Upload
others
View
10
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
KLIKONI KËTU
www.mediaprint.al
042251614
Libër mësuesi
Biologji 10Autor: Ron Pickering (kapitulli 5-7) Laureta Shkoza (kapitulli 1-4)
Kopertina: Arben HamzallariDizajni për botimin në shqip: Mirela NdritaShtëpia Botuese MediaprintISBN: 978-9928-08-260-2Botimi i parë, 2016Shtypi: Shtypshkronja Mediaprint
Titulli: Libër mësuesi Biologji 10
Titulli i origjinalit: Complete Biology for Cambridge IGCSE Teacher Resource Pack © Oxford University Press 2015
Autor: Ron Pickering (kapitulli 5-7) Laureta Shkoza (kapitulli 1-4)
Complete Biology for Cambridge IGCSE Teacher Resource Pack was originally published inEnglish in 2015. This translation is published by arrangement with Oxford University Press.
Libër mësuesi Biologji 10 - 11 është botuar fillimisht në gjuhën angleze në vitin 2015.Ky tekst i përkthyer botohet për herë të parë në gjuhën shqipe në marrëveshje meOxford University Press.
Përktheu dhe përshtati (kapitulli 5-7): Laureta Shkoza
Drejtuese botimi: Anila Bisha
Redaktore: Elona Qose
Ilustrimet: Oxford University Press
Dizajni: Oxford University Press
Libër mësuesi Biologji 10 3
Përmbajtja e librit të mësuesit
Lënda: Biologji
Klasa: 10
Ky është një udhëzues për mësuesin që do të përdorë tekstin mësimor të lëndës së biologjisë për klasën e 10‐të.
Teksti mësimor i klasës së 10‐të është bazuar në tri tematika kryesore:
1. Diversiteti
2. Ciklet
3. Sistemet
Në çdo temë mësimore pasqyrohen:
synimet e të nxënit; fjalët kyçe, të cilat në tekst janë të theksuara ‐ ʺboldʺ; informacioni shkencor.
Në fund të disa temave janë dhënë pyetje përmbledhëse, të cilat shërbejnë për përforcimin e njohurive.
Në librin e ushtrimeve do të gjeni:
Ushtrime me situata problemore, të cilat nxitin nxënësit të punojnë për ndërthurjen e informacionit shkencor dhe teorik me zbatimin praktik.
Si është ndërtuar libri i mësuesit
Në librin e mësuesit do të gjeni:
1. Programin mësimor të lëndës së biologjisë faqe 4
2. Plani mësimor vjetor faqe 13
3. Planifikimi tremujor faqe 18
4. Planifikime të situatave të të nxënit faqe 24
5. Test për çdo tremujor faqe 163
6. Veprimtari praktike faqe 170
Libër mësuesi Biologji 10 4
1. PROGRAMI MËSIMOR I LËNDËS SË BIOLOGJISË
1.1 Hyrje në programin e lëndës së biologjisë
Në shkallën 5, lënda e biologjisë integron njohuri, shkathtësi, qëndrime dhe vlera. Në këtë shkallë nxënësit zgjerojnë fushën e njohjes për dukuritë më të zakonshme në jetën dhe veprimtaritë e përditshme, zhvillojnë aftësitë, strategjitë dhe shprehitë e të menduarit të nevojshme për hetimin shkencor. Nxënësit lidhin njohuritë shkencore me ato teknologjike, përdorin gjuhën dhe terminologjinë shkencore si dhe krijojnë bazat konceptuale për të nxënit e mëtejshëm të shkencës. Lënda e biologjisë është veprimtari intelektuale dhe praktike, që përfshin studimin sistematik të strukturës së organizmave të gjalla, marrëdhënieve që ato vendosin me njëra‐tjetrën dhe me mjedisin natyror, përmes vëzhgimeve dhe eksperimenteve. Programi i lëndës së biologjisë mbështetet në kornizën kurrikulare të arsimit parauniversitar, në kurrikulën bërthamë dhe planin mësimor të AML‐sw. Ky dokument: u shërben nxënësve për zhvillimin e kompetencave kyçe të të nxënit gjatë gjithë jetës
dhe kompetencave të fushës së shkencave të natyrës; u shërben mësuesve për planifikimin, realizimin dhe vlerësimin e veprimtarive
mësimore dhe arritjeve të nxënësve në klasë dhe jashtë saj; u shërben prindërve për njohjen e rezultateve të pritshme të fëmijëve dhe kritereve të
vlerësimit në periudha të caktuara; u shërben hartuesve të teksteve mësimore dhe materialeve ndihmëse për mësuesit
dhe nxënësit. Zbatimi i programit bëhet duke respektuar parimet e gjithëpërfshirjes në aspektin gjinor, etnik, kulturor, racor, fetar, të paaftësive dhe nevojave të veçanta të nxënësve.
2. KORNIZA KONCEPTUALE E PROGRAMIT
Programi i lëndës së biologjisë në arsimin e mesëm të lartë është hartuar me një strukturë dhe mënyrë konceptimi në funksion të qasjes me bazë kompetencat.
Ky program krijon kushtet për ndërtimin e kompetencave të të nxënit gjatë gjithë jetës. Kompetencat e synuara në këtë program lidhen me kompetencat e tjera kyçe dhe sigurojnë zhvillimin e ndërsjellë të tyre, si dhe mundësojnë integrimin ndërlëndor.
Kompetencat zhvillohen përmes tematikave të përbashkëta të fushës dhe në program zbërthehen në njohuri, shkathtësi, qëndrime dhe vlera. Tematikat e përbashkëta të fushës janë elemente të rëndësishme të programit të lëndës së biologjisë, sipas të cilave strukturohet përmbajtja e lëndës dhe integrimi konceptual brenda fushës në funksion të zhvillimit të kompetencave. Programi i biologjisë i klasës së 10‐të është strukturuar përreth 3 tematikave të mëdha: diversiteti, ciklet dhe sistemet. Për secilën tematikë përcaktohen rezultatet e pritshme të shprehura në terma njohurish, shkathtësish, qëndrimesh dhe vlerash. Rezultatet e të nxënit të kompetencave kyçe përmbushen gjatë zhvillimit të këtyre tematikave.
Libër mësuesi Biologji 10 5
Ndërtimi dhe hartimi i programit për shkallë kurrikule synon ta bëjë programin e lëndës së biologjisë më fleksibël, duke u dhënë mundësinë mësuesve ta zbatojnë atë në mënyrë krijuese, si dhe të respektojnë punën individuale të nxënësve për zotërimin e kompetencave të lëndës së biologjisë.
Ndërtimi i programit mbi rezultatet e të nxënit me kompetenca ndihmon në planifikimin dhe zhvillimin e situatave të të nxënit. Situatat e të nxënit janë situata që lidhen me përmbajtjen e të nxënit. Ato mund të jenë situata në mjedise të mbyllura ose të hapura, brenda shkollës ose jashtë saj. Roli i mësuesit në mësimdhënie përmes situatave është ai i udhëheqësit për të lehtësuar procesin e të nxënit.
Konceptimi i kurrikulës me bazë kompetencat krijon mundësitë për një zbatim të integruar të saj. Programi i biologjisë krijon mundësi brenda fushës dhe me fushat e tjera si matematika, gjuha, artet, edukimi fizik dhe sportet, TIK‐u etj. Në këto kushte, lënda e biologjisë fokusohet në zhvillimin e tematikave më të mëdha ndërkurrikulare.
Programi i lëndës së biologjisë sugjeron metoda, teknika, strategji të mësimdhënies dhe mësimnxënies, që nxitin interesin e nxënësit, gjithëpërfshirjen, ndërveprimin dhe punën kërkimore të nxënësve. Përzgjedhja dhe përdorimi i tyre nga mësuesit bëhet në funksion të zhvillimit të kompetencave të nxënësve duke respektuar mënyrat e ndryshme të të nxënit.
Vlerësimi si pjesë integrale e procesit të të nxënit mat shkallën në të cilën janë arritur kompetencat nga nxënësit.
Në programin e lëndës së biologjisë:
Nxënësi: zgjeron fushën e njohjes për dukuritë më të zakonshme në jetën dhe veprimtaritë e
përditshme; zhvillon aftësitë, strategjitë dhe shprehitë e të menduarit të nevojshme për hetimin shkencor dhe skicimin teknologjik;
lidh njohuritë shkencore dhe teknologjike me njëra‐tjetrën dhe me jetën; përdor gjuhën dhe terminologjinë shkencore, si dhe krijon baza konceptuale për të nxënit e mëtejshëm të shkencës;
fillon me idetë e tij se si janë gjërat dhe pastaj i ndryshon dhe i zhvillon duke i provuar ato praktikisht;
gjatë veprimtarive shkencore, ndeshet me mundësitë e ndryshimit, rivendosjes ose sfidës së ideve;
zgjeron fushën e njohjes për dukuritë më të zakonshme në jetën dhe veprimtaritë e përditshme, zhvillon aftësitë, strategjitë dhe shprehitë e të menduarit të nevojshme për hetimin shkencor;
zhvillon dhe formon të kuptuarin shkencor përmes ideve dhe përvojave, të cilat përpunohen për sa kohë nxënësi punon në situata problemore dhe zbaton metoda kërkimore për t’i zgjidhur problemet;
përjeton gëzimin e zbulimit shkencor dhe ushqen kureshtjen për botën që e rrethon.
2.1 Qëllimet e fushës së shkencave të natyrës dhe lëndës së biologjisë
Libër mësuesi Biologji 10 6
Qëllimet e fushës së shkencave të natyrës janë konceptuar në funksion të të nxënit gjatë gjithë jetës. Programi i shkencave të natyrës:
zhvillon njohuritë dhe konceptet bazë për formimin shkencor; zbulon lidhjet e varësisë ndërmjet botës së gjallë dhe mjedisit; zbulon lidhjet e varësisë ndërmjet botës së gjallë, jo të gjallë dhe mjedisit; zhvillon aftësitë shkencore, mendimin kritik dhe krijues; zbaton njohuritë dhe aftësitë shkencore në mënyrë analitike, kritike dhe krijuese në
problemet që kërkojnë zgjidhje dhe marrje vendimesh; vlerëson kontributin e shkencës dhe teknologjisë për mirëqenien e njeriut dhe
shoqërisë; ndërgjegjëson për bashkëveprim me mjedisin në mënyrë të përgjegjshme; shpjegon rolin e shkencës në zhvillimin e qëndrueshëm, si edhe në ruajtjen dhe
mbrojtjen e mjedisit. Mbështetur në këto synime të përgjithshme, programi i lëndës së biologjisë synon: t`u japë nxënësve mundësinë për të zhvilluar njohuritë dhe aftësitë shkencore të
domosdoshme për të studiuar dhe analizuar ndërtimin dhe klasifikimin e organizmave të gjalla.
t`u japë nxënësve mundësinë për të zhvilluar njohuritë dhe aftësitë shkencore të domosdoshme për të ndërmarrë një kërkim shkencor dhe për të gjetur zgjidhje për një problem;
t`u japë nxënësve mundësinë për të njohur shkaqet reale që dëmtojnë jetën e organizmave të gjalla, si dhe marrjen e masave për mbrojtjen e tyre dhe habitateve ku ato jetojnë.
Libër m
ësue
si Biologji 10
7
Diagrami 1. K
orniza kon
ceptua
le e program
it
Libër mësuesi Biologji 10 8
2.2 Lidhja e kompetencave të fushës/lëndës me kompetencat e tjera kyçe
Programi i lëndës së biologjisë synon realizimin e kompetencave kyçe të të nxënit dhe të kompetencave të fushës. Kompetencat e fushës lidhen me kompetencat kyçe nëpërmjet rezultateve të të nxënit të secilës prej tyre. Kompetencat e fushës së lëndës së biologjisë lidhen dukshëm dhe në mënyrë logjike e metodike me kompetencat kyçe dhe me tematikat e fushës, të cilat janë në funksion të zhvillimit të tyre. Lidhja mes rezultateve të të nxënit të kompetencave të fushës dhe kompetencave kyçe siguron zhvillimin e ndërsjellë të tyre dhe lehtëson vlerësimin e nxënësve për kompetencat kyçe. Duke zbatuar mënyrat e të arsyetuarit shkencor, nxënësit do të kuptojnë natyrën e mjeteve, objekteve dhe procedurave të përdorura në këtë fushë dhe do të jenë të aftë të vlerësojnë ndikimin pozitiv apo negativ të shkencës dhe teknologjisë në mjedis dhe shoqëri. Përveç kësaj, në prezantimin e shpjegimeve ose sqarimin e zgjidhjeve të tyre, nxënësit do të ndërgjegjësohen për rëndësinë e përdorimit të saktë të gjuhës dhe terminologjisë në shkencë dhe teknologji. Kompetencat e fushës së lëndës së biologjisë konsiderohen si komponentë të kompetencës së kërkimit shkencor. Ato janë renditur si më poshtë: Kompetenca 1: Identifikimi i problemeve dhe zgjidhja e tyre Nxënësi:
1. përcakton problemin; 2. zhvillon një plan veprimi; 3. analizon rezultatet; 4. zbaton planin e veprimit.
Kompetenca 2: Përdorimi i mjeteve, objekteve dhe procedurave shkencore Nxënësi:
a. vendos çështjet shkencore në kontekstin e duhur; b. kupton parimet shkencore mbi të cilat ngrihet çështja; c. formon një opinion për çështjen; d. vendos lidhjen mes shkencës dhe teknologjisë.
Kompetenca 3: Komunikimi me gjuhën dhe terminologjinë e shkencës Nxënësi:
a) shkëmben informacionin shkencor dhe teknologjik; b) interpreton mesazhet shkencore dhe teknologjike; c) krijon dhe ndan mesazhe shkencore dhe teknologjike.
Të tria kompetencat e fushës lidhen me njëra‐tjetrën. Kompetenca e parë ka të bëjë me mënyrat e të arsyetuarit, që u mundësojnë nxënësve të merren me probleme shkencore; dy kompetencat e tjera i mësojnë nxënësit se si të përdorin instrumentet dhe procedurat e duhura dhe si të komunikojnë me gjuhën e shkencës dhe të teknologjisë për të zgjidhur problemet.
Libër mësuesi Biologji 10 9
2.3 Lidhja e kompetencave të fushës me kompetencat kyçe
Kompetencat kyçe për nxënien gjatë gjithë jetës 1. Kompetencat shprehen nëpërmjet përdorimit të njohurive, shkathtësive, vlerave dhe qëndrimeve në trajtimin e plotë dhe të kuptueshëm të situatave të kontekstit. Procesi i arsimimit do t’i mundësojë çdo nxënësi zotërimin e kompetencave kyçe, të nevojshme për jetën dhe punën. Rrugët dhe mënyrat me të cilat njerëzit i qasen sot informacionit dhe shërbimeve ndryshojnë vazhdimisht. Për këtë arsye, të gjitha moshat kanë nevojë të pajisen me kompetenca të reja, që i ndihmojnë të përshtaten në botën e sotme digjitale. Këto ndryshime shtrojnë domosdoshmërinë e zotërimit të kompetencave që i aftësojnë individët të menaxhojnë ndryshimet dhe situatat e reja. Në përputhje me qëllimet e arsimit parauniversitar, këto kompetenca janë:
KOMPETENCAT KYÇE
1. Kompetenca e komunikimit dhe e të shprehurit (nxënësi komunikon në mënyrë efektive) Për të mbështetur programin e lëndës së biologjisë përmes hulumtimit dhe kërkimit shkencor krijon kushte në mënyrë të veçantë për ndërtimin dhe demonstrimin nga nxënësi të kompetencës shkencore. Nxënësi komunikon në gjuhën amtare me terma shkencorë, në përshtatje me informacionin në lëndën e biologjisë; respekton rregullat e komunikimit; përkushtohet dhe kontribuon për dialog konstruktiv; komunikon nëpërmjet teknologjive të informacionit për hulumtimin e burimeve të informacionit dhe prezantimin e detyrave. 2. Kompetenca e të menduarit (nxënësi mendon në mënyrë krijuese) Nxënësi identifikon problemin, studion burimet e informacionit dhe përpunon në mënyrë kritike informacionin, zbaton hapat për zgjidhjen e problemit. Nxënësi zhvillon shkathtësitë për marrjen e vendimeve në bazë të informacioneve të plota e të verifikuara dhe strategjitë e ndihmojnë të mendojë në mënyrë analitike dhe logjike. Programi i lëndës së biologjisë mundëson që nxënësi të kuptojë vlerën dhe procesin e zhvillimit të pyetjeve, të jetë krijues dhe të zhvillojë imagjinatën në vëzhgimet dhe kërkimet shkencore që bën. Programi i lëndës së biologjisë nxit përdorimin e matematikës dhe të menduarit kritik, për interpretimin e të dhënave. Nxënësi analizon, sintetizon, gjykon, vlerëson, interpreton, krijon dhe mbron qëndrimin e tij të pavarur. 3. Kompetenca e të mësuarit për të nxënë (nxënësi mëson për të nxënë) Për të mbështetur procesin e të nxënit në lëndën e biologjisë, nxënësi identifikon dhe shfrytëzon strategji dhe teknika të ndryshme, identifikon dhe përpunon informacione në mënyrë të pavarur, efektive dhe të përgjegjshme. Në procesin e kërkimit shkencor, nxënësi përdor teknologjitë e kërkimit dhe të informacionit, mëson dhe shkëmben përvoja pozitive në grup.
Libër mësuesi Biologji 10 10
Nxënësi mendon në mënyrë kritike kur studion dhe analizon pasojat e veprimtarisë njerëzore në një mjedis natyror, kur vlerëson zgjidhjet e problemeve globale dhe propozon e mbron mendimin e tij. 4. Kompetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin (nxënësi kontribuon në mënyrë produktive) Në programin e lëndës së biologjisë, nxënësi njihet me shumë probleme që lidhen me mjediset e banimit të gjallesave, i studion këto probleme, punon në mënyrë të pavarur dhe në grup për të studiuar dhe gjetur një zgjidhje për këto probleme. Nxënësi mëson të organizojë dhe udhëheq veprimtari të të nxënit dhe shoqërore, demonstron shkathtësi sipërmarrëse, njohuri për planifikimin e punës dhe për shfrytëzimin racional të kohës. Nxënësi mëson të zotërojë aftësi për menaxhimin e problemeve mjedisore dhe vlerësimin e rreziqeve, ndërmerr veprime të pavarura dhe të përgjegjshme dhe harton strategji për mbrojtjen dhe zhvillimin e mjedisit. 5. Kompetenca personale (nxënësi bën jetë të shëndetshme) Programi i biologjisë nxit të nxënit e bazuar në kërkimin shkencor duke zhvilluar aftësitë e nxënësve që të menaxhojnë veten, të menaxhojnë stresin, të zgjidhin në mënyrë konstruktive konfliktet, të bashkëpunojnë dhe të ndihmojnë të tjerët. Nxënësi kupton rolin e tij në procesin e të nxënit dhe aftësohet të jenë i pavarur në zbatimin e njohurive dhe shkathtësive. Përmes punës gjatë një kërkimi shkencor, në klasë dhe në terren, nxënësi zhvillon aftësitë ndërpersonale dhe mëson të vlerësojë perspektivat e ndryshme të anëtarëve të tjerë të grupit. Nxënësi mëson t’u përmbahet kodeve të sjelljes në situata të ndryshme, bën zgjedhje dhe merr vendime në lidhje me shëndetin, dietat dhe ushtrimet. Nxënësi ndërgjegjësohet që të veprojë në mënyrë të pavarur dhe të përgjegjshme, i vetëdijshëm për pasojat e veprimeve të tij. 6. Kompetenca qytetare (nxënësi përkushtohet ndaj të mirës së përbashkët) Nxënësi tregon vetëbesim në marrjen e vendimeve për veprimet që merr, duke ndërtuar marrëdhënie pozitive: mirëkupton, respekton dhe pranon të tjerët. Nxënësi merr pjesë në aktivitetet që promovojnë tolerancë, demonstron përgjegjësi për çështje të interesit të përgjithshëm publik dhe përkrah e nxit ndryshime të dobishme për jetën e tij, për shoqërinë dhe për mjedisin. Nxënësi tregon interes për problemet mjedisore dhe kontribuon në zgjidhjen e tyre në nivel shkolle, lokal dhe global. Nxënësi ndërgjegjësohet për mbrojtjen e mjedisit dhe kontribuon për zhvillimin e tij të qëndrueshëm. 7. Kompetenca digjitale (nxënësi përdor teknologjinë për të nxitur inovacionin) Nxënësi përdor metodat digjitale dhe mjediset informative për të mbledhur dhe përpunuar informacionin që gjendet nëpërmjet internetit apo komunikimit elektronik. Nxënësi përzgjedh burimet e informacionit apo mjetet digjitale bazuar në përshtatshmërinë e tyre për kryerjen dhe zgjidhjen e një sërë detyrash. Ai vlerëson rreziqet që vijnë nga interneti apo komunikimi elektronik dhe gjykon për vërtetësinë e informacionit. Nxënësi përdor TIK‐un për të zhvilluar mendimin kritik dhe krijues.
Libër mësuesi Biologji 10 11
2.4 Lidhja e shkencave natyrore me temat ndërkurrikulare
Temat ndërkurrikulare janë tema madhore, me të cilat përballet shoqëria sot. Fusha e shkencave të natyrës, përmes situatave të larmishme të të nxënit, zhvillon kompetencat që lidhen me çdo temë ndërkurrikulare dhe në mënyrë të veçantë me temat:
mjedisi; ndërvarësia; zhvillimi i qëndrueshëm dhe vendimmarrja morale.
Lënda e biologjisë i ndihmon nxënësit të kuptojnë çështje të shumta që lidhen me shëndetin, mirëqenien dhe seksualitetin, si dhe i nxit ata të bëjnë një jetë të shëndetshme. Nga ana tjetër, ajo i ndërgjegjëson nxënësit për përgjegjshmërinë që kanë në çështje specifike mjedisore, si: përdorimi i burimeve natyrore, ndikimi i njeriut mbi mjedisin, menaxhimi i mbeturinave, çështje etike të lidhura me bioteknologjinë, ndryshimet klimatike dhe biodiversitetin.
2.5 Lidhja e shkencave natyrore me fushat e tjera kurrikulare
Lënda e biologjisë është mbështetur në parime të mirëfillta të integrimit, si mes lëndëve të vetë fushës, ashtu edhe të fushës me fushat e tjera. Për t’u siguruar nxënësve një mësim të integruar, është e rëndësishme lidhja e shkencave natyrore me fushat e tjera dhe specifikisht me lëndët e këtyre fushave. Lënda e biologjisë është e lidhur ngushtë me: matematikën, e cila u siguron nxënësve njohuritë e domosdoshme për studimin e
lëndëve të kësaj fushe; kur nxënësi kryen një kërkim shkencor, i duhet shpesh të bëjë matje, llogaritje, të gjejë mesataren aritmetike, të ndërtojë diagrame;
gjuhën dhe komunikimin, që i ndihmon nxënësit në zhvillimin e kompetencës së komunikimit në gjuhën dhe terminologjinë e shkencës;
shkencat shoqërore, pasi nëpërmjet tyre nxënësit marrin informacione mbi historinë e zhvillimit të gjallesave dhe evolucionin e tyre në periudha të caktuara;
edukimin fizik, sportet dhe shëndetin, që zhvillojnë njohuritë, shkathtësitë dhe qëndrimet e nevojshme, të cilat sigurojnë mirëqenien e shëndetit të tyre mendor, emocional dhe social, si dhe ndihmojnë në përballimin me sukses të sfidave të jetës;
TIK, që mbështet hetimin e proceseve në fushën e biologjisë dhe lehtëson bashkëpunimin dhe komunikimin e nxënësve me bashkëmoshatarët gjatë procesit të të nxënit. Nxënësi përdor sistemet e duhura kompjuterike për ndërtimin e tabelave, grafikëve, diagrameve, përgatitjen e prezantimeve të detyrave praktike dhe projekteve kurrikulare, duke zbatuar në mënyrë krijuese njohuritë që përmbajnë shkencat kompjuterike dhe mediet digjitale.
2.6 Metodat, teknikat, strategjitë e të nxënit
Metodat, teknikat, strategjitë e të nxënit në fushën e biologjisë janë faktorë të rëndësishëm për një nxënie të suksesshme, që nxit interesin, gjithëpërfshirjen, ndërveprimin dhe punën kërkimore të
Libër mësuesi Biologji 10 12
nxënësve. Përzgjedhja dhe përdorimi i tyre nga mësuesit luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e kompetencave të nxënësve, duke respektuar stilet e ndryshme të të nxënit të tyre. Në fushën e shkencave të natyrës, kërkimi shkencor është baza e kompetencave që zhvillon kjo fushë. Metodat që mund të përdorin lëndët e kësaj fushe përfshijnë: modelimin, vëzhgimin, metodat eksperimentale, empirike, formimin e një ideje dhe përdorimin e TIK‐ut. Këto metoda nuk mund të përdoren pa u kombinuar me njëra‐tjetrën.
Modelimi Modelimi nënkupton ndërtimin e një situate abstrakte, që është e vështirë për t’u vëzhguar ose e pamundur për t’u parë. Ky modelim paraqitet nëpërmjet një teksti, vizatimi, prezantimi me Power point. Është me shumë rëndësi të kuptohet situata në të cilën është krijuar modelimi. Modelimi ndihmon nxënësin të kuptojë realitetin, të shpjegojë karakteristikat e këtij realiteti dhe të parashikojë një dukuri.
Metoda e vëzhgimit
Metoda e vëzhgimit e ndihmon nxënësin në formimin e koncepteve shkencore. Nxënësi bën lidhjen ndërmjet koncepteve abstrakte dhe objekteve, organizmave apo dukurive të botës reale, duke përdorur njohuritë shkencore. Vëzhgimet e ndihmojnë atë për të krijuar përfytyrime të qëndrueshme për botën që i rrethon. Vëzhgimet në natyrë e nxisin nxënësin të punojë në mënyrë shkencore, të ngrejë hipoteza dhe t’i testojë ato. Vëzhgimi është hapi i parë i një hetimi, eksperimenti apo studimi.
Metoda eksperimentale
Metoda eksperimentale fillon me shpjegime teorike shkencore dhe vazhdon me demonstrimin e eksperimentit. Qëllimi i procedurës është të identifikojë dhe të krahasojë elementet e vëzhgueshme sasiore dhe të kontrollojë vërtetësinë e hipotezave të ngritura. Gjatë përdorimit të kësaj metode, nxënësi përdor një sërë aparaturash për të bërë matje dhe tregon kujdes gjatë përdorimit të tyre.
Metoda empirike
Metoda empirike bazohet në modelet intuitive dhe siguron një mënyrë për të eksploruar elementet e një problemi. Kjo metodë udhëheq ide, hipoteza, teori dhe teknikat e reja për një studim kërkimor më të detajuar.
Hetimi
Nxënësi angazhohet në veprimtari, përmes të cilave kupton se si shkencëtarët mendojnë dhe çfarë bëjnë në një proces vendimmarrjeje, si ngrenë pyetje dhe si planifikojnë hetimin. Përmes të nxënit kërkues, nxënësi aftësohet dhe përfiton njohuri, krijon një botëkuptim për botën natyrore dhe fizike bazuar në hetimin shkencor. Nxënësi bëhet kompetent që të zbatojë aftësitë në proceset kërkuese, zhvillon qëndrime dhe vlera që janë themelore për praktikën e shkencës.
Projektet
Projektet janë veprimtari të nxëni nëpërmjet të cilave nxënësi zbulon objektet, proceset apo dukuritë.
Libër mësuesi Biologji 10 13
PLANI M
ËSIMOR VJETOR
BIOLOGJI 10
Tematikat
Shpërndarja e përmbajtjes lëndës
Shtator – dhjetor
22 orë njohuri të reja
Janar–mars
18
orë njohuri të reja
4 orë përpunim njohurish
(1Përs+1Proj+1Test+1 portofol)
Prill–qershor
18 orë njohuri të reja
4 orë përpunim njohurish
(1Përs+1Proj+1Test+1 portofol)
Diversiteti
6 orë përpunim njohurish
(1U+1Përs+1PP+1Proj+1Test+1portofol)
Kapitulli 1. Veçoritë dhe klasifikimi i botës
së gjallë
1.Biolog
jia, shk
enca që stud
ion jetën dh
eveçoritë e organ
izmave të gjalla
2.Sh
umëllojsh
mëria e jetës .Klasifik
imi i
gjallesave
3.Qelizat, ind
et, organet dhe siste
met e organeve
4.Bimët
5.Kafshët jovertebrore
6.Kafshët vertebrore: pesë klasa
Sistemet
7.Ndë
rtim
i qelizor i organizm
ave‐Qeliza
prok
ariote dhe euk
ariote. V
iruset
8.Ndë
rtim
i i organ
izmave të gjalla
. Qeliza
shtazore dhe bim
ore
9.Ushtrime 1
10.Punë praktike nr. 1. Vrojtimi i qelizave
të ndryshme në mikroskop
Kapitulli 2 Ndërtimi dhe funksionet e
organizmave të gjalla
11.T
ranspo
rti q
elizor. T
ranspo
rti p
ërmes
mem
bran
ës qelizore: difu
zion
i 12.T
ranspo
rti p
ërmes m
embran
ës qelizore:
Osm
oza
13.O
smoza në qelizat bim
ore dh
e shtazore
Libër mësuesi Biologji 10 14
14.T
ranspo
rti aktiv
Ciklet
15.M
olekulat biologjike. Të gjith
aorganizm
at e gjalla janë të ndë
rtua
ra nga
molekula organike
16.P
rovat p
ër zbu
limin e lënd
ëve
biok
imike/biolog
jike
17.R
oli i enz
imave në kon
trollin e
reaksion
eve biok
imike të organ
izmave të
gjalla. Faktorët q
ë nd
ikojnë në aktiv
itetin e
enzimës
18.E
kspe
rimente m
e enzimat dhe m
etod
ashkencore
19.T
ë ushq
yerit te bimët. Fotosinteza dhe
ushq
yerja e bim
ëve
20.Shp
ejtësia e fotosintezës
21.N
dërtim
i i gjethes dhe fo
tosinteza
22.R
regu
llimi i fo
tosintezës.
Faktorët që nd
ikojnë në fotosintezë
23.Fotosinteza dhe m
jedisi .R
ëndë
sia e saj
për jetën në tokë.
24.B
ima dh
e mineralet.
25.Përsëritje
26.Kontroll i njohurive
27.Projekt
28.Vlerësim portofoli
Sistemet
1.Të ushqy
erit te njeriu
Ushqimi d
he dieta id
eale: sheqernat,
yndy
rat d
he proteinat
2.Ushqimi d
he dieta id
eale: vita
minat,
mineralet, u
ji dh
e fib
rat
3.Ushqimi si b
urim energjie për proceset
jetësore
4.Kequshq
yerja
. Balan
ca m
es energjisë së
Libër mësuesi Biologji 10 15
ushq
imit dh
e energjisë që shp
enzohet
5.Sistem
i i tretjes. Ushqy
erja e kafshëve i
shnd
ërron molekulat e ushqimeve në
form
ë të përdo
rshm
e.
6.Marrja e ushqimeve nëpë
rmjet g
ojës.
Tretja m
ekan
ike
7.Tretja përgatit m
olekulat për
ripë
rthithje. T
retja kim
ike
8.Pë
rthithja dhe asimilimi e bëjnë
ushq
imin të vlefshëm.
9.Tran
sporti e tran
sportit te bim
ët. K
apja
e ujit dh
e mineraleve ng
a rrënjët
10.Sistemet e tran
sportit bim
or11.T
ranspirimi: lëvizja e ujit te bim
ët12.G
jethja dhe hum
bja e ujit
13.Sistemi i qarku
llimit të gjaku
t te njeriu.
Gjaku si m
jedis tran
sporti pë
r sistemet e
tran
sportit te kafshët
14.Fun
ksionet e gjaku
t15.Sistemi i qarku
llimit te kafshët
16.K
apila
rët: shkëmbimi i lënd
ëve mes
gjakut e in
deve dhe fo
rmim
i i lëng
ut
indo
r 17.Z
emra është pom
pa e sistem
it të
qarkullim
it 18.Sëm
undja ko
rona
re e zem
rës
19.Përsëritje
20.Kontroll i njohurive
21.Projekt
22.Vlerësim portofoli
Sistemet
1.Sh
ënde
ti dh
e sëmun
djet. Sëmun
djet
ngjitëse dh
e jo ngjitë
se
2.Pa
togjenët, organ
izmat që shkaktojnë
Libër mësuesi Biologji 10 16
sëmun
dje. Paran
dalim
i i së
mun
djeve:
ushq
imi i shënd
etshëm
3.Lu
fta ndaj sëm
undjeve bëhet
bashkërisht: nga individi dhe kom
uniteti.
Lufta kun
dër infeksio
neve: gjaku dhe
mbrojtja ndaj sëm
undjeve
4.Sistem
i imun
itar. Antitrup
at dhe
përgjig
jja im
unita
re
5.En
ergjia për jetën sigu
rohet n
gafrym
ëmarrja qelizore
6.Tk
urrja e m
usku
jve ka nevojë pë
renergjinë e çlirua
r gjatë frym
ëmarrje
s.
Matja e frym
ëmarrje
s 7.Frym
ëmarrja te njeriu. Shk
ëmbimi i
gazeve siguron oksigjenin pë
r frym
ëkëm
bimin
8.Ajro
sja e m
ushk
ërive pë
rmes
frym
ëkëm
bimit
9.Ek
skretim
i. Struktura dh
e funk
sion
i iveshkave. E
kskretim
i: La
rgim
i i
mbetjeve nga organ
izmi
10.D
ializ
a dh
e trajtim
i ipa
mjaftu
eshm
ërisë së veshk
ës
11.H
omeostaza tek njeriu. H
omeostaza:
Ruajtja e qëndrueshmërisë
12.K
ontrolli i tem
peraturës së trup
it.Struktura dh
e funk
sion
i i lëku
rës.
Diabeti
13.K
oordinim
i dhe kon
trolli nervor te
njerëzit. Koo
rdinim
i: sistem
i nervo
r 14.H
arku re
fleks, n
jë shembu
ll i p
unës
së përbashkët të neuron
eve
15.Sistemi n
ervo
r qendror. Integrimi
Libër mësuesi Biologji 10 17
përm
es sistemit nervor qendror
16.Sistemi n
ervo
r perife
rik
17.R
ecep
torët d
he organ
et e shq
isave.
Ndë
rtim
i dhe fu
nksion
i i sy
rit si o
rgan
shqisor
18.D
efektet e syrit
19.P
ërsëritje
20.K
ontroll i njohu
rive
21.P
rojekt. P
irja e duh
anit dh
esëmun
djet. Si ta dimë që pirja e duh
anit
shkakton sëm
undje
22.V
lerësim portofoli
Libër mësuesi Biologji 10 18
Planifikimi tremujor
Shtator‐Dhjetor
Fusha: Shkencat e natyrës
Lënda: Biologji
Rezu
ltatet e të nxënit sipas kom
petencave ky
çe
Rezu
ltatet e të nxënit sipas kom
petencave të fu
shës
Nr
Tematika
Tema mësimore
Metodologjia dhe
Situata të e të npara xënit
shikuar
veprimtaritë e
nxënësve
Vlerësimi
Burimet
Diversiteti
Prezan
tim m
e po
wer point
Disku
tim
Punë në grup
e Pu
në In
dividu
ale
Bashkëbisedim
Punë në grup
e Metod
a eksperim
entale
Mod
elim i
qeliz
ave,inde
ve dhe
organeve
(Përgatitje
herbaresh)
Punë në grup
e Metod
a em
pirike
Ushtrim
e Koleksion
im i
kafshëve
jovertebrore
Përgatitje e një
albu
mi m
e fotografi
Vlerësimi
diagno
stikue
s Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësim i pu
nës n
ë grup
Vlerësimi i detyrave
të sh
tëpisë
Vetëvlerësim
Vlerësimi i pun
ës
me ushtrime , në
fletoren e pu
n ës
Vlerësimi i pun
ës
praktik
e Vlerësimi i pun
ës në
grup
Vlerësimi i detyrave
të sh
tëpisë
Vlerësimi i pun
ës
me ushtrime, në
fletoren e pu
n ës
Libri i nxënësit
Fletore e pu
ne
Atla
se dhe
enciklop
edi
Revistat shk
encore
Mjedis natyror
Koleksion
e bimë të
zonës ku ban
oni
Koleksion
e me
jovertebrorë të
zonës
Album m
e fotografi
me vertebrorët e
zonës
Tabela dhe m
akete
me qeliz
a Mikroskop
Prep
arate të
gatshm
e me qeliz
a Kom
pjuter dhe
CD /E
nkarta
Libri i nxënësit
1 Në kërkim të jetës
2 Klasifik
imi i gjallesave
3 4 5
Kapitulli 1. Veçoritë dhe klasifikimi i
botës së gjallë
Biolog
jia, shk
enca që stud
ion jetën dh
e veçoritë e organ
izmave të gjalla
Shum
ëllojsh
mëria e jetës .Klasifik
imi i
gjallesave
Qelizat, ind
et, organ
et dhe sistemet e
organeve
Bimët
Kafshët jovertebrore
6 Kafshët vertebrore: pesë klasa
7
Sistemet
8 9
Ndë
rtim
i hierarkik i
organizm
ave
Biod
iversiteti bimor
Shum
ëllojsh
mëria e
jovertebrorëve
Shum
llojsh
mëria e
vertebrorëve
Dallim
i mes qelizës
prok
ariote dhe
eukariote
Dallim
i mes qelizës
bimore dh
e shtazore
Ushtrim
e 10
Ndë
rtim
i qelizor i organizm
ave ‐
Qeliza prok
ariote dhe
eukariote.Viruset
Ndë
rtim
i i organ
izmave të gjalla
‐Qeliza shtazore dhe bim
ore
Ushtrime 1
Punë praktike nr. 1. Vrojtimi i
qelizave të ndryshme në mikroskop
Kapitulli 2 Ndërtimi dhe funksionet e
organizmave të gjalla
Libër mësuesi Biologji 10 19
11
me kafshët
vertebrore
Prezan
tim
Përshk
rim
Mod
elim i qeliz
ave
me plastelin
ë ose
materiale të tjera
Punë në grup
e Ba
shkëbisedim
Përsëritje
Prezan
tim m
e Po
werpo
int
Metod
a interaktive
Metod
a integrue
se
Metod
a eksperim
entale
Vëzhg
im
Ushtrim
e Hetim dhe zbu
lim
Metod
a e vëzh
gimit
Prezan
tim
Punë në grup
e Disku
tim
Metod
a eksperim
entale
Vëzhg
im
Hetim dhe zbu
lim
Metod
a interaktive
Metod
a integrue
se
Prezan
tim m
e Po
wer point
Ushtrim
e Te
stim
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësim m
es
nxënësish
Vetëvlerësim
Vlerësimi i detyrave
të sh
tëpisë
Vlerësimi i pun
ës
praktik
e Vlerësimi i pun
ës në
grup
Vlerësimi i pun
ës
me projekte
Vlerësimi i pun
ës
me ushtrime, në
fletoren e pu
n ës
Vlerësimi m
e shkrim
/Test
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i detyrave
individu
ale
Vlerësimi i
pjesëm
arrje
s gjatë
diskutim
eve në
klasë
Vlerësimi i pun
ës
me projekte
Vlerësim portofoli
Vlerësim i pu
nës m
e shkrim
Fletore e pu
ne
Materiale për
zbulim
in e
lënd
ëve biok
imike
Kom
pjuter
Enkarta
Internet
Libri i nxënësit
Fletore e pu
ne
Revista shkencore
Enciklop
edi
Materiale për
zhvillimin e
punës/gjethe dhe
reagentë
Video‐
projektor,v
ideoka
setë, kom
pjuter,
Enkarta/CD
Internet
Inform
acion ng
a interneti
Revista shkencore
Enciklop
edi
12
Qeliza dh
e difuzion
i
Qeliza dh
e osmoza
13
14
15
Ciklet
Shënde
ti dh
e molekulat
organike
16
Transporti qelizor. T
ranspo
rti p
ërmes
mem
bran
ës qelizore: difu
zion
i
Tran
sporti pë
rmes m
embran
ës
qeliz
ore: Osm
oza
Osm
oza në qelizat bim
ore dh
e shtazore
Tran
sporti aktiv
Molekulat biologjike
Të gjitha organ
izmat e gjalla janë të
ndërtuara ng
a molekula organike
Prov
at për zbu
limin e lënd
ëve
biok
imike/biolog
jike
17
Shënde
ti‐prov
at për
zbulim
in e lënd
ëve
biok
imike
Enzimat dhe m
etod
a shkencore
18
Enzimat dhe m
etod
a
19
Sistemet
shkencore
Bimët dhe fotosin
teza.
Fotosin
teza dhe hetim
i i sa
j20
21
22
23
24
Roli i enz
imave në kon
trollin e
reaksion
eve biok
imike të organ
izmave
të gjalla
. Faktorët q
ë nd
ikojnë në
aktiv
itetin e enz
imës
Eksperim
ente m
e enzimat dhe m
etod
a shkencore
Të ushqyerit te bimët
Fotosinteza dh
e ushq
yerja e bim
ëve
Shpe
jtësia e fotosintezës
Ndë
rtim
i i gjethes dhe fo
tosinteza
Rregullim
i i fo
tosintezës.
Faktorët që nd
ikojnë në fotosintezë
Fotosinteza dh
e mjedisi .R
ëndë
sia e saj
për jetën në tokë.
Bima dh
e mineralet.
Bima – fotosinteza dh
e mineralet
25
26
27
28
Përsëritje
Kontroll i njohurive
Projekt
Vlerësim portofoli
Libër mësuesi Biologji 10 20
Planifikimi tremujor
Janar‐Mars
Fusha: Shkencat e natyrës
Lënda: Biologji
Rezu
ltatet e të nxënit sipas kom
petencave ky
çe
Rezu
ltatet e të nxënit sipas kom
petencave të fu
shës
Nr
Tematika
Tema mësimore
Situata e parashikuar
të të nxënit
Metodologjia dhe
veprimtaritë e
nxënësve
Vlerësimi
Burimet
Sistemet
Dieta id
eale dhe
shënde
ti i n
jeriut
Prezan
tim m
e po
wer point
Bashkëbisedim
Punë në grup
e Pu
në in
dividu
ale
Metod
a eksperim
entale
Punë në grup
e Metod
a integrue
se
Metod
a interaktive
Prezan
tim m
e po
werpo
int
Disku
tim
Eksperim
ent
Prezan
tim
Punë në dy
she
Vëzhg
im
Disku
tim
Punë në grup
e Ushtrim
e Prezan
tim
Punë në dy
she
Metod
a integrue
se
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i pun
ës në
grup
Vlerësimi i pun
ë individu
ale
Vlerësimi i pun
ës
praktik
e Vlerësimi i pun
ës në
grup
Vlerësimi i pun
ës
me projekte
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i detyrave
të sh
tëpisë
Vlerësimi i pun
ës
praktik
e Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i pun
ës në
grup
Vlerësim m
es
Tabela m
e sistem
in
e tretjes
Libri i nxënësit
Fletore e pu
ne
Revista shkencore
Enciklop
edi
Materiale për
zhvillimin e pun
ës
praktik
e En
karta/CD Video‐
projektor,
vide
okasetë,
kompjuter,
Internet.
Libri i nxënësit
Fletore e pu
ne
Revista shkencore
Enciklop
edi
Tabela m
e sistem
in
e qarkullim
it të
gjakut
Mod
ele organesh
(zem
ra)
1 2 3 Ushqimet janë burim
energjie për
organizm
in
4 5
Të ushqyerit te njeriu
Ushqimi d
he dieta id
eale: sheqernat,
yndy
rat d
he proteinat
Ushqimi d
he dieta id
eale: vita
minat,
mineralet, u
ji dh
e fib
rat
Ushqimi si b
urim energjie për proceset
jetësore
Kequshqyerja
Balanca mes energjisë së ushqimit dh
e energjisë që sh
penz
ohet
Sistemi i tretjes.
Ushqy
erja e kafshëve i shn
dërron
molekulat e ushqimeve në fo
rmë të
përdorshme.
Gyp
i i tretjes d
he
ushq
yerja
6 7 Gyp
i ushqimor dhe
asim
ilimi i ushqimeve
8 9
Marrja e ushqimeve nëpë
rmjet g
ojës.
Tretja mekanike
Tretja përgatit m
olekulat për
ripë
rthithje
Tretja kimike
Përthithja dhe asimilimi e bëjnë
ushq
imin të vlefshëm.
Sistemet e transportit te bimët
Kap
ja e ujit dhe m
ineraleve ng
a rrënjët
Sistem
et e tran
sportit
te bim
ët
Libër mësuesi Biologji 10 21
10
Sistem
et e tran
sportit bim
or
Metod
a interaktive
Prezan
tim m
e Po
werpo
int
Bashkëbisedim
Ushtrim
e Pë
rsëritje
Punë m
e shkrim
Prezan
tim m
e po
wer point
Prezan
tim i
portofolit
nxënësish
Vlerësimi i pun
ës
me ushtrime në
Fletoren e pun
ës
Vetëvlerësim
Vlerësimi i pun
ës në
individu
ale
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i pun
ës
dyshe
Vlerësim i pu
nës me
ushtrime
Vlerësimi i pun
ës
me shkrim
/Test
Vlerësimi i pun
ës
me projekte
Vlerësimi i
portofolit
Video‐
projektor,v
ideoka
setë, kom
pjuter,
Enkarta/CD
Internet.
11 12
Transpirimi: lëvizja e ujit te bim
ët
Gjethja dhe hum
bja e ujit
13
Sistem
et e tran
sportit
te bim
ët
Funk
sion
et e gjaku
t
14
Sistemi i qarkullimit të gjakut te
njeriu
Gjaku si m
jedis tran
sporti pë
r sistemet
e tran
sportit te kafshët
Funk
sion
et e gjaku
t 15
Tran
sporti i g
jaku
t dhe
shkëmbimi i lënd
ëve
16
17
Zemra dhe sëm
undjet e
saj
18
Sistemi i qarku
llimit te kafshët
Kap
ilarët: shkëmbimi i lënd
ëve mes
gjakut e in
deve dhe fo
rmim
i i lëng
ut
indo
r Ze
mra është pom
pa e sistemit të
qarkullim
it Sëmun
dja ko
rona
re e zem
rës
19
20
Përsëritje
Kon
troll i njohu
rive
21
22
Vlerësim portofoli
Kontroll i njohurive
Projekt
Vlerësim portofoli
Libër mësuesi Biologji 10 22
Planifikimi tremujor
Prill‐Maj
Fusha: Shkencat e natyrës
Lënda: Biologji
Rezu
ltatet e të nxënit sipas kom
petencave ky
çe
Rezu
ltatet e të nxënit sipas kom
petencave të fu
shës
Nr
Tematika
Tema mësimore
Situata e parashikuar
të të nxënit
Metodologjia dhe
veprimtaritë e
nxënësve
Vlerësimi
Burimet
1
Sistemet
1.Shëndeti dhe sëmundjet
Sëmun
djet ngjitë
se dhe jo ngjitë
se
Prezan
tim
Bashkëbisedim
Punë në grup
e Metod
a eksperim
entale
Punë në grup
e Metod
a integrue
se
Metod
a interaktive
Prezan
tim m
e po
werpo
int
Disku
tim
Eksperim
ent
Prezan
tim
Punë në dy
she
Vëzhg
im
Disku
tim
Punë në grup
e Ushtrim
e Prezan
tim
Punë në dy
she
Metod
a integrue
se
Metod
a interaktive
Prezan
tim m
e
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i pun
ës
në grup
Vlerësimi i pun
ë individu
ale
Vlerësimi i pun
ës
praktik
e Vlerësimi i pun
ës
në grup
Vlerësimi i pun
ës
me projekte
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i
detyrave të sh
tëpisë
Vlerësimi i pun
ës
praktik
e Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i pun
ës
në grup
Vlerësim m
es
Tabela m
e sistem
in
e tretjes
Libri i nxënësit
Fletore e pu
ne
Revista shkencore
Enciklop
edi
Materiale për
zhvillimin e pun
ës
praktik
e En
karta/CD Video‐
projektor,
vide
okasetë,
kompjuter,
Internet.
Libri i nxënësit
Fletore e pu
ne
Revista shkencore
Enciklop
edi
Tabela m
e sistem
in
e qarkullim
it të
gjakut
Mod
ele organesh
(zem
ra)
2 2.Pa
togjenët, organ
izmat që shkaktojnë
sëmun
dje
Parand
alim
i i sëm
undjeve: ushqimi i
shënde
tshëm
Patogjenët dhe
sëmun
djet
Përhap
ja e sëm
undjeve
3 3.Lu
fta nda
j sëm
undjeve bëhet
bashkërisht: ng
a individi dhe
komun
iteti
Lufta kun
dër infeksion
eve: gjaku dhe
mbrojtja nda
j sëm
undjeve
4 4.Sistemi imunitar
Antitrup
at dhe përgjigjja im
unita
re
Organizmi dhe
imun
iteti. Problem
et m
e sëmun
djet im
unitare
5 5.En
ergjia për jetën sigu
rohet n
gafrym
ëmarrja qelizore
6 6.Tk
urrja e m
usku
jve ka nevojë pë
renergjinë e çlirua
r gjatë frym
ëmarrje
s.
Matja e frym
ëmarrje
s
Rend
imenti i
mushk
ërive
7 7.Frymëmarrja te njeriu
Shkëmbimi i gazeve sigu
ron ok
sigjenin
për frymëkëm
bimin
Difu
zion
i dhe
shkëmbimi i gazeve
Frym
ëmarrja dhe
aktiv
iteti fiz
ik
Libër mësuesi Biologji 10 23
8 8.Ajro
sja e m
ushk
ërive pë
rmes
frym
ëkëm
bimit
Powerpo
int
Bashkëbisedim
Përsëritje
Ushtrim
e Prezan
tim
Bashkëbisedim
Vëzhg
im
Ushtrim
e Pë
rsëritje
Prezan
tim
Disku
tim
Metod
a interaktive
Prezan
tim m
e Po
werpo
int
Disku
tim
Punë in
dividu
ale
Punë në grup
e Ushtrim
e Metod
a eksperim
entale
Prezan
tim
Punë në grup
e Ba
shkëbisedim
Metod
a interaktive
Prezan
tim m
e Po
werpo
int
Metod
a eksperim
entale
(ekspe
riment)
nxënësish
Vlerësimi i pun
ës
me ushtrime në
Fletoren e pun
ës
Vetëvlerësim
Vlerësimi i pun
ës
në in
dividu
ale
Vlerësimi i
përgjig
jeve m
e go
jë
Vlerësimi i pun
ës
dyshe
Vlerësim i pu
nës
me ushtrime
Vlerësimi i pun
ës
me shkrim
/Test
Vlerësimi i pun
ës
me projekte
Vlerësimi i
portofolit
Video‐
projektor,v
ideoka
setë, kom
pjuter,
Enkarta/CD
Internet.
Libri i nxënësit
Fletore e pu
ne
Revista shkencore
Enciklop
edi
Tabela m
e sistem
in
e qarkullim
it të
gjakut
Mod
ele organesh
(zem
ra)
Video‐
projektor,v
ideoka
setë, kom
pjuter,
Enkarta/CD
Internet.
Duh
ani d
he kan
ceri
9 9.Ekskretim
i. Struktura dhe funksioni
i veshkave
Ekskretim
i: largim
i i m
betjeve nga
organizm
i 10
10.Dializ
a dh
e trajtim
i iPa
mjaftu
eshm
ëria e
veshkës
11
pamjaftu
eshm
ërisë së veshk
ës11‐Homeostaza tek njeriu
Hom
eostaza: ru
ajtja e qëndrue
shmërisë
12
12.Kon
trolli i tem
peraturës së trup
itStruktura dhe funksioni i lëkurës.
Diabeti
Hom
eostaza dh
e tempe
ratura
13
13.Kordinimi dhe kontrolli nervor te
njerëzit
Koo
rdinim
i: sistem
i nervo
r14
14.H
arku re
fleks, n
jë shembu
ll i p
unës
së përbashkët të neuron
eve
15
15.Sistemi nervor qendror
Integrim
i përmes sistem
it nervor qendror
16
16.Sistemi nervor periferik
17
17.R
ecep
torët d
he organ
et e shq
isave.
Ndë
rtim
i dhe fu
nksion
i i sy
rit si o
rgan
shqisor
18
18.D
efektet e syrit
19
19.Përsëritje
20
20.Kontroll i njohurive
21
21.Projekt
Pirja e duh
anit dh
e sëmun
djet. Si ta
dimë që pirja e duh
anit shkakton
sëmun
dje
22
22.Vlerësim portofoli
Libër mësuesi Biologji 10 24
4. PLANIFIKIMI I SITUATAVE TË TË NXËNIT
Fusha:Shkencat e natyrës Lënda Biologji Tematika 1: Diversiteti Përshkrimi i tematikës: Në këtë tematikë nxënësit do të kuptojnë se si kanë evoluar gjallesat nga më e thjeshta te më e ndërlikuara. Ata do të mësojnë se organizmat e gjalla klasifikohen në bazë të veçorive. Nxënësit do të dallojnë organizmat bimore dhe shtazore duke u mbështetur në veçoritë e tyre. Ata do të studiojnë larminë e madhe të organizmave të gjallë në mjedisin që na rrethon , do të eksplorojnë faktorët që ndikojnë në dëmtimin e gjallesave, si dhe do të propozojnë mënyra për mbrojtjen e habitateve të organizmave të gjallë. Rezultatet e të nxënit Kapitulli 1 ‐ Veçoritë dhe klasifikimi i botës së gjallë (Orë të sugjeruara: 12) Njohuritë që do të marrë nxënësi në këtë tematikë: Nxënësi: njeh si janë krijuar organizmat e para dhe si kanë evoluar ato për miliona vite. mëson se gjallesat klasifikohen në bazë të veçorive të tyre. Nxënësi mëson se gjallesat
klasifikohen në 5 mbretëri dhe se viruset nuk mund të klasifikohen në asnjë nga këto 5 mbretëri, si dhe dallon ndryshimet midis bimëve dhe kafshëve.
mëson të përdorë mikroskopin dhe të përgatitë preparate të qelizave. njihet me mënyrat e transportit të materialeve përmes membranës qelizore, si dhe me
faktorët që ndikojnë në këtë proces. Shkathtësitë dhe aftësitë Nxënësi: Shpreh veçoritë kryesore të organizmave të gjallë ; Dallon organizmat e gjallë nga sendet pa jetë; Klasifikon gjallesat në bazë të veçorive; Përshkruan veçoritë e gjallesave bimore dhe shtazore; Dallon organizmat bimore nga ato shtazore; Përdor mikroskopin për vëzhgimin e qelizave ; Përshkruan llojet e transportit që shfrytëzon qeliza për të kryer funksionet jetësore.
Qëndrime dhe vlera: Nxënësit: tregon interes për të bashkëpunuar me shokët gjatë aktiviteteve të organizuara në orën e
mësimit; paraqet dhe komunikon lirshëm mendimet e tij; dëgjon me vëmendje shokët, respekton mendimin e tyre dhe propozon mendimin e tij. Konceptet kryesore: organizmat pa jetë, organizma të gjalla, veçoritë e organizmave, klasifikim, çelës klasifikimi, 5 mbretëritë e klasifikimit të gjallesave, bimët, kafshët, vertebrorë, jovertebrorë, mikroskop, qeliza, difuzion, osmoza, transporti aktiv.
Libër mësuesi Biologji 10 25
Situata e të nxënit nr. 1. Në kërkim të jetës
Tematika: Diversiteti
Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla: V Klasa: X
Tema mësimore: Biologjia, shkenca që studion jetën dhe organizmat e gjalla
Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyçe Kompetenca e komunikimit dhe të shprehurit: Nxënësi përshkruan në forma të ndryshme shprehëse evolucionin e mjedisit natyror. Kompetenca e të menduarit: Nxënësi jep mendimin e tij për veçoritë e organizmave të gjalla. Kompetenca e të nxënit: Nxënësi identifikon veçoritë e organizmave të gjalla. Kompetenca digjitale: Nxënësi përdor mjetet digjitale për të përpunuar, krijuar, realizuar dhe prezantuar tema mësimore.
Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fushës sipas temës mësimore. Nxënësi : kupton ndryshimin mes organizmave të gjalla dhe
sendeve pa jetë; liston veçoritë e organizmave të gjalla; nxjerr përfundimin se energjia mund të shfrytëzohet
për jetesën.
Fjalët kyçe: organizmat e para; ʺsupa primordialeʺ, veçoritë e organizmave; frymëmarrja; nxitshmëria; ushqyerja; rritja dhe zhvillimi; ekskretimi; riprodhimi.
Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare Gjuha dhe komunikimi: Mundëson komunikimin midis nxënësve gjatë diskutimit dhe përshkrimit të koncepteve shkencore. Aftëson nxënësit në përdorimin e terminologjisë së fushave të shkencës. Teknologji dhe TIK: Nxënësi përdor sistemet e duhura kompjuterike për përgatitjen dhe prezantimin e detyrave. Shoqëria dhe mjedisi: Nxënësi merr informacion se si kanë ndryshuar dhe evoluar natyra dhe gjallesat.
Burimet: ‐ teksti mësimor, fletore pune; ‐ enciklopedi, revista shkencore; ‐ video‐projektor/kompjuter dhe mundësi e përdorimit të internetit; ‐ fletore, stilolaps.
Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Tabela e koncepteve Punë në grupe Diskutim Përshkrim
Libër mësuesi Biologji 10 26
Përshkrimi kontekstual i situatës 5 miliardë vjet më parë, kushtet atmosferike ishin të ashpra, mjedisi ishte i paqëndrueshëm dhe kushtet për jetën ishin të papërshtatshme. Kur planeti Tokë u bë më i qëndrueshëm, avujt e ujit nga vullkanet u kondensuan në atmosferë, ranë si reshje dhe u grumbulluan në sipërfaqen e Tokës. Vullkanet prodhuan gaze të pasura me C,H,O,N, si dhe gaze helmuese, si NH3 dhe CH4, por mungonte oksigjeni molekular. Në këtë periudhë, Toka përbëhej vetëm nga gaze vullkanike. Në ʺsupën primordialeʺ të këtyre deteve të hershme, molekulat organike u kondensuan, formuan molekula më komplekse, të cilat u shndërruan në qeliza të thjeshta. Kalimi nga molekulat komplekse në qeliza të thjeshta mund të ketë ndodhur në pellgje të ngrohta, por studimet e kohëve të fundit mbi të çarat hidrotermale që gjenden pranë zonave aktive vullkanike në oqeane evidentojnë se mund të kenë qenë ʺdjepiʺ i jetës së hershme. Shkencëtarët nuk kanë arritur që ta krijojnë jetën në laborator nga molekula komplekse organike. Por cilat ishin format e para të jetës dhe kur u shfaqën ato? Shkencëtarët mendojnë se format e para të jetës u shfaqën 2.8 miliardë vite më parë. Studimet e materialit gjenetik tregojnë se organizmat njëqelizore të quajtura Arke shfaqin tipare të qelizave të hershme. Sot ato takohen në burime termale, në ujëra të kripura, në të çarat termale dhe në shumë mjedise të paqëndrueshme. Një pyetje që i ka intriguar shkencëtarët është: Çfarë i dallonte organizmat e para të gjalla nga molekulat e ʺsupës primordialeʺ? Pra, çfarë është jeta?
Veprimet e kryera për trajtimin e situatës Veprimtari paraprake Përpara se të prezantohet veprimtaria nxënësve u jepen sende pa jetë dhe disa gjallesa të cilat gjenden në mjedisin e tyre të banimit. Nxënësit identifikojnë sendet pa jetë nga organizmat e gjalla. Por sendet dhe organizmat e gjalla kanë përmasa shumë të vogla, të cilat nxënësi nuk mund tʹi dallojmë me sy të lirë. Ndërtimi i njohurive Punë në grupe Ndahen grupet me nga 4 nxënës. Detyrë e përbashkët e tyre është që të grumbullojnë sa më shumë informacione për sendet pa jetë dhe për organizmat e gjalla. Nxënësit shfrytëzojnë njohuritë dhe aftësitë vetjake, si dhe informacione të grumbulluara nga interneti, për ta konceptuar situatën. Nxënësit e trajtojnë situatën në mënyrë kompetente. Nxënësit mundohen tʹu përgjigjen pyetjeve: Çfarë të dhënash na jep situata? Çfarë duhet të gjejmë për të zgjidhur këtë situatë? Si janë ndërtuar sendeve pa jetë Si janë ndërtuar qeniet e gjalla dhe çfarë veçorish kanë? A janë veçoritë e jetës të lidhura me njëra‐tjetrën? Cila është varësia midis qenieve të gjalla dhe energjisë?
Nxënësit analizojnë pyetjet; shprehin me fjalë mendimet e tyre; organizojnë me shkrim përgjigjet e pyetjeve në tabelë si më poshtë.
Libër mësuesi Biologji 10 27
Sendet pa jetë Organizmat e gjallaJanë koleksione të organizuara molekulash . Kanë një organizim të ndërlikuar. Nuk kanë veçori të cilat mundësojnë jetën. Kanë veçori të cilat mundësojnë jetën e tyre:
marrin frymë; nxiten dhe lëvizin; ushqehen; rriten dhe zhvillohen;ekskretojnë; riprodhohen.
Përforcimi i njohurive Nxënësi: dallon organizmat e gjalla nga sendet pa jetë; liston veçoritë e organizmave të gjalla. Në përfundim, secili grup paraqet punën dhe diskutojnë së bashku përgjigjet. Nxënësit reflektojnë dhe arsyetojnë për të dhënë përgjigje të argumentuara. Nxënësit më të avancuar sugjerojnë të diskutojnë për dallimin midis një fare të thatë dhe një virusi. Detyrë shtëpie Informacion: Kërkoni informacione për gjallesat që jetojë në vrimat pranë zonave vullkanike.
Vlerësimi i situatës Situata quhet e realizuar nëse nxënësi: kupton ndryshimin mes organizmave të gjalla dhe sendeve pa jetë; liston veçoritë e organizmave të gjalla. Vlerësimi i nxënësit Nxënësi vlerësohet për: trajtimin me seriozitet të situatës dhe dhënien e përgjigjeve të argumentuara; përshkrimin e saktë të veçorive të gjallesave; bashkëpunimin në grup për të shprehur mendimet personale.
Situata e të nxënësit nr. 2: Klasifikimi i gjallesave
Tematika: Diversiteti
Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla: V Klasa: X
Tema mësimore: Shumëllojshmëria e jetës
Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyçe Kompetenca e komunikimit dhe të shprehurit: Nxënësi shpreh me shkrim informacionin për shumëllojshmërinë e jetës. Kompetenca e të menduarit: Nxënësi identifikon çështjet kryesore në tekstin mësimor. Kompetenca e të nxënit: Nxënësi parashtron pyetje dhe jep përgjigje për veçoritë e organizmave të gjalla. Kompetenca personale: Nxënësi bashkëpunon në mënyrë aktive me shokët për gjetjen e përgjigjeve të sakta.
Libër mësuesi Biologji 10 28
Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fushës sipas temës mësimore. Nxënësi: evidenton se organizmat mund të klasifikohen mbi
bazën e karakteristikave të përbashkëta; vlerëson domosdoshmërinë e klasifikimit të gjallesave; mëson përdorimin e një çelësi taksonomik; emërton pesë mbretëritë dhe përshkruan veçoritë e
tyre dalluese; kupton hierarkinë e klasifikimit; shpjegon rëndësinë e sistemit binomial të nomenklaturës.
Fjalët kyçe: klasifikim; konservim; çelës klasifikimi; mbretëritë; filumet; klasat; rendet; familjet; gjinitë; llojet; hierarki e klasifikimit; viruse; baktere.
Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Gjuha dhe komunikimi: Mundëson komunikimin midis nxënësve gjatë diskutimit dhe përshkrimit të koncepteve shkencore. Aftëson nxënësit në përdorimin e terminologjisë së fushave të shkencës. Teknologji dhe TIK: Nxënësi përdor sistemet e duhura kompjuterike për përgatitjen e detyrave. Shoqëria dhe mjedisi: Nxënësi merr informacion se si kanë ndryshuar dhe evoluar natyra dhe gjallesat.
Burimet: ‐ teksti mësimor, fletore pune; ‐ enciklopedi, revista shkencore dhe pamje me gjallesa nga pesë mbretëritë; ‐ video‐projektor/kompjuter dhe mundësi e përdorimit të internetit; ‐ fletore, stilolaps.
Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Prezantim i informacionit Diskutim Metoda: DDN (Di /Dua të /Nxë) Punë në dyshe
Përshkrimi kontekstual i situatës Evolucioni i gjallesave është fryt llojshmërisë dhe përzgjedhjes natyrore. Evolucioni dhe izolimi i popullatave çuan në shfaqjen e llojeve të reja. Çdo lloj ka veçoritë e veta. Disa prej tyre mund të trashëgohen në brezat vijues të çdo lloji. Shkencëtarët shfrytëzojnë veçoritë trashëguese për vendosjen e organizmave në kategori të veçanta. Shkenca që shfrytëzon veçoritë trashëguese për vendosjen e organizmave në kategori të veçanta quhet taksonomi. Në natyrë ka një numër shumë të madh organizmash të gjalla. Studimi i tyre do të ishte i pamundur nëse nuk do të vendosnim rregull nëpërmjet klasifikimit.
Veprimet e kryera për trajtimin e situatës
Veprimtari paraprake Një orë më përpara, mësuesi fton nxënësit që të bëjnë kërkime në internet dhe të sjellin në klasë disa figura dhe fotografi me organizma prokariotë; protistë; bimë; kërpudha dhe kafshë.
Zhvillimi i situatës
Gjatë orës së mësimit, nxënësit shfaqin pamjet që kanë sjellë dhe tregojnë sa më shumë veçori të organizmave që shfaqen në figura dhe fotografi.
Libër mësuesi Biologji 10 29
Në fund të prezantimit, me ndihmën e mësuesit, mundohen të bëjnë një grupim të thjeshtë të tyre. Ndërtimi i njohurive Mësuesi u prezanton nxënësve rezultatet e të nxënit për temën mësimore dhe burimet që do të përdorin për të studiuar situatën. Mësuesi u prezanton nxënësve mënyrën se si përdoret çelësi dikotomik për klasifikimin e organizmave në klasë.
Burimet
Nxënësi shfrytëzon burimet e tekstit për trajtimin e situatës. Nxënësit organizojnë njohuritë në një tabelë si më poshtë: Di Dua të di Nxë Organizmat e gjalla klasifikohen në bazë të veçorive.
1. Çfarë përfaqëson çelësi i klasifikimit? 2. Cili është dallimi midis prokariotëve dhe eukariotëve? 3. Cilat janë pesë mbretëritë e klasifikimit? 4. Në cilën mbretëri klasifikohen viruset? 5. Çfarë nënkupton koncepti ʺhierarkia e klasifikimitʺ?
1. Përfaqëson një seri pyetjesh të njëpasnjëshme mbështetur te anatomia dhe morfologjia. 2. Te prokariotët, materiali bërthamor nuk është i kufizuar nga membrana qelizore, kurse tek eukariotët po. 3. Pesë mbretëritë e gjallesave janë: prokariotët; protistët; bimët; kërpudhat; kafshët. 4. Viruset nuk klasifikohen në asnjë nga 5 mbretëritë.
6. Cili ka qenë kontributi i Karl Lineut në emërtimin shkencor të gjallesave? 7. Cili është dallimi midis gjallesave autotrofe dhe atyre heterotrofe? 8. Si ndihmojnë makromolekulat në klasifikimin e organizmave?
5. Gjallesat klasifikohen sipas një hierarkie (vijimësia nga grupimi më i madh te më i vogli): mbretëri; filume; klasa; familje; gjini, lloje. 6. Karl Lineu përdori për herë të parë emërtimin dy‐emëror shkencor për gjallesat, gjini –specie, në gjuhën latine.7. Autotrofët e prodhojnë ushqimin, heterotrofët e marrin të gatshëm. 8. Gjallesat sot klasifikohen në bazë të renditjes së bazave të ADN‐së.
Përforcimi i njohurive
Nxënësi: vlerëson domosdoshmërinë e klasifikimit të gjallesave; mëson përdorimin e një çelësi taksonomik; emërton pesë mbretëritë dhe përshkruan veçoritë e tyre dalluese; kupton hierarkinë e
klasifikimit. Nxënësit e nivelit të avancuar diskutojnë për klasifikimin e gjallesave në bazë të makro‐
Libër mësuesi Biologji 10 30
molekulave, si: proteinat dhe ADN‐ja.
Detyrë e pavarur Nxënësit punojnë ushtrimin 1 në librin e nxënësit, faqe 7; njihen me emërtimin shkencor të disa gjallesave.
Detyrë shtëpie Nxënësit punojnë me ushtrimet 2, 3 në librin e nxënësit, faqe 7.
Vlerësimi i situatës Situata quhet e realizuar kur nxënësi: arrin të përzgjedhë gjuhën e përshtatshme për të përcjellë informacionin për
klasifikimin e gjallesave.
Vlerësimi i nxënësit Nxënësit vlerësohen për: mënyrën se si përshkruajnë klasifikimin e gjallesave; bashkëveprimin në dy veta dhe përkushtimin në trajtimin e situatës.
Situata e të nxënit nr. 3: Biodiversiteti bimor
Tematika: Diversiteti
Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla: V Klasa: X
Tema mësimore: Bimët
Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyçe Kompetenca e komunikimit dhe të shprehurit: Nxënësi paraqet mendimin e tij për klasifikimin e bimëve. Kompetenca e të menduarit: Nxënësi dallon se në cilin grup bën pjesë një bimë. Kompetenca e të nxënit: Nxënësi identifikon veçoritë e bimëve. Kompetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin: Nxënësi përgatit një projekt për bimët dhe thekson ndikimin negativ të njeriut në shkatërrimin e habitateve bimore. Kompetenca digjitale: Nxënësi përdor mjetet digjitale për të përpunuar, krijuar, realizuar dhe prezantuar një projekt për humbjen e habitateve natyrore nga bimët.
Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fushës sipas temës mësimore. Nxënësi: tregon se të gjitha bimët, si organizma autotrofe, kanë
aftësi të absorbojnë energjinë dritore dhe ta shfrytëzojnë atë për fotosintezën;
kupton disa nga hapat që mundësojnë përshtatjen e bimëve në toka të thata;
sjell ndërmend veçoritë e katër grupeve kryesore të
Fjalët kyçe: autotrofe; pigment; klorofil; alga; myshqe; fiere; bimët me fara; angjiospermë; monokotiledone; dikotiledone.
Libër mësuesi Biologji 10 31
bimëve. Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Gjuha dhe komunikimi: Mundëson komunikimin midis nxënësve gjatë diskutimit dhe përshkrimit të koncepteve shkencore. Aftëson nxënësit në përdorimin e terminologjisë së fushave të shkencës. Teknologji dhe TIK: Nxënësi përdor sistemet e duhura kompjuterike për përgatitjen e detyrave dhe prezantimin e tyre. Shoqëria dhe mjedisi: Nxënësi merr informacion se si ka ndryshuar dhe evoluar natyra dhe gjallesat bimore.
Burimet: ‐ teksti mësimor, fletore pune; ‐ enciklopedi, revista shkencore; ‐ video‐projektor/kompjuter dhe mundësi e përdorimit të internetit; ‐ fletore, stilolaps; ‐ bimë të mbledhura në mjedisin përreth.
Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Stuhi mendimesh Tabela e koncepteve Prezantim Vëzhgim Përshkrim Punë në grupe
Lidhja e temës me njohuritë e mëparshme të nxënësve Mësuesi shkruan në tabelë konceptet ʺautotrofʺ dhe ʺklorofilʺ. Mësuesi drejton këto pyetje: Çfarë përfaqësojnë këto struktura për qelizat bimore? Çfarë kuptoni me konceptin ʺautotrofʺ? Pse kafshët nuk janë organizma autotrofe?
Mësuesi shkruan në tabelë të gjithë informacionin që grumbullon nga nxënësit dhe diskutojnë për të vlerësuar përgjigjet më të sakta.
Përshkrimi kontekstual i situatës Nxënësit bëjnë një ekskursion në mjedisin e vendbanimit të tyre . Vendet ku ata shëtitin janë: në pyll, ku grumbulluan bimë dhe shkurre ; në breg të detit, ku grumbulluan alga/leshterikë të nxjerrë nga deti; pranë kënetës, ku grumbulluan bimë ujore dhe në fushë ku mblodhën shumë bimë barishtore dhe lule. Për të dalluar shumëllojshmërinë e bimëve, shkencëtarët i klasifikojnë në mënyra të ndryshme. Metodat për studimin dhe klasifikimin e bimëve janë të shumta. Një nga këto metoda studimi është përgatitja e herbareve me bimë.
Veprimet e kryera për trajtimin e situatës Mësuesi u prezanton nxënësve rezultatet e të nxënësit për temën mësimore dhe burimet që nxënësit mund të përdorin për të realizuar përgatitjen e herbarit. Ndërtimi i njohurive Ndahen grupet me nga 4 nxënës. Secili grup ka përpara një numër të madh gjethesh
Libër mësuesi Biologji 10 32
dhe bimësh me lule. Secili grup harton planin e punës. Detyrë e përbashkët e të gjitha grupeve është që të
vendosin bimët për tʹu tharë në një libër të vjetër ose midis fletëve të një reviste, tʹi shtrijnë mirë gjethet /lulet dhe, pasi të mbyllin, librin tʹi vendosin sipër një peshë të rëndë dhe ta lënë në një mjedis të përshtatshëm ku nuk ka lagështi dhe është errësirë. Çdo ditë nxënësit duhet tʹi ndërrojnë vendin në libër bimës/gjetheve/luleve që ato të mos myken nga lagështia.
Tharja e gjetheve vazhdon të bëhet në mënyrë individuale në shtëpi. Nxënësit për disa ditë me radhë duhet të kujdesen për tharjen e gjetheve. Pasi gjethet të jenë tharë, nxënësit duhet tʹi vendosin/ngjitin me kujdes në një fletë
formati të bardhë ose në një vizatim. Nxënësit duhet të tregohen të kujdesshëm kur grupojnë bimët në herbar, sipas
klasifikimit në katër filume kryesore. Përmes burimit të tekstit mësimor nxënësit sigurojnë të dhëna specifike për
klasifikimin e tyre. Nxënësit plotësojnë tabelën si më poshtë:
Bimët /filumet Alga Myshqe Fiere Bimë me lule
Përforcimi i njohurive Nxënësi: tregon se të gjitha bimët janë organizma autotrofe; sjell ndërmend veçoritë e katër grupeve kryesore të bimëve; emërton bimët sipas emërtimit dy‐emëror të Karl Lineut.
Disa ditë më pas, nxënësit dorëzojnë te mësuesi herbarin me bimë për vlerësim.
Detyrë shtëpie Nxënësit punojnë në mënyrë të pavarur për të përgatitur një herbar cilësor.
Vlerësimi i situatës Situata quhet e vlerësuar kur nxënësi: përgatit dhe paraqet në klasë një herbar cilësor me emërtimet përkatëse për secilën bimë; dallon veçoritë e algave, myshqeve, fiereve dhe bimëve me fara; evidenton ndryshimin midis monokotiledoneve dhe dikotiledoneve; shfaq bashkëpunim dhe ka qëndrim etik gjatë punës në grup dhe gjatë diskutimeve.
Vlerësimi i të nxënësit: Nxënësi vlerësohet për: përdorimin e fjalorit të saktë shkencor gjatë diskutimit apo përshkrimit të veçorive të
bimëve; mënyrën se si kontribuon në grup në grumbullimin e bimëve, përgatitjen e bimëve
për herbar dhe emërtimin e tyre.
Libër mësuesi Biologji 10 33
Situata e të nxënit nr. 4: Shumëllojshmëria e jovertebrorëve
Tematika: Diversiteti
Fusha: Shkencat e natyrës Lënda: Biologji Shkalla: V Klasa: X
Tema mësimore: Kafshët jovertebrore
Rezultatet e të nxënit sipas kompetencave kyçe Kompetenca e komunikimit dhe të shprehurit: Nxënësi paraqet mendimin e tij për klasifikimin e kafshëve. Kompetenca e të menduarit: Nxënësi përcakton se në cilin grup bën pjesë një kafshë. Kompetenca e të nxënit: Nxënësi përzgjedh kafshët që do të përdorë gjatë orës së mësimit. Kompetenca për jetën, sipërmarrjen dhe mjedisin: Nxënësi përgatit një projekt për bimët dhe thekson ndikimin negativ të njeriut në shkatërrimin e habitateve të kafshëve . Kompetenca digjitale: Nxënësi përdor mjetet digjitale për të përpunuar, krijuar, realizuar dhe demonstruar një projekt për humbjen e habitateve natyrore nga kafshët.
Rezultatet e të nxënit të kompetencave të fushës sipas temës mësimore. Nxënësi: evidenton ndryshimet mes kafshëve vertebrore dhe
atyre jovertebrore; përshkruan veçoritë kryesore të katër grupeve të
jovertebrorëve: anelidëve, nematodëve, molusqeve dhe artropodëve;
dallon klasat e ndryshme të artropodëve; kupton rëndësinë e metamorfozës tek insektet.
Fjalët kyçe: klasifikim; konservim; çelës klasifikimi; mbretëri; filume; klasa; rende; familje; gjini; lloje; hierarki e klasifikimit; struktura proteinike; struktura e ADN‐së, viruse.
Lidhja me fushat e tjera ose me temat ndërkurrikulare: Gjuha dhe komunikimi: Mundëson komunikimin midis nxënësve gjatë diskutimit dhe përshkrimit të koncepteve shkencore. Aftëson nxënësit në përdorimin e terminologjisë së fushave të shkencës. Teknologji dhe TIK: Nxënësi përdor sistemet e duhura kompjuterike për përgatitjen e detyrave. Shoqëria dhe mjedisi: Nxënësi merr informacion se si kanë ndryshuar dhe evoluar natyra dhe kafshët jovertebrore.
Burimet: ‐ teksti mësimor, fletore pune; ‐ enciklopedi, revista shkencore; ‐ video‐projektor/kompjuter dhe mundësi e përdorimit të internetit; ‐ fletore, stilolaps; ‐ jovertebrorë të grumbulluar në mjedisin përreth zonës së banimit.
Metodologjia dhe veprimtaritë e nxënësve Organizues grafik i të dhënave Tabela e koncepteve Vëzhgim Punë në grupe Përshkrim Klasifikim
Libër mësuesi Biologji 10 34
Lidhja e temës me njohuritë e mëparshme të nxënësve Nxënësit diskutojnë rreth konceptit ʺjovertebrorʺ. Ata japin shembuj jovertebrorësh që jetojnë në mjedisin e zonës përreth. Mësuesi drejton këto pyetje: Cilët jovertebrorë jetojnë pranë vendbanimit tuaj? Në cilat mjedise jetojnë ata? Emërtoni disa prej tyre. Çfarë mund të thoni për mënyrën e tyre të jetesës?
Nxënësit shprehin mendimin e tyre. Mësuesi i organizon informacionet e mbledhura në një organizues grafik dhe diskutojnë së bashku përgjigjet.
Përshkrimi kontekstual i situatës Një mëngjes të bukur pranveror, Arbri po punonte tokën përreth shtëpisë pasi së bashku me prindërit donte të mbillte disa perime. Papritur vuri re se kur përmbyste dheun lëviznin disa organizma të vogla. Ai mori një lupë dhe filloi tʹi vëzhgonte organizmat në dheun e punuar. Arbi po mendonte se çdo vit në pranverë familja e tij e punon tokën për të mbjellë perime. Kjo do të thotë se një numër shumë i madh gjallesash mund të dëmtohen ose të ngordhin nga dëmtimi i habitatit. Arbri mendoi se kjo situatë duhet të jetë e njëjtë ku