Binnenkort vieren we het kerstfeest, waarmee we de

komst van de Verlosser in deze wereld gedenken. Een

goede traditie! Ook de zondagse eredienst en het geloof

in God als Drie-eenheid zijn overleveringen die door

velen worden gekoesterd. Zo houden we (ongemerkt)

heel wat tradities in ere. Toch zijn protestanten en

vooral evangelischen doorgaans nogal huiverig voor het

woord 'traditie', vooral als het om het lezen en begrijpen

van de Schrift gaat. Deze Bijbel wordt dan opgevat als

een zelfstandige grootheid die met behulp van de

Heilige Geest individueel begrepen kan worden, zonder

enig beroep op de overlevering. Maar is dit een houdba-

re positie als we beseffen dat alleen al de omvang van de

nieuwtestamentische canon het resultaat is van kerke-

lijke traditie? In deze Marturia willen we een beschei-

den bijdrage leveren door enig licht te laten schijnen op

de verhouding Schrift en traditie in de Vroege Kerk.

Hieruit zal blijken dat, juist als de Schrift ons lief is, we

niet zonder enige traditie kunnen. Nieuwsgierig

geworden? Veel leesplezier!

Inhoud Redactioneel

Colofon

vRedactioneel

vSchrift én traditie? -

vVoorgesteld - Patropedia

vRecensie: Vers Christendom - drs. J.M. Abrahamse

vUit de media - André Boerman / vroegekerk.nl

- drs. ing. N. Witkamp

drs. ing. N. Witkamp

drs. ing. Nathan Witkamp

Marturia:E-magazine over de betekenis van de Vroege Kerk voor vandaag.

Redactie:drs. ing. Nathan Witkamp, marturia@eta.nl

Adviesraad:dr. Henk Bakker, dr. Riemer Roukema, dr. Benno Zuiddam

Medewerkers:André Boerman

Vormgeving:Jesse van Nes, MA

Copyright:© Evangelisch College. Volledige of gedeeltelijke overname van artikelen is alleen toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie.

Uitgave:Marturia wordt uitgegeven door de Evangelische Theologische Academie, onderdeel van stichting Evangelisch College.

Zonnebloemstraat 4, 3333 SW Zwijndrechtwww.eta.nl | info@eta.nl | 078-6190037

drs. Jan Martijn Abrahamse

Marturia ontvangen per e-mail?

Meldt u aan op www.marturia.info voor de digitale nieuwsbrief en u ontvangt voortaan gratis per e-mail het nieuwe e-magazine.

MAR URIA]

E-magazine over de betekenis van de vroege Kerk voor vandaag Jaargang 4 | Nummer 6 | December 2011

LOGICAMENO OUNTOUTOOTIEANMELH HMOIPERIUMWNTOUMERO TIMETADOUNAIAFOUELA

BONOTIESTAIMOITOIOUTOICPNEUMACINUPHRETHCANTIEICMICQONECPOUDACAKATAMIKRO

NUMINPEMPEININAMETATHCPICTEWCUMWNTELEIANECHTEKAITHNGNWCINTRIAOUNDOGMA

TAECTINKURIOUZWHCELPICARCHKAITELOCPICTEWCHMWNKAIDIKAIOCUNHKRICEWCARCHKAI

T E L O C A G A P H E U F R O C U N H C K A I A G A L L I A C E W C E R G W N E N D I K A I O C U N H

EGNWRIC

ENGAR

HM IN

ODEC

P O T

HCDI

ATWNPR

OFHTWNTAPARELHLUQOTAKAITAENECT WTAKAITWNMELLONTWNDOUCAPARC

ACHMINGEUCEWCWNTAKAQEKACTABLEPONTECENERGOUMENAKAQWCELALHCENOFEILOMEN

PLOUCIWTERONKAIUYHLOTERONPROCAGEINTWFOBWAUTOUEGWDEOUCWCDIDACKALOCALLWCE

ICEXUMWNUPODEIXWOLIGADIWNENTOICPAROUCINEUFRANQHCECQEÅ Barn. 1,6

C C C

kerken en door kerken van groter gezag geaccepteerde blijkt uit 2 Thess. 2:15:boeken stellen boven de boeken die een minderheid of

kerken van geringer gezag in ere houden … [Hierna volgt Wees standvastig, broeders en zusters, en blijf bij de een opsomming van de Bijbelse canon, inclusief enkele traditie waarin u door ons onderwezen bent, in woord of

3oudtestamentische apocriefen] geschrift (NBV).

Zekerheid over de omvang van de canon kan niet De ene gezaghebbende apostolische traditie kent dus

worden verkregen los van de kerkelijke traditie, het twee hoedanigheden: ongeschreven en geschreven.

getuigenis van de gemeente van Christus. Het is daarbij Ook de geschreven Evangeliën hadden oorspronkelijk

zinvol te bedenken dat voor ons geijkte begrippen als een ondersteunende functie. Dit kan aardig worden

'canon' en 'gecanoniseerde boeken' pas vanaf de vierde geïllustreerd aan de hand van de proloog van Lucas 4eeuw worden toegepast op de Bijbelboeken. Ook (1:1-4):

hieruit mag niet de al te haastige conclusie getrokken

Nadat reeds velen zich tot taak hebben gesteld om een worden dat deze boeken voor die tijd 'dus' geen gezag verslag te schrijven over de gebeurtenissen die zich in ons hadden. Wél dat Schriftgezag is ingebed in het grotere midden hebben voltrokken, en die ons zijn overgeleverd geheel van gemeenschap en traditie. Dit is geen latere door degenen die vanaf het begin ooggetuigen zijn ontwikkeling, maar heeft z'n oorsprong in de vroegste geweest en dienaren van het Woord zijn geworden, leek

Kerk, en hangt samen met het apostolisch auteurschap het ook mij goed om alles van de aanvang af nauwkeurig

van deze geschriften.na te gaan en deze gebeurtenissen in ordelijke vorm voor

u, hooggeachte Theofilus, op schrift te stellen, om u te Apostolische traditie: (on)geschreven overtuigen van de betrouwbaarheid van de zaken waarin De jonge kerk leefde bij het gezag van de leer van de u onderricht bent. (NBV)

apostelen (Hand. 2:42), de ooggetuigen van de aardse

bediening van Christus (Hand. 1:21-22). Het Oude In dit relaas zijn vier stappen te onderscheiden. (1) Er Testament werd gelezen en uitgelegd door deze aposto- hebben zich gebeurtenissen voltrokken: de heilshisto-lische bril, oftewel het evangelie van Jezus Christus. rie omtrent de Messias; (2) Het verslag van deze Deze leer werd aanvankelijk mondeling overgeleverd. gebeurtenissen is overgeleverd door ooggetuigen en Pas na circa twee decennia ontstaan de eerste apostoli- dienaren van het Woord; (3) Theofilus is onderwezen in sche geschriften: de brieven van Paulus. Deze pennen- deze overlevering; (4) Lucas schrijft zijn boek om vruchten ontstonden binnen het grotere geheel van de Theofilus extra te overtuigen van de betrouwbaarheid apostolische overlevering. In principe gaat het om van deze overlevering. Ook het evangelie van Lucas is gelegenheidsgeschriften die werden ingezet ter onder- dus geschreven ter ondersteuning van de mondelinge steuning van – en daarmee ook waren ingebed in – de overlevering en wel binnen het geheel van de apostoli-bediening van de apostel. Paulus brieven zijn geen sche traditie. Anders uitgedrukt, zowel de brieven van geïsoleerde revelaties of bewuste aanvullingen van de Paulus als Lucas – en we mogen dit gerust uitbreiden tot

5Schrift (= Oude Testament). Pas wanneer hij niet alle nieuwtestamentische geschriften – zijn niet meer aanwezig kan zijn, er haast geboden is, of om zijn komst en niet minder dan 'geschreven apostolische traditie'. In aan te kondigen, gaat hij over tot schrijven (2 Cor. 2:3; dit opzicht was er oorspronkelijk geen principieel, maar 13:10; 1Tm 4:13). Om begrijpelijke redenen gaat de hooguit een functioneel verschil tussen 'woord of persoonlijke aanwezigheid van de apostel altijd boven geschrift'. In beide gevallen ging het om dezelfde een brief. Het is veelzeggend dat Paulus drie jaar in gezaghebbende boodschap (principieel gelijk). Maar, Efeze heeft gediend, maar dat we slechts één korte brief afhankelijk van de situatie werd gebruik gemaakt van hebben die aan deze gemeente is gericht. woord, van geschrift, of – elkaar aanvullend, van beide Het schrijven mag dan niet tot de kern van Paulus' (functioneel verschillend).bediening behoord hebben, wat op schrift stond had

evenveel gezag als mondeling onderwijs, zoals duidelijk

Voor protestanten is de vraag naar de relatie tussen Kerk ons loodst naar een

Schrift en traditie altijd een spannend onderwerp. Is de gebalanceerde(re) kijk op de

traditie geen mensenwerk en de Schrift het onfeilbare relatie Schrift-traditie. Een aan

Woord van God? Hebben de hervormers zich met het de bron herijkte visie leidt tot

sola Scriptura niet terecht afgezet tegen elk menselijk een eerherstel van de apostoli-

bedenksel dat naast of zelfs boven de Bijbel is komen te sche traditie en de kerkelijke

staan? Maar hebben de rooms-katholieken ook niet een gemeenschap, ook (of juist!) in

beetje gelijk dat een isolatie van de Schrift van kerk en evangelische kringen.

traditie leidt tot een wildgroei aan kerken en leringen,

omdat een ieder zijn eigen uitlegger is? De canon en de traditie

In dit artikel gaan we terug in de tijd. Na een eerste Om maar met de deur in huis te

oriëntatie bij Augustinus gaan we terug naar het tijdvak vallen: hoe weten we zeker dat

van de apostelen. Vragen waarop we een antwoord de canon van het Nieuwe

hopen te vinden zijn: “Wat was de norm toen er nog Testament bestaat uit de ons

helemaal geen Nieuwe Testament was geschreven?” En: bekende 27 boeken? De consen-

“Hoe functioneerden de later geschreven nieuwtesta- sus in het canononderzoek is dat

mentische geschriften daarbinnen?” Zodra we hier de weg tot de totstandkoming

grond onder de voeten voelen, trekken we verder naar van een vastomlijnde canon van

de post-apostolische periode. Wat was 'canon' voor de het Nieuwe Testament van 27 boeken, niet meer en niet

christenen in dit tijdvak? Bestond er wel zoiets als een minder, een lang en moeizaam proces is geweest dat

spanningsveld tussen Schrift en overlevering? En zo vele eeuwen in beslag heeft genomen. Zoals bekend is

niet, hoe grepen die twee dan in elkaar? Met Athanasius de eerste die in 367 in zijn 39e Paasbrief

Tertullianus als gids, zal betoogd worden dat de vroege getuigt van het ons bekende Nieuwe Testament. Dit wil

niet zeggen dat die boeken toen pas tot gezaghebbend

zijn 'verklaard'. Wie de vroege kerkvaders leest, komt

tot de bevinding dat het gros van de nieuwtestameti-

sche boeken – de vier Evangeliën, Handelingen, de

brieven van Paulus en 1 Johannes – op zijn laatst tegen

het einde van de tweede eeuw in brede kring als gezag-

hebbend werd erkend. Maar over andere boeken, kwam

pas later eenstemmigheid. Wanneer Augustinus in het

begin van de vijfde eeuw de omvang van de canon wil

bepalen, kan hij niet anders dan een beroep doen op de

traditie:

Wat de canonieke boeken betreft, moet hij [degene die de

Schriften wil onderzoeken] het gezag volgen van de 2meerderheid der katholieke kerken, waaronder allicht

degene die een woonplaats aan apostelen boden en

brieven van apostelen mochten ontvangen. Hij moet dus

dit principe vasthouden betreffende de canonieke

boeken, dat hij de door alle katholieke kerken geaccep-

teerde stelt boven die welke sommige niet accepteren. In

het laatste geval moet hij de door een meerderheid van

Schrift én traditie? 1Over de relatie tussen de ongeschreven en geschreven apostolische overlevering

drs. ing. N. Witkamp Nathan Witkamp (1973) is coördinator van demasteropleiding ‘Devroege Kerk’ van deEvangelischeTheologische Academie.Als promovendus aan deEvangelischeTheologische Faculteitbestudeert hij dedoopvisie van de Oost-Syrische kerkvader MarNarsai.

MAR URIA] MAR URIA]

(vervolg) Schrift én traditie?

32Afbeelding: Tertullianus

kerken en door kerken van groter gezag geaccepteerde blijkt uit 2 Thess. 2:15:boeken stellen boven de boeken die een minderheid of

kerken van geringer gezag in ere houden … [Hierna volgt Wees standvastig, broeders en zusters, en blijf bij de een opsomming van de Bijbelse canon, inclusief enkele traditie waarin u door ons onderwezen bent, in woord of

3oudtestamentische apocriefen] geschrift (NBV).

Zekerheid over de omvang van de canon kan niet De ene gezaghebbende apostolische traditie kent dus

worden verkregen los van de kerkelijke traditie, het twee hoedanigheden: ongeschreven en geschreven.

getuigenis van de gemeente van Christus. Het is daarbij Ook de geschreven Evangeliën hadden oorspronkelijk

zinvol te bedenken dat voor ons geijkte begrippen als een ondersteunende functie. Dit kan aardig worden

'canon' en 'gecanoniseerde boeken' pas vanaf de vierde geïllustreerd aan de hand van de proloog van Lucas 4eeuw worden toegepast op de Bijbelboeken. Ook (1:1-4):

hieruit mag niet de al te haastige conclusie getrokken

Nadat reeds velen zich tot taak hebben gesteld om een worden dat deze boeken voor die tijd 'dus' geen gezag verslag te schrijven over de gebeurtenissen die zich in ons hadden. Wél dat Schriftgezag is ingebed in het grotere midden hebben voltrokken, en die ons zijn overgeleverd geheel van gemeenschap en traditie. Dit is geen latere door degenen die vanaf het begin ooggetuigen zijn ontwikkeling, maar heeft z'n oorsprong in de vroegste geweest en dienaren van het Woord zijn geworden, leek

Kerk, en hangt samen met het apostolisch auteurschap het ook mij goed om alles van de aanvang af nauwkeurig

van deze geschriften.na te gaan en deze gebeurtenissen in ordelijke vorm voor

u, hooggeachte Theofilus, op schrift te stellen, om u te Apostolische traditie: (on)geschreven overtuigen van de betrouwbaarheid van de zaken waarin De jonge kerk leefde bij het gezag van de leer van de u onderricht bent. (NBV)

apostelen (Hand. 2:42), de ooggetuigen van de aardse

bediening van Christus (Hand. 1:21-22). Het Oude In dit relaas zijn vier stappen te onderscheiden. (1) Er Testament werd gelezen en uitgelegd door deze aposto- hebben zich gebeurtenissen voltrokken: de heilshisto-lische bril, oftewel het evangelie van Jezus Christus. rie omtrent de Messias; (2) Het verslag van deze Deze leer werd aanvankelijk mondeling overgeleverd. gebeurtenissen is overgeleverd door ooggetuigen en Pas na circa twee decennia ontstaan de eerste apostoli- dienaren van het Woord; (3) Theofilus is onderwezen in sche geschriften: de brieven van Paulus. Deze pennen- deze overlevering; (4) Lucas schrijft zijn boek om vruchten ontstonden binnen het grotere geheel van de Theofilus extra te overtuigen van de betrouwbaarheid apostolische overlevering. In principe gaat het om van deze overlevering. Ook het evangelie van Lucas is gelegenheidsgeschriften die werden ingezet ter onder- dus geschreven ter ondersteuning van de mondelinge steuning van – en daarmee ook waren ingebed in – de overlevering en wel binnen het geheel van de apostoli-bediening van de apostel. Paulus brieven zijn geen sche traditie. Anders uitgedrukt, zowel de brieven van geïsoleerde revelaties of bewuste aanvullingen van de Paulus als Lucas – en we mogen dit gerust uitbreiden tot

5Schrift (= Oude Testament). Pas wanneer hij niet alle nieuwtestamentische geschriften – zijn niet meer aanwezig kan zijn, er haast geboden is, of om zijn komst en niet minder dan 'geschreven apostolische traditie'. In aan te kondigen, gaat hij over tot schrijven (2 Cor. 2:3; dit opzicht was er oorspronkelijk geen principieel, maar 13:10; 1Tm 4:13). Om begrijpelijke redenen gaat de hooguit een functioneel verschil tussen 'woord of persoonlijke aanwezigheid van de apostel altijd boven geschrift'. In beide gevallen ging het om dezelfde een brief. Het is veelzeggend dat Paulus drie jaar in gezaghebbende boodschap (principieel gelijk). Maar, Efeze heeft gediend, maar dat we slechts één korte brief afhankelijk van de situatie werd gebruik gemaakt van hebben die aan deze gemeente is gericht. woord, van geschrift, of – elkaar aanvullend, van beide Het schrijven mag dan niet tot de kern van Paulus' (functioneel verschillend).bediening behoord hebben, wat op schrift stond had

evenveel gezag als mondeling onderwijs, zoals duidelijk

Voor protestanten is de vraag naar de relatie tussen Kerk ons loodst naar een

Schrift en traditie altijd een spannend onderwerp. Is de gebalanceerde(re) kijk op de

traditie geen mensenwerk en de Schrift het onfeilbare relatie Schrift-traditie. Een aan

Woord van God? Hebben de hervormers zich met het de bron herijkte visie leidt tot

sola Scriptura niet terecht afgezet tegen elk menselijk een eerherstel van de apostoli-

bedenksel dat naast of zelfs boven de Bijbel is komen te sche traditie en de kerkelijke

staan? Maar hebben de rooms-katholieken ook niet een gemeenschap, ook (of juist!) in

beetje gelijk dat een isolatie van de Schrift van kerk en evangelische kringen.

traditie leidt tot een wildgroei aan kerken en leringen,

omdat een ieder zijn eigen uitlegger is? De canon en de traditie

In dit artikel gaan we terug in de tijd. Na een eerste Om maar met de deur in huis te

oriëntatie bij Augustinus gaan we terug naar het tijdvak vallen: hoe weten we zeker dat

van de apostelen. Vragen waarop we een antwoord de canon van het Nieuwe

hopen te vinden zijn: “Wat was de norm toen er nog Testament bestaat uit de ons

helemaal geen Nieuwe Testament was geschreven?” En: bekende 27 boeken? De consen-

“Hoe functioneerden de later geschreven nieuwtesta- sus in het canononderzoek is dat

mentische geschriften daarbinnen?” Zodra we hier de weg tot de totstandkoming

grond onder de voeten voelen, trekken we verder naar van een vastomlijnde canon van

de post-apostolische periode. Wat was 'canon' voor de het Nieuwe Testament van 27 boeken, niet meer en niet

christenen in dit tijdvak? Bestond er wel zoiets als een minder, een lang en moeizaam proces is geweest dat

spanningsveld tussen Schrift en overlevering? En zo vele eeuwen in beslag heeft genomen. Zoals bekend is

niet, hoe grepen die twee dan in elkaar? Met Athanasius de eerste die in 367 in zijn 39e Paasbrief

Tertullianus als gids, zal betoogd worden dat de vroege getuigt van het ons bekende Nieuwe Testament. Dit wil

niet zeggen dat die boeken toen pas tot gezaghebbend

zijn 'verklaard'. Wie de vroege kerkvaders leest, komt

tot de bevinding dat het gros van de nieuwtestameti-

sche boeken – de vier Evangeliën, Handelingen, de

brieven van Paulus en 1 Johannes – op zijn laatst tegen

het einde van de tweede eeuw in brede kring als gezag-

hebbend werd erkend. Maar over andere boeken, kwam

pas later eenstemmigheid. Wanneer Augustinus in het

begin van de vijfde eeuw de omvang van de canon wil

bepalen, kan hij niet anders dan een beroep doen op de

traditie:

Wat de canonieke boeken betreft, moet hij [degene die de

Schriften wil onderzoeken] het gezag volgen van de 2meerderheid der katholieke kerken, waaronder allicht

degene die een woonplaats aan apostelen boden en

brieven van apostelen mochten ontvangen. Hij moet dus

dit principe vasthouden betreffende de canonieke

boeken, dat hij de door alle katholieke kerken geaccep-

teerde stelt boven die welke sommige niet accepteren. In

het laatste geval moet hij de door een meerderheid van

Schrift én traditie? 1Over de relatie tussen de ongeschreven en geschreven apostolische overlevering

drs. ing. N. Witkamp Nathan Witkamp (1973) is coördinator van demasteropleiding ‘Devroege Kerk’ van deEvangelischeTheologische Academie.Als promovendus aan deEvangelischeTheologische Faculteitbestudeert hij dedoopvisie van de Oost-Syrische kerkvader MarNarsai.

MAR URIA] MAR URIA]

(vervolg) Schrift én traditie?

32Afbeelding: Tertullianus

probeerde te misleiden om te voorkomen dat zij hun

ware aard en bestemming zouden hervinden. Het

gnostische systeem leidt ontegenzeggelijk tot een

herinterpretatie van het Oude Testament. Wat Jahweh

doet, is slecht en wat de tegenstanders van Jahweh doen

is goed (de slang, Kaïn etc.). Alhoewel Marcion geen

gnosticus was, beoordeelde ook hij de oudtestamenti-

sche God als (moreel) inferieur aan de Vader van Jezus

Christus. Het Oude Testament kon daarmee niet gezag-

hebbend zijn. Hieruit blijkt duidelijk dat de valentinia-

nen en Marcion verder af stonden van het oorspronk-

elijke Joodse christendom dan de katholieken die het

Oude Testament koesterden en continuïteit zagen

Tegelijkertijd geeft hij toe dat het gelijk van een bepaal-tussen de God van Israël en de Vader van Jezus Christus.

de zienswijze niet met een eenvoudig beroep op de Ondanks deze radicale verschillen was er een gemeen-

Bijbel kan worden aangetoond. We zullen daarom op schappelijke interesse in de apostolische geschriften,

zoek moeten naar een fundamenteler principe om te met name de Paulinische brieven, die men dan wel weer

bewijzen wie het gelijk aan zijn kant heeft. Hiertoe op geheel verschillende wijzen interpreteerde. Dit kon

ontwikkelt Tertullianus twee criteria: (1) alleen de leiden tot verhitte discussies en waarheidsclaims 11apostelen hebben de ware leer verkondigd, (2) deze tussen aanhangers van de verschillende 'scholen'. Maar

apostolische leer mag alleen onderwezen worden in wie had er gelijk?12kerken die door de apostelen zelf zijn gesticht. Hieruit

Het gelijk van de katholieken volgt

Tegen de achtergrond van deze problematiek schrijft dat elke leer, die in overeenstemming is met die apostoli-Tertullianus zijn De Praescriptione Haereticorum, Het

10 sche moeder- en oerkerken van het geloof, als waar Principiële Voorbehoud tegen de Ketters. Stel, zegt beschouwd moet worden, daar deze ongetwijfeld dat Tertullianus, dat je een discussie over de interpretatie inhoudt, wat de kerken van de apostelen ontvangen

van de Schrift hebt met een 'ketter' en dat een twijfelaar hebben, de apostelen van Christus en Christus van God,

hiervan getuige is. Zou het geloof van deze twijfelaar dat anderzijds elke leer, die indruist tegen de waarachtige

dan gesterkt worden door deze discussie? Nee! Omdat leer van de kerken, van de apostelen, van Christus en van beide partijen menen het gelijk aan hun kant te hebben, God, bij voorbaat als vals moet beschouwd worden. (21.4-ontstaat er een vruchtloze patstelling. Tertullianus 5)

raadt af dergelijke discussies te voeren en in plaats

daarvan eerst een belangrijke voorvraag te stellen: Het gelijk van de katholieken ligt hierin

aan wie komt het geloof zelf toe, aan wie behoort de dat deze onze leer … haar oorsprong heeft in de traditie Schrift, door wie en door middel van wie, wanneer en aan van de apostelen en dat – wat hieruit volgt – de overigen wie is de leer, waardoor men christen wordt, overgele- haar oorsprong hebben in de leugen. Wij staan in de verd? Waar immers de ware leer en het ware christelijke gemeenschap met de apostolische kerken, wat met geen geloof blijkt te zijn, daar zal ook de ware Schrift zijn, daar afwijkende leer het geval is: dat is het bewijs van de zullen ook de ware schriftverklaringen en alle ware waarheid. (21.6-7)christelijke tradities zijn. (19.2-3)

De katholieken zijn de ware erfgenamen van de Schrift, Tertullianus' scherpe geest getuigt hier van het nuchte- omdat zij in de apostolische traditie staan en daarmee re besef dat de Schrift op verschillende manieren, door de ware apostolische leer en uitleg hebben bewaard. De diverse theologische brillen, kan worden gelezen. apostolische leer die tegelijkertijd functioneerde als de

MAR URIA] MAR URIA]

(vervolg) Schrift én traditie?

54

Na de apostelen We moeten bedenken dat Papias dit zegt in de context

Het is belangrijk te benadrukken dat de apostelen niet van het onderzoek dat hij doet ten behoeve van het

in de eerste plaats een geschreven canon hebben schrijven van een boek over de Evangeliën. Hij zegt niet

overgeleverd, maar het evangelie van Jezus Christus in dat de boeken, de apostolische geschriften, niet belang-

al zijn diversiteit, geschreven en ongeschreven. Deze rijk zijn (hij schrijft er zelfs een boek over!), maar

overlevering, in het bijzonder het apostolisch onder- spreekt wel zijn voorkeur uit voor de nog levende

wijs, was norm. Dit vinden we weerspiegeld in de post- mondelinge traditie.

apostolische geschriften van de late eerste en de tweede Alhoewel de geschreven en mondelinge traditie in dit

eeuw. Zo staat opgetekend in 1 Clemens, een herderlijk tijdvak nog samen optrekken, komt hier gedurende het

schrijven van de gemeente te Rome aan die van Corinthe verloop van de tweede eeuw langzaam verandering in.

(96 n. Chr.): Via een natuurlijk proces verschuift het accent lang-

zaam maar zeker naar de schriftelijke overlevering. Laten we daarom de zinloze en ijdele gedachten laten Mondelinge tradities zijn immers kwetsbaar en papier varen en komen tot de roemrijke en eerbiedwaardige is geduldig. Jacob van Bruggen vat dit proces mooi

6regel van onze overlevering. samen:

'Regel' is hier een vertaling van het Griekse kanoçn Nu wij vele eeuwen later leven, zijn de nieuwtestamenti-

sche geschriften a.h.w. drooggevallen. Aanvankelijk (regel, norm), waarvan ons woord 'canon' is afgeleid. waren zij echter nog omringd door de golfslag van de Hier wordt geen beroep gedaan op een 'canon van mondelinge overleveringen. boeken', maar is het de apostolische overlevering als

zodanig die normerend, canoniserend, is. Dit impliceert Toch zouden we de werkelijkheid geweld aandoen als niet dat de apostolische geschriften geen gezag hadden, we hieruit zouden concluderen dat de Schrift vanaf die dat hadden ze zeker, maar wél dat het apostolisch gezag tijd een eigenstandige grootheid werd, losgeweekt uit (nog) niet volledig samenviel met Schriftgezag. Een het grotere geheel van de apostolische overlevering. mondeling overgeleverd woord van de Heer of een Geschreven en ongeschreven overlevering blijven nauw apostel had evenveel gezag als hetgeen op schrift stond.verstrengeld. Om dit inzichtelijk te maken is het zinvol In de eerste helft van de tweede eeuw bespeuren we om ten slotte nog wat uitvoeriger stil te staan bij zelfs nog een (begrijpelijke) voorkeur voor de levende Tertullianus. mondelinge overlevering. Dit kan mooi geïllustreerd

worden aan de hand van een uitspraak van een zekere Wie mag de Schrift uitleggen?Papias, bisschop van Hiërapolis (Klein-Azië) in het Tijdens de tweede eeuw werden de katholieken gecon-begin van de tweede eeuw. Deze Papias schreef een fronteerd met concurrerende groepen. De meest in het vijfdelig werk, Uitleg van de uitspraken van de Heer. oog lopende zijn de valentinianen en de marcionieten, Vermoedelijk ging dit boekwerk over enkele canonieke vernoemd naar respectievelijk Valentinus (actief tussen Evangeliën. Dit werk is helaas verloren gegaan, maar 120 en 140 n. Chr.) en Marcion (stief ca. 154 n. Chr.). Of ondermeer bij Eusebius vinden we een enkel citaat het gedachtegoed van Valentinus zélf als 'gnostisch' te hieruit. Een van die citaten luidt:

9duiden valt, staat ter discussie, maar dat van zijn

volgelingen is dat zeker wél. Dit valentiniaanse gnosti-Als ik iemand ontmoette die ooit volgeling van de oudsten cisme maakte een fundamenteel onderscheid tussen de was geweest, vroeg ik steeds naar de uitspraken van die

inferieure schepper-god en de Vader van Jezus. oudsten. Wat Andreas, Petrus of Filippus hadden gezegd,

of Thomas, Jakobus, Johannes, Mattheus, of een andere Laatstgenoemde was de hoogste God, terwijl de schep-discipel van de Heere. Of ook wat de woorden geweest per een lagere godheid was die, tegen de wil van de waren van Aristion, of van Johannes, de ouderling, ook van hoogste God in, de verderfelijke materiële werkelijk-de discipelen van de Heere; want het was mijn mening, dat heid had geschapen. De God van Israël was dus feitelijk ik veel meer profijt zou hebben van wat de levende en

een demon die, in opstand tegen de ware God, de mens 7blijvende stem zegt dan van wat in de boeken staat.

(vervolg) Schrift én traditie?

probeerde te misleiden om te voorkomen dat zij hun

ware aard en bestemming zouden hervinden. Het

gnostische systeem leidt ontegenzeggelijk tot een

herinterpretatie van het Oude Testament. Wat Jahweh

doet, is slecht en wat de tegenstanders van Jahweh doen

is goed (de slang, Kaïn etc.). Alhoewel Marcion geen

gnosticus was, beoordeelde ook hij de oudtestamenti-

sche God als (moreel) inferieur aan de Vader van Jezus

Christus. Het Oude Testament kon daarmee niet gezag-

hebbend zijn. Hieruit blijkt duidelijk dat de valentinia-

nen en Marcion verder af stonden van het oorspronk-

elijke Joodse christendom dan de katholieken die het

Oude Testament koesterden en continuïteit zagen

Tegelijkertijd geeft hij toe dat het gelijk van een bepaal-tussen de God van Israël en de Vader van Jezus Christus.

de zienswijze niet met een eenvoudig beroep op de Ondanks deze radicale verschillen was er een gemeen-

Bijbel kan worden aangetoond. We zullen daarom op schappelijke interesse in de apostolische geschriften,

zoek moeten naar een fundamenteler principe om te met name de Paulinische brieven, die men dan wel weer

bewijzen wie het gelijk aan zijn kant heeft. Hiertoe op geheel verschillende wijzen interpreteerde. Dit kon

ontwikkelt Tertullianus twee criteria: (1) alleen de leiden tot verhitte discussies en waarheidsclaims 11apostelen hebben de ware leer verkondigd, (2) deze tussen aanhangers van de verschillende 'scholen'. Maar

apostolische leer mag alleen onderwezen worden in wie had er gelijk?12kerken die door de apostelen zelf zijn gesticht. Hieruit

Het gelijk van de katholieken volgt

Tegen de achtergrond van deze problematiek schrijft dat elke leer, die in overeenstemming is met die apostoli-Tertullianus zijn De Praescriptione Haereticorum, Het

10 sche moeder- en oerkerken van het geloof, als waar Principiële Voorbehoud tegen de Ketters. Stel, zegt beschouwd moet worden, daar deze ongetwijfeld dat Tertullianus, dat je een discussie over de interpretatie inhoudt, wat de kerken van de apostelen ontvangen

van de Schrift hebt met een 'ketter' en dat een twijfelaar hebben, de apostelen van Christus en Christus van God,

hiervan getuige is. Zou het geloof van deze twijfelaar dat anderzijds elke leer, die indruist tegen de waarachtige

dan gesterkt worden door deze discussie? Nee! Omdat leer van de kerken, van de apostelen, van Christus en van beide partijen menen het gelijk aan hun kant te hebben, God, bij voorbaat als vals moet beschouwd worden. (21.4-ontstaat er een vruchtloze patstelling. Tertullianus 5)

raadt af dergelijke discussies te voeren en in plaats

daarvan eerst een belangrijke voorvraag te stellen: Het gelijk van de katholieken ligt hierin

aan wie komt het geloof zelf toe, aan wie behoort de dat deze onze leer … haar oorsprong heeft in de traditie Schrift, door wie en door middel van wie, wanneer en aan van de apostelen en dat – wat hieruit volgt – de overigen wie is de leer, waardoor men christen wordt, overgele- haar oorsprong hebben in de leugen. Wij staan in de verd? Waar immers de ware leer en het ware christelijke gemeenschap met de apostolische kerken, wat met geen geloof blijkt te zijn, daar zal ook de ware Schrift zijn, daar afwijkende leer het geval is: dat is het bewijs van de zullen ook de ware schriftverklaringen en alle ware waarheid. (21.6-7)christelijke tradities zijn. (19.2-3)

De katholieken zijn de ware erfgenamen van de Schrift, Tertullianus' scherpe geest getuigt hier van het nuchte- omdat zij in de apostolische traditie staan en daarmee re besef dat de Schrift op verschillende manieren, door de ware apostolische leer en uitleg hebben bewaard. De diverse theologische brillen, kan worden gelezen. apostolische leer die tegelijkertijd functioneerde als de

MAR URIA] MAR URIA]

(vervolg) Schrift én traditie?

54

Na de apostelen We moeten bedenken dat Papias dit zegt in de context

Het is belangrijk te benadrukken dat de apostelen niet van het onderzoek dat hij doet ten behoeve van het

in de eerste plaats een geschreven canon hebben schrijven van een boek over de Evangeliën. Hij zegt niet

overgeleverd, maar het evangelie van Jezus Christus in dat de boeken, de apostolische geschriften, niet belang-

al zijn diversiteit, geschreven en ongeschreven. Deze rijk zijn (hij schrijft er zelfs een boek over!), maar

overlevering, in het bijzonder het apostolisch onder- spreekt wel zijn voorkeur uit voor de nog levende

wijs, was norm. Dit vinden we weerspiegeld in de post- mondelinge traditie.

apostolische geschriften van de late eerste en de tweede Alhoewel de geschreven en mondelinge traditie in dit

eeuw. Zo staat opgetekend in 1 Clemens, een herderlijk tijdvak nog samen optrekken, komt hier gedurende het

schrijven van de gemeente te Rome aan die van Corinthe verloop van de tweede eeuw langzaam verandering in.

(96 n. Chr.): Via een natuurlijk proces verschuift het accent lang-

zaam maar zeker naar de schriftelijke overlevering. Laten we daarom de zinloze en ijdele gedachten laten Mondelinge tradities zijn immers kwetsbaar en papier varen en komen tot de roemrijke en eerbiedwaardige is geduldig. Jacob van Bruggen vat dit proces mooi

6regel van onze overlevering. samen:

'Regel' is hier een vertaling van het Griekse kanoçn Nu wij vele eeuwen later leven, zijn de nieuwtestamenti-

sche geschriften a.h.w. drooggevallen. Aanvankelijk (regel, norm), waarvan ons woord 'canon' is afgeleid. waren zij echter nog omringd door de golfslag van de Hier wordt geen beroep gedaan op een 'canon van mondelinge overleveringen. boeken', maar is het de apostolische overlevering als

zodanig die normerend, canoniserend, is. Dit impliceert Toch zouden we de werkelijkheid geweld aandoen als niet dat de apostolische geschriften geen gezag hadden, we hieruit zouden concluderen dat de Schrift vanaf die dat hadden ze zeker, maar wél dat het apostolisch gezag tijd een eigenstandige grootheid werd, losgeweekt uit (nog) niet volledig samenviel met Schriftgezag. Een het grotere geheel van de apostolische overlevering. mondeling overgeleverd woord van de Heer of een Geschreven en ongeschreven overlevering blijven nauw apostel had evenveel gezag als hetgeen op schrift stond.verstrengeld. Om dit inzichtelijk te maken is het zinvol In de eerste helft van de tweede eeuw bespeuren we om ten slotte nog wat uitvoeriger stil te staan bij zelfs nog een (begrijpelijke) voorkeur voor de levende Tertullianus. mondelinge overlevering. Dit kan mooi geïllustreerd

worden aan de hand van een uitspraak van een zekere Wie mag de Schrift uitleggen?Papias, bisschop van Hiërapolis (Klein-Azië) in het Tijdens de tweede eeuw werden de katholieken gecon-begin van de tweede eeuw. Deze Papias schreef een fronteerd met concurrerende groepen. De meest in het vijfdelig werk, Uitleg van de uitspraken van de Heer. oog lopende zijn de valentinianen en de marcionieten, Vermoedelijk ging dit boekwerk over enkele canonieke vernoemd naar respectievelijk Valentinus (actief tussen Evangeliën. Dit werk is helaas verloren gegaan, maar 120 en 140 n. Chr.) en Marcion (stief ca. 154 n. Chr.). Of ondermeer bij Eusebius vinden we een enkel citaat het gedachtegoed van Valentinus zélf als 'gnostisch' te hieruit. Een van die citaten luidt:

9duiden valt, staat ter discussie, maar dat van zijn

volgelingen is dat zeker wél. Dit valentiniaanse gnosti-Als ik iemand ontmoette die ooit volgeling van de oudsten cisme maakte een fundamenteel onderscheid tussen de was geweest, vroeg ik steeds naar de uitspraken van die

inferieure schepper-god en de Vader van Jezus. oudsten. Wat Andreas, Petrus of Filippus hadden gezegd,

of Thomas, Jakobus, Johannes, Mattheus, of een andere Laatstgenoemde was de hoogste God, terwijl de schep-discipel van de Heere. Of ook wat de woorden geweest per een lagere godheid was die, tegen de wil van de waren van Aristion, of van Johannes, de ouderling, ook van hoogste God in, de verderfelijke materiële werkelijk-de discipelen van de Heere; want het was mijn mening, dat heid had geschapen. De God van Israël was dus feitelijk ik veel meer profijt zou hebben van wat de levende en

een demon die, in opstand tegen de ware God, de mens 7blijvende stem zegt dan van wat in de boeken staat.

(vervolg) Schrift én traditie?

Patropedia is een Nederlandstalige encyclopedie op het internet over relevante personen, stromingen, geschriften, e.d. uit de

patristische tijd, die verzorgd wordt door het Centrum voor Patristisch Onderzoek. is onderdeel van de uitgebrei-

dere digitale encyclopedie Lucepedia ( ), die uitgaat van Luce / CRC (Centrum voor Religieuze

Communicatie).

De encyclopedie bevat allerlei 'dossiers' over personen en zaken uit heden en verleden. Uiteraard ontbreken in de categorie

'personen' de grote namen als Augustinus en Athanasius niet (voorzover ze nu nog afwezig zijn, zullen ze in de toekomst

worden toegevoegd), maar ook is er informatie te vinden over minder bekende personen als Salvianus van Marseille en

Leontius van Byzantium. Over sommige invloedrijke kerkvaders zijn (of komen) meer gegevens beschikbaar, doordat aparte

dossiers worden gemaakt over onderdelen van hun werk of theologie, bijvoorbeeld over de preken van Augustinus, of over

het geschrift De basis (Peri archôn) van Origenes.

Een tweede categorie dossiers betreft stromingen, zoals het arianisme en het priscillianisme. Verder worden geschriften

behandeld die niet aan een bepaalde auteur zijn toe te schrijven, bijvoorbeeld de Didachè en de Canon Muratori. Ten slotte

komen diverse begrippen of bredere onderwerpen aan bod, zoals hypostase, geloofsbelijdenissen, diaconie in de Vroege

Kerk, Joden en christenen.

De dossiers zijn uitgebreider dan gebruikelijk is voor lemmata in encyclopedieën. Zij bevatten niet alleen een inleiding, maar

ook literatuur, verdeeld over boeken (met recensies), wetenschappelijke artikelen, niet-wetenschappelijke artikelen,

kerkelijke documenten, tekstuitgaven en vertalingen. Al deze onderdelen worden zoveel mogelijk van annotaties voorzien,

die heel kort een idee geven van de inhoud en zo mogelijk een beoordeling.

Er wordt gebruik gemaakt van de speciale mogelijkheden die het internet biedt: waar mogelijk worden aan de publicaties

links toegevoegd naar beschikbare teksten of meer informatie op het internet. Verder bevatten de dossiers links naar andere

online encyclopedieën, audio en video, beeldmateriaal – eveneens met annotaties. Een ander voordeel van een online

encyclopedie boven een gedrukte versie of een uitgave op cd-rom is dat er voortdurend informatie toegevoegd kan worden.

Dit betekent dat het aantal dossiers gestaag zal blijven groeien, terwijl de informatie per dossier steeds bij de tijd gebracht

kan worden.

De informatie in Patropedia is, anders dan die van diverse andere online encyclopedieën, wetenschappelijk verantwoord,

daar zij bijeengebracht is door wetenschappers die werkzaam zijn op het terrein van de patristiek. De coördinatie en de

kwaliteitsbewaking zijn in handen van dr. Liuwe H. Westra en dr. Hans van Loon, medewerkers van het Centrum voor

Patristisch Onderzoek (www.patristiek.eu). Patropedia streeft geen volledigheid na, maar wil een goede, wetenschappelijk

verantwoorde inleiding geven op een persoon of onderwerp met bijbehorende literatuur en links.

Een selectie van de tot Patropedia behorende dossiers is te verkrijgen door op Thema's in het hoofdmenu te klikken en

vervolgens Patropedia te kiezen (of: klik hier). Met behulp van het zoekveld kan op trefwoorden worden gezocht, terwijl

'Uitgebreid zoeken' de mogelijkheid biedt voor een full-text search. Vragen, suggesties en correcties zijn welkom op onder-

staande e-mailadressen.

Hans van Loon ( ) | Liuwe Westra ( )

Patropedia

www.lucepedia.nl

jcvanloon@hetnet.nl liuwe.westra@mensa.nl

MAR URIA]

7

Voorgesteld | Patropedia

MAR URIA]

(vervolg) Het Evangelie van Judas

magisterium of the evangelical counterculture rather than hermeneutische sleutel voor de uitleg van de Schrift the tradition of the church catholic that throws light on werd door Tertullianus en andere kerkvaders vanaf het Scripture.einde van de tweede eeuw aangeduid als de 'canon van

het geloof' (regula fidei). Deze regula fidei had de vorm Dat dit voor ons een aansporing mag zijn om (opnieuw) van een samenvatting van het christelijk geloof, enigs-in dialoog te gaan met de vroege Kerk en de apostolische zins vergelijkbaar met de latere apostolische geloofsbe-traditie, juist als we de Schrift ook vandaag 'recht willen lijdenis. snijden'.

De Schrift valt droog, maar …EindnotenTertullianus leert ons dat de apostolische geschriften 1 Dit artikel is een bewerking van een lezing die ik heb gehouden tijdens een

niet zomaar zijn drooggevallen aan de oever van een studiedag van het Research Center for Early Christianity (ETF), 2 april

willekeurig eiland, maar in de haven van de Kerk, 2011.2 'Katholiek' = 'algemeen', 'universeel', ook wel 'orthodox'. De 'katholieke' binnen de levende apostolische gemeenschap, waar de

Kerk is de ene algemene Kerk waarin de juiste apostolische leer wordt apostolische traditie, de apostolische leer en de aposto- verkondigd (zie de belijdenis van Nicea-Constantinopel en het

Apostolicum!). De 'katholieken' zijn degenen die van deze Kerk deel lische schriftuitleg worden bewaard en overgeleverd. In uitmaken. In deze betekenis wordt 'katholiek', 'katholieken', 'catholic' in die zin zijn de geschriften weliswaar drooggevallen van dit artikel steeds gebruikt en moet strikt worden onderscheiden van

de levende mondelinge traditie, maar worden zij nog 'rooms-katholiek'. 3 De Doctrina Christiana, 2.8.12-13. Geciteerd uit de vertaling van Jan den steeds ondergedompeld in het levende collectieve

Boeft en Ineke Sluiter, Wat betekent de bijbel? (Amsterdam/Leuven: geheugen van de Kerk en wel als een vis in het water.

Ambo/Kritak, 1999).4Buiten het collectieve geheugen van de apostolische Wilhelm Schneemelcher & R. Mcl. Wilson (reds.), New Testament

Apocrypha, Volume one: Gospels and Related Writings (Louisville, gemeenschap verliest de Schrift haar context en beteke-Kentucky: Westminster John Knox, 1991), 11.

5nis. Aanvankelijk was de term 'Schrift', 'Schriften' gereserveerd voor het Oude

Testament (bijv. 2 Tim. 3:16, HSV). Pas tegen het einde van de tweede eeuw Voor ons als protestanten van de eenentwintigste eeuw wordt 'Schrift' ook gebruikt voor de apostolische geschriften (bijv. door betekent dit dat, juist wanneer de Schrift ons lief is en Clemens van Alexandrië en Irenaeus; zie uitvoerig Bruce M. Metzger, The

wij haar tot haar recht willen laten komen, we haar Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance.

Oxford: Oxford University Press, 1987).dienen te lezen, te interpreteren en toe te passen vanuit 6 1 Clemens 7.2. Geciteerd uit: A.F.J. Klijn, Apostolische Vaders 1 ( Kampen:

en in dialoog met de gemeenschap waarin het aposto-Kok, 1981). Voor het Grieks, zie Michael W. Holmes, The Apostolic Fathers:

lisch geloof is bewaard, hetgeen overal, altijd en door Greek Texts and English Translations, 3e editie (Grand Rapids, Michigan:

Baker Academic, 2007).allen geloofd is (quod ubique, quod semper, quod ab 7 Eusebius, Historia Ecclesiastica, 3,39. Geciteerd uit: Chr. Fahner, Eusebius'

omnibus creditum est; Vincentius van Lérins). De vroege Kerkgeschiedenis (Zoetermeer: Boekencentrum, 2000). 8Kerk heeft ons immers niet alleen de Schrift nagelaten, Jacob van Bruggen. Wie maakte de Bijbel? Over afsluiting en gezag van het

Oude en Nieuwe Testament (Kampen: Kok, 1986), 41.maar ook haar leeswijzer in de vorm van het 9 C. Markschies, “Valentinus,” in: Siegmar Döpp en Wilhelm Geerlings,

Apostolicum en de belijdenis van Nicea-Constantinopel. Dictionary of Early Christian Literature (New York, NY: Crossroad, 2000

(1998)).Zoals Tertullianus ons leert, lezen we de Schrift allemaal 10 Alle volgende citaten zijn ontleend aan de vertaling van Christine door een bepaalde bril. Dan is het zaak dat deze bril

Mohrmann, Tertullianus Apologeticum en andere geschriften uit zoveel mogelijk licht doet vallen op de Bijbel! Wie Tertullianus' voor-montanistischen tijd (Utrecht/Brussel: Het Spectrum,

1951).beweert niets anders nodig te hebben dan 'de Schrift 11 21.1-2.

alleen', heeft een beperkt gezichtsveld. Over een 12 21.3.13dergelijke a-historische attitude merkt Donald Bloesch Schneemelcher, Apocrypha 11; Everett Ferguson, 'Canon of Truth', in

Everett Ferguson (red.), Encyclopedia of Early Christianity, 2e editie (New terecht op: York, NY: Routlege, 1999).

14 Donald Bloesch, Holy Scripture: Revelation, Inspiration & Interpretation We consult not the fathers and mothers of the church (Downers Grove, IL: Intervarsity Press,1994), 159

15 Voor een uitstekend pleidooi voor het belang van de apostolische traditie, universal as an aid in understanding a particular text but geschreven vanuit evangelisch perspectief, zie D. H. Williams, Evangelicals simply our own reason and conscience. If church tradition and Tradition: The Formative Influence of the Early Church, Evangelical

plays any role whatever, it is that strand within tradition Ressourcement: Ancient Sources for the Church's Future (Grand Rapids,

that was shaped by the evangelical revivals. It is the MI: Baker Academic, 2005).

6

Patropedia is een Nederlandstalige encyclopedie op het internet over relevante personen, stromingen, geschriften, e.d. uit de

patristische tijd, die verzorgd wordt door het Centrum voor Patristisch Onderzoek. is onderdeel van de uitgebrei-

dere digitale encyclopedie Lucepedia ( ), die uitgaat van Luce / CRC (Centrum voor Religieuze

Communicatie).

De encyclopedie bevat allerlei 'dossiers' over personen en zaken uit heden en verleden. Uiteraard ontbreken in de categorie

'personen' de grote namen als Augustinus en Athanasius niet (voorzover ze nu nog afwezig zijn, zullen ze in de toekomst

worden toegevoegd), maar ook is er informatie te vinden over minder bekende personen als Salvianus van Marseille en

Leontius van Byzantium. Over sommige invloedrijke kerkvaders zijn (of komen) meer gegevens beschikbaar, doordat aparte

dossiers worden gemaakt over onderdelen van hun werk of theologie, bijvoorbeeld over de preken van Augustinus, of over

het geschrift De basis (Peri archôn) van Origenes.

Een tweede categorie dossiers betreft stromingen, zoals het arianisme en het priscillianisme. Verder worden geschriften

behandeld die niet aan een bepaalde auteur zijn toe te schrijven, bijvoorbeeld de Didachè en de Canon Muratori. Ten slotte

komen diverse begrippen of bredere onderwerpen aan bod, zoals hypostase, geloofsbelijdenissen, diaconie in de Vroege

Kerk, Joden en christenen.

De dossiers zijn uitgebreider dan gebruikelijk is voor lemmata in encyclopedieën. Zij bevatten niet alleen een inleiding, maar

ook literatuur, verdeeld over boeken (met recensies), wetenschappelijke artikelen, niet-wetenschappelijke artikelen,

kerkelijke documenten, tekstuitgaven en vertalingen. Al deze onderdelen worden zoveel mogelijk van annotaties voorzien,

die heel kort een idee geven van de inhoud en zo mogelijk een beoordeling.

Er wordt gebruik gemaakt van de speciale mogelijkheden die het internet biedt: waar mogelijk worden aan de publicaties

links toegevoegd naar beschikbare teksten of meer informatie op het internet. Verder bevatten de dossiers links naar andere

online encyclopedieën, audio en video, beeldmateriaal – eveneens met annotaties. Een ander voordeel van een online

encyclopedie boven een gedrukte versie of een uitgave op cd-rom is dat er voortdurend informatie toegevoegd kan worden.

Dit betekent dat het aantal dossiers gestaag zal blijven groeien, terwijl de informatie per dossier steeds bij de tijd gebracht

kan worden.

De informatie in Patropedia is, anders dan die van diverse andere online encyclopedieën, wetenschappelijk verantwoord,

daar zij bijeengebracht is door wetenschappers die werkzaam zijn op het terrein van de patristiek. De coördinatie en de

kwaliteitsbewaking zijn in handen van dr. Liuwe H. Westra en dr. Hans van Loon, medewerkers van het Centrum voor

Patristisch Onderzoek (www.patristiek.eu). Patropedia streeft geen volledigheid na, maar wil een goede, wetenschappelijk

verantwoorde inleiding geven op een persoon of onderwerp met bijbehorende literatuur en links.

Een selectie van de tot Patropedia behorende dossiers is te verkrijgen door op Thema's in het hoofdmenu te klikken en

vervolgens Patropedia te kiezen (of: klik hier). Met behulp van het zoekveld kan op trefwoorden worden gezocht, terwijl

'Uitgebreid zoeken' de mogelijkheid biedt voor een full-text search. Vragen, suggesties en correcties zijn welkom op onder-

staande e-mailadressen.

Hans van Loon ( ) | Liuwe Westra ( )

Patropedia

www.lucepedia.nl

jcvanloon@hetnet.nl liuwe.westra@mensa.nl

MAR URIA]

7

Voorgesteld | Patropedia

MAR URIA]

(vervolg) Het Evangelie van Judas

magisterium of the evangelical counterculture rather than hermeneutische sleutel voor de uitleg van de Schrift the tradition of the church catholic that throws light on werd door Tertullianus en andere kerkvaders vanaf het Scripture.einde van de tweede eeuw aangeduid als de 'canon van

het geloof' (regula fidei). Deze regula fidei had de vorm Dat dit voor ons een aansporing mag zijn om (opnieuw) van een samenvatting van het christelijk geloof, enigs-in dialoog te gaan met de vroege Kerk en de apostolische zins vergelijkbaar met de latere apostolische geloofsbe-traditie, juist als we de Schrift ook vandaag 'recht willen lijdenis. snijden'.

De Schrift valt droog, maar …EindnotenTertullianus leert ons dat de apostolische geschriften 1 Dit artikel is een bewerking van een lezing die ik heb gehouden tijdens een

niet zomaar zijn drooggevallen aan de oever van een studiedag van het Research Center for Early Christianity (ETF), 2 april

willekeurig eiland, maar in de haven van de Kerk, 2011.2 'Katholiek' = 'algemeen', 'universeel', ook wel 'orthodox'. De 'katholieke' binnen de levende apostolische gemeenschap, waar de

Kerk is de ene algemene Kerk waarin de juiste apostolische leer wordt apostolische traditie, de apostolische leer en de aposto- verkondigd (zie de belijdenis van Nicea-Constantinopel en het

Apostolicum!). De 'katholieken' zijn degenen die van deze Kerk deel lische schriftuitleg worden bewaard en overgeleverd. In uitmaken. In deze betekenis wordt 'katholiek', 'katholieken', 'catholic' in die zin zijn de geschriften weliswaar drooggevallen van dit artikel steeds gebruikt en moet strikt worden onderscheiden van

de levende mondelinge traditie, maar worden zij nog 'rooms-katholiek'. 3 De Doctrina Christiana, 2.8.12-13. Geciteerd uit de vertaling van Jan den steeds ondergedompeld in het levende collectieve

Boeft en Ineke Sluiter, Wat betekent de bijbel? (Amsterdam/Leuven: geheugen van de Kerk en wel als een vis in het water.

Ambo/Kritak, 1999).4Buiten het collectieve geheugen van de apostolische Wilhelm Schneemelcher & R. Mcl. Wilson (reds.), New Testament

Apocrypha, Volume one: Gospels and Related Writings (Louisville, gemeenschap verliest de Schrift haar context en beteke-Kentucky: Westminster John Knox, 1991), 11.

5nis. Aanvankelijk was de term 'Schrift', 'Schriften' gereserveerd voor het Oude

Testament (bijv. 2 Tim. 3:16, HSV). Pas tegen het einde van de tweede eeuw Voor ons als protestanten van de eenentwintigste eeuw wordt 'Schrift' ook gebruikt voor de apostolische geschriften (bijv. door betekent dit dat, juist wanneer de Schrift ons lief is en Clemens van Alexandrië en Irenaeus; zie uitvoerig Bruce M. Metzger, The

wij haar tot haar recht willen laten komen, we haar Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance.

Oxford: Oxford University Press, 1987).dienen te lezen, te interpreteren en toe te passen vanuit 6 1 Clemens 7.2. Geciteerd uit: A.F.J. Klijn, Apostolische Vaders 1 ( Kampen:

en in dialoog met de gemeenschap waarin het aposto-Kok, 1981). Voor het Grieks, zie Michael W. Holmes, The Apostolic Fathers:

lisch geloof is bewaard, hetgeen overal, altijd en door Greek Texts and English Translations, 3e editie (Grand Rapids, Michigan:

Baker Academic, 2007).allen geloofd is (quod ubique, quod semper, quod ab 7 Eusebius, Historia Ecclesiastica, 3,39. Geciteerd uit: Chr. Fahner, Eusebius'

omnibus creditum est; Vincentius van Lérins). De vroege Kerkgeschiedenis (Zoetermeer: Boekencentrum, 2000). 8Kerk heeft ons immers niet alleen de Schrift nagelaten, Jacob van Bruggen. Wie maakte de Bijbel? Over afsluiting en gezag van het

Oude en Nieuwe Testament (Kampen: Kok, 1986), 41.maar ook haar leeswijzer in de vorm van het 9 C. Markschies, “Valentinus,” in: Siegmar Döpp en Wilhelm Geerlings,

Apostolicum en de belijdenis van Nicea-Constantinopel. Dictionary of Early Christian Literature (New York, NY: Crossroad, 2000

(1998)).Zoals Tertullianus ons leert, lezen we de Schrift allemaal 10 Alle volgende citaten zijn ontleend aan de vertaling van Christine door een bepaalde bril. Dan is het zaak dat deze bril

Mohrmann, Tertullianus Apologeticum en andere geschriften uit zoveel mogelijk licht doet vallen op de Bijbel! Wie Tertullianus' voor-montanistischen tijd (Utrecht/Brussel: Het Spectrum,

1951).beweert niets anders nodig te hebben dan 'de Schrift 11 21.1-2.

alleen', heeft een beperkt gezichtsveld. Over een 12 21.3.13dergelijke a-historische attitude merkt Donald Bloesch Schneemelcher, Apocrypha 11; Everett Ferguson, 'Canon of Truth', in

Everett Ferguson (red.), Encyclopedia of Early Christianity, 2e editie (New terecht op: York, NY: Routlege, 1999).

14 Donald Bloesch, Holy Scripture: Revelation, Inspiration & Interpretation We consult not the fathers and mothers of the church (Downers Grove, IL: Intervarsity Press,1994), 159

15 Voor een uitstekend pleidooi voor het belang van de apostolische traditie, universal as an aid in understanding a particular text but geschreven vanuit evangelisch perspectief, zie D. H. Williams, Evangelicals simply our own reason and conscience. If church tradition and Tradition: The Formative Influence of the Early Church, Evangelical

plays any role whatever, it is that strand within tradition Ressourcement: Ancient Sources for the Church's Future (Grand Rapids,

that was shaped by the evangelical revivals. It is the MI: Baker Academic, 2005).

6

Klaas van der Zwaag introduceert ons in het leven en andere auteurs aanwezig.

werk van de grote kerkvader Aurelius Augustinus (354- Binnen het hele spectrum van het boek is het afsluiten-

430). Deze grote theoloog worstelde niet alleen met de de hoofdstuk van Jan Hoek minder sterk. Deze bijdrage

gebruikelijke vraag naar de oorsprong van het kwaad, kwam op mij teveel over als een rechtvaardiging om een

maar vooral met de vraag hoe het kwaad in het eigen heel boekje te wijden aan de Vroege Kerk. Hoek pro-

leven te overwinnen (p. 146). Op de achtergrond speelt beert aan te tonen dat Calvijn zichzelf aan de zijde van

hier het conflict met Pelagius: hoe verhoudt de vrije wil de patres stelde en dat de Vroege Kerk daarom niet

zich tot de (erf)zonde (p. 147). Van der Zwaag beschrijft buiten het reformatorische blikveld ligt. Anders gezegd,

hoe Augustinus de menselijke verantwoordelijkheid en zo lijkt het, omdat Calvijn zijn goedkeuring aan deze

de goddelijke genade met elkaar in harmonie brengt in kerkvaders heeft verleend, zo ook wij. Wat mij betreft

het begrip 'liefde' (p. 158-159). had dit niet gehoeven, aangezien de voorgaande

Het laatste woord is voor de redacteur Jan Hoek. Hij hoofdstukken mij hiervan reeds hadden overtuigd.

beziet hoe Johannes Calvijn zich verhoudt tot de kerkva- Bovendien, Calvijn hoeft ook niet altijd het laatste

ders onder de krachtige titel: 'Geen Reformatie zonder woord te hebben. Beter was Calvijn het boek te laten

vroege kerk'. Met de kerkvaders aan zijn zijde stelde de openen en zo de brug naar vandaag te verkleinen.

Geneefse reformator de dwalingen in de kerk van Rome Een lovenswaardig element in het boek is de opname

aan de kaak (p. 180-181). Hoek concludeert: 'Zijn van relevante passages uit de vroegkerkelijke literatuur

gebruik van de patres is een indrukwekkende poging zélf. Voorafgaand aan elk hoofdstuk krijgt de lezer eerst

om het zestiende-eeuwse protestantisme te verbinden de kans om kennis te maken met de kerkvaders, door in

met de Kerk van de eerste eeuwen' (p. 189). een toegankelijke vertaling de hoogtepunten uit het

Na deze uitgebreide inzage in het boek een aantal bewuste geschrift tot zich te nemen. Dit geeft het boek

opmerkingen over het geheel. Bovenstaande schrijvers voor mij aanzienlijk meer waarde. Immers het biedt een

van Vers Christendom hebben een vruchtbare poging uitgelezen kans om mensen daadwerkelijk te laten

gedaan het leven van de Vroege Kerk dichterbij de kerk proeven aan de patristiek. Verder hebben de schrijvers

van de 21ste eeuw te brengen. De mate waarin de gekozen voor een zeer toegankelijke en heldere schrijf-

poging een succes is geworden verschilt per hoofdstuk. stijl, zodat het voor een breed publiek toegankelijk is. De

Persoonlijk sprong voor mij het hoofdstuk van Bram verschillende hoofdstukken kunnen bovendien ook

van de Beek met kop en schouders boven de rest uit, prima los van elkaar worden gelezen. Tevens worden

doordat hij niet blijft hangen bij een bespreking van het aan het eind van elk hoofstuk tips gegeven voor verdere

geschrift, maar uitgebreid de inhoud laat resoneren met literatuur zodat de welwillende lezer door kan lezen. Al

de christelijke kerk van vandaag. Hij brengt de histori- met al, kan ik Vers Christendom daarom van harte

sche theologie tot systematische theologie en zelfs aanbevelen.

praktische theologie: het bestuderen van de geschiede-

nis neemt ons hedendaagse belijden en handelen drs. Jan Martijn Abrahamse

opnieuw onder de loep. Deze grensverleggende onder-

neming is zeker, zij het in mindere mate, ook bij de

MAR URIA]

(vervolg) Recensie: Vers Christendom

9

Hoera! Een toegankelijk boekje over de Vroege Kerk. In

deze nieuwe uitgave van Theologische Hogeschool

'Johannes Calvijn' wordt de betekenis van vroegkerke-

lijke auteurs concreet gemaakt voor het heden. In zeven

artikelen word je als lezer geïntroduceerd in verschil-

lende geschriften van Tertullianus tot Augustinus.

Het eerste getuigenis van de Vroege Kerk is de bekende

brief Ad Diognetum (c. 200) van een onbekende schrij-

ver. Op geheel eigen stijl toont Van de Beek de relevantie

aan van deze mysterieuze brief: Christenen zijn niet

thuis in de wereld, maar hun thuis is Christus. Hij zegt:

'De hemel is alleen interessant omdat Christus daar is in

wie wij leven' (p. 18). Christenen behoeven ook geen

zichtbare alternatieve club te vormen door kledingstijl

en spraakgebruik, want 'Van Christus zijn heeft niets

met cultuur te maken' (p. 19). Van de Beek besluit zijn

bijdrage met een aantal opmerkingen over onze maat-

schappelijke verantwoordelijkheid. Hoever moeten

christenen gaan? Eigenwijs ontneemt Van de Beek

ieders hoop op maatschappelijke verandering en

realisatie van het hemelse op aarde. De verantwoorde-

lijkheid van de christen ligt in de kerk en onze hoop is op

de hemel gericht. 'Ons vaderland is Christus en naar

kerk staan – door verdeeldheid en tweedracht – bete-Hem verlangen wij in de dagen van ons vreemdeling-

kent buiten Christus en daarmee buiten zijn heil. schap' (p. 40).

Vervolgens neemt Peter Bouter het stokje over met de Het tweede getuigenis is geschreven door Henk Bakker

prangende vraag: 'Wie is Jezus?' Hij stelt ons Athanasius aan de hand van Tertullianus' Ad Martyras (c. 160-230).

voor, die Jezus Christus als God verdedigde ten opzichte Bakker confronteert de lezer met een schokkende

van Arius in zijn Orationes contra Arianos. Want: 'Als Hij uitspraak van Tertullianus over martelaarspijn: 'Het

niet Gods Zoon is, dan heeft Hij niet als representant van been voelt de keten niet, als de geest in de hemel is' (p.

de mensheid de werkelijke verlossing voor de mensheid 49). Vervolgens brengt hij ons via een retorische analyse

teweeg gebracht' (p. 114). van de tekst naar Tertullianus' bedoeling van deze

Marten van Willigen getuigt van de waarde en actuali-uitspraak: 'De extase is voor hem de sleutel tot het

teit van de geschriften van Ambrosius van Milaan (337-openen van een ándere wereld, Gods wereld, die de

397). Een dappere kerkvader die het lef had een bloedi-christen nodig heeft om zich in de wereld te kunnen

ge oorlog van de toenmalige keizer Theodosius te handhaven, en stand te houden in tijden van vervolging'

veroordelen en de keizer de deelname aan de eucharis-(p. 59).

tie te ontzeggen (p. 130). Tegelijk portretteert Van Aza Goudriaan bespreekt Cyprianus' De Ecclesia

Willigen Ambrosius als de pastorale bisschop die op de Catholicae Unitate, waarin de derde-eeuwse kerkvader

begrafenis van dezelfde keizer zijn waardering en liefde (c. 200-258) hamert op het belang van de eenheid van

uitspreekt voor de mens Theodosius. 'Ambrosius stelt de kerk. Met dit geschrift is Cyprianus de pionier op het

tegenover zonde de genade, tegenover Adam de gebied van ecclesiologie, de systematisch-theologische

Christus' (p. 141). doordenking van de kerk. Zijn boodschap: buiten de

Vers Christendom: Getuigenissen uit de Vroege Kerk Jan Hoek (red.), Groen Heerenveen 2010, 223 blz., € 14,95 || RECENSIE ||

MAR URIA]

8

Leestip!

Speciaal voor de protestantse christen die zijn of haar katholieke wortels wil (her)ontdekken heeft D.H. Williams een uitdagend boek geschreven:

Evangelicals and Tradition: The Formative Influence of the Early Church. Grand Rapids, Michigan: Baker Academic, 2005. 192 pags.

Klaas van der Zwaag introduceert ons in het leven en andere auteurs aanwezig.

werk van de grote kerkvader Aurelius Augustinus (354- Binnen het hele spectrum van het boek is het afsluiten-

430). Deze grote theoloog worstelde niet alleen met de de hoofdstuk van Jan Hoek minder sterk. Deze bijdrage

gebruikelijke vraag naar de oorsprong van het kwaad, kwam op mij teveel over als een rechtvaardiging om een

maar vooral met de vraag hoe het kwaad in het eigen heel boekje te wijden aan de Vroege Kerk. Hoek pro-

leven te overwinnen (p. 146). Op de achtergrond speelt beert aan te tonen dat Calvijn zichzelf aan de zijde van

hier het conflict met Pelagius: hoe verhoudt de vrije wil de patres stelde en dat de Vroege Kerk daarom niet

zich tot de (erf)zonde (p. 147). Van der Zwaag beschrijft buiten het reformatorische blikveld ligt. Anders gezegd,

hoe Augustinus de menselijke verantwoordelijkheid en zo lijkt het, omdat Calvijn zijn goedkeuring aan deze

de goddelijke genade met elkaar in harmonie brengt in kerkvaders heeft verleend, zo ook wij. Wat mij betreft

het begrip 'liefde' (p. 158-159). had dit niet gehoeven, aangezien de voorgaande

Het laatste woord is voor de redacteur Jan Hoek. Hij hoofdstukken mij hiervan reeds hadden overtuigd.

beziet hoe Johannes Calvijn zich verhoudt tot de kerkva- Bovendien, Calvijn hoeft ook niet altijd het laatste

ders onder de krachtige titel: 'Geen Reformatie zonder woord te hebben. Beter was Calvijn het boek te laten

vroege kerk'. Met de kerkvaders aan zijn zijde stelde de openen en zo de brug naar vandaag te verkleinen.

Geneefse reformator de dwalingen in de kerk van Rome Een lovenswaardig element in het boek is de opname

aan de kaak (p. 180-181). Hoek concludeert: 'Zijn van relevante passages uit de vroegkerkelijke literatuur

gebruik van de patres is een indrukwekkende poging zélf. Voorafgaand aan elk hoofdstuk krijgt de lezer eerst

om het zestiende-eeuwse protestantisme te verbinden de kans om kennis te maken met de kerkvaders, door in

met de Kerk van de eerste eeuwen' (p. 189). een toegankelijke vertaling de hoogtepunten uit het

Na deze uitgebreide inzage in het boek een aantal bewuste geschrift tot zich te nemen. Dit geeft het boek

opmerkingen over het geheel. Bovenstaande schrijvers voor mij aanzienlijk meer waarde. Immers het biedt een

van Vers Christendom hebben een vruchtbare poging uitgelezen kans om mensen daadwerkelijk te laten

gedaan het leven van de Vroege Kerk dichterbij de kerk proeven aan de patristiek. Verder hebben de schrijvers

van de 21ste eeuw te brengen. De mate waarin de gekozen voor een zeer toegankelijke en heldere schrijf-

poging een succes is geworden verschilt per hoofdstuk. stijl, zodat het voor een breed publiek toegankelijk is. De

Persoonlijk sprong voor mij het hoofdstuk van Bram verschillende hoofdstukken kunnen bovendien ook

van de Beek met kop en schouders boven de rest uit, prima los van elkaar worden gelezen. Tevens worden

doordat hij niet blijft hangen bij een bespreking van het aan het eind van elk hoofstuk tips gegeven voor verdere

geschrift, maar uitgebreid de inhoud laat resoneren met literatuur zodat de welwillende lezer door kan lezen. Al

de christelijke kerk van vandaag. Hij brengt de histori- met al, kan ik Vers Christendom daarom van harte

sche theologie tot systematische theologie en zelfs aanbevelen.

praktische theologie: het bestuderen van de geschiede-

nis neemt ons hedendaagse belijden en handelen drs. Jan Martijn Abrahamse

opnieuw onder de loep. Deze grensverleggende onder-

neming is zeker, zij het in mindere mate, ook bij de

MAR URIA]

(vervolg) Recensie: Vers Christendom

9

Hoera! Een toegankelijk boekje over de Vroege Kerk. In

deze nieuwe uitgave van Theologische Hogeschool

'Johannes Calvijn' wordt de betekenis van vroegkerke-

lijke auteurs concreet gemaakt voor het heden. In zeven

artikelen word je als lezer geïntroduceerd in verschil-

lende geschriften van Tertullianus tot Augustinus.

Het eerste getuigenis van de Vroege Kerk is de bekende

brief Ad Diognetum (c. 200) van een onbekende schrij-

ver. Op geheel eigen stijl toont Van de Beek de relevantie

aan van deze mysterieuze brief: Christenen zijn niet

thuis in de wereld, maar hun thuis is Christus. Hij zegt:

'De hemel is alleen interessant omdat Christus daar is in

wie wij leven' (p. 18). Christenen behoeven ook geen

zichtbare alternatieve club te vormen door kledingstijl

en spraakgebruik, want 'Van Christus zijn heeft niets

met cultuur te maken' (p. 19). Van de Beek besluit zijn

bijdrage met een aantal opmerkingen over onze maat-

schappelijke verantwoordelijkheid. Hoever moeten

christenen gaan? Eigenwijs ontneemt Van de Beek

ieders hoop op maatschappelijke verandering en

realisatie van het hemelse op aarde. De verantwoorde-

lijkheid van de christen ligt in de kerk en onze hoop is op

de hemel gericht. 'Ons vaderland is Christus en naar

kerk staan – door verdeeldheid en tweedracht – bete-Hem verlangen wij in de dagen van ons vreemdeling-

kent buiten Christus en daarmee buiten zijn heil. schap' (p. 40).

Vervolgens neemt Peter Bouter het stokje over met de Het tweede getuigenis is geschreven door Henk Bakker

prangende vraag: 'Wie is Jezus?' Hij stelt ons Athanasius aan de hand van Tertullianus' Ad Martyras (c. 160-230).

voor, die Jezus Christus als God verdedigde ten opzichte Bakker confronteert de lezer met een schokkende

van Arius in zijn Orationes contra Arianos. Want: 'Als Hij uitspraak van Tertullianus over martelaarspijn: 'Het

niet Gods Zoon is, dan heeft Hij niet als representant van been voelt de keten niet, als de geest in de hemel is' (p.

de mensheid de werkelijke verlossing voor de mensheid 49). Vervolgens brengt hij ons via een retorische analyse

teweeg gebracht' (p. 114). van de tekst naar Tertullianus' bedoeling van deze

Marten van Willigen getuigt van de waarde en actuali-uitspraak: 'De extase is voor hem de sleutel tot het

teit van de geschriften van Ambrosius van Milaan (337-openen van een ándere wereld, Gods wereld, die de

397). Een dappere kerkvader die het lef had een bloedi-christen nodig heeft om zich in de wereld te kunnen

ge oorlog van de toenmalige keizer Theodosius te handhaven, en stand te houden in tijden van vervolging'

veroordelen en de keizer de deelname aan de eucharis-(p. 59).

tie te ontzeggen (p. 130). Tegelijk portretteert Van Aza Goudriaan bespreekt Cyprianus' De Ecclesia

Willigen Ambrosius als de pastorale bisschop die op de Catholicae Unitate, waarin de derde-eeuwse kerkvader

begrafenis van dezelfde keizer zijn waardering en liefde (c. 200-258) hamert op het belang van de eenheid van

uitspreekt voor de mens Theodosius. 'Ambrosius stelt de kerk. Met dit geschrift is Cyprianus de pionier op het

tegenover zonde de genade, tegenover Adam de gebied van ecclesiologie, de systematisch-theologische

Christus' (p. 141). doordenking van de kerk. Zijn boodschap: buiten de

Vers Christendom: Getuigenissen uit de Vroege Kerk Jan Hoek (red.), Groen Heerenveen 2010, 223 blz., € 14,95 || RECENSIE ||

MAR URIA]

8

Leestip!

Speciaal voor de protestantse christen die zijn of haar katholieke wortels wil (her)ontdekken heeft D.H. Williams een uitdagend boek geschreven:

Evangelicals and Tradition: The Formative Influence of the Early Church. Grand Rapids, Michigan: Baker Academic, 2005. 192 pags.

VIER EVANGELIËN VERDIENDEN HET OM RICHTSNOER TE ZIJN

Is het in onze multiculturele en multireligieuze maatschappij nog vol te houden dat Jezus de

enige weg tot God is? "Wie een knieval maakt voor dit relativisme, vindt in de Vroege Kerk een

geduchte tegenstander." Dat stelt drs. ing. Nathan Witkamp, hoofdredacteur van Marturia, in

een artikel in het blad EO Visie waarin deskundigen op het gebied van de Vroege Kerk een

aantal actuele lessen uit de eerste eeuwen ter sprake brengen. "Evenals wij leefden zij in een

maatschappij waarin die boodschap aanstootgevend was. Toch hielden zij er – wat het ook

kostte – aan vast. De Vroege Kerk gaat ons in dit opzicht voor en bemoedigt ons vol te houden."

Een tweede les wordt in hetzelfde artikel verwoord door dr. Marten van Willigen, onder meer

werkzaam voor Stichting Bijbeluitleg Vroege Kerk. Hij constateert dat in onze tijd alles – ook in

de kerk – verstandelijk wordt beredeneerd. "Wij zijn geneigd de verlossing verstandelijk te

benaderen, maar de Vroege Kerk leert ons dat het iets heel bijzonders is, en te maken heeft met

een liefdesrelatie. Luisteren naar die stemmen uit de kerkgeschiedenis, helpt je de waarde van

de relatie met Christus opnieuw te ontdekken." Bestudering van de Vroege Kerk kan helpen

om het goud van het geloof opnieuw te laten glanzen.

Dr. Henk Bakker, kenner van het vroege christendom, ziet weer een andere les: Jezus volgen

raakt je dagelijks leven. In de Vroege Kerk "benadrukte men vooral dat je geweten wordt

gereinigd als je Christus volgt. Je staat voortaan op een totaal andere manier in het leven. Net

als de eerste christenen moeten ook wij het avontuur durven aangaan om Jezus' morele

richtlijnen via prediking en onderwijs te vertalen naar ons dagelijks leven. Kijken naar de

Vroege Kerk kan ons daarbij helpen."

Een vierde les ziet drs. Robert Doornenbal, docent kerkgeschiedenis aan de Christelijke

Hogeschool Ede, in de evenwichtige manier waarop de Vroege Kerk omging met genezing, dat

ons kan helpen positie te bepalen rondom dit heikele thema. "Ook in de eerste eeuwen vind je

volop getuigenissen van wonderlijke genezingen. Maar men 'claimde' nooit genezing en zei

niet dat God áltijd geneest. Verder meende men dat God goede redenen kan hebben om

iemand níet te genezen, en stond men vaak positief tegenover medicijngebruik en

doktersbezoek. Zo'n evenwichtige visie, waarbij bepaalde vragen open worden gelaten, mis ik

soms in onze tijd."

Bron: EO Visie, 1 oktober 2011

MOGELIJK GRAF VAN APOSTEL FILIPPUS ONTDEKT

Italiaanse archeologen zouden bij de resten

van de oude stad Hiërapolis in het zuidwesten

van Turkije het graf van de apostel Filippus

hebben ontdekt. Filippus was een van de

twaalf apostelen. Hij preekte waarschijnlijk in

Griekenland, Syrië en Frygië, een gebied in

Turkije. Volgens een legende zou hij in

Hiërapolis zijn gemarteld en gedood, mogelijk

door hem te kruisigen met het hoofd naar

beneden.

Bron: Reformatorisch Dagblad, 27-07-2011,

http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/mogel

ijk_graf_van_apostel_filippus_ontdekt_1_578988

Uit de media | André Boerman (vroegekerk.nl)Uit de media | André Boerman (vroegekerk.nl)

MAR URIA]

10

Met het Evangelisch Collegenaar Israël!

Tijdens een les spreekt de docent over de wonderbare Paul van Hooidonk (bestuurslid Evangelisch College). spijziging aan het Meer van Gallilea en de wonderen die de Ga mee op reis naar bekende en minder bekende Here Jezus in die omgeving heeft gedaan. Tijdens de plaatsen uit Gods Woord. Als daar gezamenlijk de pauze maakt u in gedachten een korte trip langs die passages gelezen worden, zult u merken dat de bijzondere plaatsen en denkt: Wat zou het mooi zijn daar

teksten die u al heel lang kent terplekke ineens veel eens te kijken…!

rijker worden. Deze reis is een unieke gelegenheid om met andere cursisten/studenten, familie en/of Met de tram van het hotel naar het centrum van Jeruzalem, vrienden het land van de Bijbel te bezoeken.slenteren door de straatjes van de oude stad van

Jeruzalem, lopen over de Via Dolorosa, uitkijken over de

vlakte van Jizreël of het Meer van Galilea, mijmeren in de Kostengraftuin, drijven in de Dode Zee? De kosten bedragen op basis van half pension:

nbij 20-29 deelnemers: € 1.498,- p.p.nbij 30 of meer deelnemers: € 1.398,- p.p.De toeslag voor een éénpersoonskamer bedraagt € 395,-.

Het afgelopen jaar organiseerde de Evangelische Toerusting School (ETS) een reis naar Israël. Vanwege Meer informatiede vele positieve reacties biedt het Evangelisch Zie voor meer informatie en het complete reispro-College dit jaar opnieuw een 11-daagse Israëlreis aan gramma: .onder leiding van een lokale gids en als reisleider

Israelreis: 5 maart t/m 15 maart 2012

http://www.ets-cursus.nl/Israelreis.html

- Advertorial -

VIER EVANGELIËN VERDIENDEN HET OM RICHTSNOER TE ZIJN

Is het in onze multiculturele en multireligieuze maatschappij nog vol te houden dat Jezus de

enige weg tot God is? "Wie een knieval maakt voor dit relativisme, vindt in de Vroege Kerk een

geduchte tegenstander." Dat stelt drs. ing. Nathan Witkamp, hoofdredacteur van Marturia, in

een artikel in het blad EO Visie waarin deskundigen op het gebied van de Vroege Kerk een

aantal actuele lessen uit de eerste eeuwen ter sprake brengen. "Evenals wij leefden zij in een

maatschappij waarin die boodschap aanstootgevend was. Toch hielden zij er – wat het ook

kostte – aan vast. De Vroege Kerk gaat ons in dit opzicht voor en bemoedigt ons vol te houden."

Een tweede les wordt in hetzelfde artikel verwoord door dr. Marten van Willigen, onder meer

werkzaam voor Stichting Bijbeluitleg Vroege Kerk. Hij constateert dat in onze tijd alles – ook in

de kerk – verstandelijk wordt beredeneerd. "Wij zijn geneigd de verlossing verstandelijk te

benaderen, maar de Vroege Kerk leert ons dat het iets heel bijzonders is, en te maken heeft met

een liefdesrelatie. Luisteren naar die stemmen uit de kerkgeschiedenis, helpt je de waarde van

de relatie met Christus opnieuw te ontdekken." Bestudering van de Vroege Kerk kan helpen

om het goud van het geloof opnieuw te laten glanzen.

Dr. Henk Bakker, kenner van het vroege christendom, ziet weer een andere les: Jezus volgen

raakt je dagelijks leven. In de Vroege Kerk "benadrukte men vooral dat je geweten wordt

gereinigd als je Christus volgt. Je staat voortaan op een totaal andere manier in het leven. Net

als de eerste christenen moeten ook wij het avontuur durven aangaan om Jezus' morele

richtlijnen via prediking en onderwijs te vertalen naar ons dagelijks leven. Kijken naar de

Vroege Kerk kan ons daarbij helpen."

Een vierde les ziet drs. Robert Doornenbal, docent kerkgeschiedenis aan de Christelijke

Hogeschool Ede, in de evenwichtige manier waarop de Vroege Kerk omging met genezing, dat

ons kan helpen positie te bepalen rondom dit heikele thema. "Ook in de eerste eeuwen vind je

volop getuigenissen van wonderlijke genezingen. Maar men 'claimde' nooit genezing en zei

niet dat God áltijd geneest. Verder meende men dat God goede redenen kan hebben om

iemand níet te genezen, en stond men vaak positief tegenover medicijngebruik en

doktersbezoek. Zo'n evenwichtige visie, waarbij bepaalde vragen open worden gelaten, mis ik

soms in onze tijd."

Bron: EO Visie, 1 oktober 2011

MOGELIJK GRAF VAN APOSTEL FILIPPUS ONTDEKT

Italiaanse archeologen zouden bij de resten

van de oude stad Hiërapolis in het zuidwesten

van Turkije het graf van de apostel Filippus

hebben ontdekt. Filippus was een van de

twaalf apostelen. Hij preekte waarschijnlijk in

Griekenland, Syrië en Frygië, een gebied in

Turkije. Volgens een legende zou hij in

Hiërapolis zijn gemarteld en gedood, mogelijk

door hem te kruisigen met het hoofd naar

beneden.

Bron: Reformatorisch Dagblad, 27-07-2011,

http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/mogel

ijk_graf_van_apostel_filippus_ontdekt_1_578988

Uit de media | André Boerman (vroegekerk.nl)Uit de media | André Boerman (vroegekerk.nl)

MAR URIA]

10

Met het Evangelisch Collegenaar Israël!

Tijdens een les spreekt de docent over de wonderbare Paul van Hooidonk (bestuurslid Evangelisch College). spijziging aan het Meer van Gallilea en de wonderen die de Ga mee op reis naar bekende en minder bekende Here Jezus in die omgeving heeft gedaan. Tijdens de plaatsen uit Gods Woord. Als daar gezamenlijk de pauze maakt u in gedachten een korte trip langs die passages gelezen worden, zult u merken dat de bijzondere plaatsen en denkt: Wat zou het mooi zijn daar

teksten die u al heel lang kent terplekke ineens veel eens te kijken…!

rijker worden. Deze reis is een unieke gelegenheid om met andere cursisten/studenten, familie en/of Met de tram van het hotel naar het centrum van Jeruzalem, vrienden het land van de Bijbel te bezoeken.slenteren door de straatjes van de oude stad van

Jeruzalem, lopen over de Via Dolorosa, uitkijken over de

vlakte van Jizreël of het Meer van Galilea, mijmeren in de Kostengraftuin, drijven in de Dode Zee? De kosten bedragen op basis van half pension:

nbij 20-29 deelnemers: € 1.498,- p.p.nbij 30 of meer deelnemers: € 1.398,- p.p.De toeslag voor een éénpersoonskamer bedraagt € 395,-.

Het afgelopen jaar organiseerde de Evangelische Toerusting School (ETS) een reis naar Israël. Vanwege Meer informatiede vele positieve reacties biedt het Evangelisch Zie voor meer informatie en het complete reispro-College dit jaar opnieuw een 11-daagse Israëlreis aan gramma: .onder leiding van een lokale gids en als reisleider

Israelreis: 5 maart t/m 15 maart 2012

http://www.ets-cursus.nl/Israelreis.html

- Advertorial -

BIJBELONDERWIJS BIJ U IN DE BUURT

ETA

EPS

ETS

www.evangelisch-college.nl | Zonnebloemstraat 4 | 3333 SW Zwijndrecht | 078 - 6190037

NIEUW! Het Evangelisch College

komt voort uit een fusie tussen

stichting Evangelische Bijbelscholen en

stichting Evangelische Theologische Academie.

Evangelische Theologische Academie nOpleidingen Theologie HBO-niveau www.eta.nl n n

• ETA-leslocaties• EPS-leslocaties• ETS-leslocaties

Evangelisch Pastoraal Studiecentrum Opleiding Pastorale Hulpverlening www.pastoraat.nun n

Evangelische Toerusting School Bijbelcursus www.ets-cursus.nln n 50 locaties in Nederland n