P r o c e s y e n d o g e n i c z n e

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

65

4.6.3. Zjawiska wulkaniczne

Rozmieszczenie wulkanów

Wulkan to miejsce wydobywania si´ z g∏´bi Ziemi na powierzchni´ produktów wulkanicznych (la-wy, gazów, popio∏ów, bomb wulkanicznych).

Typy wulkanów

Zjawiska wulkaniczne jest to ogó∏ zjawisk zwiàzanych z wydobywaniem si´ magmy na powierzch-ni´ Ziemi.Magma jest to znajdujàcy si´ w g∏´bi Ziemi p∏ynny lub plastyczny stop glinokrzemianów i innychzwiàzków mineralnych wraz z rozpuszczonymi w nich gazami, takimi jak para wodna, dwutlenekw´gla, chlor.Lawà nazywamy p∏ynnà substancj´, która wydosta∏a si´ na powierzchni´ Ziemi z jej wn´trza.

30°

60°

0°

30°

0°30°60°90° 90°120°150° 30° 60° 120° 150°

60°

30°

60°

0°

30°

60°

wulkany wulkany podwodne

02000400060008000

m p.p.m.

Ruapehu

Pinatubo

FujiAsama

Tambora

Kilimand˝aroKrakatou

Taal

Reunion

Kamerun

Merapi

Teide

Erebus

Cotopaxi

Osomo

Aconkagua

Prinacota

Sangay

Misti

Soufriere

PopocatepetiIxtaccihuat

ParicutunEl Chichon

Mauna Loa

Kilauea

Katmai

Santa Helena

Wrangell

Wezuwiusz

Hekla

SurtseyLaki

StromboliEtna

Santorini

Kluczewska Sopka

2000 km0

Typy wulkanów

szcz

eli

no

we

w magma wyp∏ywa na powierzchni´ Ziemi szczelinamiw rzadka i zasadowa magma powoli rozlewa si´ na du˝ych powierzchniach, tworzàc po-krywy bazaltowe (np. Laki na Islandii czy w przesz∏oÊci historycznej tarcza Dekanu)

sto

˝ko

we

a) efuzywne (tarczowe) w wyst´pujà w strefach ryftowych, np. Hekla na Islandii i na Hawajach (pióropusze ciep∏a)gdzie rzadka, zasadowa magma z p∏aszcza Ziemi wyp∏ywa na jej powierzchni´, tworzàcniskie sto˝ki wulkaniczne o p∏asko nachylonych zboczach (np. Mauna Loa i Mauna Keana Hawajach)

L i t o s f e r aSY

STEM

PRZ

YROD

NICZ

Y ZI

EMI

66

Budowa stratowulkanu

Typy wulkanówst

o˝k

ow

e

b) eksplozywne (wyrzucajà gazy, py∏y i popio∏y wulkaniczne)w ze stygnàcej magmy wydostajà si´ gazy, które doprowadzajà do gwa∏townych erupcjiw na powierzchni´ Ziemi wydostajà si´ g∏ównie popio∏y, bomby wulkaniczne i gazyw wyst´pujà w strefach subdukcji lub strefach tworzenia si´ geosynklin, gdzie magma po-chodzàca ze stopionej skorupy w postaci ognisk wulkanicznych unosi si´ pod powierzch-ni´ Ziemiw kwaÊna, g´sta magma zatyka komin wulkaniczny, powodujàc gwa∏towne wtórne erup-cje (np. Ojos del Salado – 6887 m n.p.m. – najwy˝szy drzemiàcy wulkan na Êwiecie)w wskutek wielokrotnych eksplozji gazowych mo˝e dojÊç do poszerzenia krateru i powsta-nia kaldery (kot∏a); taka rozleg∏a kotlina mo˝e równie˝ powstaç w miejscu dawnego wul-kanu po zapadni´ciu si´ ska∏ nad wypró˝nionà komorà magmowàc) stratowulkany (tzw. wulkany mieszane) w gwa∏towne erupcje przeplatane sà spokojnymi wylewami magmy, co powoduje, ˝e sto-˝ek wulkaniczny sk∏ada si´ z u∏o˝onych na przemian materia∏ów piroklastycznych (popio-∏ów i py∏ów wulkanicznych) oraz warstw zastyg∏ej lawy (np. Etna – 3323 m n.p.m. – naj-wy˝szy wulkan w Europie; Wezuwiusz – 1281 m n.p.m.)

Wulkany: A – tarczowy, B – sto˝kowy eksplozywny, C – stratowulkan

A B C

Podzia∏ wulkanówze wzgl´du na stan

aktywnoÊci

czyn

ne ciàgle lub spora-

dycznie przejawiajàaktywnoÊç

drz

em

iàce

lu

b u

Êpio

ne dzia∏a∏y w historycz-

nych czasach, aleod d∏u˝szego czasunie przejawiajà ak-tywnoÊci; takie wul-kany potrafià si´uaktywniç nawetpo tysiàcach latuÊpienia

wyg

as∏

e w czasach historycz-nych nie by∏y aktyw-ne

krater

sto˝ekpaso˝ytniczy

lakolit

komoramagmowa

warstwy popio∏ui lawy

bomby wulkaniczne

chmury popio∏u

P r o c e s y e n d o g e n i c z n e

67

Produkty wybuchu wulkanu

Sta∏e Ciek∏e Gazowe

w py∏y wulkaniczne w popio∏y wulkaniczne (powstajà na nich ˝y-zne gleby zwane tufami)w piasek wulkanicznyw lapille – okruchy skalne do 6 cm Êrednicyw bomby wulkaniczne, materia∏ o Êrednicyod kilku do kilkudziesi´ciu cm w g∏azy i bloki skalne o wadze kilku tonw pumeks – porowata ska∏a wulkaniczna

w lawa kwaÊna – g´staw lawa zasadowa– rzadka

w dwutlenek w´gla w tlenek w´glaw siarkowodórw chlorowodórw dwutlenek siarkiw metanw chlorw para wodna

Wulkan sto˝kowy (Papua Nowa Gwinea) Kaldera wulkaniczna

Armero w Kolumbii zalane b∏otem po erupcji

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

L i t o s f e r aSY

STEM

PRZ

YROD

NICZ

Y ZI

EMI

68

4.6.4. Zjawiska plutoniczne

Batolit – nieregularne bloki granitowe o znacz-nych rozmiarach pod powierzchnià ziemi,powsta∏e z zastyg∏ej magmy

Fakolit – drobne intruzje magmy pomi´dzywarstwami ska∏ sfa∏dowanych, zgodne z ichpo∏o˝eniem

Dajki – pionowe ˝y∏y ska∏ magmowych, bie-gnàce w poprzek ska∏ starszych

Lakolit – lawa wciska si´ pomi´dzy war-stwy skalne i zastyga w postaci soczewek;forma u∏o˝enia – zgodnie z warstwowa-niem otaczajàcych ska∏

Lopolit – intruzje magmy w postaci spodka;u∏o˝enie zgodnie z warstwowaniem otacza-jàcych ska∏

˚y∏y pok∏adowe (sille) – intruzje magmytworzàce p∏yty ze ska∏ magmowych, u∏o˝o-ne zgodnie z p∏ytowym rozmieszczeniemska∏ osadowych

Zjawiska plutoniczne obejmujà krzepni´cie magmy w skorupie ziemskiej oraz przemiany ska∏ z niàsàsiadujàcych (metamorfizm kontaktowy). W wyniku intruzji magmy wewnàtrz litosfery tworzà si´ na-st´pujàce formy plutoniczne: lakolit, batolit, lopolit, fakolit, ˝y∏y pok∏adowe, dajki.

P r o c e s y e n d o g e n i c z n e

69

4.6.5. Pionowe ruchy skorupy ziemskiej

w Sà to powolne, d∏ugotrwa∏e, pionowe ruchy skorupy ziemskiej spowodowane brakiem równo-wagi grawitacyjnej mi´dzy skorupà ziemskà a plastycznà astenosferà. w Wywo∏ane sà zmianà nacisku z zewnàtrz, na przyk∏ad w wyniku wypi´trzania gór (im wy˝ej wy-stajà, tym g∏´biej sà zanurzone), erozji, tworzenia si´ lub topnienia pokryw lodowych.

Pewne cz´Êci litosfery majà zbli˝onà g´stoÊç, lecz ró˝nà mià˝szoÊç. Obszary gór nie tylko wystajàwy˝ej, ale i sà g∏´biej zanurzone. Obni˝anie wysokoÊci gór na skutek erozji powoduje ich wypycha-nie przez g´stà astenosfer´ ku górze. Ruchom izostatycznym podlegajà równie˝ obszary Skandyna-wii i Zatoki Hudsona, przykryte làdolodem w ostatniej epoce lodowej i dzisiaj po jego stopieniu

dêwigane przez astenosfer´ do góry(tzw. glaciizostazja). Wiemy, ˝e pó∏-nocna cz´Êç Zatoki Botnickiej wznosisi´ rocznie o oko∏o 10 mm, wybrze-˝a Szkocji – o 4 mm. Sà te˝ obszarypo∏o˝one na kraw´dziach kontynen-tu, gdzie na skutek nagromadzeniamateria∏u osadowego powierzchnialàdu si´ obni˝a. W ten sposób obni-˝ajà swojà wysokoÊç na przyk∏ad:Wyspy Fryzyjskie (o 3,7 mm), wybrze-˝e Holandii (od 1 do 26 mm na rok),okolice Wenecji (o 14 mm na rok).

Ruchy izostatyczne

Pionowe ruchy skorupy ziemskiej obejmujà wznoszenie, obni˝anie i deformacje skorupy ziem-skiej. Zaliczamy do nich ruchy:w izostatyczne – zachodzà na obszarach, gdzie zmieni∏ si´ (zwi´kszy∏ lub zmniejszy∏) pionowy na-cisk na powierzchni´ litosfery w ruchy epejrogeniczne (làdotwórcze) – zachodzà w starszych cz´Êciach litosfery (blokach konty-nentalnych) w górotwórcze (orogeniczne) – zachodzà w strefie zgniatania materia∏u zgromadzonego w obni-˝eniach (geosynklinach) na kraw´dzi p∏yt litosferyw deformacje skorupy ziemskiej – obejmujà obszary odleg∏e od zamykanej geosynkliny i dotyczàzmiany pierwotnego uk∏adu ska∏ w skorupie ziemskiej.

làdolód

morze

litosfera po wytopieniu làdolodu powracanie litosferydo pierwotnego po∏o˝eniapo ustaniu nacisku

wgniatanie litosferywywołane naciskiemlàdolodu

m∏ode, wysokie góry fa∏dowe

litosfera

litosfera

astenosfera

astenosfera

astenosfera

kierunek przemieszczania si´litosfery

morze

stare, niskie góry fa∏dowe

astenosfera

500 km0

250

500 km0

00

100

100

150

150200

250 50

50

Ruchy izostatyczne

Izarytmy jednakowego podnoszenia w ciàgu ostatnich 10 000 lat powierzchniSkandynawii i Zatoki Hudsona (w metrach)

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

Pokrywy bazaltowe i rozmieszczenie geosynklin (przed fa∏dowaniem alpejskim)

L i t o s f e r aSY

STEM

PRZ

YROD

NICZ

Y ZI

EMI

70

w To powolne, d∏ugotrwa∏e, pionowe ruchy skorupy ziemskiejspowodowane naciskiem magmy od wewnàtrz na litosfer´ (ruchmagmy wywo∏any jest pràdami konwekcyjnymi). w Powodujà wyginanie kontynentów, wypi´trzanie na ich peryfe-riach i wkl´Êni´cia w Êrodku.w Nie prowadzà do powstawania gór ani struktur fa∏dowych. w Tworzà struktury wielkopromienne, zwane tarczami, na przy-k∏ad w Afryce, wokó∏ wielkich kotlin Kongo i Kalahari, wyst´pujàwypi´trzenia, wywo∏ane uderzeniami magmy, zwanymi strumie-niami (pióropuszami) goràca. w W niektórych wydêwigni´ciach wytworzy∏y si´ rozleg∏e dolinyryftowe, np: Wy˝yna Wschodnioafrykaƒska. w Przypuszcza si´, ˝e na obszarach wyniesieƒ ruchy epejroge-niczne sà pierwszym etapem rozpadu kontynentów.

Ruchy epejrogeniczne (làdotwórcze)

Rodzaje gór

Badania wykazujà, ˝e ska∏ybudujàce góry fa∏dowe po-wstawa∏y w geosynklinach– wielkich pod∏u˝nych obni-˝eniach wype∏nianych mate-ria∏em osadowym. Materia∏ten sk∏ada si´ z u∏o˝onychna przemian piaskowców,margli i ∏upków i zwany jestfliszem. Spotykamy go w cz´-Êci zewn´trznej wszystkichgór fa∏dowych. P∏yty litosfery,nachodzàc na siebie, zamy-kajà g∏´bokie, wype∏nioneosadami geosynkliny, co po-woduje ich sfa∏dowanie i wy-ciskanie do góry zgromadzo-nego materia∏u osadowego.Z niego oraz z intruzji mag-mowych towarzyszàcych te-mu procesowi powstajà góryfa∏dowe.

w fa∏dowe– Powstajà w wyniku zgniatania i fa∏dowaniaosadów zgromadzonych w geosynklinachlub przesuni´cia p∏aszczowin.– Przyk∏ady: Himalaje, Alpy, Karpaty, Kordy-liery, Andy.

Ruchy górotwórcze

30°

60°

0°

30°

0° 30° 60° 90° 90° 120° 150° 30° 60° 120° 150°

60°

30°

60°

0°

30°

60°

Columbia Yellowstone

Syberia

Parana

Tristan

Etiopia

Etendeka

Karroo Crozet

Kerguelen

Dekan

Reunion

rozmieszczenie geosynklin pokrywy bazaltowe 2000 km 0 Zamkni´ta geosynklina

Fragment Alp

w zr´bowe– Powstajà w wyniku pionowego przemiesz-czania mas skalnych wzd∏u˝ uskoków tekto-nicznych.– Przyk∏ady: Sudety, Wogezy, Schwarzwald,Dar Fur, Tibesti, Góry Smocze.

Góry Sto∏owe

P r o c e s y e n d o g e n i c z n e

71

Deformacje nieciàg∏e – ciàg∏oÊç warstw zosta∏a przerwa-na w wyniku przesuni´ç pionowych.w Uskoki – formy tektoniczne powsta∏e w wyniku p´kni´cia masskalnych i ich przesuni´cia wzd∏u˝ powsta∏ej powierzchni.w Formy terenu poci´tego uskokami:Zràb tektoniczny – blok skalny odci´ty od otaczajàcych go ska∏uskokami i wyniesiony wzgl´dem sàsiednich bloków.Rów tektoniczny – fragment sko-rupy ziemskiej obni˝ony wzgl´-dem sàsiednich bloków.w P∏aszczowina – zespó∏ fa∏dówle˝àcych oderwany od macierzy-stego pod∏o˝a i przesuni´ty na-wet o kilka kilometrów na skutekpoziomych nacisków bocznych.

Deformacje ciàg∏e – ska∏y uleg∏y sfa∏dowaniu,lecz ciàg∏oÊç warstw skalnych nie zosta∏a prze-rwana.Warstwy fa∏du wygi´te ku górze nazywamy an-tyklinà (siod∏em), ku do∏owi – synklinà (∏´-kiem), a odcinek ∏àczàcy synklin´ z antyklinà– skrzyd∏em. Warstwy skalne nachylone w jed-nym kierunku i pod niedu˝ym kàtem nazywamymonoklinà.

Deformacje ciàg∏e

w Ska∏y osadowe w sposób naturalny uk∏adajà si´ warstwami. Starsze warstwy sà ni˝ej, m∏odsze – wy˝ej. w Wierzchnià cz´Êç warstwy nazywamy stropem, dolnà – spàgiem. w Odleg∏oÊç mi´dzy stropem a spàgiem nazywamy mià˝szoÊcià warstwy. w P∏yta – obszar, na którym niezaburzone warstwy skalne zalegajà poziomo na fundamencie krystalicznym.w Platforma – poziome u∏o˝enie warstw skalnych spaczone przemieszczeniami pionowymi, naprzyk∏ad ruchami epejrogenicznymi lub wzd∏u˝ uskoków.w Obszar, na którym znajdujà si´ niezaburzone warstwy skalne, ma budow´ p∏ytowà. w W wyniku nacisków i napr´˝eƒ bocznych dochodzi do deformacji p∏ytowego uk∏adu warstw skalnych.

rówtektoniczny

zràb tektoniczny

a

db

c e

f

1

synklina

antyklina2 3w wulkaniczne

– Sà konsekwencjà gwa∏townych erupcji wul-kanicznych. Wyrzucany przez wulkany w wie-lu miejscach materia∏ okruchowy zlepionymagmà mo˝e utworzyç ca∏e masywy gór. – Przyk∏ady: Kilimand˝aro, góry na Kam-czatce, w Japonii, na Hawajach, w Polscemasywy: Âl´˝y, Strzegomia, Strzelina.

Wulkan Kikhpinych w górach Kamczatki

1 – Fa∏d stojàcy, 2 – Fa∏d pochylony, 3 – Fa∏d obalony

P∏aszczowina

Deformacje nieciàg∏e. Typy uskoków: (a) prosty, (b) odwrócony, (c) normalny, (d) nasuwczy, (e) przesuwczy, (f) obrotowy

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

Deformacje uk∏adu p∏ytowego ska∏

Deformacje nieciàg∏e

L i t o s f e r aSY

STEM

PRZ

YROD

NICZ

Y ZI

EMI

72

4.7. Procesy egzogeniczne

4.7.1. WietrzenieProduktem wietrzenia ska∏ jest zwietrzelina, b´dàca podstawà tworzenia si´ gleb. Wietrzenie niepowoduje zmian rzeêby, ale je przygotowuje. Wyró˝nia si´ wietrzenie fizyczne (mechaniczne), che-miczne i biologiczne.

Procesy egzogeniczne (zewn´trzne) zachodzàna powierzchni Ziemi pod wp∏ywem energii ze-wn´trznej, której êród∏em jest S∏oƒce. Procesy temogà mieç charakter niszczàcy lub modelujàcyi prowadzà do wyrównania powierzchni Ziemi.WÊród procesów egzogenicznych wyró˝niamy:

wietrzenie, czyli zmiany zwi´z∏oÊci ska∏ doko-nujàce si´ pod wp∏ywem oddzia∏ywania na nieczynników fizycznych, chemicznych i organicz-nych; denudacj´ – ca∏oÊç procesów niszczà-

cych, polegajàcych na przemieszczaniu pokry-wy zwietrzelinowej i obni˝aniu pod∏o˝a skalne-go; erozj´, polegajàcà na mechanicznym nisz-czeniu ska∏ przez przemieszczajàcy si´ materia∏okruchowy lub wod´, lód, wiatr; ruchy maso-we – przemieszczanie zwietrzeliny pod wp∏y-wem jej w∏asnego ci´˝aru lub obcià˝enia; aku-mulacj´ – osadzanie i gromadzenie si´ luênegomateria∏u transportowanego przez wod´, lód,wiatr.

Ro

dza

j

Charakterystyka wietrzenia

fizyc

zne

w podstawowymi czynnikami sà dobowe wahania temperatury i wodaw nast´pujà zmiany w∏aÊciwoÊci fizycznych ska∏ bez zmiany ich sk∏adu chemicznegow rodzaje wietrzenia fizycznego:a) mrozowe– woda zamarzajàca w szczelinach skalnych zwi´ksza swojà obj´toÊç, powodujàc poszerzanieszczelin lub odrywanie kawa∏ków ska∏; w ten sposób w zimnym klimacie peryglacjalnym zlodo-wacenia Êrodkowopolskiego powsta∏y go∏oborza w Górach Âwi´tokrzyskich, a w zlodowaceniupo∏udniowopolskim – go∏oborza na Ânie˝ce w Sudetachb) insolacyjne– wzrost temperatury powoduje zwi´kszanie obj´toÊci krysz-ta∏ów minera∏ów, dlatego pod wp∏ywem intensywnego na-grzewania rozpadajà si´ ska∏y zbudowane z ró˝nych mine-ra∏ów majàcych ró˝ny wskaênik rozszerzalnoÊci cieplnej – jedne minera∏y zwi´kszajà swojà obj´toÊç szybciej, innewolniej, przez co dochodzi do os∏abienia wiàzaƒ mi´dzy-czàsteczkowych i rozpadu ziarnistego ska∏– gdy ska∏y zbudowane sà z jednego minera∏u, podczasnagrzewania i stygni´cia dochodzi tylko do ∏uszczenia(eksfoliacji) zewn´trznej, nagrzanej warstwyc) p´cznienie materia∏ów ilastych– pod wp∏ywem wody materia∏y ilaste p´czniejà, a odleg∏oÊci mi´dzy nimi si´ zwi´kszajà;przy wysychaniu odleg∏oÊci mi´dzy minera∏ami ilastymi si´ zmniejszajà – zmiana uwilgocenia ska∏ ilastych powoduje poziome przesuwanie minera∏ów, które o sie-bie trà, powodujàc zmniejszanie Êrednicy ziarend) krystalizacja minera∏ów w szczelinach skalnych– je˝eli w wàskiej szczelinie skalnej brak jest miejsca do wytworzenia charakterystycznego dlaminera∏u uk∏adu krystalicznego, si∏y elektrostatyczne wià˝àce atomy powodujà rozpychanieszczelin i rozkruszanie ska∏; na przyk∏ad pod wp∏ywem krystalizacji soli, kwarcu (kryszta∏ górski)

chem

iczn

e w podstawowymi czynnikami sà: woda, dwutlenek w´gla, azot, tlenw nast´pujà zmiany w∏aÊciwoÊci fizycznych i chemicznych ska∏w obejmuje nast´pujàce procesy:a) utlenianie (oksydacja)

Wietrzenie fizyczne na pó∏nocnym wybrze˝u Bretanii

Zale˝noÊç intensywnoÊci wietrzenia od klimatu

P r o c e s y e g z o g e n i c z n e

Ro

dza

j

Charakterystyka wietrzenia

chem

iczn

e

– pierwiastek chemiczny ∏àczy si´ z tlenem, w wyniku czego zwiàzki beztlenowe przechodzàw tlenowe (np. siarczki w siarczany) lub zwiàzki s∏abiej utlenione w silniej utlenione, co jestzwiàzane ze zmianà koloru (czarny hematyt w czerwony hematyt); utlenianie ˝elaza nadda-je glebie czerwone zabarwienie i jest charakterystyczne dla klimatu suchego b) rozpuszczanie (solucja) polega na przechodzeniu minera∏u do roztworu wodnego– intensywnoÊç rozpuszczania zale˝y od wskaênika roz-puszczalnoÊci, temperatury rozpuszczalnika i powierzchnistyku minera∏u z wodà– w wyniku rozpuszczania otrzymujemy:

1) roztwór rzeczywisty – rozpuszczane czàsteczki w wodzienie sà widoczne go∏ym okiem (np. roztwór soli kuchennej)2) zawiesin´ – rozpuszczone czàsteczki sà widoczne go-∏ym okiem3) koloid – rozpuszczone czàsteczki tworzà galaretowa-tà substancj´

c) hydroliza zachodzi pod wp∏ywem wody i powodujerozpad minera∏ów na cz´Êç zasadowà i kwaÊnà, dotyczyg∏ównie krzemianów i skalenid) uwodnienie (hydratacja) to proces ∏àczenia niektórych minera∏ów z wodà, po którym na-st´puje przejÊcie minera∏u bezwodnego w uwodniony (np. czerwony hematyt po po∏àczeniuz wodà tworzy ˝ó∏ty, mniej zwi´z∏y limonit; anhydryt po po∏àczeniu z wodà daje gips)e) uw´glanowienie (karbonatyzacja), w´glany wapnia w po∏àczeniu z wodà zawierajàcà dwu-tlenek w´gla przechodzà w ∏atwo rozpuszczalne kwaÊne w´glany wyp∏ukiwane przez wod´

bio

logi

czne

w podstawowym czynnikiem jest obecnoÊç organizmów˝ywych, np.:– korzenie roÊlin wnikajà w szczeliny ska∏ i poszerzajà je– korzenie roÊlin wydzielajà kwasy organiczne przy kon-takcie ze ska∏à, a nast´pnie drà˝à w niej kanaliki powo-dujàce os∏abienie i rozkruszenie ska∏y– w reakcje chemiczne wchodzà równie˝ kwasy humuso-we, b´dàce produktem rozpadu materii organicznej– zwierz´ta ryjà i kopià nory

Rodzaj Klimaty, w których jest du˝a

intensywnoÊç wietrzenia

fizyczne w subpolarny i umiarkowany; szczególnie kiedytemperatury wahajà si´ w okolicach 0°C (zima)w zwrotnikowy i podzwrotnikowy suchy; szczególniena pustyniach ogromny skok temperatury mi´dzydniem (+80°C) a nocà (–5°C) powoduje szybki roz-pad ska∏

chemicz-ne

w strefa umiarkowana – szczególnie w lecie i naobszarach zbudowanych ze ska∏ wapiennych w oko∏orównikowa przez ca∏y rok w klimat morski i monsunowy w porze deszczowej

biolo-giczne

w strefa klimatów umiarkowanych i oko∏orówniko-wych oraz typy klimatów morskich i monsunowych

Wietrzenie biologiczne

Wietrzenie chemiczne

równik

intensywnoÊç wietrzenia

du˝a

mała

Klimat

zimny um

iarkowany ciepły

suchy

wilgotny

biegun

wietrzenie fizyczne

wietrzenie biologiczne

wietrzenie chemiczneIntensywnoÊç ró˝nych rodzajów wietrzenia

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

73

L i t o s f e r a

74

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

Odpadanie to proces, pod-czas którego obluênionyprzez wietrzenie materia∏w postaci ziaren, okruchów,bloków odpada od stromychÊcian skalnych, zsuwa si´i gromadzi u ich podnó˝a,gdzie tworzy nieregularneha∏dy piargowe lub regular-ne sto˝ki usypiskowe (piargi).Przemieszczajàce si´ od∏amkiskalne i materia∏ niesiony

okresowo sp∏ywajàcà wodà˝∏obià pod∏u˝ne rynny, zwa-ne ˝lebami.

Odpadanie

4.7.2. Procesy erozyjne na stoku

Ruchy masowe zwane te˝ grawitacyjnymi po-wstajà na skutek oddzia∏ywania si∏y ci´˝koÊcina masy skalne. Ruchy te mogà przebiegaç bar-dzo powoli, lub gwa∏townie, w ciàgu kilku se-kund. G∏ównà przyczynà ruchów masowych sà

zmiany spoistoÊci ska∏ na skutek wietrzenia, trz´-sieƒ, nasycenia wodà czy podcinania przez wod´oraz dzia∏alnoÊci cz∏owieka. Ruchy te mogà przy-bieraç ró˝nà postaç: odpadania, obrywania,osuwania, sp∏ukiwania, sp∏ywania, spe∏zywania.

˝leb

sto˝ekusypiskowy

Sto˝ek usypiskowy (piarg)

Obrywanie polega na odry-waniu od stromych Êcian du-˝ych bloków skalnych i ichprzemieszczaniu. Proces tenró˝ni si´ od odpadania wiel-koÊcià materia∏u. W Tatrachbloki skalne chaotycznie na-gromadzone u podnó˝a sto-ków mogà dochodziç do30 m Êrednicy (Dolina Wan-tule). Zarówno w odpadaniu,jak i obrywaniu materia∏

skalny przynajmniej cz´Êçdrogi pokonuje w powietrzu.

Obrywanie

Obryw skalny

Osuwiskiem nazywamymiejsce szybkiego przesuwa-nia si´ zwietrzeliny po stoku.Ze wzgl´du na rodzaj osuwa-nego materia∏u osuwiskadzielimy na ziemne, zwietrze-linowe, skalne. W Karpatachfliszowych powszechne sàg∏´bokie osuwiska skalne,spotykane na stokach Skrzycz-nego, Babiej Góry i Pilska.Osuwiska zwietrzelinowe

z kolei zajmujà wielkie po-wierzchnie, ale sà p∏ytkie.

nisza

j´zor

Osuwisko

Osuwanie

Sp∏ukiwanie zachodzipod wp∏ywem dzia∏alnoÊciwody opadowej sp∏ywajàcejpo stokach. Na jego nat´˝e-nie ma wp∏yw rodzaj pod∏o-˝a, kàt nachylenia stoków,ich pokrycie roÊlinnoÊciài nat´˝enie deszczu. Najin-tensywniej proces ten zacho-dzi na obszarach suchychi pó∏suchych. Po sporadycz-nych ulewach ca∏y opad sp∏y-wa po stokach (czemu sprzy-ja brak roÊlinnoÊci i grubawarstwa pokrywy zwietrzeli-nowej). Powstajà wtedy rozle-g∏e doliny okresowych rzek,zwane wadi lub uedy.

Do form utworzonych w kli-macie umiarkowanym przezsp∏ywajàce wody opadowenale˝à: a) debrze (debry) – g∏´bo-kie wci´cia dolinne, V-kszta∏t-

ne, o nierównym spadku, wy-tworzone w materiale piasz-czysto-gliniastym; na ich stro-mych, niejednokrotniezalesionych stokach cz´stobiorà poczàtek rzeki;b) wàdo∏y – p∏ytkie podmo-k∏e dolinki o stromych zbo-czach, wyst´pujà na obsza-rach ∏àkowych. Tworzà si´w wyniku przekszta∏ceniai pog∏´bienia debr przez wo-dy deszczowe;c) wàwozy – suche, g∏´bokiedoliny o urwistych zboczachliczàcych do kilkudziesi´ciu,a nawet 100 m wysokoÊci,szczególnie licznie powstajàna obszarach lessowych;

d) parowy – suche dolinyo szerokim, p∏askim dniei stromych utrwalonychprzez roÊlinnoÊç zboczach,powstajà z przeobra˝eniawàwozów lub debr.

Sp∏ukiwanie

Sp∏ywanie to gwa∏townyruch masowy polegajàcyna przemieszczaniu luênychutworów nasiàkni´tych wodà(sp∏ywy i potoki b∏otne).

Sp∏ywanie

P r o c e s y e g z o g e n i c z n e

Spe∏zywanie jest powolnymprocesem zachodzàcymna du˝ych powierzchniacho niewielkim nachyleniu(3°–6°). Poza si∏à ci´˝koÊcig∏ównym czynnikiem tegoprocesu jest nasycenie gruntu(ska∏) wodà. W klimacieumiarkowanym spe∏zywaniejest zwiàzane z okresami in-tensywnych opadów lub taja-nia Êniegu i odmarzaniagruntu. W pierwszym przy-

padku strefa poÊlizgu tworzysi´ mi´dzy warstwà suchài nawilgoconà, w drugim

– na styku odmarzni´tegoi zamarzni´tego gruntu.W klimacie subpolarnym po-wolne p∏yni´cie zwietrzelinyprzy bardzo du˝ym nawilgo-ceniu w okresie lata nosi na-zw´ soliflukcji. Oznakami

spe∏zywania gruntu sàpochylone drzewai s∏upy energetyczne.

Spe∏zywanie

Sp∏yw b∏otny

Powstawanie wàwozuWadi

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

Spe∏zywanie i jego skutki

Parów

L i t o s f e r a

76

4.7.3. Rzeêbotwórcza dzia∏alnoÊç wiatru

Procesy eoliczne to rzeêbo-twórcza dzia∏alnoÊç wiatru.Obejmujà one szczególnieobszary pustynne oraz zwyd-mione, piaszczyste po-wierzchnie, w tym równinysandrowe, piaszczyste wy-brze˝a morskie, terasy rzecz-ne i pradoliny.IntensywnoÊç procesóweolicznych zale˝y od:w charakteru pod∏o˝a: ro-dzaju ska∏ budujàcych pod∏o-˝e i jego nachylenia oraz na-wilgocenia;

w klimatu: najintensywniejzachodzà w klimatach su-chych, najs∏abiej w wilgot-nych;w stopnia pokrycia szatà ro-Êlinnà – im jest on mniejszytym procesy silniejsze;w si∏y wiatru, cz´stoÊci jegowyst´powania i kierunku wia-nia;w dzia∏alnoÊci cz∏owieka, np.wycinania lasów, osuszaniaterenów, uprawy roÊlin (w fa-zie siewu gleba pozbawionajest roÊlinnoÊci).

Przejawia si´ jako deflacja i korazja.w Deflacjà nazywamy wywiewanie czàstek mineralnych. Zachodzi ona tam, gdzie znajduje si´ od-s∏oni´ty drobnoziarnisty materia∏ skalny. Deflacja ustaje, gdy materia∏ ten zostanie okryty skorupàpustynnà, brukiem deflacyjnym lub roÊlinnoÊcià albo zostaje wywiany. W wyniku dzia∏ania deflacjizostajà utworzone nast´pujàce formy:

Formy deflacyjne

rynny deflacyjne– ma∏e (o d∏ugoÊcido 1 km i g∏´bokoÊcikilkunastu metrów)zag∏´bienia w mate-riale piaszczystymo wyd∏u˝onym kszta∏-cie

misy deflacyjne– zag∏´bienia bar-dziej rozleg∏e ni˝ ryn-ny, o owalnym kszta∏-cie, si´gajàce cz´stodo poziomu wódgruntowych; gdy ichdno znajduje si´ po-ni˝ej wód grunto-wych, tworzà depre-sje deflacyjne, np.depresje szotów (szo-ty – s∏one jezioraw p∏n. cz´Êci Sahary)

bruk deflacyjny– pokrywy z∏o˝onez grubszych okru-chów skalnych, przy-krywajàce i zabez-pieczajàce materia∏piaszczysty przed wy-wianiem

ostaƒce deflacyjne– piaszczyste pagóryo stromych zboczachpowsta∏e na skuteknierównomiernegowywiewania,na wierzchu cz´stoumocnione roÊlinno-Êcià

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

Niszczàca dzia∏alnoÊç wiatru

Grzyb skalny

w Korazja zachodzi tam, gdzie luêny materia∏ transportowany przez wiatr napotyka sterczàce po-nad powierzchni´ ska∏y. Niesiony materia∏ (najcz´Êciej piasek) uderza o ska∏y i szlifuje je, nadajàcim ró˝ne formy.

Polega na sk∏adowaniu (akumulowaniu) luênego materia∏u przenoszonego przez wiatr. Powstajàwówczas nast´pujàce formy akumulacyjne:

Zmarszczki eoliczne (ripplemarki) – drobne fa∏dki (do kilku cen-tymetrów wysokoÊci) na powierzchni piaszczystej, u∏o˝one prostopa-dle do kierunku wiatru.Wydmy to piaszczyste wzniesienia usypane przez wiatr; ich stokidowietrzne sà ∏agodnie nachylone, zawietrzne – strome.

Dzia∏alnoÊç budujàca wiatru

Formy akumulacyjne

zmarszczki eoliczne wydmy

ciàgi wydmowe pojedyncze

paraboliczne barchany gwiaêdziste poprzeczne pod∏u˝ne

P r o c e s y e g z o g e n i c z n e

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

Formy korazyjne

wyg∏ady eoliczne– powierzchnie skal-ne oszlifowane przezwiatr; w miejscachsilniej szlifowanychtworzà si´ zag∏´bie-nia, w s∏abiej szlifo-wanych powstajàgarby

bruzdy korazyjne– wàskie zag∏´bieniao wyd∏u˝onym kszta∏-cie, oddzielone wy-sokimi (do 2 m wy-sokoÊci), ostrymigrzbietami, zwanymijardangami

graniaki – kamienieoszlifowane piaskiemniesionym przezwiatr, z wyraênie za-znaczonymi kraw´-dziami

grzyby skalne– zw´˝one u podsta-wy i szerokie w cza-pie ska∏y; fragmentyska∏ po∏o˝one tu˝przy powierzchni zie-mi sà mocniej szlifo-wane przez piasek,ni˝ znajdujàce si´wy˝ej

Stok dowietrzny Stok zawietrzny

10–12°

33–34°

Przekrój przez wydm´

Zmarszczki eoliczne

L i t o s f e r a

78

wydma poprzeczna

wydma gwiaêdzista

wydma paraboliczna

wydma pod∏u˝na

barchan

kierunek wiatru

Typy wydm

Pustynie to krainy pozbawione pokrywy roÊlin-nej (lub z bardzo rzadkà roÊlinnoÊcià), z ubo-gim Êwiatem zwierz´cym.w Ich cechà jest niedostatek wody w powierzch-niowych warstwach gruntu. w Bardzo cienka lub zupe∏ny brak gleby.w Opady wynoszà Êrednio poni˝ej 250 mmna rok i sà bardzo nieregularne.w Po d∏ugich okresach suszy pojawiajà si´gwa∏towne, kilkudniowe ulewy.w Pustynie powstajà w klimacie zwrotnikowym,podzwrotnikowym lub umiarkowanym, gdzie pa-

rowanie znacznie przewy˝sza opady: na obszarachzwrotnikowych zwiàzane sà z zst´pujàcymi masa-mi powietrza, na obszarach podzwrotnikowychz suchymi wiatrami kontynentalnymi, na obszarachumiarkowanych wyst´pujà w cieniu opadowym.w Tereny pustynne zajmujà 23% powierzchnilàdów. W Australii pustynie zajmujà 45% powierzchni,w Afryce – 30%, w Azji – 26% (w tym na pó∏wy-spie Arabskim 95%), w Ameryce Pó∏nocnej– 10%, w Ameryce Po∏udniowej – 8%, w Euro-pie – mniej ni˝ 1%.

Pustynie

kierunekwiatru

Wydma pod∏u˝na w S∏owiƒskim ParkuNarodowym

Barchany w Peru

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

IBarchany powstajà na ob-szarach pustynnych z suchegomateria∏u piaszczystego, ra-miona barchanów zwróconesà zgodnie z kierunkiem wia-tru; szybciej przemieszcza si´piasek w miejscu, gdzie jestgo mniej i jest bardziej prze-suszony.

Wydmy paraboliczne po-wstajà na obszarach, gdziewody podziemne le˝à stosun-kowo p∏ytko i nawilgacajà pia-sek od do∏u; ramiona wydmparabolicznych (cz´sto poro-Êni´te roÊlinnoÊcià) zwróconesà przeciwnie do kierunku wia-tru; szybciej przemieszcza si´warstwa mniej wilgotna, po∏o-˝ona wy˝ej.

Ciàgi wydmowe pod∏u˝nei poprzeczne majà postaçd∏ugich piaszczystych wa∏ów;pod∏u˝ne sà u∏o˝one zgodniez kierunkiem wiatru, poprzecz-ne – prostopadle do kierunkuwiatru.Ciàgi wydmowe gwiaêdzi-ste o wielu ramionach, po-wstajà na obszarach o zmien-nym kierunku wiatrów.

Rodzaje wydm

Rodzaje pustyƒ

P r o c e s y e g z o g e n i c z n e

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

79

w strefa zwrotnikowa:Mojawe (1), Sonora (2), Chi-huahua (3), Atacama (4), Sa-hara (5), Al-D˝uf (6), WielkiErg (7), Al-Hamada (8), Libij-ska (9), Arabska (10), Nubij-ska (11), Kalahari (12), Na-mib (13), Syryjska (14),Wielki Nefud (15), Rub alChali (16), Thal (17), Thar(18), Wielka Pustynia Piasz-czysta w Australii (19), Gib-sona (20), Simpsona (21),Wiktorii (22), Gila (23)w strefa podzwrotnikowasucha: Wielka PustyniaPiaszczysta w USA (24), Wiel-ka Pustynia S∏ona (25), Lota(26), Takla Makan (27), A∏a-szan (28)

w strefa umiarkowana: Pusty-nia Wy˝yny Patagoƒskiej (29),

Kyzy∏-Kum (30), Kara-Kum (31),Mujun-Kum (32), Gobi (33)

Rozmieszczenie pustyƒ zale˝nie od strefy klimatycznej

30°

60°

0°

30°

0°30°60°90° 90°120°150° 30° 60° 120° 150°

60°

30°

60°

0°

30°

60°

obszary o opadach poni˝ej250 mm rocznie

obszary o opadach 250–500 mm rocznie 2000 km0

1

23

4

56789

1011

1213

14

1516

17

18

1920 21

22 23

2425

2627

28

29

30

3132

33

Rozmieszczenie pustyƒ na Ziemi

kamieniste (hamada)

˝wirowe (serir) piaszczyste (erg) pylaste (takyr)

– bloki skalne poci´-te wadi (uedy), czylisuchymi dolinamiokresowych rzek;bloki podlegajà szli-fowaniu, a piaseki ˝wir wywiewane sàprzez wiatr; w szcze-linach skalnych wy-st´pujà kolczaste za-roÊla– przyk∏ad: Al-Ha-mada (Libia)

– drobne kamieniei ˝wir pochodzàcez wietrzenia i nano-sów rzecznych, zwy-kle barwy czerwonej– przyk∏ad: PustyniaGibsona (Australia)

– piaski lotne z licz-nymi wzniesieniamiw postaci ruchomychwydm– przyk∏ad: WielkiErg (p∏n. Sahara)

– osady ilaste przy-niesione przez wiatrlub rzeki okresowe;w czasie suszy i∏ ule-ga silnemu sp´kaniu;odparowujàca wodapowoduje wytràcaniewapieni, gipsu, soli;po deszczach pusty-nia zmienia si´w trz´sawisko– przyk∏ad: Wy˝ynaIraƒska

4.7.4. Zjawiska krasowe

L i t o s f e r a

80

˚∏obki krasowe – bruzdy utworzone przezsp∏ywajàcà stru˝kami wod´. Pomi´dzy ˝∏obka-mi znajdujà si´ ˝ebra krasowe.Lejki krasowe – zamkni´te zag∏´bienia o Êred-nicy kilku metrów utworzone na powierzchniZiemi w wyniku wpadajàcej do szczeliny wody,a tak˝e zapadni´cia si´ stropów jaskiƒ. Ostaƒce krasowe – izolowane wyniesienie b´-dàce pozosta∏oÊcià odporniejszych ska∏ wa-piennych (mogà mieç postaç maczug i iglic)Ospa krasowa – drobne zag∏´bienia skupionena niewielkiej przestrzeni.

Dolina krasowa – znaczne zapadni´cie terenuo wyd∏u˝onym kszta∏cie i wyrównanym dnie.Uwa∏y – rozleg∏e zag∏´bienia powsta∏e z po∏à-czenia kilku lejków krasowych.Poljo – rozleg∏a kotlina powsta∏a przez po∏à-czenie kilku uwa∏ów; polja wyst´pujà w GórachDynarskich.Mogoty – kopulaste wzniesienia wypreparowa-ne ze ska∏ wapiennych, wystajàce ponad po-wierzchni´ zrównania; wyst´pujà w po∏udnio-wych Chinach.Ponor – miejsce, gdzie rzeka wp∏ywa pod po-wierzchni´ ziemi.Wywierzysko – êród∏o krasowe charakteryzu-jàce si´ bardzo obfitym wyp∏ywem wody na po-wierzchni´ ziemi.Trawentyny – formy krasu powierzchniowegolub podziemnego; martwica wapienna wokó∏ciep∏ych êróde∏.

Formy krasu powierzchniowego

Zjawiska krasowe to ogó∏ procesów i zjawisktowarzyszàcych rozpuszczaniu ska∏ wapien-nych, gipsowych i soli przez wod´ wzbogaconàdwutlenkiem w´gla.Woda zawierajàca rozpuszczony dwutlenek w´-gla ma du˝à ∏atwoÊç rozpuszczania wy˝ej wymie-nionych ska∏. Dwutlenek w´gla pobierany jest z:w powietrza – stanowi on Êrednio 0,03% jegomasy,w procesu fotosyntezy – 1 ha lasu wydzie-la 500 kg dwutlenku w´gla w ciàgu godziny,w pokrywy roÊlinnej ˝yjàcej, obumierajàceji rozk∏adajàcej si´, w pokrywy humusowej – kilka mld. bakterii ˝y-jàcych w 1m3 gleby wydziela w ciàgu godzinydo 5 kg CO2,

w z pod∏o˝a skalnegoZdolnoÊç rozpuszczania przez wod´ dwutlenkuw´gla jest odwrotnie proporcjonalna do tem-peratury wody. Im woda cieplejsza, tym s∏abiejrozpuszcza dwutlenek w´gla; im ch∏odniejsza– tym lepiej.Proces rozpuszczania polega na zamianie w´-glanu wapnia przy udziale wody i dwutlenkuw´gla w ∏atwo rozpuszczalny dwuw´glan (kwa-Êny w´glan) wapnia, który w dalszym etapiejest wyp∏ukiwany.

CaCO3 + CO2 + H2O = Ca (HCO3)2

Kras jest formà powierzchni Ziemi powsta∏àna skutek procesów krasowych. Nazwa ich pocho-dzi od nazwy p∏askowy˝u w Górach Dynarskich.

Mogoty w Zatoce Phang-Nga

˝ebra

ponorponorwàwóz

˝∏˝∏obkiobki

szataszatanaciekowanaciekowa

wywierzyskowywierzysko

kominkominjaskiniajaskinia

lejek krasowy

kominkomin

ponorwàwóz

˝∏obki

szatanaciekowa

wywierzysko

kominjaskinia

lejek krasowy

komin

Formy krasu powierzch-niowego i podziemnego

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

P r o c e s y e g z o g e n i c z n e

81

Studnie i kominy krasowe – pionowe szczeli-ny, którymi woda opadowa wp∏ywa pod po-wierzchni´ ziemi.Korytarze, jaskinie, groty – poziomo u∏o˝o-ne, szerokie, wyp∏ukane przez wody p∏ynàcepod powierzchnià ziemi szczeliny, cz´sto majà-ce kilka poziomów.Pieczary – rozleg∏e komory powsta∏e w miej-scach ∏àczenia si´ korytarzy z lejkami krasowymi.Komnaty, sale – obszerne, puste przestrzeniepod powierzchnià ziemi powsta∏e w miejscu ∏à-czenia si´ kilku korytarzy.Stalaktyty – wiszàce na stropach jaskiƒ nacie-kowe sople, zbudowane z w´glanu wapnia. Stalagmity – nacieki w postaci iglic tworzàcesi´ na dnie jaskini. Stalagnat (kolumna) – pionowa forma, powsta-∏a przez po∏àczenie stalaktytu ze stalagmitem.Makarony – d∏ugie, cienkie, rurki wiszàcena stropach jaskiƒ. Draperie – nacieki w kszta∏cie firanek i zas∏on,zwisajàce ze stropów jaskiƒ.Galerie – pó∏ki skalne na Êcianach jaskiƒ.Nacieki – osad wapienny na Êcianach jaskiƒpowsta∏y na skutek wytràcania w´glanu wapniaz odparowujàcej wody; obecnoÊç zwiàzkówmetali powoduje jego zabarwienie (np. ˝elazobarwi na kolor czerwony, miedê – na zielony,cynk – na niebieski).Per∏y jaskiniowe (pizolity) – najcz´Êciej kalcy-towe kuleczki o Êrednicy kilku mm tworzàce si´w wype∏nionych skapujàcà wodà miseczkachmartwicowych.

Formy krasu podziemnego

W Polsce najwi´kszà jaskinià jestWielka Ânie˝na w Tatrach Zachod-nich, o g∏´bokoÊci 824 m i d∏ugo-Êci 22 km. W Polsce znajduje si´ 28 jaskiƒo d∏ugoÊci ponad 500 m. Wi´k-szoÊç z nich wyst´puje w Tatrach,trzy na Wy˝ynie Krakowsko-Cz´sto-chowskiej, po dwie w Sudetachi Górach Âwi´tokrzyskich, jednaw Beskidach. Pozosta∏e rejony wy-st´powania jaskiƒ to Pieninyi Niecka Nidziaƒska.

Jaskinie w Polsce

1 – stalaktyty2 – stalagmity

3 – stalagnat4 – draperie

5 – komin6 – lejki krasowe7 – wywierzysko

12345 6 7

Przekrój przez jaskini´

0 5050 100 km

14° 16° 18° 20° 22° 24°

16° 18° 20° 22°

54°

52°

50°

54°

52°

50°

Radochów

¸ódê

Inowroc∏aw

W´˝e

OjcówWierzchowska Górna

Skorocice

Wieliczka

Mroêna

Wlk. Ânie˝na

Salmopol

Zielona Góra

Mechowo

Wlk. LodowaWlk. Litworowa

RajSokole Góry

250020001500100070050030020010002050100m p.p.m.

m n.p.m.

depresja

jaskinie i groty

Wybrane jaskinie w Polsce

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

I

Stalagmity Stalaktyty

CIEKAWOSTKA

Najwi´ksze jaskinieNajg∏´bszà jaskiniàna Êwiecie jest JaskiniaWronia (Voronya, Krubera)w Gruzji. Ma g∏´bo-koÊç 1830 m (inne êród∏apodajà 2080 m).Najd∏u˝sze jaskinie to Jaski-nia Mamucia w USA(ok. 580 km d∏ugoÊci) orazJaskinia Optymistycznana Ukrainie (214 km). Jednà z najbardziej znanych na Êwiecie jaskiƒjest Lascaux we Francji,gdzie znajdujà si´ s∏ynnemalowid∏a naskalne wyko-nane ok. 17 000 lat temu.

L i t o s f e r a

82

Jaskinia Olsztyƒska (SokoleGóry)

Olsztyn Êlàskie

Jaskinia Radochowska Radochów dolnoÊlàskie

Jaskinia Malinowska Salmopol Êlàskie

Jaskinia Skorocicka Skorocice Êwi´tokrzyskie

jaskinie w rezerwacie W´˝e W´˝e ∏ódzkie

Grota Kryszta∏owa Wieliczka ma∏opolskie

Jaskinia Wierzchowska Gór-na

Ojców ma∏opolskie

Jaskinia Raj Zgórsko Êwi´tokrzyskie

jaskinie wÊród ska∏ek Zielona Góra Êlàskie

èród∏o: Tablice geograficzne, Warszawa 2004

Jaskinia Mamutowa

SYST

EM P

RZYR

ODNI

CZY

ZIEM

IBardziej znane jaskinie i groty w Polsce

Obiekt MiejscowoÊç Województwo

Wielka Ânie˝na Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie

Wielka Litworowa Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie

Lodowa Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie

Mroêna Dolina KoÊcieliska – Tatry ma∏opolskie

Groty Kryszta∏owe Inowroc∏aw kujawsko-pomorskie

Jaskinia Niedêwiedzia Kletno dolnoÊlàskie

Grota Piaskowcowa Mechowo pomorskie

Jaskinia ¸okietkowa Ojców ma∏opolskie