Makedonski Jazik za treta godina

:. -

:

:

: ,

:

10000

. 22-5390/1 13.12.2010 .

CIP - . , 811.163.3 (075.3)82 (075.3), III / , . - : , 2011, - 181 . : . ; 24 : . 175-179ISBN 978-608-226-176-81. , []COBISS.MK-ID 86464266

Predgovor

Vo ovoj u~ebnik, namenet za u~enicite od sredno stru~no obrazovanie , izraboten spored nastavnata programa na Ministerstvoto za obrazovanie i nauka i Biroto za razvoj na obrazovanieto, avtorite gi objasnuvaat relevantnite su{tini na prezentiranite pojavi, li~nosti i dela od makedonskata i svetskata literatura, koi vremenski go opfa}aat periodot na XIX i XX vek. - realizmot so site vidovi, modernite struewa, periodot me|u dvete svetski vojni, literaturata vo NOB i povoenata literatura.

Seto toa neizbe`no e prikaàno niz istorijata na makedonskata literatura, odrazot na nastanite vo literaturata, ideolo{kata pripadnost na avtorite koi vo ovoj u~ebnik se samo dopreni, bidej}i prioritet e daden na umetni~kite vrednosti, estetskite stavovi i eti~kite pogledi na avtorite, koi niz analiza i citati, dosledno se prezentirani niz delata.

Vo U~ebnikot, celosno, no i delumno, niz inserti, se predadeni najavtenti~nite, sliki i karakteristiki od poezijata, prozata i dramata, so cel da se predizvika silen pottik i motiv za ~itawe i celosno, samostojno prosleduvawe na umetni~kite dela. U~ebnikot samo dava nasoki, kriti~ki sogleduvawa, no istovremeno i ostava mo`nost za samostojno nadgraduvawe,{to vpro~em e i celta na literaturata.

Zada~ite, eseite i pra{awata se pridru`ni elementi koi pomagaat za utvrduvawe na materijalot i proverka na steknatite znaewa.

Po odnos na gramatikata, koja kako podra~je e sostaven del na ovoj u~ebnik, niz razvojot na makedonskiot jazik,na{iot glasoven sistem, site glasovni promeni, sintaksata so svoite modalni konstrukcii i ulogata na mediumite vo zbogatuvawe na leksi~kiot fond i mo`nost za vospriemawe na ponudenite sodrìni, se dava celosen pregled na seto ona {to u~enikot moè da go iskoristi za li~na nadgradba na porano steknatite znaewa.

Posebna preporaka - u~enikot samostojno da gi izraboti priloènite zada~i, da zapomni s ona {to kako referenca stoi posle sekoja lekcija, da odgovori na postavenite pra{awa,trajno da gi osvoi segmentite na fonetikata, morfologijata i sintaksata na na{eto jazi~no-gramati~ko podra~je.

Dokolku Vi pomogneme da gi usvoite sodrìnite, da izgradite svoj stav po odnos na estetskite, eti~kite, didakti~kite i filozofskite poraki na priloènite sodrìni, da razre{ime dilemi, pottikneme na ~itawe i zbogatuvawe na re~ni~kiot fond,

Vi blagodarime

avtorite

6 .

, .

, . , ,

, .

. ! .

!"#$#% & '# %!#% $ $#

, . " # . $ % :

. ,

, , , , . % 1944 , .& % (%), ' . %

& * + , , , .% & ,

.

,

, , ,

, , , , .

( !)

&

6666666666

7 "# $

!

,

, & '

, , , , # #

, ,

*, .

( ' )

-

, ,

./ ,

.

' 0"'2, 2 1944 ! , .

0"'2 . ,

,

1945 .

&(#$!

. * + + (. - /- , 2 1944 , ( $#.

'!0

1. % ?2. 6 ?3. $ % ?

)

7777777777

" # !

8" , , 38 11 , . . 2 11 5. " 11 :

- -+( )

- (

)

-

% .

( * ,

8> , ; > ( ; ;> ,8 8> ).

7 ()

, . : ()

. . %

, .

$ XII , :

, .

. > , > >

&

, ."

.

& ;

9A-, , ?, ,

0-, , @

"-, , , ,

-

/ ( ), ( ). , .

(/!=>!" $ (/#!$%! '# =/%A#% %! $ !"#$#% &

%

./ . " . / , ..

, , , . % , . *, .

- (, , , , , ). "

:

- , .. ;

- ;

- , . * , ;

- , ;

- .. ./

, ;

- . /

, ;

- .

2 , , .

,

9999999999

A

10

&(#$!

-, , 38 -, 11 27 .( + .( . .( * , , , .

(/#C/ = '#%! &$!D

6 , ?

.

1.- ,,C ',, XV :

.

-,, #, , , ' .

2.$ ,, ,, XIII :

. . , , . , .

$ , , , , , ! . " , .

101010101011111

. D , , .. .

- . / . 2

: , , ,

.

. " , .

11

'!0

1. ?2.' !3.' ?4. , ,

?

&"A

" .

$%

( )

111111111111111

" : . / . $ .

&

. % , # , ,

./ .

: ( ), .

-

G - , +.

' : F , , , , .

% () : , , , , .

- * (, -).

' : , , , , .

12

'!0

1. : $, , G . - H. . 2

/!A!$H

121212121211111

/ - G -.

/ ,

.

. +

. !

.

. - / , .- # ' .

" ." .

" ,

,

, ,

, .

+ ?

' .

!&, , .

&(#$!

.

G - , +. - +.

13

D # .

%

.

% , .

D .

%

.

D , # , .

D

(

) . , , , !! .

", *- () ,

, (-).

" # , , , , .. . ", , :

1. - . (-, - /, )

2. 0 . (- , - , H-)

=/%A %/I%I/ $ /!A!$H%

,

1313131313H )

33333

D #

&(#$!

/ , - - .

14

3. " . (-, - , - )

4. 1 . (-, ------ , )

5. 2

. (-, -, - )

% , , # , : , , ( ), -. " ! # .

! , - (- ) (, , ). '

.

A ,

(, , , ) , , , .

&(#$!

= .$? , , , -.' - .

'!0 0

. 1.D

J. 2." . 3./ &. 4.& .

(

)

141414141411111

3 " (

15

, .

D

, . "

: .

%# , .

"

.

, . ' , : ?, , , . 2 # . 2

.

' : 3 .

-.

.

(/#% /!A!$H

&(#$!

( .( , .. * - .- - .

,

151515151555555

16

( () .

/

(, ), ( , ), ( , ). % : - .

=

: .

( .

' : / .( )

/ .( - )

'

.

.

-. *- : , .

" * , .

'!0

% .

- '

?

- , #, . 5 . . / & # ? "

. 5 . # ! 3 . . 3 !

(//# ((/!"%)

1616161616.

11111

17

. 6 .

0 .

.

- : , , , , .

. ! .

" .

' - : , -, , , .

. ! .

! .

=- - .% - , /, /, / , , , , / .

. " .

- - ( .) (# ).

- , .

" (, , , ) :

)

*. - .

)

7

' .

.

)

?

! .

) -

.

.

:

,

171717171777777

18

&(#$!

( ./ - .= * - .=- - .

'!0 ( :H . .F # . # .2 , # . ( - :/ .G H , .& .* .

181818181811111

19

%# , ( ) , . ( , , # . ' : % . %

, .

( :

- - $ .

- # .

- ' .

-- .

-- 8 .

- - , .

:

- $ .

- .

- - % .

- -- .

- ? - .

(#"!% (I!%)

&(#$!

( .' * : , , -, .# *

.

191919191999999

20

D

. $

. " , .

+ -

.

. / .

' ,

.

. .

, ." . % .

.

. ' ,9 ,

# , .

. -, 2!. - 2!.

-+

- - .

. / . H .

- , . /

, , : , , , .

. D. 0.

0

, :

#=>I'D! !LI (#"!%#% (//##%

0

202020202022222

21

2 : D. 0.

-+ -

, . - .

% ,

: 0.

- # , :

- : % ?

- - - ,

: % .

% # , # : . : .

0 , : C .

- , : L .

, . 0 , # : .

# : .

&(#$!

+ * -+

.' -+ , - .

:

,

:

,

,

0

212121212111111

22

%

#, .

D , , , !, .

, : , , , . & . % , . /

, .D

. () . %

.

% : , ,

.

" . " , , ,

.2 .

. M .

" .

" , , , .

"

, .% : , , , , .

'!0

( : * .& ". * ! 2!.

#">$ /%!/% $ /!A!$H%

222222222222222

23

.

. .

" .

"

./

:

( ! ( !, : $ /!

,.. . *

.

- .

. * - ? / ?

* . . 6 ? ?

- , .

. G # ? " # ?

.. . , . 2 # .

. ?

&(#$!

. + ( ,, ,)./ :,-, .

'!0

' #

# , , .

.

232323232333333

24

% ,

. ' , - . " , , # .% :

/ -.

- .

" :

; ; =; .

, , :

> ; ' +; # .

& :

; $ -; ; .

!&>A$ /!A!$H

&(#$!

.( . - - .

'!0

% - .

- . % - . $ - . C ? #- ! $ . ' G - . . . -.

242424242422222

25

% :

- ".1.

" -.2.

, ? ? !

D , .

.

. 0 .

.

.' H.

1. .

() ( )

2. % .

(- ) ( )

6 ?

, , . ' .$ .

. - . M - . . - .

%'$ ('$ /!A!$H

&(#$!

' , .

2525252525

55555

26

D . , ,

. L

, , ." ." , . 2

,

. # .

$ ! $ ! $ ! $ . /

.

- ,.

$ . $ .

* .

$ , .

- 2 , , , (, , , , , , ).

$ . $ .

- ' : - (, ), -- (, ), -() .

* . 0 # G .

$ .

$ .

'!0" .

/% .1. 2N-" 50 .2. / .3. " .4. / .5.

$!=H

2

*0

262626262622222

27

$ .

% .

: $ .

" .

' , .

&(#$!

# , .( - +: , , , , , , , , .( G . , .

'!0

' -!

2 , . = , , .' .' . ' 0 , .

(- )

272727272777777

$

28

% ( ) ! . = ! , .% , :

, . ,

, .

) " .

. .

/ .

; .

; .

* . + : ++? ++?

' : 6 ? 2 : .

? ' .

% , .

) , .2 - # .

. / .

.

" .

" + ? + ?

. "? ' .

' ? ' .

(/!"!%

282828282822222

29

&(#$!

( ? .( , . *,

*.

'!0

2 :

0

, # ,

. 0 : #

." .- , . / :

' , . % !

' .

(- " -'.!)

292929292999999

30

=

+ . . - .

) I

* :

: , , , , , , ,

: ,, , , , , , .

F :

* :-

.

.

* .

; 9.

*:-

.

- .

% .

* * +: -

; !& 7.

" .

* - :

! .

, , .

) I

:

: , , , , , , ,

I"'#I'D! $ (/!"!%#%

3030303030

33333

31

: , , , , , , , .

- :

- *:

.

L .

* :-

1

.

.

* * +:-

.

* :-

1 9.

+ *:-

.

.

$ , , , .

' ?

.

.

- .

&(#$!

.(

*,

*, * * .

313131313111111

32

" ( ).2 ( ) + .

" . " ?

" . 2 ?

$ . ' ?

. L .

: - ; ; .

(/!">#C (/!"!% ((/!"!% # (/!">#=)

&(#$!

( .

'!0

' # !

: G # , . % , . % .

323232323233333

33

, #

, , , , . ( ),

. %

, , . : - ,

, , , , , , +.

) ( -

" . "

.

. #. !

. " .

2 : ? ? ? .

) ( -

2 . "

.

. 2 #

. . - . 2 : ? ? ?

) ( -

" ." .

. " . ' . $ . 2 : ?

(/>#C #(/!"!>

,

,

.

333333333333333

34

) ( -

2 ."

.

. & ! 2!.

H .

- .

2 : ?

) ( -

" .

. $ .

.

' .

" . 2 : ? ? ?

) ( -

" . " .

. + .

" " .

2 : ?

) ( -

" . - .

. G

.

.

2 : ?

343434343433333

) ( -

35

) ( - +

2 , .

. 1 & .

&(#$!

( -

, G . -: , , , , , , +.

'!0

( -:

% #, , ./ # , , = .2 = , #,# .

353535353555555

) ( -

36

'%#/#%!(!$ /!A!$A$ A>!$#'

%/I% (#&H

- , .

0) -

0 . / .

"

: , ,

F : , 1,

0 .

.

. ; " ; ; .

' : ,

- - : ' , 0 , ,

, ', ", ,

.

)

0 .% , . 0 . / .

. ", , . & , , . - ,

, . 0 . " ?

/

0

3636363636 " ?

33333

37

&(#$!

- .$ .

'!0

" :

1. * ./ A." . & . . 2 , .

$ , . ', , . / .. . / , .& , , , , , -, .

. * # .

!

, !

=, , !

= .

" , .

% -G+, , , .

. * ! * . =!, , , ; ; D.

/!A!$A$ !''>!$%

,

,

373737373777777

38

&(#$!

" .

'!0

?

2 .

# ,

. " , # .2 .0 , .. .% .% , - .

>#0!$ /!A!$H

$!&'$#>#0!$ /!A!$H ((/%)

' , , ." : , , , .

383838383833333

39

." : , , , ____ .

' . /

.

. " .

H

.

.

. ' , .

" , , - -.

. " ,

.

" , .

____ .

# # .

&!>!C: 2 . .

#%'$ (#(I>%'$) $!&'$#>#0!$ /!A!$H

(/#%'$ ("'!/%'$) $!&'$#>#0!$ /!A!$H

. : , , , , , , . " , , .

. , .

" , .

" .

, -

393939393999999

40

. " , .

% # , .

" , .

. / , .

' , .

, & .

&!>!C:

.

&(#$!

- . : , , , , , ___ . . : , , , , , .

'!0

% :

$ , # ,

. Q .=

; ,

-. ' , . -

, .

(

--.0#)

404040404044444

41

/ , # , # .' # # , # . , .. # .

. G 2! *.

" : G ?

: -, -, -, -, -, - .

. # .

$

-, -, - .

.' , . ' , . , .

" : -, -.

. , .

&!>!C: D

, ,

.

/&"!>$ ("I$%'$) $!&'$#>#0!$ /!A!$H

&(#$!

# , G .: , -, ---, -, -, -, -, -.

,

,

414141414111111

42

2 ! . :

, , , .

. " , # .

* ,

#

.

&!>!C: 2 .

'!0

% # :

M .

2 0R .

' .

&>IA$ (#$>I&'$) $!&'$#>#0!$ /!A!$H

>IA$ (!>I&'$) $!&'$#>#0!$ /!A!$H

, .. !.

" : , , , , , .

. " , - .

* , .

* , .

&!>!C: 2 .

424242424244444

43

% , , . .= , . 2 . % , , .. . & : , , , , , , , , .

&(#$!

& ? .: , , , , . ? .: , , , , .

'!0

' # .

&'$#>#0!$ /!A!$H ( P(#%)

'/!!$ (%!(#/>$) &'$#>#0!$ /!A!$H

D :

, H .

/ .

( ), .

6 ? ' ?

..

, . ,

4343434343

33333

44

D .2 : ? . ? . 2 .

0 # . ' . / , .

. # , # .

* : , , , , , , , .

" . . ( , .

. . * , .

% !

. . ,

.

' . . ' , .

&!>!C: % , .

&(#$!

, G .: , , , , , , , , .

'!0

2 -" ,

.

444444444444444

45

$ , , .% , . & ./ : ? 2 .

. ' . " .

. # .

. ' , + .

" , + .

2 : -G, , , .

. / , .

' , + .

&!>!C: , , , .

(/A$ (I&>$) &'$#>#0!$ /!A!$H

&(#$!

& .: -G, , , .

.

454545454555555

46

$ !, , , .&

.

. % , .

% : ,

.

: .

. % , .

' , .

2 : , , , - .

. , .

2 , .

&!>!C: , ___ .

(#>!"A$ (#$!I%'$) &'$#>#0!$ /!A!$H

&(#$!

# .: , .

'!0

# ,

# .

464646464644444

47

.& ,

.

. / , # .

" , . % .

. / , # .

.

. , .

.

. / , # . 2 : .

F :, , , .F .

. ' , # .

' , # .

G , .

&!>!C: % ,

.

&(#$!

I - .: , , -, ./ , .

I>#'$ (#$"H#$>$) &'$#>#0!$ /!A!$H

.

:

,

474747474777777

48

D :

1. / .

2. * # .

3. 0 , .

% : - . " : , . - . " . : ?

. " ? $ .

2 : .

% , .

. 2 .

&!>!C: 6 , .

'!0

% :

0 , # .

, .

0 , # .

H!>$ (Q$>$) &'$#>#0!$ /!A!$H

484848484844444

&(#$!

.: .

49

" ,

, ./

+

.

. 1 , - . 2 ,

.

. , .

" : , , , , .

. / .

, .

" .

&!>!C: , . .

'!0

% :

* .

'2 .

, ,

# !

.

"#(I$ (#$H!'$) &'$#>#0!$ /!A!$H

&(#$!

" .: , , , .

,

494949494999999

50

" , # .

. M .

- .

* .

" : , , , .

. F .

&!>!C: 2 .

$A$ (#">$) &'$#>#0!$ /!A!$H

&(#$! $ , G

.: , , , - .

= -

. % , , . = , . %

,

, , . $ A Michel de Montaigne. $ : .D, T., *., 0., ., ".#, .*, &.", &./, 0.0, %.F#, H.% .

0 # C.

' , , - C.,

!! ( +)

0

505050505055555

51

. C 0 # T H#. " - , ( ), , , , .

1 ' 5 9 '#

52

'!$

#">, QI$H, &

F . . =

.

% . . -, - (

, , .).

% , , .

.% , , .

%

: , .

% .

%

.2 ! .

% :

-

;

-

- , , , .;

-

./

;

-

;

% . - !, . %

. %

.

* , , , ,

, . " # . "

525252525255555

53

. 2, , # .

&"A

(, , ) , .

' , .

D ?

D, . D .D

, . D! .2

, . , ! .

2 . .D , . , . ' ,

,

. ! ( ).

, , .

% , , , .-

-,

, .

/"#

#">, QI$H, &

.

,

535353535333333

54

, .* ,

,

. - !

.

D , .# , .

* ?

? -

?

+ ,

, ", .,

.

/

, # .

/

./

, ./ , ./

# , # ,

.

.

/

,

,

. , , . / . =

%!>!'&

#">, QI$H, &

&"A

' - .6 , ? 6

? , ?

" - - .

!

"

545454545455555

*

55

. $- # , !, . () , .

- #

.

/

-, , . "

,

, .

% .2

#

.-

-, , , , , # . $

.

- , ,

. 0 , ! # .

&"A

'

, ?

#

?

%

# ?

,

,

555555555555555

$

56

D

.D

, , !

,

.

*

, ? $?

* , .D

./ , , ,

.$, .

D ./ .

% # :, , , , .

" :

- *

- *

- -

- -

-

- -

: , , , , , --.

% # .' .2 ,

, #. #

, . , #

/!>

#">, QI$H, &

/

5656565656 , #

55555

57

! . 0 .

&"A

!

6

?

, ! '

, ! * ?

575757575777777

0

58

>%!/%I/

Taa e skrovi{te na duhovnite sostojbi na ~ovekot, olicetvorenie na negovite soni{ta i nade`i, negovata vera i verba

Mihail Renxov

59

/!>&

60

POJAVA I KARAKTERISTIKI NA REALIZMOT

606060606066666

Evropa vo vtorata polovina na XIX vek, ja karakteriziraat mnogu protivre~nosti, no istovremeno i dinami~en nau~en i tehnolo{ki razvoj, so {to kaj ~ovekot se vra}a doverbata vo sopstvenite potencijali. Toa e vek na elektrikata, parnata ma{ina, Darvinovoto otkritie deka ~ovekot e plod na dolgotrajna evolucija, vek na fotografijata i telegramata. Celiot, toj zbir na nau~ni dostignuvawa, izvr{ile revolucionerno vlijanie vrz svesta, deka razumot e najbitnoto oru`je na ~ovekot. Naukata stanuva religija, a razumot - edinstven Bog na taa religija.

Ne samo nau~no-tehnolo{kite otkritija, tuku i samite op{testveno-istoriski i politi~ki presvrti, izvr{ile direktno vlijanie vrz pojavata na novo literaturno dvièwe, koe po~nalo da se isprepletuva so romantizmot i da se nadgraduva vrz negovite, ve}e vidlivi ostatoci.

Od ekonomska gledna to~ka, XIX vek, definitivno e vek na klasni protivre~nosti. Od edna strana, krajno bogatata buròazija, a od druga strana, razbieno i osiroma{eno rabotni{tvo i bezmilosno uni{teno selanstvo. Toa e svet na prvobitna akumulacija na kapitalot {to neminovno doveduva do monolitnost na rabotni{tvoto, koe svojot bunt go izrazuva najprvo vo Francija 1848 godina vo t.n. Fevruarska revolucija, koja se borela za republikanskite principi, a koja Revolucija na{la odraz i vo Avstrija, Germanija, Ungarija , Rusija i vo drugi evropski zemji. Istata godina Karl Marks i Fridih Engels, go objavile Komunisti~kiot manifest i gesloto - Proleteri od site zemji - obedinete se. Vo 1864 godina vo odbrana na pravata na rabotnicite, bila sozdadena Prvata Internacionala. Stremeìte na rabotni~kata klasa, silno, iako kratkotrajno, odeknale i preku Pariskata komuna 1871 godina, a definitiven rasplet na op{testvenite protivre~nosti, napravi Oktomvriskata socijalisti~ka revolucija vo Rusija 1917 godina.

Vo takva op{testveno - ekonomska atmosfera, zapo~nal da se sozdava noviot literaturen pravec, poznat kako realizam, koj se razvival pod obele`jata na objektivnoto, racionalnoto i vistinitoto. Poimot doa|a od latinskiot zbor realismus -{to zna~i stvaren, vistinit, opredmeten. Realizmot e knièven i umetni~ki pravec,koj se javuva vo ~etvrtata decenija na XIX vek i zavr{uva vo devettata decenija na XIX vek, so poslednata faza na ovoj pravec, nare~ena naturalizam. Realizmot vo po~etokot na 20 vek, pod vlijanie na Oktomvriskata socijalisti~ka revolucija se javuva vo edna nova transformacija - socijalisti~ki realizam.

So realizmot, pisatelite se vra}aat kon tretirawe na kolektivot, op{testevenata zaednica, nasproti celosnoto svrtuvawe na romanti~arite kon sopstvenoto jas, odnosno istaknuvawe na individualizmot.

Poimot realizam, najdosledno se objasnuva so terminite vistinski, predmeten objektiven - tolkuvawe na ìvotot i svetot, naso~eno kon vistinski, prakti~ni, prisutni pojavi i problemi. Pod terminot realizam se podrazbira analiti~ki interes na pisatelite koi ja istraùvaat uslovenosta na individualecot od op{testvenite mehanizmi. Za modernite filozofi, realizmot se bazira na svojstvata na logi~no-matemati~kite entiteti i nivnite odnosi. Toa i bilo cel na realistite, objektivno da ja pretstavat stvarnosta so site nejzini komponenti. Slikaweto na site segmenti na ìvotot, baralo pogolema epska forma,(nasproti romantizmot) taka {to romanot bil

61616161616111111

najprifatliva forma, na{iroko da se sogleda ~ovekot so site okolnosti koi dovele do formirawe lik-tipi~en za sredinata i su{testvo, usloveno od op{testvenite priliki. Zatoa velime, deka romanite na Balzak se vistinski nau~ni studii, a potvrda za ova e i misleweto na Fridrih Engels: Od romanite na Balzak, mnogu pove}e nau~iv za ekonomijata, otkolku od u~ebnicite i nau~nite trudovi.

So ogled na toa deka intenciite na realizmot uslovuvale epska {iro~ina, neminovno prozniot izraz }e stane dominantna i sovr{ena forma, sozdavaj}i dela koi spored dlabo~inata na problematikata, umetni~kata sila i potrebata od adekvatno prikaùvawe na stvarnosta, edinstveno niz prostornite mo`nosti na prozata, moèa da se iskaàt sovr{enite tvore~ki potencijali na golemite realisti, kakvi {to bea Tolstoj i Dostoevski. Prozata so bogatiot ìvoten materijal i tretmanite na aktuvelnite politi~ki problemi, vo slednite ~etirieset godini, vo senka }e gi frli drugite literaturni rodovoi - lirikata i dramata.

Realizmot nema da ostane samo pravec vo literaturata, naprotiv so svoeto dlaboko nurnuvawe i razotkrivawe na site op{testveni i duhovni sferi, soodveten odraz }e najde i vo muzikata i vo slikarstvoto.

Dokolku se napravi edno rezime na seto ona {to realizmot kako literaturno dvièwe-pravec, go postavi kako svoj postulat, na koj }e se nadgraduvaat site realisti~ni tvorevini, site komponenti moème da gi grupirame vo ~etiri glavni obele`ja ,koi se del od konstrukcijata na ovoj pravec.

1. Vistinsko slikawe na stvarnosta, no ne i fotografsko snimawe na ìvotot, tuku obop{tuvawe, tipizirawe , pod {to se podrazbira izbor na likovi koi gi nosat osobenostite na edna grupa i sredina:lihvari, bezdomnici, kriminalci i dr.

2. Realistite glavno posmatrale, analizirale, vo postojana potraga po karakterot (prirodata) na edna pojava, so kriti~ki osvrt i iznao|awe re{enie i izlez od lavirintite na zamrsenosta.

3. Tipi~ni karakteri vo tipi~ni okolnosti. Realistite za da moè da sozdadat lik, treba da analiziraat pove}e likovi od ista grupa ili profesija i od site niv da gi oddelat onie osobini koi se nivna glavna karakteristika i da gi prepi{at na svojot lik, {to go gradat vo tvore~kata kreacija.

4. Najpogodna forma za realisti~ko raskaùvawe se romanite i podolgite raskazi, koi davaat pogolem prostor za doìvuvawe na likot, prezentacija na nastanot, slika na pejzaòt, fizi~ki i psiholo{ki portreti na likovite.

62

VIDOVI REALIZAM

Za tatkovina na realizmot se smeta Franicija, kade se zadrùva t.n. klasi~en realizam, koj gi slika kapitalisti~kite odnosi i koj kako takov }e bide prifaten i od pisatelite na drugi zemji( pretstavnici -Stendal, Balzak, Dikens, Tolstoj)

Naturalizam

Kako pravec se javuva podocna vo poslednata decenija na XIX vek. Naturalistite gi davaat najtemnite, najmra~nite karakterni crti, kade ~ovekot se javuva kako mizantrop (Emil Zola, Gi de Mopasan, Ibzen i dr.)

Demokratski realizam ili kriti~ki realizam

Ovoj pravec gi otslikuva negativnostite, anomaliite vo op{testvoto koi podleèle na ostri kritiki. Go pronao|ale problemot, no ne nudele re{enie (Gogoq, Saltikov)

Socijalisti~ki realizam

Se javuva vo XX vek vo Rusija vo godinite pred i posle Oktomvriskata socijalisti~ka revolucija so najzna~ajniot pretstavnik Maksim Gorki.

Psiholo{ki realizam

Ovoj vid na realizam se javuva vo pove}e zemji. Realistite po~uvstvuvale potreba niz introspekcija, da go otkrijat bogatstvoto na du{ata i ras~ekorot me|u svesta i psihata. Toa go pravele niz svoevidna sinteza me|u objektivnata stvarnost i psihata ili samo niz digresija. (odbegnuvawe na glavniot problem i fokusirawe na du{evnata sostojba) (pretstavnici: Dostoevski, Andri}, Stankovi})

PRETSTAVNICI NA REALIZMOT

Za osnovopolo`nik na realizmot se smeta Stendal, ~ie vistinsko ime e Anri Bel, no gigantska figura na francuskiot realizam e Onore de Balzak. Realizmot od svojata tatkovina, Francija, kade za svoi pretstavnici, pokraj Stendal i Balzak, gi ima{e Gi de Mopasan, Gistav Flober, Emil Zola, se prenese vo drugite zemji.

Vo Anglija najzna~aen realist e ârls Dikens.

Vo Rusija, realizmot ima pove}e sledbenici: Tolstoj, Gogoq, Turgewev, Dostoevski, Nekrasov, êhov i dr.

&(#$!

Poimot realizam najdosledno se objasnuva so terminite: vistinski, predmeten, objektiven - tolkuvawe na svetot, naso~eno kon vistinski, prakti~ni, prisutni pojavi i problemi. So ova literaturno dvièwe, realistite se vra}aat kon tretirawe na kolektivot i op{testvenata zaednica. Nema realizam bez tipizacija na likovite - sozdavawe na vistiniti, ubedlivi, polnokrvni likovi izgradeni vrz osnova na oddeluvawe od nekoja grupa, odnosno op{testvenata zaednica.

kd

dZ

n

r

ip(D

Bsi

D

626262626266666

63

ONORE DE BALZAK

(1799-1850)

636363636333333

Prvata polovina na XIX vek, spa|a vo najneobi~nite periodi i po nastanite i po site presvrti, no istovremeno vaì i za najbogata epoha na francuskata istorija. Vo nea ìveat, dejstvuvaat i se sudiraat najrazli~ni op{testveni, istoriski i duhovni sili. Na edna strana se nemirnite i op{testveno zagrozeni narodni sloevi, a na druga strana staroto i novoto plemstvo so trgovskata, bankarskata i industriskata buròazija koja stanuva najmo}en op{testven faktor. Toa e vreme koga edna edinstvena sila se izdignuva i nametnuva svoj bezobziren zakon - silata na parite.

Visoko po~ituvaj}i ja realisti~kata postapka na pisatelite-realisti, Fridrih Engels, napi{al: Realizmot po moe mislewe, osven tipi~nost vo detalite, bara i vistinsko prikaùvawe na tipi~ni likovi vo tipi~ni sredini. Vo delata na Balzak, jas ja gledam celata istorija na francuskoto op{testvo.

Vo toj vrie` na site protivre~nosti i rivaliteti ,ìveel i pi{uval najzna~ajniot pretstavnik na realizmot, najgolemiot svedok na toa doba i negov najveren istori~ar, Onore de Balzak.

Roden e na 11 Maj 1799 vo Tur, vo malogra|ansko semejstvo. Najprvo roditelite go dale na {koluvawe vo eden kolex kade trebalo da se podgotuva za teolo{ka slu`ba, {to bilo sprotivno na negoviot temperament. Na dvanaesetgodi{na vozrast kaj nego se budat knièvnite afiniteti, koi nikoj seriozno ne gi sfa}al. Roditelite imale ambicija sinot da bide advokat, no Balzak i pokraj zavr{uvaweto na Pravniot fakultet, so {to ja ispo~ituval nivnata èlba, sepak vo 1819 godina odlu~uva da se posveti na literaturata. [est godini naporno pi{uval romani koi gi objavuval pod tu|o ime koi nemaat vrednost, no toa ne go obeshrabruva i hrabro se sprotivstavuva dokaùvaj}i gi svoite duhovni sposobnosti. Na triesetgodi{na vozrast go objavuva romanot [uani so koj se otkriva siot negov tvore~ki potencijal, a izdava~ite se natprevaruvat da gi objavat slednite negovi nenapi{ani romani.

Iako vo ve~na borba so ìvotot, mnogute nevolji, golemite dolgovi kon izdava~ite, Balzak, si postavil cel, da bide bogat ili slaven. Se ispolnilo vtoroto. Stanal slaven, no tonel vo dolgovi od koi ne go spasila ni ènidbata so polskata grofica Evelina Hanska. Pi{uval denono}no, so cel da se oddolì, pravej}i takvi ìvotni i knièvni podvizi, koi gi nadminuvaat granicite na ~ove~kata izdr`livost.

ôve~ka komedija

Vo svojata trieset i ~etvrta godina, Balzak do{ol na potpolno nova, originalna misla, likovite od svoite romani i raskazi da gi povrze so sistematsko pojavuvawe

64646464646466666

na istite likovi vo razli~en dekor, vospostavuvaj}i ìvo i organsko edinstvo, edno impozantno delo nare~eno ôve~ka komedija, koe trebalo da bide istorija na francuskoto op{testvo. Toj smel potfat i taa veli~estvena ideja, go prinudile Balzak na denono}no iscrpuva~ko tempo, koe go naplatuva so sopstvenoto zdravje i preranata smrt na 51 godina. Iako nedovr{ena, ôve~kata komedija pretstavuva zamisla, kakva {to istorijata na knièvnosta s u{te ne zabeleàla. Toa e takvo ostvaruvawe, koe se stava vo rang na najgolemite tvorevini na ~ovekoviot um, edno dale~no eho na Danteovata Boèstvena komedija.

Balzak e nedostièn vo sozdavaweto na op{ti ~ove~ki tipovi. Zatoa nositelite na site va`ni ulogi vo ôve~ka komedija se tipovi i simboli na ~ove~kite vidovi. Tipovite zadolìtelno bile nositeli na jaka volja, silna energija, neskrotliva strast, dobri ili lo{i osobini, doblesti i poroci. No ona {to e najsilno i najtrajno vo ôve~ka komedija, toa e Balzakoviot realizam. Toj e najsilen i najkriti~en koga analizira i go slika raspa|aweto na francuskoto op{testvo i napredokot na kapitalisti~kata buròazija so seta nejzina koruptivnost, ~ija glavna deviza bila da se zbogati. Balzak odli~no gi poznaval site sredstva na akumulacija na kapitalot, mehanizmite na bogatewe, porocite i navikite na toj svet (bankari, advokati) istaknuvaj}i deka so Francija ne vladee, ni kralot, ni ustavot, no semo}niot - frank. Balzak mnogu rano otkril deka parite se dviè~ka sila. Zatoa vistinskiot Balzak ne treba da se bara vo sopstvenite pogledi kon op{testvoto , no vo negovoto slikawe na toa op{testvo, a taa slika na toj svet, e najsvirepo obvinuvawe na site nedela, nasilstva, razvrat, korupcija i gnile`.

Vo brojnite romani na Balzak se opfateni slednite temi: propa|awe na feudalnoto stopanstvo, rasturawe na nacionalnite vrednosti steknati vo vremeto na Napolenovoto carstvo, agresivnosta na kapitalisti~kiot sistem koj celosno }e go degradira gra|anskiot humanizam. Zatoa za Balzak se veli deka ne e estet, no sociolog, ekonomist, filozof i analiti~ar na svoeto vreme.

ôve~kata komedija trebalo da bide zaedni~ki naslov za negovite sto romani podeleni vo tri fazi: Studii na op{testveniot ìvot, Filozofski studiii i Ana-liti~ki studii. Vo prviot del najzna~ajni se romanite: ^ i~ko Gorio, Evgenija Grande, Izgubeni iluzii, Sjajot i bedata na kurtizanite, Rodninata Betsi, Selani i dr.

Vo Filozofskite studii najzna~ajni se romanite: [agrinska koà , Barawe na apsolutnoto, dodeka vo Analiti~kite studii ima samo edno delo Fiziologija na ènidbata.

Vo predgovorot na ôve~ka komedija samiot Balzak pi{uva: Jas se zafativ da ja napi{am istorijata na celoto op{testvo. Zatoa romanite na Balzak ne se prosto kopirawe na ìvotot, tuku negov izraz, vistinski studii na op{testvenite odnosi i na~in na koj tie odnosi proizveduvaat likovi - pretstavnici na opredeleni op{testveni sloevi. Toa e tipizacija- tipizirawe na likovi bez koi nema realizam. Pod tipizirawe na li~nosti se podrazbira sozdavawe vistiniti, ubedlivi, polnokrvni likovi, izgradeni vrz osnova na oddeluvawe od nekoja grupa, odnosno op{testvena zaednica. Tipovi vo koi se sleani najmarkantnite varijacii na lu|eto {to gi sozdalo op{testvoto od negovoto vreme.

îtaj}i ja ^ ove~kata komedija, ~itatelot doa|a do zaklu~ok - nema moral, nema principi, nema ni{to sveto vo ` ivotot. Ima samo borba za opstanok, a }e opstane onoj {to e posilen, onoj {to e nemilosrden i bezobyiren. Toa e slikata na op{testvoto {to ja dava Balzak vo svoite romani, toa e negovata vizija na svetot. Vizija mra~na i beznade`na, koja gi uriva i poslednite iluzii i koja e surovo obvinenie na op{testvoto vo koe ìvee.

65656565656555555

î~ko Gorio

î~ko Gorio e roman na karakteri. Niz raznolikiot svet, Balzak dava slika i zaedni~ki karakteristiki na op{testveniot zbir, no i isklu~itelna edinka, koja so svojata originalnost se oddeluva od prose~nite. Ova slikawe na obi~en svet i neobi~ni li~nosti so izrazit karakter, bilo novina vo francuskiot roman. Vo ^ i~ko Gorio, Balzak sozdal pove}e tipovi: tip na neblagodarni }erki, tip na zlostornik, tip na plemenitost, naivnost, a site soo~eni so dviè~kata sila na op{testvoto - parite. Balzak, ~ij{to ìvot izminal pod znakot na borbata za materijalno obezbeduvawe, jasno uvidel deka parite se osnovata na gra|anskoto op{testvo, deka tie vladeat so lu|eto i deka se edinstvenoto merilo za uspeh, slava, po~it i moral.

Istorijata na romanot zapo~nuva vo malogra|anskiot pansion vo koj se ogleduva seta nevolja na propadnatite, svet koj preìveal mnogu ìvotni iskustva i svet koj doprva vleguva vo ìvot.

êtirieset godini ve}e ovaa slika predizvikuva podbivi kaj pomladite pansioneri, koi mislat deka }e se izdignat nad svojata polo`ba ako se podbivaat so bednata ve~era na koja siroma{tijata gi osudila. Kameniot kamin, ~ie{to sekoga{ ~isto ogni{te jasno pokaùva deka vo nego ogan se pali samo vo sve~eni priliki, ukrasen e so dve vazi polni so ve{ta~ki cve}iwa, izvetveni zatvornici pridruèni so krajno nevkusen ~asovnik od sinkav mermer. Ovaa soba ima rea za koj nema ime vo na{iot jazik, a koja bi trebalo da se nare~e pansionska rea. Taa mirisa na zatvoreno, na muvla i na bajato; studena e, vla`na pri di{eweto, se vpiva vo oblekata...ovde }e ja najde ~ovek onaa neuni{tliva poku}nina {to od sekade e otfrlena... Vakov sobir na lu|e bi trebalo da gi sodrì i gi sodrè{e vo malo, elementite na edno kompletno op{testvo.

Ovoj opis na pansionot, ne pretstavuva cel za sebesi, plod na nekakov artizam, no ima funkcionalno povrzuvawe so dramatikata na ìvotot, a vo izvesna smisla i odreduvawe. Pansionot e del od ~i~ko Gorio, od negovata tragi~na sudbina, za{to otfrlen i kako ~ovek i kako tatko, ne moè da se zamisli nadvor od nego. Toa e po~vata vrz koja toj ìvurka, klimata vo koja ìvee i koja go pravi toa {to e.

Likot na î~ko Gorio

Porane{en fabrikant na testenini koj se zbogatil vo vremeto na ekonomskata kriza, prodavaj}i go bra{noto deset pati pove}e otkolku {to go kupil. Ostanuvaj}i vdovec, seta qubov im ja posvetil na }erkite Anastasija i Delfina, zadovoluvaj}i gi site nivni èlbi, so skapi darovi, ko~ii, toaleti. Bogato gi oddomil - prvata za grofot de Resto, a vtorata za bankarot de Nisenàn, davaj}i im ogromno nasledstvo koe bilo dovolna garancija za bogat ìvot, kakov {to zasluùvaat negovite mileni~ki. Na po~etokot vo nivnite domovi bil pre~ekuvan kako gospodinot Gorio , tatkoto so òltici, sekoga{ postavuvan na ~elo na trpezata, a koga }e osiroma{i }e mu bide pokaàna vratata na slugite pa duri i zabranet vlez. Otkako ja izgubil seta nade` deka }e ìvee kaj edna od niv, se naselil vo bedniot pansion na gospo|a Voker, najprvo vo skap apartman, a naporedno so osiroma{uvaweto sledelo i iska~uvaweto vo gornite, bedni, nezatopleni katovi, kade {to nemal tretman ni na gostin ni na ~ovek. Negoviot ìvot bil enigma za ìtelite na pansionot bidej}i ne razgovaral, ne ja otvoral du{ata, i s {to bilo nadvor od temata svrzana za Anastasija i Delfina, bilo nepotrebno da se zboruva i slu{a. Dodeka bil gospodin Gorio, gospodin tatko, interes pokaùvale i sopstveni~kata na pansionot, gospo|a Voker, koja planirala da stane gospo|a Gorio i }erkite, koi vo tatkoto gledale izvor i rudnik na pari.

66666666666666666

Kon svoite }erki se odnesuval so bolna psiholo{ka zavisnost, premnogu opsednat od nivnata sre}a. Samiot go sozdaval problemot, mislej}i deka treba samo da dava, a pod davawe podrazbiral kupuvawe na qubov, koja ima svoja cena. Vo taa kupoproda`ba i vo tretmanot na qubovta kako predmet na trgovija, sosema se izgubil i namesto da izgradi zreli, moralni li~nosti koi znaat da baraat i vozvratat so blagodarnost, definitivno site trojca stanale `rtvi na parite.

Za qubov na }erkite gi prodaval najdragite spomeni, sre}en {to ima da prodade, a premnogu nesre}en ako dojdat, a toj ne e vo mo`nost da im dade. Pogolema nesre}a za tatkoto Gorio nemalo. Za nivna qubov bi kradel, ubival, polzel kako ku~e, kriel po parkovite skri{no da gi vidi, da go ima makar pribli`no, tretmanot na pudlicata vo nivnite race. Za niv, na starost bi rabotel vo Odesa - Rusija, da im ja pokaè tehnologijata na proizvodstvo na testenini. Za niv stanal navodaxija, nao|aj}i im qubovnici, s so edna cel - da bide poblisku do niv i da ima informacii za niv. S {to pristignuvalo od niv mu bilo beskrajno drago, pa neka e toa i solza, bitno da ima ne{to {to }e go povrzuva vo momentite na osamenost i kontinuirano razmisluvawe, planirawe i stradawe, koe iako sozdava bolka, sepak e mnogu podobro od otsustvo, nemo}, is~ekuvawe i razmisluvawe vo vrska so nivnoto sekojdnevno dvièwe, {to go frla vo nepomirliva izolacija i patolo{ka qubomora kon site koi se nivno opkruùvawe. Nikoga{ ne po~uvstvuval zamor, nikoga{ ne po~uvstvuval zdodevnost, naprotiv neiscrpna qubopitnost koja go ispolnuva so qubov i gordost, duri i vo momentite koga od niv pristignuvaat prezir i ignoranten odnos, koj se grani~i so sram i poniùvawe. Beskrajno sre}en {to gi obedinuvaat makite, nevoljite, no i beskrajno taèn do iscrpenost i potreba so glava da go urne yidot na nesre}ata, samo da moè da iskopa pari i vo nivnite o~i da ja vidi onaa radost koja go pravela golem tatko i zadovolen ~ovek. Naokolu s e gluvo, irelevantno, prazno i nepostoe~ko. Bitni se samo tie dvete i parite. Zaludno veruval deka e biten i toj, kako krv, kako vrska me|u sestrite rivalki, kako vrska me|u }erki i tatko, no predocna sfatil deka e nadvor od vidokrugot na nivnite interesi. Kako ponatamu? Kako bez niv? Ostanuva samo dopirot i nepregorot po medaljonot vo koj bile kadricite na negovite male~ki, posleden spomen i iluzorna povrzanost koja ja stopluva du{ata vo pregratkite na student smrt. Zo{to porasnaa? Za da mi go kr{at srceto! Zo{to? Tatkovcite treba sekoga{ da imaat da davaat.

Sosema iscrpen, osiroma{en, tatkoto legnuva na bolni~ka postela so o~i vtren~eni kon vratata nadevaj}i se na nivnoto doa|awe. Molel, baral so policija da gi dovedat, smetaj}i deka kako tatko ima pravo na toa. Predocna sfatil deka najgolem vinovnik e samiot toj, vospituvaweto i parite koi ne moàt da bidat zamena za srceto. Ne gi prokolnuva, zatoa {to tie dvete bile bezgre{ni, nevini. Vinoven e toj, zakonot, zetovcite, policijata, a tie se angeli koi zasluùvaat besmrtnost i besmrten tatko, ve~en niven angel ~uvar na neboto.

Jas sum vistinski tatko. Tie neranimajkovci od blagorodnici, neka ne gi maltretiraat moite }erki. Povraga! Ne znam ve}e {to imam vo venive. Krv na nekoj tigar, oti mi ide da gi raskinam tie dvajca lu|e. Of! Deca moi! Takov e, zna~i va{iot ìvot! No toa e smrt za mene...[to }e bide so vas koga mene ve}e }e me nema? Bi trebalo tatkovcite da ìveat tolku kolku i nivnite deca. Gospodi, kolku e lo{o nareden ovoj tvoj svet! A i ti ima{,kako {to velat, sin. Bi trebalo da ne dozvoluva{ da stradame preku na{ite deca. Mili moi angeli, treba da i blagodarime na nesre}ata {to ste pokraj mene. Vie doa|ate samo za da mi gi kaète va{ite solzi. No, da, vie me sakate , go gledam toa. Dojdete, dojdete, iskaète si gi makite! Moeto srce e golemo, moè se da sobere...Moète da go kinete, a od par~iwata pak }e niknat tatkovskite srca. Bi sakal da gi ponesam va{ite maki, da stradam namesto

67676767676777777

vas... Ah! Koga bevte mali, vie bevte tolku sre}ni... Da umram... tamu kade {to se odi, }e mi bide mnogu zdodevno. Za eden tatko, pekol e da ostane bez deca, a jas ve}e go vkusiv toa otkako se omaìja tie. Mojot raj be{e vo ulicata de la @isjen,. Kaète mi , ako otidam vo rajot, }e moàm li da se vratam na zemjava kako duh i da bidam okolu niv?

Nekoga{niot fabrikant, isceden kako limon, frlen kako nepotrebna korka, umira. Zad negoviot kov~eg, kupen od bednite studenti, vrvelo edno ku~e, Eèn i slugata Kristof. ]erkite ne go udostoile ni so prisustvo, ni cvet, ni posledno zbogum.

Likot na Eèn de Rastiwak

Student po pravo koj od malogra|anska sredina doa|a vo Pariz so mislata koja e moto na negoviot ìvot Jas }e uspeam. Toj ima plemenita du{a, ostroumnost, ambicioznost, da se uspee so sopstveni sili i zaslugi. Siroma{en, opsednat so sjajot i rasko{ot na visokoto op{testvo, postepeno potpa|a pod vlijanieto na sredinata vo koja samiot svesno nurnuva. Poleka, no sigurno ~istata du{a se valka, izme{ana so èlbata za brz uspeh i potrebata da se bide dostoen na nivoto za koe i ne znae deka e moralno i materijalno propa|awe do dnoto koe go gleda, a ne{to nerazbirlivo i silno razbranuvano go vle~e vo zamisleniot uspeh koj s pove}e li~i na propast. Nesvesno ja otfrla qubovta na majkata i sestrite, a svesno ja prifa}a la`nata qubov, koja samo navidum vetuva, a vsu{nost ispraznuva i vle~e kon novi otkritija za Pariz, premnogu gaden i premnogu privle~en za mladiot ~ovek, koj vo s gleda predizvik i ispolnuvawe na ambicijata koja go kr{i, otut|uva i raznebituva. Takviot svet, celiot gnil i poln so poroci , ne se osvojuva. Zatoa neiskusniot palan~anec, doìvuva niza razo~aruvawa, koi silno }e ja pogodat negovata samodoverba. Vo otmeniot svet go voveduva rodninata de Bosean, davaj}i mu gor~livi soveti za uspeh vo ìvotot, ~ii zaedni~ki imenitel e izmamata. Glasot na sovesta s u{te e prisuten vo nego, s u{te ima iluzii i s u{te ne se pomiruva so uspehot po sekoja cena. Toga{ na scenata na negoviot ìvot stapuva robija{ot Votren, da go otrue so svojot cinizam i ja pomati negovata sovest koja e na krstopat. Zborovite na Votren: So ~esnost ni{to ne se postignuva. Onie koi vo Pariz se valkaat so avtomobili, ~esni se lu|e. Onie koi se valkaat pe{, kradci se. Onie koi }e ukradat sitne`, se smetaat za retkost, onie koi kradat milioni, imenuvani se kako lu|e so vrlini, doblesti. Seto ova ne go prima ramnodu{no, naprotiv se bori , pa|a i se kreva. Dobro go nau~il svetot vo koj bi sakal da uspee, no s u{te ne se otkaàl od ~esnosta. Sudbinata na tatkoto Gorio mu gi otkriva site opa~ini na ~ovekovata beda, seta niskost na ~ovekovata priroda i site zlostorstva na svetot vo koj ìvee. Taa tragi~na sudbina kaj Rastiwak, gi ubiva i poslednite iluzii, koi s u{te gi imal za vrednostite na lu|eto. Na pogrebot na Gorio koga grobarite baraat pari , a toj vo xebot nema nitu gro{, go obzema te{ka i gor~liva taga . So razdrazneti nervi gleda vo grobot kade ja pogreba i svojata posledna solza koja ja predizvika svetoto vozbuduvawe na ~istoto srce. Ovaa gletka na svirepost, nepravda i nekazneti zlostorstva go vozbudile seto negovo bitie. Dali vakviot svet treba da se osvojuva so doblest i zasluga, se zapra{al stegaj}i tupanica i pokaùvaj}i kon onoj del na Pariz vo koj ìveel toj svirep, sebi~en svet, koj posakuval da go osvoi i so glas na zakana i predizvik, izvikal: A sega na nas dvajcata e red, so {to dokaùva deka mora da se bide ne~esen za da se preìvee. Eèn de Rastiwak e tipiziran lik vo dvièwe , koj ja izoduva vrvicata od mlad, ~esen provincijalec, do ~ovek koj se adaptira na gadostite na op{testvoto. Za ovoj lik samiot Balzak rekol: ôvekot e takov, kakov {to }e go napravi op{testvoto.

68686868686866666

Anastasija i Delfina

]erki na ~i~ko Gorio ~ii èlbi vo potpolnost bile zadovoleni od tatkoto, koj izgubenata maj~inska qubov ja nadopolnuval so nemerlivost i po`rtvuvanost. Za niv parite stanale i tatko i semejstvo i srce. Bogato omaèni, ve~no nezadovolni, vo postojan natprevar, koja pove}e }e go ograbi tatkoto i koja }e dobie vleznica vo najotmenite krugovi, nemale ~uvstvo na odgovornost i grià kon roditelot, koj vo nivnite o~i bil samo izvor na pari. Bitno bilo da bidat videni, faleni , sekoga{ vo centarot na bogatite slu~uvawa vo Pariz. Samo koga bile vo nevolja, zaguba, beznade`nost, se se}avale na tatkoto, so ista cel - koja }e go ograbi pove}e. Nikoga{ ne se svrtile nazad da vidat vo kakov pekol go ostavaat tatkoto, zatoa {to toa bilo izgubeno vreme, nepotrebna solza, koja }e im go nagrdi liceto.

Mladiot ~ovek se javi kaj Delfina siot skr{en od bolka i ja najde is~e{lana, obuena, samo da si go oble~e balskiot fustan. No, kako {to i poslednite potezi na ~etkata so koi slikarite gi dovr{uvaat svoite sliki, taka i poslednite doteruvawa odzedoa pove}e odo{to samata osnova na platnoto.

-[to! Vie ne ste oble~en za na bal? - re~e taa.-No, gospo|o, tatko vi...

Pak li za tatko mi? - izvika taa prekinuvaj}i go. Nema vie da me u~ite kako da se odnesuvam kon tatko mi. Jas go poznavam odamna nego. Ni zbor pove}e.

Pred niv bil ubaviot ìvot, nemoralot, a zad niv osiroma{eniot tatko koj nosi sram, poniùvawe i prazna kasa, prazna patni~ka torba koja treba da se ostavi na nepoznat peron, da se svrti grbot, zatoa {to potsetuva na nekorisnost, izlitenost,odvratnost i prekubrojnost. Vo niv zgasnalo s {to e ~ove~ko, a ~ovekot bez ~uvstvo e yver. Sekoga{ tie dvete vo preden plan, sekoga{ bitni tie, s za niv i vreme i pari i du{a i um. Nivnite karanici i glavobolki se pobitni od smrtta na tatkoto koja treba da se odloì zaradi pretstojniot bal, a tagata e mislena imenka koja treba da letne kako {to letnalo i prezimeto Gorio, koe nekoga{ bilo gordost, a podocna golema navreda koja im gi zatvora vratite vo luksuznite saloni na primamliviot Pariz. Toj e ve}e bezimen, bednik, nikakvec, tovar od koj treba da se oslobodat, za{to sekoe potsetuvawe oti se krvno povrzani so bedniot Gorio, nosi pogolema nevolja i kolku pobrzo se prese~e toj koren, tolku podobro za niv, za{to grankite i cvetovite treba da niknat bez gadewe od sopstvenata krv. Se zboguvale so potekloto, so prezimeto, a ve}e ~uka ~asot da se zboguvaat i so teloto od koe ne treba da ostane nikakov spomen. Soznanieto za tatkovata smrt gi osloboduva od sramot. Taa smrt stignuva vo vistinski ~as, da ne im pre~i vo sestrinskiot rivalitet i vo baraweto na novi izvori, koi so ogled na nivnata ubavina, sebi~nost, posevetenost na zabavite i strastite, sigurno gi imalo na pretek.

Likot na VotrenPreku likot na Votren, Balzak ni prikaùva do kakvi deformacii moè da

stigne li~nosta na ~ovekot vo edno op{testvo ~ija{to dviè~ka sila se parite.Vo ovoj lik predadeni se site nedostatoci na gra|anskoto op{testvo, so {to ovoj lik dobiva socijalna voop{tenost. Votren ne se dvoumi na mladite lu|e da im prepora~a da bidat beskrupulozni i cini~ni vo op{tata trka za pari. @ivotot ne e poubav od kujnata, toj smrdi kako nea i ako ~ovek saka ubavo da se nakrka, toj mora da si gi izvalka racete, no treba da znae ubavo da si gi izmie; vo toa e siot moral na na{eto vreme. So likot na Votren, (@an Kolen) (Laì Smrt) Balzak ja voveduva temata na

69696969696999999

zlostorot i kriminalecot. Iako zlostornik, Votren drì moralni i filozofski predavawa:Rasipanosta e oru`je na osrednosta, ~ie se~ilo }e go setite nasekade. Vo Pariz ~esen ~ovek e onoj koj mol~i i graba s za sebe. êsnosta ne vredi ni{to. Niz nego kako da zboruva samiot pisatel koj napolno se soglasuva so misleweto na Votren: Kako moè da sudi ona op{testvo koe kon tebe bilo nepravedno, te osiroma{ilo i so toa te tera na zlostor. Kako dobar analiti~ar i mudrec, koga Votren bi se rodil vo popravedno op{testvo, sigurno bi ` iveel soodvetno na svojata inteligencija i mo} na presuduvawe, sokrien vo vol~ja koà. Polni 20 godini uìva vo skrivali{teto na siviot, bedniot i zaboraveniot pansion na Voker. Misterija i za vlastite i za stanarite na pansionot, a i za sebe, zo{to nikomu ne dozvoluva da mu yirne vo du{ata i tu|ata koà nare~ena Laì smrt. Ve{to, prevrtlivo se poigruva so sebe i sudbinata na site, sekoga{ pretstavuvaj}i se kako spasitel koj go nudi svojot dobronameren sovet. Votren vo s gledal presmetlivovost, iako kaj stanarite posle apseweto iznudil soàluvawe i vina za predavstvo. Kaznata ne zastaruva, sekogo go stignuva.

70

&"A

Napi{i esej - So parite se kupuva s, no ne i sre}ata

(Mala pomo{, sovet) Vo vovedot se postavuva problemot

a) Bogatite gi uìvaat site zadovolstva

Vo glavniot del (razrabotka) - iskoristi gi slednite stavovi, so koi go potvrduva{ (brani{) postaveniot problem.

-parite nosat sigurnost, mnogu uìvawa, patuvawa, luksuz, elitno dru{tvo, skapa brendirana obleka, vlijatelnost i dominantnost, ja pothranuvaat qubovta so uìvawe i skapi podaroci, spokoj, bez grià za egzistencija, bez stresni sostojbi, se falat, rasfrlaat, nekoi se sebi~ni, nekoi humani, vo zamena za qubov i vnimanie nudat samo pari, se fotografiraat, sakaat da bidat videni, ne se pesimisti, ne boleduvaat od depresija, gordi se i bezobzirni, sklu~uvaat prijatelstva od interes, gi uìvaat site privilegii vo op{testvoto i sl.

Vo zavr{niot del potkrepi gi site ve}e poso~eni stavovi, so kratka koncizna misla pr. Mojot son e da pripa|am na bogatite.

b) I bogatite pla~at

Vo razrabotkata - glavniot del, neka ti posluàt slednite stavovi, so koi }e go potvrdi{(brani{) postaveniot problem.

Sre}ata ne se kupuva so pari; zdravjeto, nevoljite, kataklizmite, nemaat cena. Parite nosat nesonica, karanici, rasipni~ki ìvot, prezafatenost, nebezbeden ìvot, grabeì, kidnapirawa, otu|enost, licemerie, la`ni prijateli, razgaleni deca prepu{teni na porocite, sebi~nost, izoliranost vo haciendi, nedopirlivost, strav, pridru`ba na bodigard, nemawe na li~en ìvot, ne umeaat da se raduvaat na mali ne{ta, megalomani, sebi~ni, navidum sre}ni, a nezadovolni so ni{to.

Zavr{en del - Site sre}ni semejstva nalikuvaat edno na drugo, a sekoe nesre}no semejstvo e nesre}no na svoj na~in - Lav Tolstoj. Sre}ata e vo malite ne{ta. Sre}ata e vo zdravjeto, za koe i bogatite pla~at.

&(#$!

î~ko Gorio e roman na karakteri. Niz raznolikiot svet, Balzak dava slika i zaedni~ki karakteristiki na op{testveniot zbir, no i isklu~itelna edinka, koja so svojata originalnost se oddeluva od prose~nite. Ova slikawe na obi~en svet i neobi~ni li~nosti so izrazit karakter, bilo novina vo francuskiot roman. Vo î~ko Gorio, Balzak sozdal pove}e tipovi: tip na neblagodarni }erki, tip na zlostornik, tip na plemenitost, naivnost, - site soo~eni so dviè~kata sila na op{testvoto - parite.

707070707077777

71

FJODOR MIHAILOVI^ DOSTOEVSKI(1821 1881)

Osnovopolo`nik na pisholo{kiot roman vo vremeto na docniot realizam e Fjodor Mihailovi~ Dostoevski. Za nego Tomas Man veli: Dostoevski e najgolemiot psiholog vo svetskata knièvnost iako spored mnogumina pisateli ostanuva neiscrpeno ona {to toj kako psiholog go prikaàl

Negovata ìvotna sudbina bila predodredena so ra|aweto vo siropitali{te, kade se formiral kako li~nost i kade {to se formirale negovite stavovi po odnos na bedata i nepravdata, koi }e bidat lajt-motiv vo negovoto tvore{tvo. Samiot podatok deka rastel vo siropitali{te, zna~i deka rastel bez qubov, mnogu bole`liv, zatvoren vo sebe, bez prijateli, ~esto gladen, pod silen pritisok na sudbinata i opsesijata deka brzo }e umre.

Rano ja napu{til dràvni~kata rabota i celosno se posvetil na literaturata. Gi preveduval Balzak i [iler, nadevaj}i se deka so toa }e ja podobri svojata meterijalna polo`ba. Na 23 godi{na vozrast go zavr{uva prvoto delo Bedni lu|e. Ponesen od prviot uspeh prodolùva da pi{uva no toa ne zna~i deka slavata gi podobrila negovite finansii i uslovi za ìvot. Obvinet za u~estvo vo utopisko-socijalisti~ki kruòk, uapsen e i odveden vo Pavlovata tvrdina. Osuden na smrt, no pred samoto izvr{uvawe na kaznata e pomiluvan od carot i smrtnata kazna e preina~ena so robija vo Sibir, okovan vo prangi, vo dru{tvo na razbojnici i ubijci. Po ~etirigodi{nata kazna se vra}a vo toga{en Petrograd kade nikoj ne go spomenuva negovoto ime. Iako mu gi simnale prangite, du{ata mu ostanala zarobena od stravot. Duri za vreme na reformate go objavil romanot Zapisi od mrtviot dom, ~ija ideja se rodila vo zatvorot vo Sibir od kade mu pi{uva na bratot: Kolku tipovi na lue od narodot sum ponel od robija. Kolku doìvuvawa na skitnici i razbojnici...]e bide dovolno za mnogu tomovi knigi. Ruskata javnost ovoj roman na Dostoevski go sporeduva so Dante, koj se sleguval vo pekolot, dotolku pove}e stra{en, zatoa {to postoi vo stvarnosta.

Vo 1859 godina go objavuva romanot Seloto Stepan~ikovo - napi{ano vo Sibir, a pod vlijanie na satirata i cinizmot na Gogoq. Potoa sledi romanot Ponièni i navredeni, koj e prodolènie na Bedni lu|e, a so romanot Zapisi od mrtviot dom postignuva vistinska prerodba. Cela Rusija, pa i carot gi ~itaat negovite Zapisi i pla~at. Dostoevski prvpat vo ìvotot bil zadovolen poradi sopstvenata slava.

Razo~aruvawata i bedata ne moàt da bidat potisnati od slavata i zatoa zapo~nuva da talka po svetot, vo Germanija, Francija i Italija. Soo~en so bolesta, bedata, bez rubqa vo xebot, gi pi{uva romanite Zlostorstvo i kazna, Idiot, Zli du{i, Kockar, Demoni, Mladi~ i kapitalnoto delo Bra}a Karamazovi.

a i o n a . a . e d e a o

, i mi

a ,

i

717171717111111

72

ZLOSTORSTVO I KAZNA

Romanot Zlostorstvo i kazna od Fjodor Dostoevski, e vistinski knièven pametnik na realizmot, poto~no na psiholo{kiot realizam, ~ii temeli gi postavi tokmu Dostoevski so svoite romani, vo koi nurnuva dlaboko i so znaewe na vistinski pishoanaliti~ar ja razgoluva psihata na lu|eto koi nemaat nikakov du{even problem so sebe, no so op{testvoto.

Prviot del od naslovot na romanot - zlostorstvo, vsu{nost e ubistvo, a vtoriot del - kazna, koja ne stignuva od instituciite, no od sopstvenata sovest.

Neslu~ajno, Dostoevski, lokalizacijata na dejstvoto ja odreduva vo Petrograd, (dene{en Sankt Petersburg) vo golem grad, kade edni na drugi si protivre~at materijalnite sostojbi na bogatite i siromasite, osobeno studentite, koi od provincijata so sebe gi nosat ~esnosta i ambicijata, no i sekoga{ prazniot xeb, {to e preduslov za sudir sami so sebe, a potoa i so zakonot, koj za novodojdencite, dotoga{ bil nepoznanica i otstapka od moralnite pati{ta na svoeto osoznavawe na svetot.

Sekoja ìvotna sudbina od romanot e prikazna za sebe. Sekoj lik ìvee vo svoj svet, po svoi zakoni i normi, èlbi i predrasudi, po svoi krivoliniski pati{ta i lavirinti niz koi gi vodi |avolot, a ne razumot. Sekoj od niv e raspnat pome|u polaritetot: pome|u padot i vozvi{eniot son, pome|u konfliktot so svetot, i konfliktot so sebesi.

Rodion Raskoqnikov Za nego e najbitno pra{aweto na koja kategorija na lu|e pripa|a toj samiot. Zatoa i odlu~uva da ja ubie babata da se ubedi sebesi deka pripa|a na neobi~nite i odbranite. Dolgo vreme stoel na praviot pat kako sin, brat student, drugar i kako ~ovek. Znael {to sakal i {to }e bide vo ìvotot, vo koj pove}e mislel na majkata i sestrata, otkolku na sebe. No skr{nat od ìvotnata vrvica, neminovno negovata psiha se deformira {to za nego e sosema normalno, zatoa {to koga na ~ovekot }e mu se odzemat mo`nostite za ìvot, toga{ edinstveno mu preostanuva borbata so sebe i okolu sebe. Negoviot moralno primeren lik na sin, brat i ~ovek se uriva onoj moment koga se soo~uva so svojata i op{tata studentska beda. Tropaj}i na portata na bedata i portata na babata Aqona Ivanovna, koja nemilosrdno gi iskoristuvala bednite studenti, Raskoqnikov do{ol na ideja da se preispita sebesi, svojata izdr`livost doslednost i principielnost. Pritisnat od bedata, pomislata deka premnogu materijalno gi iskoristuva doma{nite i postojanoto tropawe na gazdaricata koja potsetuvala na neplatenata kirija, Raskoqnikov, sebesi si postavuval pra{awa; Dali zlostorstvoto e opravdano? Dali zlostorot e vo slu`ba na povisoki humani celi? Dali nasilstvoto e edinstven pat da se promeni svetot?

@iveel so ubeduvaweto deka na babata ne se potrebni pari bidej}i se nao|a na krajot na ìvotot. Studentite, se tie koi se na pragot na ìvotot, no bez sredstva za egzistencija, kako osnoven uslov za realizirawe na site nivni ambicii i potrebi. Dve dijametralno sprotivni strani - mladosta i starosta, bedata i bogatstvoto. Ottamu i idejata - so smrtta na babata }e se spasat iljadnici studenti {to mu dava za pravo u{te pove}e da bide opsednat so ubistvoto.

Mnogu raboti bi moèle da se izvr{at so parite na babata koi gi opredelila za

ptps

v

(mpeb

sipk

pndnn}smnbipkDc

kediu

M

727272727277777

Na 5o godi{na vozrast, povtorno se vra}a vo Rusija. Umira mnogu slaven, no beden. Bidej}i lu|eto go smetale za za{titnik na siromasite, poniènite i navredenite, masovno go ispratile do negovoto ve~no po~ivali{te. Na pogrebot prisustvuvala cela Rusija. Ne razbral deka mu se ispolnila èlbata za obedinuvawe na Rusija.

73

manastir. Stotici mladi lu|e da se izvadat na prav pat, desetici semejstva da se spasat od siroma{tvo. Da ja ubie{ i da gi zeme{ parite pa potoa so niv da se posveti{ na celoto ~ove{tvo.

Logikata na idejata dejstvuva kako matemati~ka formula. Razumot s presmetal, odmeril, opravdali i - pogre{il. Celoto negovo odnesuvawe posle ubistvoto e nerazumno: otepal zaradi pari , a parite ostanuvaat neiskoristeni; se izvlekol od stanot nezabeleàn i gi imal site uslovi da ja so~uva tajnata, a se predava. Paradoksalna sostojba. Dodeka se re{avalo sudbinskoto pra{awe da se ubie ili ne, razumot bil aktiven, baral, sistematski sloùval, doa|aj}i do logi~nosta na planot, a posle prviot uspe{en ~ekor, koga se sozdadeni site uslovi za realizacija na planot, razumot se zapletkal pokaùvaj}i ja seta svoja nemo}. Enigmata za neiskoristenite pari se objasnuva so faktot {to junakot potsvesno ~uvstvuva deka ni majkata, ni sestrata, nikoj nema da se nafati da gi re{ava sopstvenite problemi so parite natopeni so krv. So neiskoristenite pari, Dostoevski ja otkriva ~ovekovata etika, so {to se potvrduva mislata deka bez moral - go nema i ~ovekot.

Raskoqnikov e li~nost navredena od op{testvoto, a nadarena od prirodata. Ubavinata, snagata i umot, ja hranele samodoverbata i gi budele ambiciite, a bedata sozdala kompleks na inferiornost i begstvo od lu|eto, konflikt so svetot, konflikt so sebe i neramnoteà - eden protiv site. Vo negovoto odnesuvawe se diferenciraat tri fazi: podgotovka na zlo~inot, izvr{uvawe na zlo~inot i ` ivot posle zlo~inot. Prvata faza se karakterizira so fantazirawe za mo}ta na Napoleon. Toa e eden vid na konpenzacija. Kompleksot na vo{ka go predizvikalo da se dokaè kako ~ovek. U{te dodeka go kovel planot, si go postavuval pra{aweto: Zo{to se otkrivaat zxlo~inite. Doa|a do zaklu~ok deka voljata popu{ta toga{ koga e najpotrebna. Vo fazata posle ubistvoto kaj Raskoqnikov se sogleduvaat dve tendencii: maksimalno nastojuvawe da ne se otkrie zlo~inot i nesvesno oddavawe. Sudnicata stanuva psihijatriska ordinacija, a Raskoqnikov pacient. Toj ~uvstvuva deka Porfirij mu postavuva zamka, no razumot ne moè da ja otkrie taa zamka, za{to instinktot nepogre{livo ja brani egzistencijata tokmu vo momentite koga toj razum ja gubi efikasnosta. Zatoa celosno se naso~uva kon odbranata. Da bil vinovnik, toj bi pobegnal od mestoto na ubistvoto, naprotiv svesno oti{ol i vodel razgovor so molerite, {to nalikuva na obi~na ~ove~ka qubopitnost. Dokaùva deka ne e vo bunilo i deka nema optovarena sovest koja{to sekoj ubiec go vodi povtorno na mestoto na zlo~inot.

Opsesijata za ubistvoto i sokrivaweto na vistinata, vnesuva pusto{ vo negovata du{a, preispituvawe na sopstvenata mo} i vovlekuvawe vo ambisot na beznade`nosta, prete{ka i bezizlezna ne samo za nego, tuku i za tie koi ìveat za nego. Do ~inot na ubistvoto imal fizi~ka sila, no vedna{ potoa stanal ruina. Sosema sam, otse~en od svetot, samo toj, griàta, beskrajnoto izma~uvawe i nevozmo`noto begstvo od sebe.

Mojot ìvot sepak ne umre zaedno so babata. Neka odi vo carstvoto nebesko- pa dosta e maj~i~ke, vreme e da se smiram. Sega nastapi carstvoto na razumot i na svetlinata i na voljata i na silata i da vidime sega? Da si gi odmerime silite... -dodade toj so gordost kako da i se obra}a na nekoja mra~na sila i ja predizvikuva... -Jas ne ubiv ~ovek, ami princip...Of kolku ja mrazam babata, da se razbudi, verojatno pak bi ja ubil. Kutrata Lizaveta! Zo{to taa se najde tuka?No ~udno e, zo{to za nea ne mislam kako da ne sum ja ubil?

Ni{to ve}e ne e potrebno, ni parite, zlatnicite, ni prijatelot, ni najbliskite, za{to sovesta e tolku mra~na, a svetot pak nepromenet iako veruva{e deka ubistvoto }e donese renesansa za site. Gi sokri site tragi na zlostorstvoto, a toa tolku silno zaleleka vo opusto{enata du{a, no krikot nitu smee{e da go pu{ti, nitu dozvoluva{e

a e

, e d a l e t e ,

o e

, a e : a .

l o o e a e a n o .

o

a , a d

a a

o a

, o o e

m

737373737333333

t St t d | d d t p p t d t j t d

74

nekoj da zabeleì deka s e izvalkano, odzemeno i prazno vo taa du{a koja ve}e i ne moè{e da se nare~e du{a. S {to prethodno qube{e i s {to prethodno ìvurka{e vo taa du{a, odedna{ se stopi kako grutka sneg, ostavaj}i studeniloto da go zamrznuva srceto koe ve}e nema{e sila da gi qubi i po~ituva duri i najbliskite. Ne saka{e ni~ie soàluvawe, ni~ie prisustvo, ni~ij razgovor,samo ehoto na praznata du{a, koja ja potvrduva{e surovata vistina. Vesnicite, islednicite, povicite na soslu{uvawe, go teraa da se poigruva kako ma~ka i glu{ec, sebesi da si dokaùva deka }e izdrì vo bitkata na razotkrivawe, a mreàta okolu nego strplivo se plete{e ~ekaj}i samiot da padne vo nea. Samiot na sebe si be{e ogromen tovar, a zgora na toa i majkata, sestrata, prijatelot Razumihin, Sowa i nejzinite doma{ni - pregolem tovar za krevkoto telo i u{te pokrevkata du{a. Nema{e ni{to vo xebovite, a ima{e èlba da pomogne sekomu, da ostane i ponatamu onoj istiot ~ove~en, koj ne zgaznal ni na mravka, a silnata obzemenost, ramna na ludilo, mu go otru razumot i nesvesno popu{ti pred taa |avolskata opsednatost. Krena raka na tu|i ìvoti, no nema{e hrabrost da krene raka na sebe. Opravduvawe na svojata postapka nikade ne moè{e da najde. Duri i da se rastrgne , da pomaga, da se moli, da se `rtvuva, nema{e takvo ne{to koe moè da gi opravda storenite grevovi.

Najgolema kazna e sebeizma~uvaweto ili kako {to Sowa Marmeladova }e zaklu~i: Misle{e da ja ubie staricata, a se ubi sebesi. ..Da go primi{ na sebe stradaweto, za da se otkupi{ Kako }e ìvee{ bez ~ovekot? [to }e stane sega so tebe? Zgora na toa i Luìn i Svidrigalov i tolku milata i nevina nivna `rtva, sestrata Duwa, koja mora{e da se spasi od nivnite kanxi, a toj i samiot nemo}en, zaroben vo kanxite na zlostorstvoto i policijata za koe ne{to nikoj ne smee{e da doznae. Sekade potreben, a vi{ok na sebesi. U{te ne ras~istil so dnevniot i no}niot ko{mar, a ve}e pred nego se ispre~uvaat fizi~kite i materijalnite pre~ki postaveni od Luìn i Svidrigalov koi lavovski se naflile na bespomo{nata Duwa, koja bara za{tita, a popusto tropa na gluva vrata. Treba rodenata sestra da se spasi od pretstojnoto zlo, da se po{tedi majkata od vistinata, da se prifati sovetot na Sowa i najposle da se ispravi pred kaznata koja neminovno mora da se istrpi i prifati kako spasenie i nov poinakov pravec i horizont vo zabludeniot ìvot.

Sekoe zlostorstvo e kazna. Stradaweto na Raskoqnikov, du{evnoto rastrojstvo, nemo}ta da se izbega od sebe, denono}noto soo~uvawe so sebe, oddale~uvaweto od majkata, sestrata, prijatelot, studiite, so {to ja gubi i vrskata so vremeto i generacijata, se najgolema kazna, pogolema i od sekoja sudska presuda.

Ete! Razumihin rabote{e , drè{e ~asovi, jas stanav lo{, kako pajak se vovlekov vo svoj agol, vo dupka, ne izleguvav, ne rabotev, ne jadev, samo leèv i razmisluvav...jas sakav da se osmelam i ubiv. Jas samo sakav da se osmelam. Ne go izvr{iv ubistvoto da i pomognam na majka mi... ne ubiv za da se zdobijam so sredstva i vlast. Ja ubiv zaradi sebesi. Mene ne mi trebaat pari, no da doznaam dali sum vo{ka ili ~ovek. Dali }e bidam sposoben da izvr{am zlostorstvo...|avolot me natera da odam tamu, a duri potoa mi objasni deka sum nemal pravo bidej}i i jas sum isto taka vo{ka kako i site drugi... sebesi se ubiv. Babata ja ubi |avolot, ne jas.

Na sudskiot pretres, Raskoqnikov vo podrobnosti raskaàl za ubistvoto. Na toa ubistvo se re{il poradi svojata lesnomislena i slobodoumna priroda, razdrazneta od bedata. Na pra{aweto od sudiite {to go nateralo samiot da se prijavi, odovoril - iskrenoto kaewe. Tokmu zaradi kaeweto, presudata od osum godini zatvor, bila blaga. Raskoqnikov voop{to ne se branel, sakal samiot da se kazni, da doìvee moralen preporod i posle ~istili{teto da zapo~ne nov ìvot.

nmvsnjgbdskpatrso

Mztmzasknmkp

nsn

Essisbpd

toiRp

747474747477777

j b j }

75

Negovite visoki celi, nade`ta na najbliskite, idninata svoja i idninata na site za koi se soo~i so zakonot, s ostana zakopano pod kamenot zaedno so parite, ili moèbi i porano, s se stopi vo krvta na ubienite èni, so koja krv ja izvalka sopstvenata du{a i ostana bez du{a. Duri i po sovetot na Svidrigalov, da pobegne vo Amerika ili spored sopstvenoto mislewe da ostane vo Rusija na sloboda, sekade i sekoga{ bi se ~uvstvuval pomalku od ~ovek . Dodeka bil buden, svesta nadvladuva, no soni{tata otkrivaat deka negovoto moralno ~uvstvuvawe ne se poklopuva so svesta i idejnite ubeduvawa. Edinstven na~in da se oslobodi od |avolot vo sebe i povtorno da stane ~ovek, e da se priznae zlostorot, da se pokae, da strada i plati danok vo zatvorot, kako vistinska {kola na o~ove~uvawe i vra}awe na vistinskiot pat kade {to ~ekori teloto, potkrepeno od ~istota na du{ata koja pokajni~ki povtorno se vra}a vo sopstvenata koà. Eti~ki gledano, so stradaweto treba da se pronajde patot do pravoto, kako ramnopraven ~ovek da se vrati vo ~ove~kata zaednica.

Tragedijata na Raskoqnikov e vo toa {to razumno sfatil deka svetot na nepravdata prirodno predizvikuva èlba da se bide poinaku, da se izgradi sopstvena terorija, no toj ne go doizgradil planot, poradi naplivot na stariot moral, koj dejstvuva kako sila na sredinata i kako vnatre{en otpor.

Sowa Marmeladova vxa{eno se pra{uvala: Ovie pari {to gi dadovte na Katerina Ivanovna da ne se od onie pari? Na {to Raskoqnikov brzo odgovara: Ne, Sowa tie pari ne se od onie pari, smiri se. Ovoj dijalog ja otkriva tajnata na ~esniot ~ovek komu mu e potrebno soznanieto i ~uvstvoto deka s e ~isto. Bez toa, vistinska sre}a, za praviot ~ovek ne moè da ima. Sowa e `rtva na ìvotot, moralnite normi na op{testvoto, semejnata atmosfera, koja na dnoto gi frla site ~lenovi i `rtva na sebi~nosta i zlopamtiloto na Luìn. Sama, pod silen pritisok na ma}eata, tatkovoto pijanstvo i gladot na decata, taa izleguva na ulica `rtvuvaj}i go svoeto telo. Sowa i ulicata. Raskoqnikov i ulicata. Nivnite sudbini se vkrstuvaat, isprepletuvaat, nadopolnuvaat i razbiraat. Samo Sowa umeela da go slu{a, da ja ~uva tajnata, da go te{i, da se bori i `rtvuva za nego.

Nie sme zaedno prokolnati, zaedno i }e odime. Ti mene si mi potrebna, zatoa dojdov kaj tebe. Zarem ti ne napravi zlostorstvo. Se nafrli na sebesi, ti si go ubi ìvotot...Ako ostane{ sama }e poludi{ kako mene... Zna~i treba da odime po eden ist pat... Ako ne dojdam utre i samata }e ~ue{ i toga{ seti se za ovie zborovi. Ako pak dojdam utre, }e ti kaàm koj ja ubi Lizaveta. Znam koj ja ubi, }e ti kaàm tebe i samo tebe.

Taa doverba, taa tajna, gi obedinila. Qubovta rodena od so~uvstvo, soìvot i potpora, podocna prerasnala vo iskrenost i doslednost. Taa, qubov gi izvlekuva od pekolot i vodi vo rajot. Kolku {to bila silna sudbinata, tolku bila silna i qubovta. Taa gi izvela na praviot pat, a zad niv ostanuva zlostorstvoto kako nezaboravno minato i kaznata koja mora da se plati, da se pokae i da se odi napred vo ìvotot, vo koj vladee zakonot- sekoe zlostorsto e kazna.

Sekoj lik vo romanot e tragi~en. Site se `rtvi na sudirot, na sopstvenata cel koja na patot na realizacijata se sudira so propasta, za koja duri otposle stanuvaat svesni.

Romanot na Dostoevki ne ostana zaklu~en vo dve korici ili vo sudskata arhiva, naprotiv razvi {iroka polemika za osnovnite moralni vrednosti na ~ove{tvoto, vo koj ~ovekot e bitie so razum i emocii, a zakonot e pismen dokument koj ograni~uva, drì vo stapica, kaznuva i prevospituva. Vo finaleto na romanot, zvu~at vo kontrapunkt Raskoqnikoviot strog sud za sebe i kaeweto zo{to ne izdràl; stradaweto zaradi proleanata krv i mirnata sovest. O~aj i nade`. O~ajot e stvarnosta, a nade`ta e

a , a o i o a o o e }o

a a j

a

t a i a o a ,

o

v i n o e

i d .

o o

l t

, o i t i e

`

757575757555555

N jb j

76

&"A

Napi{i esej - Zlostorstvoto n ubiva samite sebe

&(#$!

Romanot Zlostorsatvo i kazna e vistinski knièven pametnik na psiholo{kiot realizam. Dostoevski so znaewe na vistinski psihoanaliti~ar ja razgoluva psihata na lu|eto koi nemaat nikakov du{even problem so sebe, no so op{testvoto. Prviot del na romanot e zlostorstvo, vsu{nost ubistvo, a vtoriot del e kazna, koja ne stignuva od instituciite, no od sopstvenata sovest.

767676767677777

idninata koja ne mora da stane realnost.

Religioznite pogledi na Dostoevski

Religioznata komponenta na likovite se ~uvstvuva ili prikrieno (vo somne`) ili vo bunt. Vo ispovesta na Marmeladov se ~uvstvuva dozata na verata, koja rezultira od zaostanatoto par~e svest, a pove}e od ~uvstvoto na vinovnost i èlbata da mu bide oprosteno. Marmeladov mu se obra}a na stra{niot sud: ]e n soàli onoj koj site gi soàluva. Zatoa site negovi nadeì se preneseni na drugiot svet, {to zna~i deka site nadeì na ovoj svet se izgubeni.

Sowa e izrazit tip na verba i o~aj. Drèj}i ja Biblijata v race, ~ita, povtoruva i sekomu drì predavawa za verbata vo Spasitelot na ~ove~kite du{i. Raskoqnikov cini~no gi nabrojuva site zla koi ja sna{le vo ìvotot i koi i ponatamu }e doa|aat. Toj toa go pravi so o~ekuvana namera da ja pridobie kon svojot sopstven stav, koj e mnogu porazli~en od nejziniot. Izma~ena, kako so no` da ja ranile, Sowa se brani so nade`ta deka Bog takov uàs nema da dozvoli. Nea Bog e potreben za da moè da veruva vo ~udo. Ako e ~udo voskresnuvaweto od mrtvite, toga{ samo ~udoto moè da ja vrati ~istotata na valkanata prostitutka. Toa e osnovata na nejzinata religioznost. Vo toa nema logika, no ima vistina poradi ~ove~kata nesre}a i psihi~koto poremetuvawe {to proizleguvaat od toa.

Kaj Katerina Ivanovna nema vera vo ~udoto. Buntot ja potisnal verbata. Pred sve{tenikot, koj ja ute{uva pokraj mrtviot soprug, velej}i: Bog e milostiv, nadevajte se na pomo{ta od Sevi{niot, Katerina odbiva da se ispoveda. Jas nemam grevovi. Bog treba da mi oprosti i bez ispovest... Samiot znae kolku sum stradala. Ako ne mi oprosti - i ne mi treba.

Taka veruvaat site nesre}ni vo romanot Zlostorstvo i kazna. Zarem toa e vera? Vo su{tina, toa e samo o~ajuvawe.

77

LAV TOLSTOJ

(1828-1910)

Golemoto i obemno tvore{tvo na Lav Tolstoj, od vkupno devedeset dela, se bogatstvo na ~ove~ka mudrost, staloènost na istori~ar, virtuoznost na slikar-realist, liri~nost na poet i mo} na spazuvawe na vrven psiholog.Taa sestrana sposobnost, zdruèna vo krepkoto telo i vitalniot duh, ni dade knièvno delo koe ni do denes ne e nadminato. Genijalen, kolosalen pisatel, koj zad sebe ostavi grandiozni dela, koi ostanuvaat trajna svoina ne samo na ruskata, no i na svetskata klasika. Deloto na Tolstoj nema geografska granica, nema vremenska ramka - ednostavno toa e enciklopedija koja se prelistuva vo sekoja sega{nost.

Roden e na 29 avgust 1828 godina vo Jasna Poljana vo grofovsko semejstvo. @ivotot vo Jasna Poljana dlaboko se vreàl vo svesta i se}avaweto na maliot Lav i idili~nite sliki i

spomeni za detstvoto, nikoga{ ne go napu{tile. Ne{to silno go vle~elo kon toa pitomo, dobro, prostonarodno, mudro selo, vo koe ja gledal silata i idninata na cela Rusija. Majkata ja izgubil vo svojata vtora, a tatkoto vo devettata godina od ìvotot. Pominuvaj}i da ìvee kaj tetkata vo Kazaw, Lav zapo~nuva poinakov ìvot. Na Univerzitetot vo Kazaw studira isto~ni jazici, a potoa preminuva na pravnite nauki. Mlade{kite nemiri, talkawa, èlbata za ne{to neizvesno, go turkaat vo novi predizvici, zaradi koi mladiot Lav se opredeluva za vojni~ki ìvot. Vo po~etokot na 1851 godina, Tolstoj zaminuva na Kavkaz, kade {to sosema slu~ajno ostanal ìv (kraj negoviot top eksplodirala granata od koja zaginale site opsluùva~i, a toj ne bil ni povreden) Vo 1856 u~estvuva vo Krimskata vojna, vo odbrana na gradot Sevastopoq. Posle sklu~uvaweto na mirot, toj gi zapo~nuva svoite patuvawa vo Evropa: [vajcarija, Germanija,Francija, Belgija, Anglija i Italija, no Tolstoj ne bil inspiriran od zapadnata civilizacija i smetal deka vo toj del na svetot ima pove}e lagi, licemerie, ~ove~ka rasipanost i drugi poroci, otkolku vo negovata rodna Rusija. Umoren od ìvotot se povlekuva na Jasna Poljana, gi prosvetuva selanite, ìvee so niv, se oblekuva kako niv. So cel da im go olesni ìvotot na selanite, Tolstoj rabotel na nivnoto prosvetuvawe, poradi {to stanal pedagog - u~itel, otvoraj}i u~ili{te vo rodnata Jasna Poljana, a zapo~nal da izdava i pedago{ko spisanie i da sorabotuva so u~itelite od okolnite mesta. Se smeta deka ova negovo povlekuvawe e begstvo od op{testvenite zbidnuvawa, zamerka so vlastite, carskiot dvor i crkvata.

Umira na èlezni~kata stanica vo Astapovo. Toj negov pat, taa kratka pro{etka do Astapovo, vsu{nost bilo odewe kaj ruskiot selanec, kade {to smetal deka pripa|a, no zakonomernostite na prirodata se beskompromisni. Prethodno go odbil pomiluvaweto na crkvata. Po negova èlba bil pogreban vo Jasna Poljana, a negoviot grob, pak po negovo barawe, ostanal bez nikakvi obele`ja.

v o , a a o i n i o a - a

a o }i a a d . e i a j

i . , d , d e a o a d

a l o a

777777777777777

78

Knièvno tvore{tvo

Prvite knièvni dela na Tolstoj nastanuvaat za vreme na vojnata na Kavkaz, kade {to ja zapo~nal rabotata na svojata trilogija Detstvo, Mom~e{tvo i Mladost (avtobiografski dela), potoa Utroto na eden spahija, i Kozaci. Pove}e od dvanaeset meseci rabotel na Detstvo, prepi{uvaj}i go nekolku pati. Koga prviot del se na{ol vo racete na kriti~arot Nekrasov, vedna{ bila prifatena i odobrena celata trilogija. Vo toj period mladiot Tolstoj po~nuva da go formira svojot talent i svoite sfa}awa za ` ivotot, smrtta, bolkata, qubovta i drugite pra{awa koi gi interesirale i mnogute umovi na toa doba. Svoite i tu|ite ve{tini i potresni prikazni za vojnata i odbranata na gradot Sevastopoq gi iskaàl vo voenite prikazni pod naslov Sevastopoqski raskazi, koi so voodu{evuvawe bile pre~ekani od golemite ruski pisateli. U{te edna{ potvrda i priznanie dobiva negoviot talent so novelite Dvajca gusari i Markerovi zapisi. Vpe~atocite od svoite patuvawa niz Evropa, nezadovolstvoto od zapadnata civilizacija i spokojstvoto koe go prona{ol vo svojata rodna Rusija gi iznel vo deloto Lucern. Vo1863 po~nuva da go sozdava najgrandioznoto delo Vojna i mir. Vo {to e silata na ovaa epopeja? Napi{ani se celi studii za ovoj roman, koi sevkupno se pogolemi i od samiot roman . Sekoj sakal da vleze vo tajnata na Tolstoevata mo} na prikaùvawe na Napoleonoviot pohod na Rusija, vojni~kata sposobnost i ~ovekovata doblest. Mnogu sakale da ja otkrijat voshituva~kata sposobnost so koja Tolstoj prodira vo psihata i gi gradi likovite na Bolkonski, Bezuhov, Nata{a, so koi uspeva vo edno delo, so izvonredno majstorstvo, da prikaè golem broj na likovi, familii, generacii i klasi . Seto toa {to e komponirano so ve{tata raka na vrvniot pisatel - realist, ìvee i denes so sveìnata na izrazot, ubavinite na opisite i brilijantniot stil. Vo edna prilika eden poznat kriti~ar rekol: Kako da se prisutni site tie lu|e od Vojna i mir; tie potsetuvaat na olimpiski ogan koj nikoga{ ne se gasi , samo go palat novi lu|e, novi pokolenija. ûvstvuvam deka tie se realni, deka ìveat so mene i stanuvaat moja opsesija i moi sovremenici.

Seto toa e vistina, bidej}i so sekoe ~itawe i analizirawe na Vojna i mir, sekoga{ ima novo i nedore~eno. Posle Vojna i mir Tolstoj ja pi{uva Ana Karenina ~ija istoimena junakiwa e edna od najgolemite likovi vo ruskata literatura. Vo ovoj roman, Tolstoj se pribliùva do semejstvoto, konfliktite vo nego, a pri~inite gi nao|a vo socijalnata polo`ba na bra~nite partneri. Sekoe sre}no semejstvo, nalikuva edno na drugo, a sekoe nesre}no semejstvo e nesre}no na svoj na~in. (vaka go zapo~nuva romanot Ana Karenina) Toj traga vo potsvesta na ènskoto bitie, da gi zapoznae negovite psihi~ki tekovi so {to otkriva novi ~ove~ki kvaliteti. Golemiot moralist Tolstoj, nikoga{ ne prostil na Ana, zatoa spored nego, taa go zasluìla fatalniot kraj. Problemot na opstanokot na semejstvoto, sekoga{ go privlekuvalo Tolstoj. Ovaa tematika ja razrabotuva i vo novelata Krojcerova sonata.

Potoa sledat filozofsko -moralnite razmisluvawa vo koi go kreva glasot protiv porokot, bedata, dràvata, religijata i sovremenata civilizacija. Toga{ ras~istil i so crkvata.Najzna~ajni dela od toj period se Smrtta na Ivan Ili~- silen psiholo{ki raskaz(novela) i osuda na malogra|an{tinata, potoa romanot Voskresenie i Haxi Murat.

Smrtta na Ivan Ili~

Novelata ima inverzna kompozicija Spored toa glavniot lik e mrtov, u{te na po~etokot na ovaa novela. Koga negovite kolegi ja doznavaat tragi~nata vest, namesto

K

k(mntsiiSpDnrdrnssBgvuro^s

s~rnernTkt

prsV

S

p

787878787877777

KK

79

`alewe, taa pobuduva interes, koj }e go zazeme negovoto mesto. Ovaa novela vo svojot prv del, pripa|a na kriti~kiot socijalen realizam, a vo vtoriot del na psiholo{kiot realizam. Po smrtta na Ivan Ili~, Tolstoj ja zapo~nuva bitkata - presmetka so birokratijata, licemerieto i lagata na `ivo

Documents

Makedonski Jazik za treta godina