... 133 Тілеуова С.С.

ЗАМАНАУИ ҰСТАЗДЫҢ КӘСІБИ ҚҰНДЫЛЫҚТАР ЖҮЙЕСІ ...... 137 Утемуратова А.Б.

БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯ-

СЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІ .............................................................................. 141 Шадиева С.С.

ӨЗБЕК ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ЗАМАНАУИ АҚПАРАТТЫҚ-

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ӘДІСТЕРІ ............................................................... 145 Эштаев А.С.

ФИЗИКА ПӘНІН ОҚЫТУҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР................ 149

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ӨРКЕНДЕУ

ҚАДАМДАРЫ

(ТАРИХ, ЭКОНОМИКА, МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ) Амалбекова Г.А.

ЖАҢА ҚОҒАМҒА ЖАҢАША ҰЛТТЫҚ ИДЕОЛОГИЯ .................... 153 Бердыбекова А.Л. СОЦИАЛЬНО – ЭКОНОМИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ЮЖНОГО

КАЗАХСТАНА НА ТРАЕКТОРИИ УСПЕШНОГО РАЗВИТИЯ В

ХОДЕ ЭВОЛЮЦИОННОГО РАЗВИТИЯ СТРАНЫ ............................ 157 Маханов Н.И.

АЛАШ ИДЕЯСЫ – ҚАЗАҚ ИДЕЯСЫ .................................................. 161

255

Бузрукова Н.А., Бүркіт Ә.Қ.

ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ «ШӨГЕН» ФЕДЕРА-

ЦИЯСЫ ЖӘНЕ ЕЖЕЛГІ АТ СПОРТЫ ОЙЫНЫ ............................ 166 Ниетбайтеги К.А.

РЕПРЕЗЕНТАЦИЯ МЕНТАЛЬНЫХ ПРЕДСТАВЛЕНИЙ НАРОДА

В АНТРОПОНИМИИ .............................................................................. 170 Олжаев Т.А.

ҰЛТТЫҚ ОЙЫН ТҮРЛЕРІН ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ САБАҚ-

ТАРЫНДА ПАЙДАЛАНУ........................................................................ 173 Пилин И.С.

ПАТРИОТИЧЕСКОЕ ВОСПИТАНИЕ УЧАЩИХСЯ СТАРШИХ

КЛАССОВ СРЕДСТВАМИ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И

СПОРТА ..................................................................................................................... 178 Сармурзаев Т.С.

СПОРТТЫҚ СЕКЦИЯ ЖҰМЫСЫНЫҢ МАҢЫЗЫ ............................. 181 Урманов Х.А.

МЕМЛЕКЕТТІК ҚҰЖАТТАРДЫҢ ҚОҒАМДЫҚ МАҢЫЗЫ............. 186 Шадиев И.А.

ҚОЗҒАЛЫСТЫҚ ОЙЫНДАР ОҚЫТУ ҮРДІСІ РЕТІНДЕ................... 190

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУДЫҢ

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ Жұмабаев М.Ж.,Құдайберген Б.

ЕСЕПТІ ШЕШУДІҢ ӘДІСТЕРІ .............................................................. 193 Иманбаев Н.С., Воробьевская Л.В.

К СПЕКТРАЛЬНОМУ ВОПРОСУ ОПЕРАТОРА КОШИ-РИМАНА,

СВЯЗАННОЕ С ЗАДАЧЕЙ ТИПА ДИРИХЛЕ ...................................... 195 Казимирчик Н.М.

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ В ОБУЧЕНИИ МАТЕМАТИКИ НОВЫХ

ТЕХНОЛОГИЙ .......................................................................................... 198 Карабакиева Р.Б.

ӨТЕЙБОЙДАҚ ТІЛЕУ ҚАБЫЛҰЛЫНЫҢ МЕДИЦИНАЛЫҚ

ҚЫЗМЕТІ ................................................................................................... 202 Махамбетова Н.

ӘЛЕМДІ ШАРПЫҒАН ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН

ЭКОНОМИКАСЫНА ӘСЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 205 Борибекв М.С., Муратова Н.Ж., Борибекова Ж.С.

МАХМУД ҚАШҚАРИДЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ . 209 Салахиддинова Н.С.

АҚПАРАТТЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ДАҒДЫЛАРДЫ ДАМЫТУ

МҮМКІНДІКТЕРІ ..................................................................................... 213 Тойболов К.К.

БАЙҚОҢЫР ҒАРЫШ АЙЛАҒЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕ-

ЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ............................................................... 215

256

Тойханова Н.М.

АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕТІН

ӘСЕРІ ......................................................................................................... 217 Худайбергенов С.А.

ӨЗБЕКСТАНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ

КЕЗЕҢДЕРІ ................................................................................................ 222 Юнусова Д.К., Джантаева Ш.К.,Накай А.А.

ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ БЕЗОПАСНОСТИ

ПРОГРАММНОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ..................................................... 227 Алимова Қ.Ш., М.С.Аймаханов

МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ИНКЛЮЗИВТІ ОҚЫТУҒА БАҒЫТТЫЛЫҒЫН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ .............................................................. 231 Әліпбек А.З., Бураева К.Б., Артукбаев И.Р.

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА ОҚЫТУШЫЛАРДЫҢ ПЕДАГОГИКА-

ЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ........ 235 Әліпбек А.З., Айменова Н., Е.Н.Төлежанов

Ж.БАЛАСАҒҰННЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ІЛІМІНІҢ ЕРЕКШЕ-

ЛІКТЕРІ ..................................................................................................... 239 Әліпбек А.З., Ибрагимова А.Б.

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ ТАНЫМ-

ДЫҚ ӘРЕКЕТІН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ОҚЫТУ

ӘДІСТЕРІН ҚОЛДАНУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ................................. 243 Ибашова А.Б., А.М.Егизова, Абдраманова Н.Ш.

ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ОҚУ ПРОЦЕССІНЕ

ҚОЛДАНУДА МҰҒАЛІМНІҢ КӘСІБИ ӨСУІ...................................... 247

257

«ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ

ДАМУЫНДАҒЫ БАСТЫ ҚАҒИДАЛАРЫ» атты республикалық онлайн ғылыми-тәжірибелік

конференциясының

МАТЕРИАЛДАРЫ

МАТЕРИАЛЫ

республиканской онлайн научно-практической

конференции

«ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ

ЭВОЛЮЦИОННОГО РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА»

MATERIALS

republican online scientific - practical conference

«MAIN PRINCIPLES OF EVOLUTIONARY

DEVELOPMENT OF KAZAKHSTAN»

Басуға 20.10.2017 жылы қол қойылды. Қаріп түрі «Times New Roman»

Көлемі 16 шартты баспа табақ. Таралымы 65 дана. «Әлем» баспаханасы.

Тапсырыс №2010. Шымкент қаласы, Ғ.Іляев көшесі, №7

+ 7 702 331 44 37; +7 776 331 44 37;

258