Lišaji kao pokazatelji kvaliteta vazduha u Lebanu - · PDF fileMetode bioindikacije aerozagađenja korišćenjem organizama indikatora ... jesu dobri bioindikatori, ... govorimo o

Lišaji kao pokazatelji kvaliteta vazduha u Lebanu

Master rad

Kandidat : Vladica J.Novković Mentor: prof.dr Slaviša Stamenković

Niš, septembar 2013

Univerzitet u Nišu

Prirodno matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju

ii

University of Niš

Faculty of sciences and mathematics

Department of Biology and Ecology

Vladica J. Novković

Lichens as indicators of air quality in Lebane

Master thesis

Niš, september 2013

iii

Curriculum Vitae Lični podaci: Ime i prezime: Vladica Novković Datum rodjenja: 10.07.1984. god. Adresa: Miloša Obilića 26, Lebane Telefon: 063 70 45 8 33 E-mail: [email protected] Obrazovanje: (2011 - 2013) Prirodno- matematički fakultet, Univerzitet u Nišu, Departman za biologiju i ekologiju, Master studije iz oblasti ekologije i zaštite prirode , prosečna ocena 9.27 (2008 - 2011) Prirodno- matematički fakultet, Univerzitet u Nišu, Departman za biologiju i ekologiju, Osnovne akademske studije Rad na računaru: MS Office Word MS Office PowerPoint MS Office Excel Corel Draw Internet Explorer

Strani jezici: Engleski jezik-osnovni nivo Ruski jezik-osnovni nivo

Lične osobine: Ambiciozan Uporan Komunikativan Spreman na timski rad

Objavljeni radovi: Rakić, A., Novković,V., Rakić, M., 2013 : Akcioni plan za procenu stepena

ugroženosti i mera očuvanja vrste Buteo buteo(L.),1758 u Srbiji, Zbornik radova Savetovanje održivi razvoj grada Požarevca i energetskog kompleksa Kostolac, 290-298 str.

mailto:[email protected]

iv

ZZaahhvvaalljjuujjeemm ssee ssvvoomm mmeennttoorruu,, pprrooff..ddrr SSllaavviiššii SSttaammeennkkoovviiććuu,, nnaa

rraazzuummeevvaannjjuu,, nneesseebbiiččnnoojj ppoommooććii ii ppooddrrššccii ttookkoomm iizzrraaddee mmaasstteerr rraaddaa,, kkoojjii

mmee jjee nnaa pprraavvii nnaaččiinn uuppuuttiioo ii vvooddiioo kkrroozz cceeoo ppoossttuuppaakk iissttrraažžiivvaannjjaa.

OOvvoomm pprriilliikkoomm žžeelliimm ddaa ssee zzaahhvvaalliimm ii mmoojjoojj ppoorrooddiiccii nnaa nneeiizzmmeerrnnoojj

lljjuubbaavvii ii ppooddrrššccii kkoojjuu ssuu mmii pprruužžaallii ttookkoomm ssttuuddiijjaa..

v

Lišaji kao pokazatelji kvaliteta vazduha u

Lebanu

REZIME

Master rad daje rezultate istraživanja aerozagađenja u Lebanu, upotrebom

lišaja. Istraživanja zagađenosti vazduha u Lebanu do sada nisu rađena sistematski.

Utvrđivanje razičitih zona lišajske indikacije kvaliteta vazduha sprovođeno je

tokom leta i jeseni 2012. godine, i proleća 2013.godine na području Lebana, s

ciljem da ukaže na zagađenost vazduha tog područja. Uzorci lišaja sakupljani su sa

kore stabala na visini između 1,5 m i 2m. Razmatrana su samo stabla čiji je ugao

nagiba bio manji od 50.

Analizom sakupljenih uzoraka zabeleženo je prisustvo 21 vrste lišaja iz 14

rodova. Među detektovanim taksonima dominantna vrsta po učestalosti je

Xanthoria parietina (L.) Th. Fr. Kartiranjem lišaja obrazovane su zone lišajske

indikacije aerozagađenja.

Zona "lišajske pustinje", okarakterisana je najvišim stepenom zagađenosti

vazduha, obuhvata gotovo ceo centralni deo Lebana.

Lišajska zona "Borbe", okarakterisana je umerenim stepenom zagađenosti

vazduha i obuhvata periferiju grada.

"Normalna" zona konstatovana je na perifernim delovima urbanog poručja

Lebana.

vi

Lichens as indicators of air quality in Lebane

ABSTRACT

This Master thesis presents the results of air pollution by using lichens as

indicators of air purity in Lebane. Investigations of air pollution in Lebane have not

been carried out systematically up to now.

Identification of different zones by lichen indications of air quality was

conducted at the summer and autumn 2012. and spring 2013.in the area of

Lebane. Lichen samples were collected from the barks of the trees at a height of

1.5- 2 m, exclusively from the trunks angled up to 50.

The analysis of samples from described localities indicates presence of 21

lichens taxa from 14 genus. Among all these, Xanthoria parietina (L.) Th. Fr. was

most abundantly found. After mapping, lichen air pollution indication zones were

determinated.

“Desert zone” with the highest air pollution level comprises almost entire

central part of Lebane.

“Struggle zone” includes the periphery of the city. In these zones the air is

moderately polluted.

“Normal zone” was detected in the periphery parts of urban area of Lebane.

vii

viii

Sadržaj

1. UVOD................................................................................... 1

1.1 Zagađenje vazduha ....................................................... 4

1.1.1 Izvori i vrste zagađujućih supstanci u vazduhu............ 6

1.2 Monitoring i bioindikacija ................................................. 9

1.3 Karakteristike lišaja ........................................................ 12

1.3.1 Šta su lišaji?........................................................... 12

1.3.2 Morfološka građa lišaja ........................................... 13

1.3.3 Upotreba lišaja ....................................................... 15

1.3.4 Lišaji kao biološki indikatori ..................................... 16

1.4 Dosadašnja istraživanja lišajske flore na teritoriji Republike Srbije ................................................... 18

2. Geoklimatske karakteristike opštine Lebane ............................... 20

3. MATERIJAL I METODE ............................................................ 24

4. REZULTATI ............................................................................ 26

4.1 Pregled konstantovane lišajske flore .................................. 26 4.2 Definisanje zone različitog stepena aerozagađenja ............... 34

5. DISKUSIJA ............................................................................. 36 5.1 Analiza dobijenih rezultata i poređenje sa rezultatima drugih

istraživanja aerozagađenja .......................................... .. 36

6. ZAKLJUČAK ....................................................................... 40

7. LITERATURA ........................................................................ 41

8. PRILOG ............................................................................ 48

Lišaji kao pokazatelji kvaliteta vazduha u Lebanu- master rad

1

1. UVOD

Metode bioindikacije aerozagađenja korišćenjem organizama indikatora

danas su široko prihvaćene i često korišćene. Ove metode su veoma značajne

zato što se na relativno jednostavan, brz i jeftin način može sprovesti monitoring

kvaliteta životne sredine.

Lišaji koji naseljavaju koru drveća, jesu dobri bioindikatori, zato što

svakodnevno žive u realnim, složenim i promenljivim uslovima životne sredine.

Visoka osetljivost lišaja zasniva se na specifičnoj prirodi biološke simbioze

koja je veoma delikatna i koja je uspešna samo ako je metabolizam njena dva

člana izbalansiran i usklađen.

Iako je ispitivanje kvaliteta vazduha korišćenjem lišaja kao bioindikatora

veoma popularno u Evropi i ostalom delu sveta (Natho, 1964;Skye, 1968;

Gilbert, 1970; Kunze, 1972; Le Blanc, Rao, 1973; Herzig, Urech 1991;

Diamantopoulus et al. 1993; Vokou et al. 1999.) ova metoda je mnogo

manje zastupljena u Srbiji.

Životna sredina predstavlja sve ono što nas okružuje, odnosno sve ono sa

čime je direktno ili indirektno povezana čovekova životna i proizvodna aktivnost,

ona predstavlja skup svih fizičkih, hemijskih i bioloških faktora koji su od

nastanka u neprekidnoj interakciji na nekom prostoru. (Đukanović, M. 1991)

Nekad je čovek živeo više u skladu s prirodom; vrlo skromno je

iskorišćavao prirodne resurse i nije bitno, niti u širim razmerama remetio

ravnotežu u prirodi. Živeći u malenim naseljima oko plodnih predela, problem

svoje egzistencije rešavao je baveći se lovom, a kasnije i zemljoradnjom. Kada je

počeo obrađivati metale i kada je došlo do procvata zanatstva, pojedine skupine

ljudi počele su se kretati tragajući za rudama, koje su koristili. Tako se čovek

počeo preseljavati i u područja klimatski manje povoljna za život i poljoprivredu,

gde je bio prisiljen da se "bori" sa prirodom. Zahvaljujući razvoju viših moždanih

aktivnosti, evolutivnom napretku, izumeo je nova, bolja oruđa, odeću i skloništa,


2

počeo je krčiti i paliti šume, veštački stvarajući obradivo zemljište. Naselja su

postajala sve veća, nastaju nova zanimanja, organizuje se trgovina, rađa se

civilizacija i broj ljudi se uvećava. Zahvati na prirodnoj sredini bivaju sve veći:

grade se vodovodi, rudnici, putevi, luke itd. Tehnologija doživljava procvat, nauka

i zdravstvena zaštita postepeno se razvijaju, pa ljudski vek postaje duži i uopšte

kvalitet života se povećava. No taj progresivan razvoj praćen je promenom

životnih uslova na takav način koji će današnjem čovečanstvu prouzrokovati

brojne i dalekosežne probleme. Posebno velike negativne uticaje na stanje

životne sredine imaju pogoni teške industrije (železare, livnice, koksare),

hemijska industrija i druge industrijske grane koje se često nazivaju "prljavom

industrijom".

Na kvalitet životne sredine značajno utiče i proizvodnja i potrošnja različitih

energetskih sirovina od kojih najveći značaj ima ugalj. Sagorevanjem uglja,

posebno lignita, nastaju velike količine šljake i pepela, a u atmosferu se izbacuju

velike količine sumpornih i azotnih jedinjenja što sve zagađuje životnu sredinu.

Saobraćaj, posebno drumski, izuzetno mnogo utiče na kvalitet sredine u kojoj

živimo. Sagorevanje goriva, spiranje (padavine) ulja, nafte, soli i prašine s

puteva, zatim izazivanje buke koja ima višestruke negativne posledice po zdravlje

ljudi, sve to negativno utiče na životnu sredinu. Nestručna obrada poljoprivrednih

površina kod upotrebe hemijskih sredstava za zaštitu bilja i uništavanje korova,

negativno se odražava na životnu sredinu i zdravlje ljudi. Mnogi hemijski

preparati (pesticidi) imaju i neželjena negativna dejstva. Duža upotreba ovih

sredstava negativno se odražava na kvalitet površinskih i podzemnih voda. Otpad

(gradski ili komunalni, otpad iz industrije ili saobraćaja, otpad neiskorištenih

energenata, poljoprivredni otpad itd.) negativno utiče na kvalitet životne sredine.

Ovo se posebno odnosi na veće gradove gde se gradski i industrijski otpad

deponuje i zatrpava, što ugrožava podzemne vode i vazduh. Najopasniji je otpad

iz hemijske industrije. (Đukanović, M. 1991)


3

Upravo ovo narušavanje harmonije sa prirodom usled promene kvaliteta

vazduha, vode, zemljišta itd. predstavlja globalni problem današnjice i sve više

zaokupljuje pažnju. Poslednje decenije dvadesetog veka u velikoj meri bile su

obeležene različitim programima i akcijama u oblasti zaštite, obnove i

unapređenja životne sredine. Možemo slobodno reći, da nijedna komponena

životne sredine nije pošteđena.

U vremenu u kojem živimo pred celokupno ljudsko društvo i prirodu u

celini, postavlja se problem koji u bližoj istoriji planete Zemlje nije bio prisutan u

takvom obliku i takvom obimu kao što je to u poslednja dva veka.

Jedan od glavnih uticaja sa negativnim posledicama na ekosisteme jeste

zagađenje. Vazduh se definiše kao smeša gasova čiji je odnos konstantan i samo

u manjoj meri varijabilan i u kome kraće ili duže vreme mogu biti prisutne čvrste

ili tečne čestice.

Međutim, ako se u vazduh upuste specifične supstance koje inače nisu

njegovi sastavni deo, govorimo o zagađenju vazduha. Ono može da bude

prirodno i veštačko. Dok se na prirodno (povremeno i lokalizovano) zagađivanje

vazduha priroda milenijumima prilagođavala, veštačko, tj. antropogeno

zagađivanje (trajno i globalno), nastalo je i eskaliralo u kratkom vremenu

Zemljine istorije i ima velike posledice po živi svet uopšte.

Negativni efekti aerozagađenja na živa bića zapažaju se na svim nivoima

biološke organizacije. Upravo zbog negativnih posledica delovanja zagađenog

vazduha na živu, ali i neživu prirodu, a posebno na ljude, javlja se potreba

pravovremene detekcije i registracije povećanog nivoa zagađenosti vazduha.

1.1.


4

Zagađenje vazduha

Vazduh je uslov života živog sveta na našoj Planeti. Ljudskom organizmu je

svakodnevno potrebno sedam puta više vazduha nego vode, a deset puta više

nego hrane. Kvalitet vazduha veoma je važna tema današnjice.

Vazduh predstavlja smešu gasova od kojih su neki u vrlo promenljivom

sastavu: azota ima 78,08%, kiseonika 20,95%, argona 0,93% i u vrlo malim

količinama kriptona, ksenona, helijuma, neona i drugih. U promenljivim

količinama u vazduhu može biti vodene pare, ozona, ugljen dioksida, radona i

drugih. Sastav vazduha varira na različitim visinama. Pri većoj visini smanjuje se

sadržaj kiseonika, a povećava se sadržaj vodonika.( Đukanović,M. 1996 )

Danas, čist vazduh se praktično ne može naći u prirodi. Njegov kvalitet je

smanjen brojnim zagađujućim materijama nastalim ljudskim aktivnostima.

Zagađenje vazduha može nastati ako se u vazduh upuste specifične supstance,

obično iz raznih tehnoloških procesa, dakle antropogeno ali i na način ako se

uobičajene koncentracije već postojećeih supstanca u vazduhu (CO, SO2, CO2,

ozon i dr.) podignu na nivo viši od gornje tačke amplitude variranja date

supstance. Zagađenost vazduha se drugačije naziva i aerozagađenje.

Aerozagađenje može da se prenese na velika rastojanja u odnosu na mesto

izvora. Rastojanje zavisi od brzine sedimentacije i disperzije aerozagađenja. Ovo

je najstariji oblik zagađivanja životne sredine. Glavni uzrok aerozagađenja je

proizvodnja energije, čiji je glavni cilj poboljšanje kvaliteta života, na čiji račun

dolazi do narušavanja osnovnih uslova života. U osnovi skoro svih oblika

aerozagađivanja je potreba čoveka za energijom koja se dobija na račun

sagorevanja drveta, uglja, nafte ili prirodnog gasa. Gasovi oslobođeni putem

sagorevanja fosilnih goriva stupaju u različite hemijske reakcije, pri čemu nastaju

mnoga jedinjenja različitog stepena štetnosti. Neka od takvih jedinjenja su

sumporni i azotni oksidi a kasnije i kiseline, od kojih nastaju kisele kiše, koje

dospevaju na zemlju i ulaze u procese kruženja vode. Termoelektrane u kojima


5

se sagorevaju ogromne količine fosilnog goriva - uglja za proizvodnju električne

energije oslobađaju mnoge zagađujuće materije koje dospevaju u vazduh. Među

najštetnijima su azotovi oksidi i sumpor-dioksid.

Zbog negativnih posledica koje zagađen vazduh ima na životnu sredinu, a

posebno na zdravlje ljudi stvorila se potreba kontrole kvaliteta vazduha. Cilj

kontrole kvaliteta vazduha je registracija i praćenje promena kvaliteta vazduha,

utvrđivanje izvora zagađenja, stepena zagađenja, kretanja zagađenosti vazduha

u toku godine, procena opterećenosti pojedinih lokacija, utvrđivanje kritičnih

lokacija u cilju upozorenja javnosti, utvrđivanje mera zaštite i kao krajnji cilj

zaštita zdravlja ljudi.


6

1.1.1. Izvori i vrste zagađujućih supstanci u vazduhu

Zagađujuće supstance javljaju se u vidu gasova,para,kapi aerosola i finih

čestica prašine. Sve štetne zagađujuće materije mogu se svrstati u dve velike

grupe:

Tipične zagađujuće materije i

Specifične zagađujuće materije

Tipične zagađujuće materije su oni gasovi koji se javljaju u svakoj urbanoj

sredini. To su gasovi nastali kao produkti sagorevanja fosilnih goriva:

sumpordioksid (SO2), čađ, aerosedimenti. Specifične zagađujuće materije javljaju

se u različitim sredinama i količinama, na različitim mestima. Specifični

zagađujući gasovi nastaju kao produkti sagorevanja fosilnih goriva, pri topljenju

metala. Najčešći specifični gasovi su: azotovi oksidi, ugljenikovi oksidi, olovo i

kadmijum, ugljendisulfid i drugi.

Najčešći uzroci pojave specifičnih zagađujućih gasova su:

• nisko iskorišćavanje sirovina u tehnološkom procesu,

• primena zastarelih tehnoloških procesa,

• zastarela i dotrajala oprema, a pre svega nedostatak filtera i uređaja za

prečišćavanje gasova.


7

Tabela 1. Glavni zagađivači vazduha i njihovi izvori (izvor- Đukanović, 1991.)

VRSTA ZAGAĐIVAČA IZVOR ZAGAĐIVAČA

Ugljen-dioksid (CO2) Sagorevanje fosilnih goriva,vulkani,životinje

Ugljen-monoksid (CO) Automobili na gas, industrija koja koristi gas ili ulja,zagrevanje zgrada uljima ili

gasom, vulkani

Oksidi sumpora (SO2 ,SO3) Industrija koja koristi ugalj i naftu, zagrevanje ugljem i naftom, elektrane

koje koriste ugalj, naftu i gas

Oksidi azota (NO,NO2) Automobili na gas, zagrevanje zgrada lož uljem i gasom, industrija i elektrane

Azotna jedinjenja Industrijski procesi, procesi sagorevanja, biološko raspadanje

Ozon (O3) Reakcije u troposferi i transport iz stratosfere

Zagađenost vazduha je danas veoma prisutna. Ugrožene su mnoge prirodne

i antropogene vrednosti, a najteže posledice oseća, možda, sam čovek. Posledice

utiču i na globalnu klimu, jer uništavanjem vegetacije umenjuje se mogućnost

obnove kiseonika. Nije slučajno da je očuvanje klime zajedno sa očuvanjem

biodiverziteta osnovni svetski strateški proces u poslednjih nekoliko decenija. U

procesu sagorevanja fosilnih goriva osim CO2 oslobađaju se i drugi gasovi kao što

su SO2, NOx ... koji deluju nepovoljno na životnu sredinu. (Đukanović,M.

1996)

Azotovi oksidi, pored ostalog, uništavaju ozonski omotač – glavnu zaštitu

od UV zračenja. Godišnje smanjenje ozonskog omotača iznosi 1%. Najkritičnije je

na prostoru između Antarktika i Južne Amerike do Patagonije. Za uništavanje

ozona „najodgovorniji” je hlor i njegovi prirodni izvori. (Trumbulović-Bujić,

Lj., Pavlović-Aćimović, Z. 2008)


8

Zagađeni vazduh oštećuje biljke ,voćnjake i šume i to na udaljenosti od

više desetina kilometara. Ponekada veliko povećanje sadržaja zagađujućih

supstanci u vazduhu ima dramatične posledice, jer se tada pogoršava stanje ljudi

obolelih od respiratornih i srčanih oboljenja i povećava smrtnost, naročito

starijih osoba. Iako je ljudski organizam u izvesnom stepenu adaptibilan za

vazdušna zagađenja, u određenim uslovima može veoma da se ošteti. Nekada je

trenutno zagađenje veoma opasno i dovodi do masovnih trovanja. Posledice na

zdravlje javljaju se u obliku sledećih oboljenja:

• anemije,

• raka pluća i bronhija,

• oboljenja kože,

• poremećaja u metabolizmu,

• poremećaja imunološke odbrane organizma,

• smanjenog vitalnog kapaciteta dece u gradovima i industrijskim

zonama,

• genetskih promena,

• povećanog broja obolelih od dijabetesa,

• povećanje broja spontanih pobačaja i dr.

Čist vazduh je osnov za zdravlje i život ljudi i čitavog ekosistema. Problemi

nastaju kada se poremeti odnos sastavnih komponenti vazduha.


9

1.2. Monitoring i bioindikacija

Monitoring predstavlja sistem sukcesivnih osmatranja elemenata životne

sredine u prostoru i vremenu. Cilj je prikupljanje podataka kvantitativne i

kvalitativne prirode o prisustvu i distribuciji zagađivača, praćenje emisija i imisija,

izvora zagađenja i njihovog rasporeda, transporta polutanata i određivanje

njihovih koncentracija na određenim mernim tačkama. Možemo ga podeliti u dve

osnovne grupe:

1.Fizičko-hemijske metode monitoringa zasnivaju se na fizičko -

hemijskom merenju i izračunavanju količine i koncentracije pojedinačnih

zagađujućih supstanci u vazduhu, u jediničnom volumenu, u jedinici vremena.

Ove metode daju samo presek trenutnog stanja i nisu u mogućnosti da predvide

realni efekt kompleksnog uticaja različitih faktora na živa bića na mestu na kojem

ona žive. Kada su u pitanju fizičko-hemijske metode postoji konstantan rizik da se

u trenutku merenja pogodi baš period kada je koncentracija zagađujućeg agensa

neuobičajeno smanjena ili uvećana, pa se iz toga izvode pogrešni zaključci i dolazi

u zabludu.

2.Biološke metode monitoringa podrazumevaju registraciju i praćenje

registracije i promena koje se dešavaju pod uticajem polutanata na nekom od

nivoa biološke organizacije živih bića.

Prednost biološke indikacije u odnosu na fizičko - hemijske metode praćenja

zagađivanja životne sredine leži u činjenici da živi organizmi mogu da pokažu

kumulativni efekt zagađujućih materija u toku dužeg vremenskog perioda.

Jedan od široko prihvaćenih i vrlo često upotrebljavanih instrumenata u

otkrivanju zagađenja, metodom bioindikacije, jeste organizam indikator. U ovom


10

slučaju uticaj polutanta na organizam reperkutuje se na morfološkom,

anatomskom, fiziološkom i genetskom planu, pa dolazi do smanjivanja broja

jedinki jedne populacije, a u krajnjoj liniji i njenog propadanja i nestajanja sa

nekog zagađenog prostora.

Za razliku od fizičko - hemijskih metoda koje daju samo presek trenutnog

stanja i koje nisu u mogućnosti da predvide realni efekat kompleksnog uticaja

različitih faktora na živa bića na mestu na kojem ona žive, metode bioindikacije

sagledavaju vremensku dimenziju negativnog delovanja polutanata u ekosistemu,

s jedne, odnosno zasnivaju se baš na realnom odgovoru živih bića na istovremeni

zbir svih uticaja različitih faktora životne sredine, s druge strane.

Metode bioindikacije aerozagađenja korišćenjem organizama indikatora

veoma su značajne i zato što se na relativno jednostavan, brz i jeftin način može

sprovesti monitoring kvaliteta životne sredine.

Kada je bioindikacija stepena zagađenosti vazduha u pitanju, najčešće su

korišćeni:

• Lišaji,

• Mahovine i (nešto ređe)

• Vaskularne biljke.

Najbolji organizmi indikatori kvaliteta vazduha jesu lišaji. Pre svega zato što

su oni veoma osetljivi na smanjenje kvaliteta vazduha. Razlog za ovo nalazimo u

osobinama lišaja. Lišaji se hrane neselektivno usvajajući hranljive supstance

isključivo iz vazduha tj. vodene pare, tako da uz hranljive supstance usvajaju i

one štetne. Oni nemaju nikakav površinski zaštitni sloj na svom talusu tako da

polutanti nesmetano prodiru unutar talusa lišaja. Hidratisani lišaji su osetljiviji

nego kada su suvi jer je onda povišen nivo njihovog metabolizma. Hidratisano

stanje, pak javlja se upravo u vreme kada padavine "ispiraju" iz vazduha različite


11

supstance, od kojih i one koje su štetne. Takođe, jedna izuzetno važna osobina

lišaja jeste da su oni aktivni tokom cele godine. S obzirom da im niska

temperatura ne ograničava aktivnost, lišaji su u priličnoj meri "aktivni" i tokom

zimskog perioda. Nepovoljna činjenica je ta što je tokom zime u gradovima

najviša koncentracija zagađujućih materija, a pre svega izduvnih gasova, što i

dovodi do propadanja lišaja i smanjenja njihove brojnosti.

Međutim, nisu sve vrste lišaja u istoj meri osetljive na različite nivoe

aerozagađenja što pruža mogućnost njihovog iskorišćavanja za bioindikaciju

kvaliteta vazduha.


12

1.3. Karakteristike lišaja

1.3.1. Šta su lišaji?

Lišaji su jedinstvena grupa živih organizama, sastavljena od predstavnika

različitih carstava živog sveta - gljiva i algi. Umesto algalne komponente ili

zajedno sa njom se često nalaze i predstavnici modrozelenih bakterija

(Cyanobacteria).( Murati, M. 1992 ) Upravo njihova dualistička priroda

omogućila im je tako uspešan opstanak, razvoj i distribuciju na najrazličitijim

staništima širom sveta. Ova izuzetno uspešna kombinacija rezultirala je u oko 20

000 poznatih vrsta lišaja danas.

Simbiontsko jedinstvo lišaja bilo je dugo, sve do šezdesesetih godina XIX

veka, nepoznanica za botaničare i mikologe. U lišaju se alga (phycobiont) i gljiva

(mycobiont) nalaze u različitim stepenima simbiontskih odnosa. Za razliku od algi,

predstavnici lihenizovanih gljiva u tolikoj su meri izgubili svoju samostalnost, da

se ne nalaze slobodno u prirodi.

Svaki lišaj ima svoju karakterističnu gljivu, tako da broj vrsta lišaja

istovremeno predstavlja i broj vrsta gljiva koje ulaze u njihovu građu, dok

pojedinačna vrsta algi može imati više vrsta gljiva kao partnera u ovoj simbiozi.

Gljive se smatraju graditeljem lišaja, jer u većini slučajeva preovladavaju u

kvantitativnom smislu. One od alge dobijaju organske materije koje su one

sintetisale u procesu fotosinteze, a zauzvrat gljive štite alge od isušivanja i jake

sunčeve svetlosti. Alge od gljive dobijaju i neke mineralne materije, kao i

mogućnost naseljavanja staništa čiji su uslovi nepovoljni za život same alge.


13

1.3.2. Morfološka građa lišaja

Vegetativno telo lišaja ili talus može biti raznih boja, oblika i veličine. Mnoge

vrste lišaja imaju manje-više intenzivnu žutu, narandžastu ili crvenu boju zbog

prisustva specijalnih lišajskih pigmenata u kortikalnom sloju. U suvom stanju

većina lišaja je neupadljive sive ili braon boje. Kroz nakvašen korteks talusa alge

postaju uočljivije, tako da talus poprima intenzivniju zelenu boju.

U morfološkom pogledu, nezavisno od njihove taksonomske podele,

razlikujemo tri osnovna tipa talusa

• Korasti,

• Listasti,

• Žbunasti talus.

Lišaji sa korastim tipom talusa celom su svojom površinom čvrsto vezani za

supstrat i veoma ih je teško odvojiti od njega, a da se pritom ne oštete. U

zavisnosti od toga da li talus naseljava samo površinu supstrata ili delimično

zalazi u njega razlikujemo: epigene i endogene koraste lišaje.

(Stamenković,S. 2004)

Epigeni lišaji se dele na : epifleodne ( rastu na drveću ) i epilitne lišaje

(rastu na stenama).

Endogeni lišaji se dele na: hipofleodne (kao podlogu koriste drvo) i

endolitne lišaje (kao podlogu koriste stene).( Stamenković,S. 2004)

Lišaji sa listastim tipom talusa su po svojoj morfologiji složenije organizacije

od korastih. Njihov talus nije celom svojom površinom pričvršćen za podlogu,

uvek je manji ili veći deo talusa slobodan.


14

Lišaji sa žbunastim tipom talusa imaju najviši nivo morfološke

diferenciranosti. Za podlogu su pričvršćeni veoma labavo, prema podlozi imaju

uspravan položaj ili od nje vise u obliku dužih ili kraćih žbunića.

Lišaji listastog i žbunastog tipa talusa se često označavaju i kao

makrolišaji.

Slika1. Ramalina farinacea – ŽBUNAST talus

Slika 3. Buela punctata - KORAST talus

Slika 2. Parmelia sulcata - LISTAST talus


15

1.3.3. Upotreba lišaja

Lišaji se veoma retko i sporadično pominju kao izvor hrane u ljudskoj

ishrani. Talus lišaja, iako često jestiv, bezukusan je i sadrži gorke iritirajuće

materije. Ipak zabeleženo je da su ljudi iz severnih subarktičkih regiona u vreme

oskudice, uz odgovarajuću pripremu, koristili lišaje kao dodatni izvor hrane. Kao

kuriozitet se pominje sakupljanje folioznog lišaja Umbilicaria sp. (nazvan

Iwatake), koji se u Japanu jede pripremljen uglavnom kao salata i smatra se

delikatesom. Za životinje u arktičkim regionima lišaji su važan izvor hrane.

Značajan je njihov udeo u prehranjivanju irvasa i karibua tokom zime, gde kao

izvor hrane u značajnom procentu učestvuju vrste lišaja iz rodova Cladonia i

Cetraria. (Savić, S. 1995)

U narodnoj medicini primena lišaja ima dugu istoriju. Već je u starom

Egiptu najverovatnije korišćena vrsta Pseudoevernia furfuracea. I sam Hipokrat je

preporučivao korišćenje vrste Usnea barbata za lečenje izvesnih bolesti. Lišaji se

pominju kao izvor veoma cenjene purpurne boje već kod starih Grka i široko su

korišćeni u Mediteranskom području. Sve do XIX veka u južnoj Evropi aktivna je

bila industrija boja, gde su neki lišaji iz roda Rocella intenzivno sakupljani u te

svrhe. U severnoj Evropi česte su vrste roda Parmelia, Evernia i Ochrolechia

sakupljane za bojenje vune. (Dobson , F.1981)

Različita esencijalna ulja i derivati depsida su

ekstrahovani iz vrste roda Evernia, Parmelia i

Ramalina. Komercijalno sakupljanje ovih

lišaja za potrebe parfimerijske industrije i dalje je

aktivno u južnoj Francuskoj i u Srbiji.

Slika 4. Ramalina calicaris


16

1.3.4. Lišaji kao biološki indikatori

Specifičnost lišaja kao što je njihova dugovečnost, fiziološka aktivnost u

povoljnim uslovima i nezavisno od godišnjeg doba, neodbacivanje starih delova i

akumulacija mnogih materija u talusu čini ih izuzetno pogodnim bioindikatorima.

Sredinom prošlog veka je nestanak lišaja iz Luksemburškog parka u Parizu

doveden u vezu sa prisutnim aerozagađenjem. Od tada, pa do danas sprovedena

- obavljena su mnoga lihenološka istraživanja u urbanim sredinama i

industrijskim područjima širom sveta, koja su potvrdila izuzetnu selektivnu

senzitivnost lihenoflore prema različitom stepenu kvaliteta vazduha

(Milić,Blaženčić,1993).

Lišaji su naročito osetljivi na povišenu koncentraciju sumpordioksida,

najvećeg gradskog zagađivača, tako da se na osnovu njihovog kvalitativnog i

kvantitativnog registrovanja, mogu izraditi takozvane lišajske karte

aerozagađenja. (Besermenji , S. 2007)

Visoka osetljivost lišaja zasniva se na specifičnoj prirodi biološke simbioze

koja je vrlo delikatna i koja je uspešna samo ako je metabolizam njena dva člana

izbalansiran i usklađen, a što je slučaj jedino u nezagađenoj sredini.

Efekti zagađenja na lišaje manifestuju se na vrlo očigledan način

smanjenjem gustine populacije pri nižim koncentracijama zagađivača , do

potpunog iščezavanja ako je vazduh ozbiljnije zagađen . U tom smislu najbolje

proučen zagađivač je sumpor-dioksid, i između njegove koncentracije u

vazduhu i reakcije lišaja je ustanovljena značajno pouzdana korelacija.

Nakon akcidenta u Černobilju maja 1986.godine, mnogim istraživanjima je

potvrđeno da lišaji preko radioaktivnih padavina akumulišu i radionuklide i da

mogu predstavljati dobre bioindikatore nivoa radiozagađenja. (Savić et al

1993).


17

Lišaji zbog svojih specifičnih morfofizioloških osobina akumulišu u svom

talusu i teške metale, što je potvrđeno istraživanjima sprovedenim u mnogim

zemljama. (Market ,B.A., Breure , A.M., Zechmeister , H.G., (ed.)

2003)( Ratković, B. 2009)


18

1.4. Dosadašnja istraživanja lišajske flore na teritoriji

Republike Srbije

Na prostorima Srbije lišaji se prvi put spominju 1859. godine u delu Josifa

Pančića (Pančić, 1859).

Na teritoriji nekadašnje Jugoslavije istraživanjem lišaja bavili su se mnogi

autori. Rezultati dugotrajnih istraživanja jesu publikovana naučna dela gde je

opisano 1159 vrsta i 750 novih formi lišaja (Kušan, 1953; 1955.). Posebno

treba pomenuti Murata Muratija koji je u više navrata i sa više lokaliteta ispitivao

lišajsku floru Srbije. (Murati, 1992).

U poslednjoj dekadi XX veka počelo je znatno intenzivnije korišćenje lišaja

kao bioindikatora na teritoriji republike Srbije ( Stamenković 1992, 1997,

1998, 2002; Milić, Blaženčić 1993; Cvijan et al.1995; Todorović,

1995; Savić,1998; Pantelić, 1999; Pejčinović, 2000; Dimović, Jockić

2000; Stamenković i Cvijan 2003,2004; Stamenković et al 2003).

Tokom 1999/2000. godine realizovano je istraživanje epifitske lihenoflore

Vranja i uže okoline. (Pejčinović, 2000.) Tokom 2002 godine realizovano je

ispitivanje kvaliteta vazduha u Pirotu (Stamenković, 2002.). U Leskovcu je

izvršena kontrola kvaliteta vazduha pomoću lišajeva 2004.godine, od strane

Stamenkovića i Cvijana.

Istraživanje lišajske flore zahteva postupno i studiozno sagledavanje

problema, strpljiv, dugotrajan rad i razumno primenjivanje postojećih znanja i

iskustava radi dobijanja relevantnih zaključaka.

Dosadašnja upotreba lišaja kao bionidikatora u Srbiji zasniva se na

parcijalnim i neintegrisanim naučnim radovima, koji se objavljuju ili kao zasebne

studije, ili kao referati na pojedinim naučnim i stručnim skupovima.


19

Istraživanje zagađenja vazduha (posebno zagađenje sumpor dioksidom) u

Lebanu do sada nije sistematski rađeno.

Ovaj rad bi trebao da pruži rezultate zagađenja vazduha, korišćenjem lišaja

kao bioindikatora.


20

2. Geoklimatske karakteristike opštine Lebane

Lebane je opština u regionu južne i istočne Srbije, u Jablaničkoj oblasti,i

spada u degradirano područje koje karakterišu izuzetno oskudni infrastrukturni,

materijalni, privredni i kadrovski resursi. Graniči se na istoku i jugoistoku sa

teritorijom grada Leskovca, na jugu, jugozapadu i zapadu sa teritorijom opštine

Medveđa, i na severu sa teritorijom

opštine Bojnik. Jednim delom

teritorije graniči se sa Kosovom i

Metohijom, u dužini od 6 km.

U geografskom smislu,

opštinu Lebane čine dve predeone

celine- brdsko planinski deo, i

ravničarski deo. Teritorija opštine

prostire se na 337km², na prostoru

opštine u 39 naselja, prema popisu

iz 2011.godine živi 21 802

stanovnika, dok u naselju Lebane

živi 9 122 stanovnika.

(Anonimus,2011)

Reljef je raznovrstan, a izdvajaju se Bošnjačko polje u istočnom delu,

Radan planina i vrh Sveti Petar u zapadnom delu, Goljak planina u južnom delu, i

klisuraste doline Jablanice i Šumanske reke. Poljoprivredno zemljište zahvata

53% ukupne teritorije Lebana, izrazito je heterogeno po zastupljenosti, načinu

korišćenja i bonitetu. Šume i šumsko zemljište zahvataju 30,2% ukupne teritorije

Slika 5. Položaj opštine Lebane


21

područja opštine Lebane. Vodno zemljište obuhvata rečna korita i meandrirana

stara korita reke Jablanice, površine 1,2% ukupne teritorije opštine .

Hidrografska mreža je razvijena, ali je različite gustine. Jablanica je najveći

površinski vodotok. Geološki resursi se nalaze unutar geotektonske srpsko

makedonske mase.

Klima - Lebane karakteriše umereno kontinetalna klima, sa toplim i suvim

letima, i umereno hladnim zimama. Srednja godišnja temperatura iznosi 10,2°C.

Prosečno najhladniji mesec je januar sa srednjom temperaturom od -0,3°C, dok

je najtopliji mesec juli sa 20°C. Najveća relativna vlažnost vazduha je u zimskim

mesecima zbog niskih temperatura vazduha, najmanja je u avgustu što je

posledica visokih temperatura. Najintenzivnije nagomilavanje padavina je u toku

hladnog perioda godine, tokom leta prosečno padne 176mm, padavina, prosečna

visina padavina u vegetacijskom periodu iznosi 349mm. Magla se javlja tokom

Slika 6. Područje prostornog plana- regionalni prostorni plan južnog pomoravlja


22

cele godine. Najčešće duvaju vetrovi iz severnog pravca, posebno u zimskoj

polovini godine. Čest je topli južni vetar koji duva s proleća, i deluje povoljno na

razvoj vegetacije. Tokom godine 160 dana je bez vetra. Najveće srednje brzine

vetra su iz sever-severozapadnog pravca 3,5m/s, a najmanje iz severoistočnog

pravca 1m/s.

Na teritoriji opštine Lebane nalazi se područje posebne namene Radan

planina,koja je potencijalno Emerald područje i značajno područje za dnevne

leptire. Na ovom području postoje zone zaštite prvog, drugog i trećeg stepena.

(Anonimus 2011)

Teritorija opštine Lebane ubraja se

u područja kvalitetne životne

sredine. Saobraćaj je slabog

intenziteta. Lebane je u planskom

sistemu naselja Srbije svrstano u

gradske centre, u okviru

regionalnog centra Leskovac, i

makroregionalnog centra Niš.

Lebane je svrstano u male

industrijske centre van

potencijalnih pojaseva razvoja,

prema kategorizaciji pojaseva

intenzivnog razvoja, u blizini Leskovca, industrijskog centra sa značajnim

kapacitetima na pojasu naijntenzivnijeg razvoja (Anonimus 2009).

Slika 7. Panorama Lebana


23

3. MATERIJAL I METODE

U radu je korišćen metod lišajske indikacije kvaliteta vazduha putem

prepoznavanja, sakupljanja, detekcije i kartiranja lišaja kao i izračunavanja

vrednosti indeksa atmosferske čistoće IAP (index of atmospheric purity) i na

osnovu toga obrazovanje zona indikacije različitog stepena kvaliteta vazduha u

Lebanu.

Lišajski materijal je prikupljan tokom leta i jeseni 2012. i proleća

2013.godine na urbanom području Lebana.

Pre terenskog rada obezbeđena je karta istraživane oblasti, radi

obeležavanja tačaka na kojima se posmatranju ili sakupljanju uzorci sa drvenastih

vrsta (ukoliko se pronađeni lišaj ne može determinisati na licu mesta, uklanja se

sa kore drveta i pakuje u odgovarajuću ambalažu-kovertu, pri čemu se na koverti

piše broj drveta sa kojeg je uzet lišaj na datoj istraživanoj tački). Osim pribora za

posmatranje (lupa), za određivanje pokrovnosti (mreža) i za uzimanje uzoraka

(skalpel, nož), neophodna je beležnica u kojoj se pored svake vrste lišaja beleži i

vrsta drveta na kojoj su lišaji nađeni kao i njihova pokrovnost.

Nakon svih ovih koraka izračunava se indeks atmosferske čistoće vazduha

prema formuli :

( )∑=n

QxfIAP110

1

Gde je IAP – Index of atmospheric purity, Q – ekološki index svake vrste

f – koeficijent koji predstavlja pokrovnost svake konstatovane vrste na svakom

istraživanom mestu (izražava se vrednostima 1-5).


24

Dobijene IAP vrednosti za svaku istraživanu tačku nanose se na kartu

ispitivane oblasti, a onda se sve vrednosti koje su u izvesnim intervalskim

granicama spajaju izometrijskim linijama pri čemu se razdvajaju zone različitog

stepena aerozagađenja.

Zone različitog stepena aerozagađenja :

"normalna zona" - obuhvata područja u kojima je vazduh čist ili sa

vrlo niskom koncentracijom SO2 od 0,0 do 30-40 ug/m3, IAP>19

"zona borbe" - u ovoj zoni nalaze se lišajske vrste koje indikuju

koncentraciju SO2 od 30-150 ug/m3 . IAP≈9- 19

"lišajska pustinja" - u ovoj zoni koncentracija SO2 je u velikom delu

godine viša od 170 ug/m3 . IAP≈ 3- 8


25

4. REZULTATI

4.1 Pregled konstantovane lišajske flore

Rezultati ovog istraživanja dobijeni su na osnovu sprovedenog istraživanja

bioindikacije kvaliteta vazduha korišćenjem lišaja kao bioindikatora i

izračunavanjem indeksa atmosferske čistoće (IAP).

Analizom sakupljenih uzoraka na terenu utvrđeno je da se istraživano

područje odlikuje relativno siromašnom lišajskom florom. Na istraživanom

području zabeleženo je prisustvo 21 vrsta lišaja iz 14 rodova. Od rodova

najzastupljeniji su rodovi Melanellia,prisutna sa tri vrste ( M.acetabulum,

M.subargentifera, M.subaurifera), a odmah za njim ističe se i rod Lepraria koga

na ovom području prezentuju dve vrste: Lepraria aeruginosa i Lepraria

incana,Parmelia, koga predstavljaju vrste (P. sulcata, P. tiliacea). Takođe , rod

Physcia prisutan je sa dve vrste, Physcia aipolia, i Physcia adscedens. Ostali

rodovi imaju manji broj vrsta.

Najučestaliјe vrste lišaja i sa najvećom pokrovnošću jesu: Xanthoria

parietina (83,33%), Physconia enteroxantha

(62,5%), Candelariella xanthostigma (58,33),

Physcia adscendens (54,16%), a zatim drugom

redu pripadaju: Phaeophyscia orbicularis

(45,83%), Parmelia sulcata (45,83%),

Flavoparmelia caperata (41,66%), Evernia

prunastri (41,66%).

Treću grupu čine lišaji sa još manjom

učestalošću: Ramalina calicaris (12,5%), Hypogymnia physodes (12,5%),

Melanellia acetabulum (8,33%), Amandinea punctata (8,33%), Arthonia

punctiformis (4,16%), Lepraria aeruginosa (4,16%), Physcia aipolia (4,16%),

Physconia grisea (4,16%).

Slika 8. Xanthoria parietina


26

Tabela 2. Istraživane tačke sa vrstama i koeficijentom pokrovnosti svake vrste(f)

Istraživana tačka Takson f Tačka 1 1. Candelariella

xanthostigma 1

2. Evernia prunastri 3 3. Flavoparmelia

caperata 1

4. Melanellia subaurifera 2 5. Parmelia sulcata 1 6. Phaeophyscia

orbicularis 1

7. Xanthoria parietina 1 Tačka 2 1. Amandinea punctata 1


caperata 1

4. Melanelia subaurifera 1 5. Phaeophyscia

orbicularis 1

6. Physcia adscedens 1 7. Physconia grisea 1 8. Physconia

enteroxantha 1

9. Xanthoria parietina 1 Tačka 3 1. Candelariella

xanthostigma 3

2. Parmelia quercina 2 3. Phaeophyscia

orbicularis 3

4. Physconia aipolia 3 5. Xanthoria parietina 1


27

Tabela 2. Istraživane tačke sa vrstama i koeficijentom pokrovnosti svake vrste(f)-

Nastavak

Tačka 4 1. Candelariella xanthostigma

4

2. Hypogymnia physodes

3

3. Parmelia sulcata 1 4. Physconia

enteroxantha 3


xanthostigma 2

2. Parmelia tiliacea 3 3. Phaeophyscia

orbicularis 3

4. Physcia adscedens 3 5. Xanthoria parietina 3

Tačka 6 1. Hypogymnia physodes

5

2. Parmelia sulcata 4 3. Physcia adscedens 5 4. Xanthoria parietina 3

Tačka 7 1. Mellanelia acetabulum 2 2. Physconia

enteroxantha 5

Tačka 8 1. Evernia prunastri 3 2. Flavoparmelia

caperata 3

3. Melanellia subaurifera 2 4. Parmelina quercina 3 5. Phaeophyscia

orbicularis 2

6. Xanthoria pariethina 3 Tačka 9 1. Candelariella

xanthostigma 5

2. Phaeophyscia orbicularis

3

3. Physcia adscedens 4 4. Physconia

enteroxantha 2

5. Xanthoria parietina 1 Tačka 10 1. Lepraria incana 2

2. Phaeophyscia orbicularis

3


enteroxantha 3

5. Xanthoria parietina 3


28

Tabela 2. Istraživane tačke sa vrstama i koeficijentom pokrovnosti svake vrste(f)- Nastavak

Tačka 11 1. Amandinea punctata 1 2. Candelariella

xanthostigma 2


caperata 1

5. Lepraria aeruginosa 2 6. Melanellia subaurifera 1 7. Physcia adscedens 1 8. Physconia

enteroxantha 2


1


caperata 1

4. Hypogymnia physodes 1 5. Melanellia subaurifera 2 6. Physcia adscedens 1 7. Physconia

enteroxantha 1

8. Ramalina calicaris 1 9. Xanthoria parietina 1

Tačka 13 1. Physcia adscedens 4 1. Physconia

enteroxantha 1


xanthostigma 2

2. Flavoparmelia caperata

1

3. Melanellia subaurifera 3 4. Parmelina quercina 1 5. Phaeophyscia

orbicularis 2

6. Physconia enteroxantha

2

7. Xanthoria parietina 1 Tačka 15 1. Parmelina quercina 4


1

3. Physcia adscedens 2 4. Xanthoria parietina 3


29



2


caperata 1

4. Lepraria incana 1 5. Melanelia subaurifera 1 6. Phaeophyscia

orbicularis 1


3


3

2. Parmelia sulcata 1 3. Physcia adscedens 2 4. Physconia

enteroxantha 5


xanthostigma 1

2. Mellanelia subargentifera

1

3. Parmelia sulcata 2 4. Xanthoria parietina 5

Tačka 19 1. Arthonia punctiformis 1 2. Candelariela

xanthostigma 1

3. Evernia prunastri 2 4. Flavoparmela caperata 1 5. Melanellia

subargentifera 2

6. Parmelia sulcata 1 7. Phaeophyscia

orbicularis 1


enteroxantha 1

10. Ramalina calicaris 1 Tačka 20 1. Parmelia sulcata 2

2. Xanthoria parietina 2


30



4


caperata 1

4. Melanellia subargentifera

1

5. Parmelia tiliacea 3 6. Parmelia sulcata 2 7. Physconia

enteroxantha 5

8. Xanthoria parietina 4 Tačka 22 1. Evernia prunastri 2

2. Flavoparmelia caperata

1

3. Lepraria incana 1 4. Parmelia sulcata 1 5. Phaeophyscia

orbicularis 1

6. Physcia adscedens 1 7. Ramalina calicaris 1 8. Xanthoria parietina 1


3

2. Parmelia tiliacea 1 3. Parmelia sulcata 2 4. Physconia

enteroxantha 3


xanthostigma 2

2. Evernia prunastri 1 3. Mellanelia acetabulum 2 4. Mellanelia subaurifera 4 5. Parmelia sulcata 5 6. Physcia adscedens 3 7. Xanthoria parietina 2


Tabela 3. Istraživane tačke , vrednost ekološkog indeksa svake vrste(Q), koeficijenta pokrovnosti(f), procenta nalaženja svake vrste i vrednosti indeksa atmosferske čistoće(IAP)

f 6 8 4 4 4 3 1 5 4 4 7 8 2 6 3 6 4 2 9 1 7 7 4 6

Q Istraživana tačka /vrste

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 %

7.5 Amandinea punctata

1 1 8.33

9 Arthonia punctiformis

1 4.16

5.64 Candelariella xanthostigma

1 3 4 2 5 2 1 2 2 3 1 4 3 2 58.33

6.9 Evernia prunastri 3 2 3 1 2 1 2 1 2 1 41.66

6.9 Flavoparmelia caperata

1 1 3 1 1 1 1 1 1 1 41.66

5 Hypogymnia physodes

3 5 1 12.5

7 Lepraria aeruginosa 2 4.16 5.66 Lepraria incana 2 1 1 12.5 3.5 Mellanelia

acetabulum 2 2 8.33

6 Melanellia subargentifera

1 2 2 12.5

6.5 Melanellia subaurifera

2 2 2 1 2 3 1 4 33.33

5 Parmelia tiliacea 3 3 1 12.5 4.81 Parmelia sulcata 1 1 4 1 2 1 2 2 1 2 5 45.83

4.5 Parmelina quercina 2 3 1 4 16.66

5.72 Phaeophyscia orbicularis

1 1 3 3 2 3 3 2 1 1 1 45.83

5.13 Physconia enteroxantha

1 3 5 2 3 2 1 1 2 1 3 5 1 5 3 62.5

1 Physconia grisea 1 4.16

3 Physcia aipolia 3 4.16

5.46 Physcia adscedens 1 3 5 4 2 1 1 4 2 2 1 1 3 54.16

8 Ramalina calicaris 1 1 1 12.5

4.6 Xanthoria parietina 1 1 1 3 3 3 3 3 3 1 3 1 3 3 5 2 4 1 1 2 83.33

IAP 6 6 6 7 7 8 3 10 9 5 7 7 4 7 5 6 7 4 8 2 18 5 5 9


Tabela 4. Lista drvenastih biljaka i istraživanih tačaka na kojima su nađeni lišaji

Biljna vrsta Istraživana tačka

Juglans regia 6,9

Fraxinus sp. 7

Morus alba 17

Prunus avium 10

Prunus domestica 4,12,16,18,19,22

Robinia pseudoacacia 13,20

Tilia sp. 5,21,23

Quercus ceris 1,2,3,8,11,14,15,24


33

4.1.2. Definisanje zone različitog stepena aerozagađenja

Za svaku istraživanu tačku izračunat je indeks atmosferske čistoće vazduha

(IAP), na osnovu koeficijenta pokrovnosti ( f ) i ekološkog indeksa ( Q ) svake

vrste.Na osnovu toga definisane su zone lišajske indikacije zagađenja vazduha na

urbanoj teritoriji Lebana.

Izračunate vrednosti IAP kreću se od 2 do 18 . Veće vrednosti indeksa

ukazuju na bolji kvalitet vazduha.

ZAGAĐENJE IAP

Ekstremno

visoko 0

Vrlo visoko 12,5

Visoko

25,0

Prosečno

37,5

Slabo

50,0 Vrlo slabo

Slika 9. Opšta skala određivanja stepena kvaliteta vazduha prema vrednostima IAP


34

Na osnovu dobijenih rezultata možemo uočiti da zona lišajske pustinje

obuhvata tačke: 13,18, 23, koje karakterišu i najmanje vrednosti IAP. Upravo

centralni deo opštine Lebane predstavlja zonu lišajske pustinje. Ovo ukazuje

na visok stepen aerozagađenja.

Tačke 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 14, 15, 16, 17 i 24 pripadaju zoni borbe .

Ova zona odlikuje se nešto većim vrednostima IAP. U ovoj zoni vazduh je nešto

boljeg kvaliteta nego u prethodnoj zoni. Na karti se jasno vidi da ova zona

obuhvata periferni deo grada. Normalna zona obuhvata tačke 8, 11, 12, 19, 20,

21 i tačka 22.

Slika 10. Zone aerozagađenja na teritoriji Lebana upotrebom IAP


35

5. DISKUSIJA

5.1. Analiza dobijenih rezultata i poređenje sa rezultatima

drugih istraživanja aerozagađenja

Karakteristično za urbano područje Lebana jeste prisustvo svih zona kvaliteta

vazduha. U samom centralnom delu, prisutna je zona lišajske pustinje. Ovde je

visok stepen aerozagađenja. Razlog za ovo nalazimo u prisustvu glavne

saobraćajnice koja prolazi kroz centar grada, kao i u prisustvu nekadašnje fabrike

tekstila, koja sada ne radi.

Treba istaći da poljoprivredno zemljište zauzima 53% ukupne površine

opštine Lebane, tako da je na toj površini manje verovatno prisustvo lišaja.

Glаvni izvori zаgаđenjа vаzduhа nа urbanoj teritoriji Lebana su:

individuаlnа ložištа domаćinstаvа, odnosno mаnje kotlаrnice stаmbenih

objekаtа i jаvnih službi zаgаđivаči su vаzduhа tokom zimskog periodа

godine (zа ogrev se koristi drvo i ugаlj);

sаobrаćаj duž državnog puta prvog reda (Leskovac-Lebane- Priština, M-9),

i drugog reda R-223, R-242, R-242a, R-242b (u neposrednoj okolini ovih

sаobrаćаjnih prаvаcа verovаtno dolаzi do povećаnja koncentrаcije

sumpor-dioksidа, ugljen-monoksidа, аzotovih oksidа, formаldehidа, dimа,

čаđi i olovа kаo posledicа izduvnih gаsovа iz motornih vozilа) i lokаlnih i

nekаtegorisаnih putevа bez kolovoznog zаstorа;

deponije i smetlištа komunаlnog otpаdа predstаvljаju zаgаđivаče vаzduhа;

i


36

poljoprivredni otpаd odložen u dvorištimа seoskih domаćinstаvа predstаvljа

problem nаročito tokom letnjih meseci, usled visokih temperаturа vаzduhа

i slаbije provetrenosti područjа.

Nedovoljno regulisаno pitаnje prikupljаnjа, trаnsportа, odlаgаnjа, odnosno

sveukupnog tretmаnа čvrstog otpаdа predstаvljа jedno od znаčаjnih problemа

zaštite životne sredine nа području opštine, što se nepovoljno odrаžаvа nа

kvаlitet osnovnih medijumа životne sredine (vodа, vаzduh, zemljište), ukupаn

kvаlitet zdrаvljа ljudi i vizuelno-estetske kаrаkteristike prirodnih ekosistemа i

nаseljskih strukturа.

Pošto ne postoje podaci o istraživanju kvaliteta vazduha ovog tipa na teritoriji

Lebana, za upoređivanje rezultata možemo koristiti podatke lihenoloških

istraživanja za Prokuplje ( Stamenković, S.,1997 ) i Dimitrovgrad

(Stamenković, S., Cvijan, M., Aranđelović, M. 2010 ).

U Prokuplju je determinacijom određeno 17 rodova sa 29 vrsta lišajeva. Da je

kvalitet vazduha sličan pokazuje i činjenica da zona lišajske pustinje zauzima

centralni položaj. Zona borbe se uočava na periferiji grada, slično kao i na

području Lebana, ali ovde, na teritoriji Lebana uočavamo i normalnu zonu u vidu

pojasa na vrhovima okolnih brda. (Stamenković, S. 1997).

U Dimitrovgradu je takođe rađeno istraživanje kvaliteta vazduha uz pomoć

lišaja kao bioindikatora. (Stamenković, S. 2010).

Rezultati istraživanja pokazali su da je na 13 istraživanih tačaka pronađeno 19

vrsta lišaja iz 11 rodova. Najučestaliji taksoni lišaja su: Phaeophyscia orbicularis,

Xanthoria parietina, Lecidella elaochroma i Candelariella xanthostigma.


37

Na osnovu izračunatih vrednosti IAP utvrđeno je da u Dimitrovgradu postoje

sve tri lišajske zone kvaliteta vazduha. Najveći deo teritorije pripada zoni borbe i

zoni lišajske pustinje , a samo mali deo na istočnoj strani pripada normalnoj zoni.

Slična je situacija kao u Lebanu, s tim da u Lebanu jasno uočavamo normalnu

zonu u vidu pojasa koji okružuje zonu borbe, a nalazi se na periferiji grada, tj. na

vrhovima brda koja okružuju Lebane.

Preduzimаnjem merа sistemаtskog prаćenjа kvаlitetа vаzduhа, smаnjenjem

zаgаđivаnjа vаzduhа zаgаđujućim mаterijаmа ispod propisаnih grаničnih

vrednosti imisije (GVI), preduzimаnjem potrebnih merа zа smаnjenje emisije,

kаo i prаćenjem uticаjа zаgаđenog vаzduhа nа zdrаvlje ljudi, prirodnа dobrа i

životnu sredinu, ostvaruje se zaštita vazduha.

Kako bismo zaštitili i poboljšali kvalitet vazduha na teritoriji opštine Lebane,

neophodno je preduzeti sledeće mere

1) smаnjenje nivoа emisije iz postojećih izvorа

- preispitivаnjem režimа sаobrаćаjа u širem centru grаdа, povećаnjem

protočnosti glаvnih grаdskih sаobrаćаjnicа;

- insistirаnjem nа korišćenju gаsа i аlternаtivnih gorivа (biogаs i dr.) u svim

vozilimа drumskog sаobrаćаjа;

- rаzvojem sistemа dаljinskog grejаnjа u opštinskom centru i usklаđivаnjem

režimа rаdа postojećih kotlаrnicа i individuаlnih ložištа sа propisimа; i

- povećаnjem potrošnje obnovljivih i ekološki prihvаtljivih izvorа energije zа

grejаnje domаćinstаvа i korišćenje u poljoprivrednoj proizvodnji.

2) ogrаničаvаnje emisije iz novih izvorа

- sprečаvаnjem dodаtnih emisijа iz novih izvorа koje bi pogoršаle kvаlitet

vаzduhа u nаseljimа i zonаmа nа području opštine Lebane ;

- preusmerаvаnjem trаnzitnog sаobrаćаjа iz opštinskog centrа nа аlternаtivni

putni prаvаc, rаdi smаnjenjа depozicije teških metаlа iz izduvnih gаsovа

trаnsportnih vozilа;


38

- izrаdom Studije procene uticаjа pri rekonstrukciji postojećih i izgrаdnji novih

objekаtа, kаo i pri izvođenju rаdovа koji mogu ugroziti kvаlitet vаzduhа;

3) uspostаvljаnje sistemа monitoringа kvаlitetа vаzduhа i druge opšte

mere uređivаnjа prostorа i korišćenjа resursа

- uvođenjem mernih mestа zа kontrolu kvаlitetа vаzduhа (pre svegа u

centrаlnom delu Lebana, gde je lišajska pustinja )

- popis izvorа zаgаđenjа i vođenje evidencije o stаnju zаgаđenosti iz ovih izvorа,

- održаvаnje šumskog fondа,

- određivаnje i formirаnje sаnitаrno zаštitnih zonа oko većih industrijskih i

komunаlnih objekаtа

- da se imajući u vidu, veličinu i konfiguraciju terena, snažnije, možda čak i

agresivnije, propagira i stimuliše (na adekvatne načine) korišćenje alternativnog

načina individualnog prevoza upotrebom bicikala.


39

6. ZAKLJUČAK

Lebane je opština u regionu južne i istočne Srbije, u Jablaničkoj oblasti, i

karakteriše se izuzetno oskudnim infrastrukturnim, materijalnim, privrednim i

kadrovskim resursima. Teritorija opštine prostire se na 337km², na prostoru

opštine u 39 naselja, prema popisu iz 2011.godine živi 21 802 stanovnika.

Sredina je opterećena zagađujućim supstancama u vazduhu, pa je u skladu sa

tim neophodno sprovoditi monitoring kvaliteta vazduha.

Istraživanje biološke indikacije kvaliteta vazduha po prvi put se sprovodi na

ovom području. Metoda koja je korišćena u radu, a koja na relativno jednostavan

i brz način pruža uvid u kvalitet vazduha jeste metoda lišajske bioindikacije,

odnosno izračunavanja indeksa atmosferske čistoće (IAP) na osnovu diverziteta i

brojnosti lišaja.

Uzorci su sakupljani sa kore više drvenastih vrsta, a najčešće iz rodova:

Quercus sp., Prunus sp., Tilia sp., Robinia sp., i Juglans sp.

Analizom sakupljenih uzoraka na terenu utvrđeno je da se istraživano

područje odlikuje relativno siromašnom lišajskom florom. Na istraživanom

području zabeleženo je prisustvo 21 vrste lišaja iz 14 rodova.

Od rodova najzastupljeniji su rodovi Melanellia, prisutna sa tri vrste

(M.acetabulum, M.subargentifera, M.subaurifera), Parmelia, koga predstavljaju 2

vrste ( P. sulcata, P. tiliacea) a odmah za njim ističe se i rod Lepraria i koga na

ovom području prezentuju vrste: Lepraria aeruginosa i Lepraria incana. Takođe ,

rod Physcia prisutan je sa dve vrste, Physcia aipolia, i Physcia adscedens. Ostali

rodovi imaju manji broj vrsta.

Izračunate vrednosti IAP kreću se od 2 do 18. Povezivanjem tačaka sa istim

ili sličnim vrednostima IAP dobijena je slika prostiranja zona različitog stepena

aerozagađenja u Lebanu.


40

Na osnovu dobijenih rezultata i istraživanja možemo zaključiti da se radi o

sredini sa relativno slabim kvalitetom vazduha u centralnom delu grada, gde

primećujemo zonu lišajske pustinje, što se ne može reći i za periferne delove ,na

kojima se mogu uočiti u vidu pojasa zona borbe i iznad nje normalna zona.

Poželjno je ponoviti ovakvo istraživanje, s obzirom na to da se najbolji

rezultati postižu monitoringom.


41

7. LITERATURA

Anonimus 2009: Prostorni plan Republike Srbije , Republička agencija za

prostorno planiranje

Anonimus 2010: Uredba o uslovima za monitoring i zahtevima kvaliteta vazduha,

Službeni glasnik Republike Srbije broj 11/2010.

Anonimus 2010: Izveštaj o strateškoj proceni uticaja regionalnog prostornog

plana južnog pomoravlja na životnu sredinu,Institut za

arhitekturu i urbanizam Srbije, Ministarstvo životne sredine i

prostornog planiranja Republike Srbije

Anonimus 2010: Prostorni plan područja posebne namene sliva akumulacije

Ključ, Zavod za urbanizam Niš. Republička agencija za


Anonimus 2011: Prostorni plan područja posebne namene Radan planine, Institut

za arhitekturu i urbanizam Srbije, Republička agencija za


Anonimus 2011 : Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srbiji

2011. Prvi rezultati, Republički zavod za statistiku, Beograd

Besermenji , S. 2007: Zagađenje vazduha u Srbiji, Geografski institut” Jovan

Cvijić” 911.2:504.(497.11)

Cvijan , M., Subakov-Simić G., Krizmanić, J.2008: Monitoring „ lišajske

pustinje” na području

Beograda (1980/81,1991 i

2007), Archives of Biological

Sciences, 60(2),215-222

Cvijan , M., Stamenković, S.1992: Airpollution bioindication of the town Niš

through lignicolus lichens, In: International

scientific conference on urban ecology( 1st),

Niš, Abstract, 64


42

Cvijan , M., Stamenković, S. 1996: Bioindication of air pollution in the Niš area by

use of lichens. Ekologija, 31 (1):151-157

Conti, M.E.,Cecchetti,G.2001:Biological monitoring : Lichens as bioindicators of

air pollution assessment-a review, Environmental

Pollution 114 , 471-492

Dobson , F.1981: Lichens, The Richmond Publishing Co.ltd,Richmond, 320 str.

England

Diamantopoulos ,J.,Printsos,S.A.,Vokou,D.,Galloway,D.J.1993: An assessment of

the sampling

procedure for

estimating air

pollution using

epiphytic lichens

as indicators,

Lichenologist,

25:165-173.

Gajević , I. 2005: Promene u sastavu flore lišajeva kao bioindikatora

aerozagađenja na području grada Prokuplja za poslednjih

deset godina, Diplomski rad , Prirodno-matematički fakultet

Univerziteta u Nišu, Niš.

Đukanović, M. 1991: Ekološki izazov, Elit, Beograd, 153- 199 str.

Đukanović,M. 1996: Životna sredina i održivi razvoj, Elit, Beograd, 53-164 str.

Hawksworth, D.L., Rose, F. 1970: Qualitative scale for estimating sulphur dioxide

pollution in England and Wales, Nature 227:

145- 148.

Kunze , M.1972: Mapping of lichen frequencies as a tool in evaulating intensity of

air pollution.-Oecologia 9:123-133.

Kušan, F. 1953: Prodromus flore lišaja Jugoslavije, Posebna izdanja Odjela za

prirodne nauke JAZU 2, Zagreb, 1-595.


43

Kušan, F.1955: Čime nam koriste lišaji, Priroda 2, Zagreb, 59-63.

Kamenović, I. 2009: Lišajska indikacija zagađenosti vazduha u Pirotu,

Diplomski rad, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta

u Nišu, Niš, 11 str.

Leblanc, F.,Rao, D.N.1973: Effects of sulphur dioxide on lichens and

mosstransplants. Ecology, vol.54,3,612-617

Marinović, R.1988: Osnovi mikologije i lihenologije, Naučna knjiga, Beograd,

142 str.

Market ,B.A., Breure , A.M., Zechmeister , H.G., (ed.) 2003 : Bioindicators and biomonitors, Trace metals and other contaminats in the environment, volume 6

Marković, J.Đ.1980: Regionalna geografija SFR Jugoslavije, Beograd:

Građevinska knjiga.

Martin, H.J. 1992 Felci, muschi, licheni D’Europa. Padova: Franco Muzzio Editore.

Milosavljević, M. 1969: Klimatske odlike udoline Velike i Južne Morave, Zbornik

radova Geografskog instituta “Jovan Cvijić”, SANU, knjiga

22, str.145-197

Milojević, S.M. 1924: Leskovačka kotlina sa okolinom. Glasnik Srpskog

geografskog društva, 10, 17- 45

Milić, M., Blaženčić, J. 1993: The epiphytic lichenes in the city of Belgrade,

Glasnik Instituta za botaniku i Botaničke bašte

Univerziteta u Beogradu, 83-96 str.


44

Murati, M. 1992: Flora lišajeva Slovenije, Hrvatske , Vojvodine, Bosne i

Hercegovine, Srbije, Crne Gore, Kosova i Metohije. Priština

:Viša pedagoška škola „Bajram Curri” Univerziteta u Prištini

Natho ,G. 1964: Die Ferbreitung der epixylen Flechten und Algen in

Demoktratische Berlin.-

Wiss.Z.Humboldt.Univ.Berlin.Math.Nat.R.13:43-75.

Pančić, J. 1859: Die flora der serpetinebergein mittal Serbien, Verhandlungen

der kaiserlich- koniglichen zoologisch-botanischen

Gesellschaft in Wien, Vol.9, Wien, 139- 150 str.

Partl, A. 2009: Lišajevi, Priručnik za inventarizaciju i praćenje stanja,

Državni zavod za zaštitu prirode, Zagreb, 9- 14 str.

Pejčinović, D. 2000: Lišajna flora Vranja i uže okoline, 6. Simpozijum o flori

jugoistočne Srbije i susednih područja, Univerzitet u

Prištini, Sokobanja, 39- 41 str.

Rakićević, T., 1980. Klimatski rejoni SR Srbije. U: Klimatsko rejoniranje SR

Srbije. Zbornik radova, Prirodnomatematički fakultet

Univerziteta u Beogradu, Geografski institut, XXVII: 29-

42, Beograd.

Rakićević, T., 1986. Klimatski rejoni SR Srbije. U: Klima kao turistička

vrednost Srbije. Zbornik radova. Prirodno-matematički

fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut za geografiju,

XXXIII: 59-69, Beograd.

Rakićević, T., 1979: Karta maksimuma padavina na teritoriji SR Srbije. U:

Osnovne zakonitosti u geografskom rasporedu padavina

na teritoriji SR Srbije. Zbornik radova, Prirodno-

matematički fakultet Univerziteta u Beogradu, Geografski

institut, XXVI: 5-18, Beograd.


45

Ratković, B. 2009: Biološka indikacija kvaliteta vazduha sa osvrtom na teške

metale na urbanom području grada Niša pomoću epifitnih

lišaja, Magistarska teza, Prirodno- matematički fakultet

Univerziteta u Nišu, Niš, 22 str.

Saulović, Đ., Mujić, Dž. 2009: Prirodni bioindikatori u životnoj sredini,1st

International Conference, Ecological safety in

post- modern environment, Biološki fakultet

Univerziteta u Beogradu, Banja Luka, 6 str.

Savić, S. 1991.: Promene u sastavu flore lišajeva kao bioindikatora

aerozagađenja na području Beograda za poslednjih deset

godina, Senior Thesis, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu,

87str.

Savić, S. 1995: Diverzitet lišajeva ( Lichenes ) Jugoslavije sa pregledom vrsta

od međunarodnog značaja.- In: Stevanović, V., Vasić, V.

(eds.):Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od

međunarodnog značaja.- Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd

Stamenković, S. 1992: Bioindikacija aerozagađenja lignikolnim lišajevima na

području grada Niša, Magistarski rad, Biološki fakultet

Univerziteta u Beogradu, Beograd

Stamenković, S. 1997: Biological indication of air pollution in Prokuplje by means

of lignicolous lichens, Ekologija 32: 107- 110

Stamenković, S. 1998: Biological indication of air pollution in Vlasotince using

lignicolous lichens , Ekologija 32, 107-110, Beograd

Stamenković,S. 2004: Bioindikacija stepena zagađenosti vazduha urbanih

sredina korišćenjem lišaja kao bioindikatora - seminar,

Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Institut za

botaniku i Botanička bašta "Jevremovac", 3- 5 str.

Stamenković,S. 2002.: Bioindication of air pollution in Pirot by use of lichens-

Ekologija,Vol.37, 1-2,33-34,Beograd


46

Stamenković, S. 2002: Indikacija aerozagadenja u urbanim centrima južne i

jugoistočne Srbije korišćenjem lišajeva kao bioindikatora.

Doktorska disertacija . Biološki fakultet , Beograd

Stamenković , S., Cvijan, M. 2004: Epiphytic lichens as bioindicators of air

quality in Leskovac (southern Serbia),

Ekologija, Beograd- in press

Stamenković,S.2006: Bioindikacija stepena zagađenosti vazduha urbanih

sredina korišćenjem lišaja kao bioindikatora,

(manuscript), Niš

Stamenković, S., Cvijan, M.2010: Determination of airpolution zones in

Knjaževac by using epiphytic lichens, 2nd

Balcan conference on biology, Univerzity of

Plovdiv, Plovdiv, 280 str.

Stevanović , V.,Stevanović, B. 1995: Osnovni klimatski , geološki i pedološki

činioci diverziteta kopnenih ekosistema

Jugoslavije .- In: Stevanović, V.,

Vasić, V. (eds.):Biodiverzitet Jugoslavije

sa pregledom vrsta od međunarodnog

značaja.- Biološki fakultet i Ecolibri,

Beograd

Stevanović , V.1995: Biogeografska podela teritorije Jugoslavije - In:

Stevanović, V., Vasić, V. (eds.):Biodiverzitet Jugoslavije

sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja.- Biološki

fakultet i Ecolibri, Beograd

Stojanov, M. 2012: Utvrđivanje stepena zagađenosti vazduha u Pančevu

korišćenjem lišajeva kao bioindikatora, Master rad,

Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 15

str.


47

Skye, E.1968 : Lichenes and air pollution,a study of cryptogamic epiphytes and

environment in the Stockholm region.- Acta

Phytogeogr.Suec.42:1-123

Trumbulović-Bujić, Lj., Pavlović-Aćimović, Z. 2008: Uticaj aerozagađivača na

kvalitet vazduha u

industrijskoj sredini, Journal

of metallurgy, 14, (3)

Vokou ,D.,Printsos,A.S.,Loppi,S.1999: Lichens as bioindicators of temporal

variations in air quality around

Thessaloniki,northern Greece, Ecological

research,14:89-96

http://www.lebane.net /

http://www.lichen.com/ramalina_calicaris/

http://www.lichen.com/xanthoria_parietina/

http://www.lichen.com/ramalina_calicaris/

http://www.lichen.com/xanthoria_parietina/


8. PRILOG

Xanthoria parietina

Talus listast, žutozelene (u senci) do jarko-narandžaste boje (van senke),

rozetast ili je nepravilnog oblika (kao krpa), kod starijih individua centar talusa

često izumro. Donja strana talusa bela sa obojenim rizinijama. Apotecije veoma

brojne, u centru talusa, narandžaste boje. Veoma čest - na različitim supstratima.

Phaeophyscia orbicularis

Talus rozetast, ponekad nepravilan, 1-4 cm veliki, sivozelenkaste, smeđesive,

tamnosmeđe ili skoro crne boje, bez izidija, uvek sa soralijama na rubovima

režnjeva. Donja strana talusa crnosmeđa ili crna, na ivici svetlija. Rizinije

mnogobrojne, crne. Apotecije česte, do 2 mm velike, smeđe do crne boje. Živi na

kori (jako priljubljen za supstrat) listopadnog drveća. Veoma čest.

(Stamenković,S. 2006)


Parmelia tiliacea

Talus rozetast ili nepravilan, oko 8 cm veliki, svetlosive ili sive boje, bez soredija,

sa izidijama koje su gušće u centru (zato je taj deo tamniji), cilindrične, kafene

boje ili su boje talusa. Periferija režnjeva bez izidija i zbog toga je taj deo jasno

svetliji. Donja strana crna, ka periferiji svetlija sa mnogobrojnim crnim rizinijama.

Živi na kori drveća. Indikator čistog vazduha. (Stamenković, S. 2006)


Flavoparmelia caperata

Talus rozetast, do 15cm veliki, žutnjikave, žuto-zelene, katkad jabučasto-zelene

boje. Kada je vlažan, režnjevi talasasti i nabrčkani. Obično sa soralijama, bez

izidija. Donja strana u centru crne boje, pri ivicama svetlo smeđa sa belim rizini-

jama koje postaju crne kada sazru. Apotecije veoma retke. Lišaj živi na kori

drveća. Indikator čistog vazduha. (Stamenković, S. 2006)


Physconia grisea

Talus rozetast ili nepravilan, duboko urezan, beličaste, sive, svetlosmeđe boje,

naprašen. Režnjevi široki, bez izidija, sa soralijama na periferiji. U sredini talusa

soralije formiraju zrnastu masu. Donja strana bela sa svetlim rizinijama. Apotecije

veoma retke. Živi na kori listopadnog drveća. (Stamenković,S. 2006.)


Hypogymnia physodes

Talus rozetast 2-10cm veliki, siv ili sivozelen, režnjevi na vrhovima smeđastosivi i

u celini naduveni što daje osećaj mekoće talusa kada se pritisne. Donja strana

svetlo smeđe boje pri krajevima, u centru talusa tamnosmeđe ili crne, naborana i

pričvršćena za podlogu. Soralije na kraju režnjeva, usnate beličaste. Veoma čest

(u uslovima umerenog zagađenja) na kori drveća, retko na stenama. Polimorfna

vrsta sa mnogo varijeteta. (Stamenković,S. 2006.)


Melanelia subaurifera

Talus rozetast ili nepravilan 5-8 cm veliki, maslinasto-zelene do kafene boje,

obojen slično podlozi, često sjaji, čvrsto prilepljen za supstrat, duboko urezan.

Bez soredija, često ili sa izidijama ili sa apotecijama. Izidije obično grupisane u

centru talusa, iste boje kao i talus. Donja strana u sredini crna, na ivicama

svetlija, sjajna. Po kori raznog drveća. Indikator čistog vazduha.

(Stamenković,S. 2006.)

Documents

Lišaji kao pokazatelji kvaliteta vazduha u Lebanu - · PDF fileMetode bioindikacije aerozagađenja korišćenjem organizama indikatora ... jesu dobri bioindikatori, ... govorimo o