32
1 Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 2014

Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

  • Upload
    others

  • View
    56

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

1

Levantamentu kona-baviajante sira iha Timor-Leste 2014

Page 2: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

Agradesimentu

Fundasaun Ázia agradese Antonio Ximenes no Diresaun Nasionál Planeamentu no Dezenvolvimentu iha Ministériu Turizmu nian ba sira-nia apoiu no envolvimentu durante prosesu halibur dadus nian.

Agradesimentu mós ba John Breusch ba realizasaun peskiza preliminár ba lakuna polítika sira ne’ebé eziste iha setór turizmu Timor-Leste nian, ba Autoridade Turizmu Austrália nian no ba Robyn Jebson ba sira-nia konsellu no esperiénsia durante dezenvolvimentu kestionáriu levantamentu 2014 nian.

Autór hakarak agradese Susan Marx, Dicky Dooradi, Diana Fernandez no Lewti Hunghanfoo hosi Fundasaun Ázia, ba sira-nia edisaun, rekomendasaun dezeñu sira no informasaun útil durante prosesu elaborasaun relatóriu.

Fundasaun Ázia mós fó apresiasaun ba doadór ne’ebé apoia peskiza ida ne’e. Levantamentu ida ne’e hetan fundus hosi Department of Foreign Affairs and Trade Governu Austrália nian. Opiniaun sira ne’ebé espresa iha ne’e autór sira nian no la nesesariamente refleta Fundasaun Ázia ka ninia doadór sira nia hanoin.

Fundasaun Ázia rekoñese Infogr.am, ba uzu ninia software hodi prodús gráfiku sira ne’ebé maka uza iha relatóriu ida-ne’e.

Kona-ba Fundasaun Ázia

Fundasaun Ázia hanesan organizasaun dezenvolvimentu internasionál ida ne’ebé la buka lukru iha kompromisu atu hasa’e vida iha Ázia tomak ne’ebé dinámiku no iha dezenvolvimentu. Iha esperiénsia durante dékada neen no iha koñesimentu lokál ne’ebé kle’an, ami-nia programa sira hatán ba kestaun importante sira ne’ebé afeta Ázia iha sékulu da-21—governasaun no lei, dezenvolvimentu ekonómiku, hakbiit feto, ambiente, no kooperasaun rejionál. Nune’e mós, ami-nia Livru sira ba Ázia no programa interkámbiu profisionál maka nu’udar dala ida atu ami enkoraja dezenvolvimentu kontínuu Ázia nian nu’udar rejiaun ida ne’ebé iha pás, justisa, no prosperiedade iha mundu.

Sede iha San Francisco, Fundasaun Ázia servisu liuhosi rede servisu iha país azíatiku 18 no iha Washington, DC. Servisu ho parseiru setór públiku no privadu sira, Fundasaun Ázia simu fundu hosi grupu ajénsia dezenvolvimentu bilaterál no multilaterál oioin, fundasaun, empreza, no ema indivíduu sira. Iha 2013, ami fornese besik millaun $114 hodi fó apoiu direta ba programa no fahe livru didátiku no material edukativu sira-seluk ho valór liu millaun $10.

Prodúz hosi:Autór relatoriu:Kolesaun dadus:Vizualizasaun dadus:Publikasaun relatoriu: Fotografia:

Fundasaun Ázia Gobie RajalingamMinistériu Turizmu Timor-Leste nian & Fundasaun Ázia Infogr.amFundasaun Ázia Gobie Rajalingam & Lewti Hunghanfoo

Page 3: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

Tabela Konteúdu

I. Lia Maklokek 2

II. Executive Summary 4

III. Metodolojia 5

IV. Demografia 5

V. Informasaun kona-ba Xegada no Partida nian 6

VI. Razaun sira hodi Halo Viajen ba Timor-Leste 6

VII. Informasaun Pre-xegada no Intensaun sira Viajen nian 7

VIII. Esperiénsia sira Viajante nian iha Timor-Leste 9

Transporte 9 Hela Fatin 10 Atividade sira Tempu Livre nian 10 Reflesaun En-jerál 11

IX. Despeza sira Viajen nian & Kontribuisaun Ekonómika sira 12

X. Observasaun Jerál sira 14

XI. Apéndise: Kestionáriu Levantamentu nian 15

Page 4: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

2

Lia Maklokek

Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu no dezenvolvimentu barak iha estrada no infraestrutura prinsipál sira-seluk, maioria ekonomia país nian sei finansia hosi rezerva petróleu nasaun nian. Haktuir dadus hosi Asian Develop-ment Bank, royalty sira produsaun petróleu off-shore nian (inklui impostu sira) iha semestre dahuluk iha tinan 2014 kontribui besik 75% hosi reseita governu nian.3 Notísia di’ak balu inklui faktu katak inflasaun hamenus ona hosi nivel díjitu rua, no hamenus uitoan ona dependénsia maka’as iha importasaun iha semestre dahuluk iha tinan 2014. Maski melloria hirak-ne’e, Timor-Leste presiza tebes atu diversifika ninia ekonomia no liuliu foka iha reforsu setór ekonómika naun-petrolíferu hodi garante sustentabilidade aleinde moris Fundu Petrolíferu, liña moris atuál nasaun nian. Hosi setór ekonómiku naun-petrolíferu hirak-ne’e, rua maka haree importante tebes maka produsaun kafé no turizmu.

Kafé kontinua sai esportasaun boot daruak Timoroan nian, hafoin petróleu. Iha setór ida-ne’e, Timor-Les-te hetan ona susesu balu iha estabelesimentu ninia marka hanesan mahon kualidade aas ida, produtu orgániku, liuliu esporta ba merkadu sira iha Estadus Unidus no Europa. Liuliu, kompañia kafé jigante Starbucks ho sede iha Seattle ne’ebé foin lalais fó-hatene hakarak aumenta kafé orijin únika “Mount Ra-melau” ba ninia liña. Hanesan maka temin daudaun, esportasaun kafé daudaun ne’e kontribui millaun US$15.8 ka 1% de’it hosi orsamentu tinan-tinan nian, no improvável atu aumenta parsela signifikativa ida PIB nian tanba vulnerabilidade hasoru mudansa klimatiku ne’ebé karik sei afeta konsisténsia produsaun nian.

Informasaun loloos kona-ba turizmu, iha sorin ida, maka susar tebetebes atu hetan. Atualizasaun trimes-trál ANZ nian4 ne’ebé destaka relatóriu espesiál ida kona-ba turizmu iha illa Pasífiku lubuk ida, konfirma ida-ne’e hodi halo lista ba kontribuisaun turizmu nian iha pontu persentuál ba PIB Timór nian hanesan “n/a” ka “la iha” (iha komparasaun ho 13% ba illa sira Salomaun nian no 40% ba Fiji tuituirmalu). Maski nune’e Sirkulár la halo aluzaun ba kustu aas viajen nian ba Timor-Leste, rejista $1,417 hosi Sydney (presu kuaze dala rua ba PNG no karun tebetebes hosi lista nasaun insulár sira pasífika nian), nu’udar obstákulu ida ba pozisaun kompetitiva Timor-Leste nian hanesan destinu viajen nian ida iha rejiaun.

No hanesan define momoos ona iha Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu nian, dezenvolvimentu indústria turizmu nian maka esensiál ba dezenvolvimentu futuru Timor-Leste nian. La’ós de’it importante ba in-tegrasaun rejionál nian, maibé bele hala’o papél ida importante iha diversifikasaun ekonomia, fornese relativamente servisu ne’ebé ho kualifikasaun menus, no lori reseita no oportunidade sira ne’ebé halo rendimentu ba fatin turizmu nian ne’ebé potensiál iha país laran tomak. Fundasaun rekoñese servisu im-portante ne’ebé parseiru multilaterál no bilaterál no instituisaun barak kontribui ona ba área ida-ne’e, no la konsidera ninia an autoridade iha setór ida-ne’e. Ami aprezenta konteúdu espesiál hosi servisu ida-ne’e hanesan kontribuisaun ba diskursu ne’ebé la’o hela relasiona ho indústria turizmu nian iha Timor-Leste, no konfiansa ne’ebé karik bele iha utilidade ruma ba parte interesada lokál no internasionál ne’ebé iha interese no partisipa iha servisu ida-ne’e.

Liuhosi peskiza ida-ne’e, Fundasaun Ázia koko atu halibur ho loloos dadus turizmu nian diretamente hosi ema ne’ebé halo viajen ba Timor-Leste. Durante liu tinan ruanulu, Fundasaun Ázia servisu ho sosiedade sivíl, governu no parte interesada sira-seluk ninia sorin atu hetan komprensaun ida ne’ebé di’ak liu ko-na-ba dezafiu no oportunidade sira ne’ebé Timor-Leste hasoru. Liuhosi istória ida-ne’e, Fundasaun adap-ta ona atu fornese peskiza, análize no investigasaun sira iha tempu ne’ebé útil no relevante, iha ami-nia parseiru Timoroan sira-nia sorin. Peskiza ida-ne’e la diferente. Saida maka hahú sai hanesan koversa ida ho Departamentu ida Ministériu Turizmu nian, rezulta ona iha akizisaun dadus valiozu hodi tulun fó-ha-tene Ministériu no desizór polítika sira-seluk hanesan sira kria avansu ida ne’ebé adekuadu no realista liu

3 http://www.adb.org/countries/timor-leste/economy4 ANZ Quarterly Fevereiru 2014

Page 5: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

3

ba nasente ida-ne’e, embora indústria importante.

Peskiza ida-ne’e la’ós abrajente, no tenke haree hanesan hakat dahuluk ba Fundasaun hodi lida ho limita-saun, konsiderasaun no lakuna oioin ne’ebé maka eziste hodi haforsa no dezenvolve setór ida-ne’e. Ami-nia intensaun maka atu akompaña levantamentu turizmu doméstiku nian ho objetivu atu bele kalkula di’ak liután kontribuisaun totál despeza sira relasiona ho viajen ba ekonomia iha Timor-Leste.

Publikasaun ida-ne’e sei la realiza bainhira laiha apoiu jenerozu hosi ami-nia parseiru dezenvolvimentu nian. Durante tinan rua liubá, Governu Austrália liuhosi ninia asisténsia rai-liur nian apoia Timor-Leste, permite ona Fundasaun Ázia espasu no liberdade hodi partisipa iha área polítika sira ne’ebé interesante, útil no importante. Hanesan doadór, sira rekoñese nesesidade atu aumenta komprensaun kona-ba dezafiu prinsipál sira, no importánsia kona-ba foti desizaun bazeia iha evidénsia. Ami agradese tebes ba sira-nia abordajen fleksível no iterativu.

Ikusliu, no importante liu, ba ami-nia parseiru dedikadu sira iha governu, sosiedade sivíl no setór privadu, ami elojia ita-boot sira, ba ita-boot sira-nia kompromisu kontínuu atu reforma no hein atu hola parte ki’ik saida de’it ne’ebé maka ami bele, iha dalan ba prosperiedade iha Timor-Leste.

Susan MarxReprezentante LokálFundasaun Ázia, Timor-Leste

Page 6: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

4

Sumáriu Ezekutivu

Dezenvolvimentu indústria turizmu internasionál maka fundamentál se karik Timor-Leste diversifika área ba kresimentu ekonómiku, no hamenus ninia dependénsia iha petróleu. Planu Estratéjiku Dezenvolvi-mentu Governu Timor-Leste nian identifika turizmu hanesan setór ida hosi setór lima ne’ebé esensiál ba dezenvolvimentu ekonómiku país nian no ida-ne’ebé maka bele halo nabilan indústria setór privadu nian ne’ebé manán esportasaun iha dolar. Alein ida-ne’e, daudaun ne’e laiha dadus disponivel relasiona ho esperiénsia viajante sira-nian ne’ebé bele fó-hatene ema sira-ne’ebé maka responsável hodi halo desizaun polítika.

Ho fundu hosi Australian Department of Foreign Affairs and Trade (DFAT), Fundasaun Ázia daudaun ne’e implementa programa Support for Good Public Policy (SGPP) iha Timor-Leste. Objetivu prinsipál ida hosi programa ne’e maka hasa’e kapasidade nasionál ba desizaun polítika ne’ebé di’ak liuhosi estudu empíriku.

Liuhosi programa ida-ne’e no kona-ba dezafiu sira ne’ebé temin iha-leten, parseria entre Fundasaun Ázia no Ministériu Turizmu, permite hodi hala’o levantamentu ida viajante sira-nian hosi Maiu – Jullu 2014. Levantamentu ida-ne’e halibur persesaun hosi respondente liu ema 700 hafoin sira-nia viajen iha Timor-Leste. Rezultadu sira peskiza nian harii baze dadus ne’ebé presiza tebes ba nesesidade no interese viajante nian, atu nune’e ema sira-ne’ebé responsável hodi define polítika turizmu país nian hetan infor-masaun no kbiit hodi lida setór ba oin.

Peskiza hatudu katak maioria viajante sira mai Timor-Leste hosi Austrália, Indonézia no Portugál, ho motivu prinsipál bá Timor-Leste maka ba objetivu servisu no negósiu nian. Viajante uitoan ne’ebé halo viajen ba Timor-Leste liuliu maka ba objetivu férias nian.

Kontráriu ho meius públiku planu viajen nian ba destinu turístiku mundiál, molok to’o iha Timor-Leste, maioria viajante hetan rekomendasaun sira hosi ibun ba ibun de’it hodi fó-hatene ba sira antes kona-ba sira-nia viajen. Ida-ne’e idéntika ho falta informasaun online ne’ebé disponivel no iha fonte mídia tra-disionál, relativamente proporsaun ki’ikoan hosi respondente hetan informasaun natoon ba sira-nia viajen mezmu bainhira sira iha ona Timor-Leste.

Bainhira vizita Timor-Leste ba objetivu tempu livre nian, viajante sira hatudu taxa aas kona-ba satisfasaun ba atividade sira ne’ebé relasiona ho Timor-Leste ninia biodiversidade, istória, no kultura, nune’e mós atividade sira ne’ebé bazeia iha aventura hanesan pasiar iha foho no paseiu bisikleta. Alein ne’e, maioria viajante sira buka atividade tempu livre nian iha Timor-Leste hodi sai kustu-benefísiu. Alein ne’e, kuaze metade hosi viajante sira ne’ebé bá Timor-Leste fiar transporte la’ós kustu-benefísiu. Rezultadu hirak-ne’e kompostu hosi datoluk ida de’it hosi respondente hateten infraestrutura país nian hanesan tantu ‘di’ak’ ka ‘di’ak tebetebes’ ba sira-nia kapasidade hodi halo viajen.

Hosi despeza sira ne’ebé relasiona ho transporte, hela-fatin, atividade tempu livre nian, no alimentasaun, peskiza halo estimasaun gastu médiu viajante ida nian ne’ebé vizita Timor-Leste maka US$638 kada via-jen. Hodi aplika pezu ba análize no prinsípiu inkluzaun nian hodi dedús populasaun amostra peskiza nian, ida-ne’e bele projeta katak valór agregadu ekonómiku tinan-tinan nian hosi viajante sira ne’ebé partisipa ona iha viajen tempu livre nian durante sira-nia vizita ba Timor-Leste besik millaun US$14.6.

Page 7: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

5

Metodolojia

Iha loron 27 Marsu 2014, Memorandu Entendimentu (MoU) asina entre Fundasaun Ázia no Ministériu Turizmu. Objetivu MoU nian maka reforsa kapasidade Ministériu Turizmu nian hodi kria no uza ho efikás peskiza bazeia iha evidénsia no análize sira iha planeamentu no polítika.

Hafoin períodu peskiza nian iha-ne’ebé prátika di’ak liu hosi estudu kazu país lubuk ida no konsulta ho peritu barak, define no organiza indikadór diferente liu tolunulu ba iha kestionáriu estruturadu ida, no halo kódigu eletróniku ba iha interfase tablet. Hodi utiliza teknolojia dijitál atu rai levantamentu sira ba iha tablet, kestionáriu levantamentu nian eziste hamutuk iha lian lima lahanesan (Inglés, Indonézia, Portugés, Xina Mandarin, no Tetun), ho nune’e viajante sira gama kompleta ba Timor-Leste bele hetan partisipasaun.

Fundasaun Ázia kontrata entrevistadór multi-linguál na’in-rua atu hala’o levantamentu iha salaun embarke Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato iha Dili. Entrevistadór sira akompaña hosi membru funsionáriu na’n-tolu hosi Diresaun Nasionál Planeamentu no Dezenvolvimentu iha Ministériu Turizmu nian, ne’ebé maka hetan treinamentu kona-na téknika halibur dadus no familiarizasaun kestionáriu. Entrevistadór sira iha knaar hodi identifika respondente válidu sira hodi kompleta levantamentu auto-entrevista ne’ebé tulun hosi komputadór. Hafoin faze pilotu koleta dadus nian durante fulan Maiu, halo abordajen hodi entrevista ho totál indivíduu 1,666 ne’ebé sai hosi Timor-Leste iha sala embarke aeroportu nian ba períodu semana ida kada fulan durante fulan Juñu no Jullu 2014. Uza estratéjia inkluzaun metodolójika ida ne’ebé determina elejibilidade respondente ida-idak nian nu’udar ‘viajante ida’3 haktuir kritéria peskiza nian,4 dedús tiha tamañu amostra finál hosi respondente 710.

Resposta sira ne’ebé maka halibur uza komputadór tablet Samsung Galaxy ne’ebé dijitalmente halo agregasaun resposta ba kestionáriu sira ba iha sistema online fonte nakloke rekolla dadus kalohan nian, Formhub, iha-ne’ebé lahó ligasaun fiu ba interfase tablet levantamentu nian. Uza teknolojia ida-ne’e permite dadus hotu-hotu bele hetan asesu ho distánsia dook hosi servisu-fatin Fundasaun Ázia nian. Ida-ne’e permite monitorizasaun tempu reál prosesu halibur dadus nian, no análize tendénsia ba objetivu kontrolu kualidade nian. Hafoin konkluzaun prosesu halibur dadus, frekuénsia, tabulasaun kruzada no análize ekonométrika ramata uza kombinasaun SPSS no software Excel.

Demografia

Hosi respondente hirak-ne’e, ema Austrália ho 39%, ema Indonézia ho 16% no ema Portugál ho 9%. Maioria hosi viajante sira ne’ebé hetan entrevista identifika sira-nia hela-fatin atuál hanesan Austrália (34%), kuaze ida hosi respondente haat daudaun ne’e hela iha Timor-Leste (24%) no 15% hela iha In-donézia. Sira-ne’ebé hela iha Austrália, 34% hela iha Darwin no 27% hela iha Melbourne, no 13% hela iha Austrália ninia sidade ne’ebé ho populasaun barak tebetebes, Sydney.

Hosi respondente totál ne’ebé inklui iha levantamentu, feto ho 31%, no mane ho 61%. Kuaze metade (49%) hosi respondente sira ho idade entre tinan 25 no 44. Relativamente proporsaun ki’ikoan hosi re-

3 ‘International Recommendation for Tourism Statistics’ (UNWTO, 2008, para 2.4) define viajante ida hanesan ‘ema ne’ebé muda entre fatin geografiku oioin tanba objetivu ruma no durasaun ruma”. Foti hosi: http://unstats.un.org/unsd/trade/IRTS/IRTS%202008%20unedited.pdf4 Ba objetivu peskiza ida-ne’e nian no haktuir definisaun ne’ebé maka rekoñese internasionalmente, viajante sira determina hanesan indivíduu sira ne’ebé iha idade tinan 17 ba leten tantu nu’udar (i) sidadaun estranjeira hela iha rai-liur; (ii) sidadaun nasionál hela iha Timor-Leste; ka (iii) sidadaun Timór hela iha rai-liur. Hosi amostra ida-ne’e, identifika de’it respondente sira ne’ebé hala’o tiha ona viajen iha Timor-Leste ba motivu tempu livre nian durante viajen atuál ka iha tinan kotuk hanesan respondente válidu sira ne’ebé partisipa iha levantamentu.

Page 8: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

6

spondente sira ho idade 17-24 (10%) ka ho idade 65 ba leten (6%).

Respondente sira ne’ebé halo viajen ba Timor-Leste ho família ho 41%, no respondente hirak-ne’e, ne’ebé halo viajen ho labarik ho 19%. Respondente sira ne’ebé halo viajen mesak, liu datoluk ida (35%), enkuan-tu respondente sira ne’ebé halo viajen nu’udar parte hosi grupu paseiu ho 4% de’it.

Informasaun kona-ba Xegada no Partida nian

Proporsaun hanesan hosi respondente sira ne’ebé to’o iha Timor-Leste hosi Denpasar (42%) hanesan ho respondente sira ne’ebé to’o hosi Darwin (39%). Menus hosi respondente ida hosi lima (16%) to’o hosi Singapura. Halo viajen ba Timor-Leste relativamente haree hanesan la iha problema, porsentu hitu de’it hosi xegada ne’ebé hato’o katak sira hasoru problema, hahú hosi problema sira ne’ebé komún liu ne’ebé hato’o maka kona-ba kustu vistu nian (19%), atrazu viajen nian (10%) no problema sira relasiona ho regulamentu imigrasaun nian (8%).

Bainhira husu respondente sira kona-ba destinu hosi sira-nia partida ho aviaun hosi Timor-Leste, kuaze metade (49%) bá iha Denpasar. Porsentu tolunulu-resin-lima ba Darwin, no 14% hatudu halo viajen ba Singapura.

Hosi viajante sira ne’ebé hetan entrevista, 29% indentifika períodu hela iha Timor-Leste liu fulan tolu, enkuantu 47% hela la to’o semana rua.

Maioria hosi respondente sira maka vizitante sira ne’ebé atu fila-fali, ho 60% hatudu katak sira vizita ona Timor-Leste iha tempu liubá, enkuantu 40% hatudu sira foin vizita Timor-Leste ba dala uluk. Hosi sira-ne’ebé molok ne’e halo ona viajen ba Timor-Leste, liu metade (55%) halo ona viajen ba Timor-Leste liu dala tolu molok sira-nia viajen atuál.

Razaun sira hodi Halo Viajen ba Timor-Leste

Bainhira husu respondente sira atu identifika sira-nia razaun prinsipál hodi halo viajen ba Timor-Leste. Liu metade hosi respondente (56%) ne’ebé halao viajen ba Timor-Leste atu halo servisu, reuniaun ka atividade sira relasiona ho negósiu nian.

Figura 1. Razaun sira hodi halo viajen ba Timor-Leste

Servisu,negosiukakonferénsia Férias

Vizitaamiguno/kafamília Seluk

56%

17%

16%

11%

RazaunsiraHodiHaloViajen

Page 9: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

7

Ida hosi respondente tolu (34%) halo viajen ba Timor-Leste atu halo servisu (inklui servisu ne’ebé simu saláriu, servisu ne’ebé la simu saláriu, servisu voluntáriu no/ka servisu asisténsia nian), 15% halo viajen hodi halo negósiu no 7% halo viajen hodi tuir konferénsia ka reuniaun. Porsentu sanulu resin hitu de’it halo viajen ba Timor-Leste ba loos de’it objetivu férias nian, enkuantu proporsaun hanesan hosi respondente sira ne’ebé halo viajen hodi vizita amigu no/ka família (16%).

Hosi respondente sira ne’ebé halo ona viajen ba Timor-Leste atu halo servisu, 46% hatudu kompromisu hodi servisu ba tempu naruk iha Timor-Leste (ba períodu fulan neen ba leten), enkuantu 28% halo ona viajen ba Timor-Leste nu’udar voluntáriu. Kuaze rua hosi viajante tolu (62%) ne’ebé iha kompromisu atu servisu ba tempu naruk hatudu katak amigu ka família (hosi estranjeiru) halo ona vizita ba sira bainhira sira hela iha Timor-Leste, enkuantu datoluk ida hosi voluntáriu (34%) hatudu hanesan.

Bainhira husu kona-ba sira-nia profisaun, 26% hosi respondente sira tantu jere sira-nia negósiu rasik, ka nu’udar traballadór independente, enkuantu 21% servisu ba empreza privada. Persentajen ki’ik liu hosi respondente sira tantu servisu ba organizasaun naun-governamentál internasionál ka lokál (ONG) (8%), no proporsaun hanesan identifika sira-nia an hanesan voluntáriu (6%).

Maski 16% de’it hosi respondente identifika vizita amigu no/ka família hanesan sira-nia motivu prinsipál hodi halo viajen ba Timor-Leste, maioria hosi respondente (78%) hatudu katak sira hasoru ema sira ne’ebé maka antes ne’e sira koñese, durante sira-nia vizita.

Informasaun Pre-xegada no Intensaun sira Viajen nian

Molok to’o mai, tolu hosi viajante haat (75%) depende ba rekomendasaun hosi ibun ba ibun hodi fó-hatene sira antes kona-ba sira-nia viajen ba Timor-Leste. Ida-ne’e inklui metade hosi respondente (51%) ne’ebé hetan informasaun kona-ba Timor-Leste hosi amigu no/ka família ne’ebé hela iha Timor-Leste, no 24% hosi respondente ne’ebé buka informasaun hosi kolega servisu sira.

Figura 2. Fonte informasaun kona-ba Timor-Leste, molok xegada

Figure2=TET

Amiguno/kafamília

51%

Internét31%

Kolegaservisusira24%

Jornál20%

Rádiu8%

Televizaun5%

Lahetan4%

Seluk4%

Page 10: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

8

Respondente ida hosi tolu (31%) hetan informasaun kona-ba Timor-Leste hosi internét, enkuantu fonte mídia tradisionál fó-hatene viajante sira ho proporsaun ne’ebé ki’ik liu (Televizaun 5% no Rádiu 8%). Ida hosi respondente haat (25%) hato’o katak kuantidade informasaun kona-ba Timor-Leste ne’ebé la adekuadu ba sira-nia viajen.

Atu kompoin rezultadu hirak-ne’e, bainhira husu respondente sira karik sira bele hetan informasaun natoon kona-ba sira-nia viajen bainhira sira iha Timor-Leste, respondente ida hosi tolu (31%) hateten sira labele.

Haree fila-fali ba períodu molok xegada nian, husu respondente sira hodi identifika sira-nia atividade sira tempu livre nian ne’ebé maka sira hakarak bainhira sira iha Timor-Leste.

Figura 3. Atividade sira ne’ebé maka hakarak iha Timor-Leste, molok xegada

Barak liu hosi respondente (91%) hatudu sira sei partisipa iha atividade sira ne’ebé iha relasaun ho Timor-Leste ninia biodiversidade. Ida-ne’e inklui 35% hosi respondente envolvidu ne’ebé nomeia apresiasaun vida selvajen, 31% snorkeling, 13% peska no 12% mergullu. Porsentu neen-nulu-resin-sia hosi respondente sira hakarak atu vizita fatin istóriu sira no atu esperienta atividade kulturál sira, enkuantu atividade sira ne’ebé bazeia iha aventura kona-ba pasiar iha foho no paseiu bisikleta hetan nomeasaun ho liu metade hosi respondente sira hanesan atividade sira ne’ebé maka hakarak (56%).

Ida hosi respondente lima de’it (23%) halo rezerva ba sira-nia atividade sira molok xegada, iha-ne’ebé kuaze proporsaun hanesan ne’ebé uza ajente sira viajen nian (27%) ka amigu/membru família sira iha rai-laran hodi halo rezerva ba sira (26%). 14% de’it halo sira-nia rezerva liuhosi formuláriu rezerva online.

Copy:Figure3=English

Vizitafatinistóriu Esperientaatividadekulturál

Apresiasaunvidaselvajen Snorkelling Peska Mergullu

Pasiarihafoho Paseiubisikleta

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

Istória noKultura

Biodiversidade Aventura

37%

32%

35%

31%

13%

12%

33%

23%

Page 11: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

9

Esperiénsia sira Viajante nian iha Timor-Leste

Bainhira halo viajen ba atividade tempu livre nian iha Timor-Leste laran tomak, destinu populár liu atu vizita (47%) maka Liquiçá tuirmai maka Dili (43%). Maski nune’e, bainhira haree liur hosi kapitál nasaun nian no hasai respondente sira ne’ebé halo viajen ba, ka hela iha Dili hosi análize, distribuisaun viajante sira-nian ba destinu liur hosi Dili, maka hanesan tuirmai:

Figura 4. Viajen tempu livre nian en-jerál iha Timor-Lesta ninia laran (la inklui Dili)

Bainhira halo viajen ba tempu livre nian liur hosi Dili, destinu komún liu maka Liquiçá. Kuriozamente, Maubara, iha-ne’ebé simu istóriku forte ida no lokaliza la to’o 20km hosi Liquiçá hetan vizita hosi respondente sira ho 30% de’it.

Aleinde fó indikasaun ida ba viajen tempu livre nian en-jerál iha Timor-Lesta ninia laran, husu mós respondente sira hodi refeleta kona-ba sira-nia viajen atuál liu iha tinan ida kotuk ba de’it objetivu tempu livre nian.5 Rezultadu sira hatudu katak bainhira halo viajen ba tempu livre nian durante sira-nia viajen atuál liu, metade hosi respondente tantu halo viajen ba ka hela iha Dili (50%). Kuriozamente, bainhira respondente sira ne’ebé halo viajen ba ka hela iha Dili durante sira-nia viajen atuál liu hasai hosi análize, destinu populár liu ba viajen maka Atauro (23%), tuirmai maka Liquiçá (13%) no Baucau (9%). Enkuantu refleta kona-ba viajen hotu-hotu iha tinan liubá, respondente sira hatudu preferénsia signifikativa ida hodi halo viajen ba Liquiçá. Maski nune’e, bainhira halo viajen iha sira-nia viajen atuál liu, proporsaun boot liu hosi respondente hatudu halo viajen ba Atauro. Observasaun ida-ne’e karik tanba mosu popularidade Atauro nian hanesan destinu ida ba viajante sira.

Transporte

Bainhira halo viajen ba tempu livre nian iha Timor-Leste, 20% de’it hosi respondente uza karreta-aluga

5 Atu mantein koerénsia ho métodu peskiza nian no prinsípiu inkluzaun partisipante nian, sujere respondente sira la halo aluzaun kompleta ba objetivu servisu ka negósiu nian.

Figure4.Overallleisure

travel<br>withinTimor-Leste

(excl.Dili)

0 10 20 30 40 50 60 70 80

82%Liquica

43%Com

43%Baucau

39%HatuBuilico

39%Aileu

38%JacoIsland

36%Manatuto

35%Atauro

35%Maliana

32%Balibo

31%Maubisse

30%Maubara

18%Viqueque

14%Oecussi

13%Other

10%Manufahi

Page 12: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

10

hanesan sira-nia meius transporte prinsipál. Ho kontráriu, porsentu tolunulu-resin-sia hosi respondente uza karreta privada, amigu nian, ka membru família sira-nian ba transporte. Observasaun hanesan ba respondente sira ne’ebé halo viajen iha Dili laran de’it. Hosi respondente sira ne’ebé hela iha Dili, 35% hosi respondente sira uza karreta privada, amigu nian ka família nian ba transporte, enkuantu 18% de’it uza karreta alugér.6 Bainhira husu kona-ba uzu sistema transporte públiku iha Dili, 20% hosi respondente sira halo viajen iha Dili laran prinsipalmente uza taksi, enkuantu 3% de’it uza autokarru ka mikrolet.7

Respondente sira ne’ebé la uza karreta servisu nian, karreta pertense ba amigu/família nian ka karreta privada ne’ebé tuirmai husu atu avalia sira-nia satisfasaun no despeza ba sira-nia meius transporte ne’ebé maka sira hili.

En-jerál, 79% hosi respondente sira satisfás ho sira-nia opsaun transporte ne’ebé maka sira hili. Hosi ema sira-ne’ebé uza karreta-aluga nian, 86% hosi respondente sira satisfás ho sira-nia meius transporte, enkuantu kuaze datolu ida hosi respondente (34%) ne’ebé halo viajen uza taksi hatudu katak sira la satisfás.8

En-jerál, kustu médiu relasiona ho transporte ne’ebé selu durante respondente ninia viajen ikus tempu livre nian iha Timor-Leste laran maka US$151. Bainhira husu atu avalia sira-nia despeza, 57% de’it hosi respondente fiar ida-ne’e sai ‘kustu-benefísiu’.

Hela Fatin

Bainhira halo viajen ba tempu livre nian iha Timor-Leste, datoluk ida (33%) hosi respondente sira uza otél ba hela-fatin. Kuaze ida hosi respondente haat (24%) uza uma-arrenda privadu ka uma família nian no/ka amigu sira-nian, enkuantu 4% de’it hosi respondente sira uza pouzada.9

Respondente sira-ne’ebé la hela iha família ka amigu ninia uma ka uma-arrenda privadu husu atu avalia sira-nia satisfasaun no despeza ba sira-nia tipu hela-fatin ne’ebe maka sira hili.

En-jerál, maioria hosi respondente sira (84%) satisfás ho sira-nia hela-fatin ne’ebé maka sira hili. Persentajen aas liu hosi respondente (90%) satisfás ho sira-nia estadia iha eco-resort no akampamentu.10 Hosi viajante sira ne’ebé ladún satisfás ho sira-nia esperiénsia, 64% de’it satisfás ho sira-nia estadia iha alberge, enkuantu 79%11 satisfás ho sira-nia estadia iha pouzada.

En-jerál, kustu médiu relasiona ho hela-fatin ne’ebé maka selu durante períodu viajen tempu livre nian iha Timor-Leste nia laran maka US$192. Bainhira husu atu avalia sira-nia despeza, 28% hosi respondente hateten ida-ne’e hanesan ‘la iha kustu-benefísiu’, enkuantu 62% hateten ida-ne’e hanesan ‘kustu-benefísiu’.

Atividade sira Tempu Livre nian

Enkuantu kestionáriu levantamentu nian husu respondente sira atu halo lista ba fatin hotu-hotu ne’ebé maka sira halo ona viajen ba Timor-Leste nia laran, husu pergunta adisionál lubuk ida relasiona ho sira-nia viajen ikus ne’ebé maka hala’o ba de’it objetivu tempu livre nian. Iha kontestu ida-ne’e nian, atividade komún liu maka tempu livre iha tasi, ne’ebé hato’o, liu respondente ida hosi respondente tolu (36%).

6 Importante atu nota iha-ne’e katak ho análize tabulasaun kruzada iha levantamentu, rezultadu tamañu amostra hetan diminuisaun signifikativamente, enkuantu marjin erru hetan aumentu esponensialmente. Ho nune’e, persentajen sira ne’ebé uza iha-ne’e hanesan indikasaun jerál de’it, no la nesesariamente reprezenta amostra globál.7 Ibid.8 Ibid.9 Pouzada maka otél sira ne’ebé harii bainhira Timor-Leste sei iha kontrolu Portugés nian. Ohin loron, maioria Timor-Leste ninia pouzada sira administra hosi Governu.10 Importante atu nota iha-ne’e katak ho análize tabulasaun kruzada iha levantamentu, rezultadu tamañu amostra hetan diminuisaun signifikativamente, enkuantu marjin erru hetan aumentu esponensialmente. Ho nune’e, persentajen sira ne’ebé uza iha-ne’e hanesan indikasaun jerál de’it, no la nesesariamente reprezenta amostra globál.11 Ibid.

Page 13: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

11

Esperimenta atividade kulturál (11%), pasiar iha foho (10%) no vizita fatin istóriku sira (10%) ne’ebé hato’o hanesan atividade prinsipál durante halo viajen ho proprosaun hanesan hosi respondente sira.

En-jerál, kuaze respondente hotu-hotu (94%) satisfás ho atividade sira tempu livre nian ne’ebé maka sira partisipa. Husu mós respondente sira karik iha ona esperiénsia arte no kultura nian bainhira halo hela viajen iha Timor-Leste. Hosi 54% hatudu katak sira iha ona esperiénsia, maioria (97%) hateten Timoan sira-nia arte no kultura sai nu’udar esperiénsia ida ne’ebé agradável.

Tanba maioria hosi respondente sira identifika atividade sira hanesan tempu livre iha tasi (36%), pasiar iha foho (10%) no snorkeling (8%), kustu relasionadu tempu livre nian ne’ebé relativamente ki’ik. Durante períodu viajen tempu livre nian, kustu médiu relasiona ho atividade sira tempu livre nian maka US$99. Bainhira husu atu avalia sira-nia despeza, 77% hosi respondente sira fiar ida-ne’e sai ‘kustu-benefísiu’.

Esperiénsia sira kona-ba Te’in nian

Durante viajen ikus ne’ebé hala’o ba objetivu tempu livre nian, 55% de’it hosi respondente sira ne’ebé intensionalmente buka esperiénsia te’in nian inklui hahán no ingrediente sira lokál nian. Maski nune’e, 86% hosi respondente sira hatudu satisfasaun ba hahán no atividade sira ne’ebé relasiona ho hahán.

Despeza média ba hahán no atividade sira ne’ebé relasiona ho hahán bainhira halo hela viajen tempu livre nian iha Timor-Leste maka US$197, ho kuaze ida hosi respondente haat (24%) hateten ida-ne’e hanesan ‘la iha kustu-benefísiu’. Ho kontráriu, 69% hosi respondente sira fiar ida-ne’e sai ‘kustu-benefísiu’.

Reflesaun En-jerál

Husu respondente sira hodi refleta kona-ba indikadór tolu ne’ebé diferente relasiona ho ospitalidade, seguransa no infraestrutura iha kontestu viajen tempu livre nian en-jerál iha Timor-Leste nia laran, no husu sira atu avalia taxa satisfasaun ba sira ida-idak tuituirmalu.

Figura 5. Avaliasaun pozitiva ba ospitalidade, seguransa no infraestrutura, hafoin períodu viajen nian

Dahaat tolu hosi respondente sira avalia ospitalidade/atendimentu kliente nian hanesan tantu ‘di’ak’ ka ‘di’ak liu’ (76%), enkuantu 84% hosi sidadaun sira avalia seguransa no protesaun pesoál hanesan tantu ‘di’ak’ ka ‘di’ak liu’. 33% de’it hosi respondente sira avalia infraestrutura, iha relasaun ho kapasidade hodi halo viajen ba tempu livre nian, hanesan ‘di’ak’ ka ‘di’ak liu’.

Maski persesaun negativa ida-ne’e ba infraestrutura, proporsaun boot (83%) hosi respondente sira hateten katak sira-nia esperiénsia viajen nian en-jerál iha Timor-Leste satisfás sira-nia espetativa. Bainhira husu karik respondente sira sei rekomenda Timor-Leste ba sira-nia amigu sira, 79% hosi respondente fiar sira sei rekomenda Timor-Leste ba sira-nia amigu sira. Bainhira husu respondente sira atu identifika atrasaun prinsipál tolu ne’ebé sei enkoraja amigu sira ka família atu vizita, sira hatudu esperiénsia atividade l sira (25%), tempu livre iha tasi (25%) no vizita fatin istóriu sira (23%).

Ospitalidade Seguransa Infraestrutura

76% 84%33%

Page 14: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

12

Despeza sira Viajen nian & Kontribuisaun Ekonómika sira

Bazeia iha amostra populasaun hosi viajante hamutuk 710 ba Timor-Leste, Bele halo estimativa ida ba kontribuisaun ekonómika turizmu nian.

Husu respondente hotu-hotu ne’ebé halo viajen ba Timor-Leste ba objetivu tempu livre nian atu fó ruptura kona-ba natureza sira-nia despeza sira. Bazeia iha despeza sira relasiona ho transporte, hela-fatin, atividade sira tempu livre nian, no hahán, kustu médiu respondente nian ba kada viajen maka hanesan tuirmai:

Figura 6. Gastu médiu viajante nian, kada viajen

Ho ponderasaun análize ekonómika hodi sura padraun gastu sira-ne’ebé diferente entre respondente sira ne’ebé halo viajen ba Timor-Leste menus hosi fulan tolu (71%) no sira-ne’ebé halo viajen liu fulan tolu (29%), despeza média ponderada hosi viajente ida nian ne’ebé vizita Timor-Leste maka US$638.

Figura 7. Satisfasaun ba indikadór ekonómiku sira relasiona ho viajen tempu livre nian iha Timor-Leste

Uza ponderasaun hanesan hodi hatán ba taxa satisfasaun nian ba indikadór despeza haat ida-idak, hetan

Transporte HelaFatin AtividadeTempuLivrenian Hahán

200

150

100

50

0 $151

$192

$99

$197

Transporte HelaFatin AtividadeTempuLivrenian Hahán

57% 62% 77% 69%

Page 15: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

13

katak en-jerál, 65% hosi respondente fiar sira-nia despeza hodi sai ‘kustu-benefísiu’.

Iha semetre dahuluk tinan 2014 nian, Timor-Leste rejista xegada aeroportu nian hamutuk 28,343.12 Uza prinsípiu inkluzaun hosi ami-nia peskiza,13 no projeta xegada aeroportu nian ba 201414 ida-ne’e bele dedús katak estimativa valór agregadu ekonómiku médiu tinan-tinan hosi viajante sira ba Timor-Leste maka maizumenus millaun US$14.6.15

Organizasaun Turizmu Mundiál Nasoins Unidas nian (UNWTO), maski nune’e, define vizitante ida hanesan “viajante ida ne’ebé halo viajen ba destinu prinsipál ida liur hosi ambiente baibain nian, menus hosi tinan ida,16 ba motivu espesífiku ida (motivu negósiu nian, tempu livre nian ka motivu pesoál seluk) aleinde atu hetan servisu hosi entidade rezidente ida iha país ka fatin ne’ebé vizita ba”. Vizitante sira ne’ebé halo viajen hirak-ne’e kualifika hanesan viajen turizmu nian. Turizmu refere ba atividade vizitante sira-nian.17 Ho nune’e, kontribuisaun ekonómika ‘vizitante sira-nian’ ba Timor-Leste maka hanesan tuirmai:

Figura 8: Projesaun distribuisaun ekonómika valór agregadu viajante nian

Bazeia definisaun UNWTO nian, vizitante sira kontribui milllaun US$10 ka 68% hosi projesaun estimada. Kuriozamente, ema sira-ne’ebé halo viajen ba Timor-Leste ba razaun prinsipál remunerasaun nian/motivu servisu nian kontribui kuaze dahaat ida (24%) hosi valór agregadu turizmu país nian ho millaun US$3.5.

12 Direcção Nacional de Estatística (2014), Ministry of Finance retrieved from: http://www.statistics.gov.tl/wp-con-tent/uploads/2014/08/2nd-Quarter-Quarterly-Statistical-Indicators-2014.pdf13 Iha-ne’ebé hakbesik ema 1666 hodi tuir entrevista, 710 de’it (39%) maka inklui iha amostra hanesan respondente válidu14 Fó dadus inalkansável ba semestre daruak iha 2014 iha tempu publikasaun nian, piku xegada la komún iha semestre dahikus iha 2013, projesaun populasaun ba 2014 ho kontráriu, bazeia iha padraun kresimentu trimestrál ne’ebé hatudu-sai iha 2012. Uza análize kresimentu hosi 2012 nian ba dadus atuál, ida ne’e halo estimativa katak Timor-Leste sei simu xegada aeroportu 58,795 iha 2014.15 Ida-ne’e la inklui turizmu doméstiku, ne’ebé bele hamsoru ekonomia turístika marjinalmente boot liu.16 Bazeia ba kritériu peskiza nian la halo diferénsa entre vizitante sira ne’ebé hela iha Timor-Leste ba períodu menus hosi fulan 12 no fulan 12 ka liu, kontribuisaun vizitante nian bazeia ba definisaun UNWTO nian sei interpreta hanesan esti-mativa duké reál. 17 United Nations (2008), ‘International Recommendations for Tourism Statistics 2008’ Department of Economic and Social Affairs, p.10

Figure8=ENG

Vizitante Servisu Seluk

Millaun(USD)

0 2 4 6 8 10 12 14

10 3.5 1.1

Page 16: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

14

Observasaun Jerál sira

Haree ba Governu Timor-Leste nian fó dotasaun orsamentál millaun US$7.418 ba Ministériu Turizmu nian iha 2014, rezultadu sira peskiza nian sujere katak saída setór nian boot liu entrada kuaze ho 200%, no karik sai boot liután bainhira de’it merkadu turizmu doméstiku país nian kualifika ona finansialmente. Maski projesaun ekonómika ida-ne’e, setór turizmu Timor-Leste nian kontinua ki’ikoan kompara ho jeografia ninia viziñu sira-nian. Territóriu Norte iha Austrália hato’o valór agregadu ekonómiku vizitante nian tinan-tinan ho billaun A$1.78,19 no viziñu Indonézia hato’o gastu médiu turista ida nian kada viajen maka US$1134, akumulasaun ba totál valór agregadu ekonómiku maka billaun US$9.12.20 Haree ba rejiaun ninia potensiál aas ba turizmu, hamutuk ho rezultadu sira hosi peskiza ida-ne’e, destaka nesesidade prinsipál sira hosi sorin prokura turizmu nian iha Timor-Leste ne’ebé tenke aborda, hodi garante kresimentu no dezenvolvimentu setór nian iha tinan hirak oinmai.

Peskiza hatudu katak la iha satisfasaun ba nesesidade sira viajante nian inklui infraestrutura ne’ebé menus, folin transporte-aluga nian ne’ebé aas no limitasaun ba iha informasaun ne’ebé bele hetan lais liu relasiona ho viajen iha Timor-Leste nia laran. Alein ne’e, dezeju vizitante nian atu halo viajen kulturál ka ba fatin istóriku sira, iha asesu limitadu ba fatin hirak-ne’e, no informasaun kona-ba asesu ba fatin hirak-ne’e. Rezultadu sira fó evidénsia ida kona-ba oinsá Minstériu Turizmu bele dezenvolve polítika futura hodi hatán ba nesesidade viajante sira-nian ba Timor-Leste, no, ho nune’e, kria ambiente atraente ida iha ne’ebé setór ne’e bele dezenvolve.

18 Ministry of Finance Timor-Leste (2014), ‘2014 State Budget’ p.97 foti hosi: https://www.mof.gov.tl/wp-content/uploads/2014/03/Budget-Book-1-ENGL.pdf19 Northern Territory Tourism (2013), ‘Tourism Vision 2020: Northern Territory’s Strategy for Growth’.20 Prawira, Y (2014), ‘Promising Tourism in Indonesia presents new investment opportunities,’ Dadus CEIC nian foti hosi: http://www.ceicdata.com/en/blog/promising-tourism-indonesia-presents-new-investment-opportunities

Page 17: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

15

Apéndise: Kestionáriu Levantamentu nian

INTRODUSAUN

Liuhosi kolaborasaun entre Ministériu Turizmu iha Timor-Leste no Fundasaun Ázia, hala’o hela daudaun peskiza (survey) ida iha sala ne’ebé mak pasajeiru sira utiliza molok atu sa’e aviaun (inglés: departure lounge) iha Aeroportu Internasionál Dili iha semana ida ne’e, kona-ba ema sira ne’ebé mak mai vizita Timor-Leste.

Kestionáriu ne’ebé iha ne’e ninia objetivu atu identifika nesesidade no interese ema sira ne’ebé mai hala’o vizita iha ne’e, depoisde períodu viajen iha rai laran.

Hamutuk iha pergunta 33 no sei presiza maizumenus minutu 15 hodi prenxe kestionáriu ne’ebé refere. Maske sei iha ema ida ne’ebé mak sei akompaña no fó klarifikasaun (karik nesesáriu), sei mantein konfidensialidade ba Ita-Boot nia resposta sira no sei la hakerek Ita-Boot nia identidade individuál.

Sei utiliza deskoberta sira hosi peskiza ida ne’e atu hamosu baze ida ba evidénsia kona-ba esperiénsia loloos ne’ebé mak sei sai nu’udar matadalan ba Governu Timor-Leste ninia komprensaun kona-ba nesesidade ema sira ne’ebé mak mai hala’o vizita iha ne’e, no ajuda hamosu polítika ba loron oin nian, ne’ebé inklui mós prioridade sira iha área turizmu nian.

A) Ita-Boot hakarak partisipa iha peskiza kona-ba ema sira ne’ebé mak mai vizita Timor-Leste?

1 Sin2 Lae

[Se “Lae”]

ii) Tanba sa labele?

1 La komprende tanba razaun lingua2 Tenke ba ona tan aviaun atu simu3 Kompleta tiha ona peskiza ida ne'e iha tempu uluk4 La-iha razaun5 Razaun seluk ruma (halo favór temi)

[Se hili “La komprende tanba razaun lingua”]

iii) Lingua ida ne’ebé mak ita prefere atu uza ba komunikasaun? [resposta open-ended]

Se hili “Sin” iha (A):

B) Ita-Boot hakarak hala’o peskiza ida ne’e ho lian saida?

1 Lingua Ingles2 Tetun3 Bahasa Indonézia4 Portugés5 Mandarin

C) Ita-Boot nia tinan hira?

Page 18: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

16

1 Menus hosi tinan 172 17 – 243 25 -344 35 -445 45 -546 55 -647 Tinan 65 no tinan 65 ba leten

[Se respondente “Menus hosi tinan 17”]:

Obrigadu tanba prontu atu hola parte iha ami-nia peskiza ne’e. Infelizmente, tanba Ita-Boot menus hosi tinan 17, Ita-Boot la tama iha ami-nia lista análize nian. Ami fó obrigadu ba Ita-Boot nia tempu.

[Se respondente tinan 17 ba leten, bele kontinua]:

D) Agora Ita-Boot hela iha ne’ebé?

1 Timor-Leste2 Austrália3 Brazil4 Xina5 Índia6 Indonézia7 Japaun8 Malázia9 Nova Zelándia10 Pakistaun11 Filipina12 Portugál13 Seluk Estadu sira iha Uniaun Europeia14 Singapora15 Tailándia17 Estadus Unidus Amérika18 Reinu Unidu 19 Nasaun seluk ruma (halo favór temi)

[Se hili “Austrália”]:

Q(D)i. Sidade ne’ebé mak besik liu ba sidade ida ne’ebé oras ne’e Ita-Boot hela ba?

1 Darwin2 Melbourne3 Sydney4 Canberra5 Brisbane6 Perth7 Adelaide8 Hobart9 La hatene

Page 19: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

17

[Se hili “Timor-Leste”, go to Q(D)]

E) Ita husi nasaun ka nasionalidade ida ne’ebé nian?

1 Australianu2 Brazileiru3 Xineza4 Ema India5 Ema Indonézia6 Ema Japaun7 Ema Malázia8 Ema Nova-Zelándia9 Ema Pakistaun10 Ema Filipina11 Portuguesa12 Nasionalidade sira seluk ne'ebé iha Uniaun Europeia nia laran13 Ema Singapura14 Ema Thailandia15 Timor-oan16 Amerikanu17 Ema Inglaterra18 Sira seluk

[Se hili “Timor-Leste” iha Q(D) no “Timor-oan” iha Q(E]:

Obrigadu ba ita-nia oferese atu partisipa iha ami-nia peskiza. Maibé tanba ita hanesan sidadaun Timor ne’ebé agora dau-daun hela iha Timor Leste, ita se la-kualifikadu atu inklui iha ami nia analizasaun. Ami apresia tebes ba ita-nia tempu.

F) Oinsá durasaun tempu mai hela iha Timor-Leste?

1 Menus hosi loron 3 2 Loron 3 to'o loron 7 3 Loron 8 to'o loron 14 4 Loron 15 to'o loron 21 5 Loron 22 to'o fulan 16 Entre fulan 1 no 27 Entre fulan 2 no 3 8 Liu husi fulan 3

G) Durante ita nia viajen, ka iha tempu uluk, ita konsege halo viajen hanesan pasa ferias iha Timor-Leste nia laran?

1 Sin2 Lae

[Se hili ‘Lae’]:

Obrigadu ba ita-nia oferese atu partisipa iha ami-nia peskiza. Maibé tanba ita nunka halo viajen hanesan

Page 20: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

18

pasa ferias nian iha Timor-Leste nia laran durante iha viajen ida ne’e ka tinan ida liu ba ne’e, ita se la-kualifikadu atu inklui iha ami nia analizasaun. Ami apresia tebes ba ita-nia tempu.

A. RAZAUN REALIZA VIAJEN

1. Ida ne’e Ita-Boot nia viajen primeiru mai Timor-Leste?

1 Sin2 Lae

[Se hili “Lae” iha Q1]: 1a. Molok viajen ida ne’e, Ita-Boot mai vizita Timor-Leste ne’e dala hira ona?

1 Dala ida2 Dala rua3 Dala tolu4 Liu husi dala tolu5 La-hanoin hetan

2. Razaun fundamentál saida mak halo Ita-Boot deside atu vizita Timor-Leste?

1 Vizita amigu no/ka família sira2 Férias 3 Hela ho feen/la'en/namoradu/namorada, ne'ebé servisu iha Timor-Leste4 Servisu (inklui servisu ne'ebé hetan pagamentu, servisu ne'ebé la-hetan pagamentu, servisu

voluntáriu no servisu fo asisténsia)5 Ema ne'ebé hela iha Timor-Leste6 Komersiu7 Atende konferénsia/enkontru8 Razaun seluk ruma (halo favór temi)

2a. [Se hili “Servisu” to Q2] Tipu servisu saida mak Ita-Boot halo iha Timor-Leste?

1 Jere negósiu privadu2 Uluk mai buka servisu 3 Partisipa iha konferénsia4 Servisu durasaun tempu badak (menus hosi fulan neen)5 Servisu durasaun tempu naruk (liu fulan neen)6 Ema ne'ebé halo servisu voluntáriu7 Seluk (halo favór temi)

2b. Razaun saida tan (karik iha) mak halo Ita-Boot mai vizita Timor-Leste? [Multiple Response]

1 Tranzitu2 Partisipa iha konferénsia3 Akompaña ema ruma atu atende konferénsia4 Negósiu5 Visita kolega no/ka familia6 Férias 7 Edukasaun8 Ka ba pasa tempu hamutuk nu’udar noiva ka noivu foun

Page 21: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

19

9 Atu esplora/la’o rai10 Servisu iha tempu ferias11 La-iha razaun seluk12 Razaun seluk ruma (halo favór temi)

2c. [Se hili “Servisu” iha Q1 ka “ Servisu iha tempu ferias” in Q2b] Wainhira Ita-Boot servisu iha Timor-Leste, Ita-Boot nia amigu ka família ruma (hosi rai seluk) mai vizita Ita-Boot iha ne’e?

1 Sin2 Lae

3. Ita-Boot tama mai liuhosi ne’ebé?

1 Darwin2 Bali3 Singapura4 Mota Ain/Batugade5 Tunubibi6 Memo7 Oesilo8 Belulik-Leten9 Bobometo10 Seluk (halo favór temi)11 La hatene

4. Ita-Boot uza meiu transporte saida atu tama mai Timor-Leste?

1 Aviaun2 Ró3 Karreta4 Motór5 Bis6 La'o ain7 Seluk (halo favór temi)

5. Ita-Boot hetan problema ruma atu to’o mai ne’e?

1 Sin2 Lae

5a. [Se hili “Sin” iha Q5] Problema saida mak Ita-Boot hetan?

1 Folin vistu (visa) nian 2 Rekerimentu ba vistu (visa) nian3 Kanselamentu transporte 4 Atrazu iha transporte5 Seluk (halo favór temi)6 Prefere la hatan

6. Ita-Boot hasoru ema ruma ne’ebé Ita-Boot koñese nanis ona durante Ita-Boot nia viajen iha Timor-

Page 22: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

20

Leste ne’e?

1 Sin2 Lae

7. Ita-Boot halo viajen iha grupu, ka mesak de’it?

1 Mesak2 Ho amigu/família3 Parte hosi grupu ne'ebé halo tour/vizita4 Hamutuk ho kolega sira5 Seluk (halo favór temi)

[Se hili “Parte hosi grupu ne’ebé halo tour/vizita”]:

7a. Grupu ne’ebé refere:

1 Grupu despostu (inklui luku, sa’e foho no halai bisikleta)2 Grupu ne'ebé dirije atu halo planu ba ferias3 Emprezariu ka grupu ne'ebé halo konvensaun4 Grupu relijiaun5 Eskola ka tempu livre universidade nian5 Razaun seluk ruma (halo favór temi)

8. Ita-Boot halo viajen ho labarik?

1 Sin2 Lae

B. INFORMASAUN SIRA MOLOK TO’O MAI

9. Molok to’o mai, oinsá Ita-Boot hetan informasaun kona-ba Timor-Leste? [Multiple Select]

1 Amigu no/ka família ne'ebé hela iha Timor-Leste2 Televizaun3 Internet4 Rádiu5 Jornál 6 Lonely Planet (livru kona-ba matadalan viajen nian)7 Kolega sira8 La hetan informasaun ruma9 Seluk (halo favór temi)

9a. Informasaun sira ne’ebé Ita-Boot hetan kona-ba Timor-Leste adekuadu/natoon ba Ita-Boot nia viajen sira?

1 Sin2 Lae

10. Atividade ida oinsá los mak ita hakarak halo wainhira iha Timor-Leste? [Multiple Select]

Page 23: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

21

1 Luku tasi (diving)2 Luku tasi maibé la tun liu ba tasi okos (snorkelling)3 Sa'e tun foho ho bisikleta (mountain biking)4 La'o ain ho distánsia dook (hiking)5 Vizita fatin arte no kultura sira6 Vizita fatin istóriku sira 7 Halimar/divertimentu iha tasi ibun 8 Apresiasaun ba animál sira iha ai-laran9 Kail ikan10 Nein halo buat tida11 Atividade seluk ruma (halo favór temi)

11. Ita-Boot halo ona rezerva (booking) ruma molok to’o mai, ba atividade sira ne’ebé temi iha pergunta anteriór? [respondente la hili ‘prefere la hatan’ iha Q10]

1 Sin2 Lae

[Se hili “Sin” iha Q11]: 11a. Oinsá Ita-Boot halo Ita-Boot nia rezerva (booking) ne’e?

1 Liuhosi ajénsia viajen 2 Liuhosi formuláriu rezerva (booking) online3 Telefone diretamente4 Liuhosi email5 Husu ba amigu/família ruma ne'ebé iha Timor-Leste hodi halo rezerva (booking) ne'e6 Seluk (halo favór temi)

12. Wainhira iha Timor-Leste, Ita-Boot konsege hetan informasaun sufisiente kona-ba Ita-Boot nia viajen sira?

1 Sin2 Lae

C. ESPERIÉNSIA HALO VIAJEN IHA TIMOR-LESTE LARAN

Pergunta hirak tuir mai ne’e refera ba viajen iha Timor-Leste durante viajen ida ne’ebé foin akontese ka akontese iha tinan ida uluk liu ba nebe hanesan objetivu ba pasa ferias nian. Bainhira resposta ba pergunta hirak ne’e halo favor labele refere ba viajen ne’ebé ita halo tia ona ba objetivu servisu ka komersiu nian.

13. Bainhira viajen hanesan pasa ferias nian, fatin ida ne’ebé de’it mak ita vizita iha Timor-Leste?

[Multiple Select]

1 Dili2 Baucau3 Maubisse4 Hato Builico/Mt. Ramelau5 Lautem/Jaco Island6 Com7 Ata'uro

Page 24: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

22

8 Maubara9 Liquica10 Maliana11 Balibo12 Aileu13 Manatuto14 Ossu/Viqueque15 Manufahi16 Oecussi17 Seluk (halo favór temi)

[Se hili “Liu hosi fulan 3” iha Q(F)]:

13a. Iha tinan ida liu ba ne’e, mais menus viajen ho objetivu hanesan pasa ferias nian ne’e ita halo ona dala hira iha Timor Leste nia laran?

[Hatama numeru tomak]

14. Reflekta husi ita nia viajen liu ba ne’ebé ita halo iha Timor-Leste ba objetivu hanesan pasa ferias nian, fatin ida ne’ebé mak ita ba? [Resposta ida de’it]

1 Dili2 Baucau3 Maubisse4 Hato Builico/Mt. Ramelau5 Lautem/Jaco Island6 Com7 Ata’uro8 Maubara9 Liquica10 Maliana11 Balibo12 Aileu13 Manatuto14 Ossu/Viqueque15 Manufahi16 Oecussi17 Seluk (halo favór temi)

15. Tipu transportasaun ne’ebé ita uza barak liu iha viajen ida ne’e mak saida?

1 Veíkulu/transporte aluga nian2 Amigu/família sira-nia transporte3 Karreta privadu4 Kompañia /Veikulu uza ba servisu5 Taxi6 Bis7 Mikrolet8 Ró

Page 25: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

23

9 Motór10 Bisikleta11 La’o de’it12 Seluk (halo favór temi)

Se la hili “la’o de’it”, “karreta privadu” ka “Kompañia /Veikulu uza ba servisu”]:

15a. Saida de’it mak asosiadu ho orsamentu bainhira utiliza transporte ida ne’e?

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

Se la hili “la’o de’it”, “karreta privadu” ka “Kompañia /Veikulu uza ba servisu”]:

15b. Oinsá ita se marka valor hodi haree nivel satisfeitu bainhira uza transporte husi opsaun hirak ne’e?

1 Satisfeitu loos2 Satisfeitu3 La-satisfeitu4 La-satisfeitu loos

Se la hili “la’o de’it”, “karreta privadu” ka “Kompañia /Veikulu uza ba servisu”]:

15c. Oinsá ita se marka valor ba Ita-Bo’ot nia gastu bainhira uza transporte husi opsaun hirak ne’e?

1 Iha duni benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona (value for money)2 Laiha benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona3 La hatene (lalika lee sai)

Q16. Tipu toba fatin ida oinsá loos mak ita uza bainhira halo viajen ba iha ne’eba?

1 Otél sira2 Losmen3 Fatin ba ema la’o rai4 Hela fatin apartamentu5 Hela-fatin ne'ebé iha orientasaun ba prezervasaun meiu ambiente (eco-resort)/akampamentu

(camping)6 Pouzada7 Família ka Amigu sira-nia uma 8 Aluga privadu9 Privately owned property10 La-hela iha kalan ne'e11 Razaun seluk ruma (halo favór temi)

[Se la hili “aluga privadu, “privately owned property” ka “la hela iha kalan ne’e”]:

16a. Ita gasta tiha osan hira ba tipu husi toba fatin ida ne’e?

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

16b. Oinsá mak ita se marka valor haree ba nivel satisfeitu husi kualidade toba fatin ne’ebé ita uza?

Page 26: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

24

1 Satisfeitu loos2 Satisfeitu3 La-satisfeitu4 La-satisfeitu loos

16c. Oinsá mak ita se marka valor ba ita bo’ot nia gastu bainhira uza toba fatin ida ne’e?

1 Iha duni benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona (value for money)2 Laiha benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona3 La hatene (lalika lee sai)

17. Bainhira viajen foin daudaun ne’e iha Timor Leste, saida mak sai hanesan atividade primariu husi pasa ferias ne’ebé ita konsege partisipa?

1 Luku tasi (diving)2 Luku tasi maibé la tun liu ba tasi okos (snorkelling)3 Sa'e tun foho ho bisikleta (mountain biking)4 La'o ain ho distánsia dook (hiking)5 Vizita fatin arte no kultura sira6 Vizita fatin istóriku sira 7 Halimar/divertimentu iha tasi ibun 8 Apresiasaun ba animál sira iha ailaran9 Kail ikan10 Nein halo buat tida11 Hela fatin ne’ebé kolega/familia hela ba12 Seluk

[Se hili “La iha” ka “Hela fatin ne’ebé kolega/familia hela ba”]:

17a. Saida de’it mak asosiadu ho orsamentu bainhira partisipa iha atividade husi pasa ferias ida ne’e?

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

17b. Oinsá mak ita se marka valor haree ba nivel satisfeitu husi kualidade ba atividade ne’ebé ita partisipa ne’e?

1 Satisfeitu loos2 Satisfeitu3 La-satisfeitu4 La-satisfeitu loos

17c. Oinsá mak ita se marka valor ba ita bo’ot nia gastu bainhira partisipa iha atividade pasa ferias ida ne’e?

1 Iha duni benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona (value for money)2 Laiha benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona3 La hatene (lalika lee sai)

18. Ita-Boot hetan esperiénsia ruma kona-ba arte no kultura wainhira halo viajen iha Timor-Leste? (ezemplu: vizita muzeu, fatin espozisaun arte nian ka fatin kulturál ruma

Page 27: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

25

1 Sin2 Lae

[Se “Sin”]:

18a Oinsá Ita-Boot avalia Ita-Boot nia esperiénsia kona-ba haree no sente arte no kultura iha Timor-Leste:

1 Furak tebes2 Furak3 La furak4 Aat loos

19. Maizumenus, orsamentu hira mak ita uza ba hahán no mós ba atividade ne’ebé iha relasaun ho hahán iha viajen ida ne’e?

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

19a. Oinsá mak ita se marka valor hare ba nivel satisfeitu husi hahán no mós atividade hirak ne’ebé iha relasaun ho hahán?

1 Satisfeitu loos2 Satisfeitu3 La-satisfeitu4 La-satisfeitu loos

19b. Oinsá mak ita se marka valor ba Ita-Boot nia gastu husi hahán no mós atividade hirak ne’ebé iha relasaun ho hahán?

1 Iha duni benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona (value for money)2 Laiha benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona3 La hatene (lalika lee sai)

20. Karik ita se fó valor oinsá loos ba atendimentu ne’ebé ita hetan bainhira halo viajen pasa ferias nian iha Timor-Leste?

1 Di'ak tebes 2 Di'ak3 Aat4 Aat loos

21. Karik ita se fó valor oinsá loos ba sentimentu kona-ba asuntu seguru no seguransa bainhira halo viajenba pasa ferias nian iha Timor-Leste?

1 Di'ak tebes 2 Di'ak3 Aat4 Aat loos

22. En jerál, karik ita se fó valor oinsá loos ba infraestrutura iha Timor-Leste bainhira halo viajen ba pasa ferias nian iha Timor-Leste?

Page 28: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

26

1 Di'ak tebes 2 Di'ak3 Aat4 Aat loos

22. Ita-Boot nia esperiénsia sira iha Timor-Leste tuir duni buat ne’ebé Ita-Boot espera tiha ona?

1 Sin2 Lae

23. Ita-Boot sei fó-hatene ba amigu sira atu mai vizita Timor-Leste?

1 Sin2 Lae3 La hatene

[Se hili ‘Sin’ iha Q22]:

24. Karik husi Ita-Boot nia opiniaun rasik, saida mak sai hanesan fator importante liu iha Timor Leste ne’ebé sei fo korajen ba Ita-Boot nia maluk no/ka familia atu vizita mai iha ne’e?

(Halo favor hanoin ka dehan mai fatin 3 ne’ebé refere)

1 Luku tasi (diving)2 Luku tasi maibé la tun liu ba tasi okos (snorkelling)3 Sa'e tun foho ho bisikleta (mountain biking)4 La'o ain ho distánsia dook (hiking)5 Vizita fatin arte no kultura sira6 Vizita fatin istóriku sira 7 Halimar/divertimentu iha tasi ibun 8 Kail ikan9 Apresiasaun ba animál sira iha ai-laran10 Seluk (halo favór temi)

[Se la hili “Liu husi fulan 3” iha Q(F)] – go to SEKSAUN D

D. DESPEZA SIRA BA VIAJEN NIAN

25. Haree ba Ita-Boot nia despeza sira, tuir Ita-Boot nia hanoin, osan montante hira mak Ita-Boot gasta ona durante Ita-Boot nia viajen mai Timor-Leste?

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

26. Tuir Ita-Boot nia hanoin, osan montante hira mak Ita-Boot gasta molok to’o mai Timor-Leste

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

27. Molok to’o mai, osan hira mak Ita-Boot gasta ba viajen internasionál ho aviaun/ ho ró (hodi tama mai no sai hosi Timor-Leste)?

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

28. Osan hirak mak, tuir Ita-Boot nia hanoin, Ita-Boot gasta tiha ona iha foho, wainhira iha Timor-Leste?

Page 29: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

27

RESPONDE HO NÚMERU ($0 < x < $5,000)

29. Oinsá Ita-Boot avalia Ita-Boot nia despeza sira iha Timor-Leste (iha benefísiu gasta osan iha Timor-Leste?)

1 Iha duni benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona (value for money)2 Laiha benefísiu hosi osan ne'ebé gasta ona3 La hatene (lalika lee sai)

E. INFORMASAUN DEMOGRAFIA

30. Ita husi nasaun ka nasionalidade ida ne’ebé nian?

1 Australianu2 Brazileiru3 Xineza4 Ema India5 Ema Indonézia6 Ema Japaun7 Ema Malázia8 Ema Nova-Zelándia9 Ema Pakistaun10 Ema Filipina11 Portuguesa12 Nasionalidade sira seluk ne'ebé iha Uniaun Europeia nia laran13 Ema Singapura14 Ema Thailandia15 Timor-oan16 Amerikanu17 Ema Inglaterra18 Sira seluk

31. Ita-Boot servisu saida?

1 Na'in ba negósiu/empreza ruma 2 Servisu mesak hodi hetan rendimentu (auto-empregu/self employed)3 Servisu ba empreza privada4 Servisu ba ONG Internasionál ka Lokál 5 Nasoins Unidas6 Traballadór Estadu nian 7 Misaun Diplomatiku8 Ema ne'ebé halo servisu voluntáriu9 Estuda daudaun iha Universidade/Estudante10 Reforma ona11 La servisu (dezempregadu)12 Seluk (halo favór temi)

32. Favor hakerek ita-nia jéneru

1 Mane

Page 30: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

28

2 Feto

33. Ita-Boot nia númeru viajen aviaun nian (inglés: flight number) hira?

1 SJ27102 SJ2713 TL5114 TL5135 TL5156 TL5177 TL5198 MI 2959 Seluk (halo favór temi)

Ida ne’e mak parte ikus nian hosi peskiza ne’e. Obrigadu ba partisipasaun iha ami-nia peskiza ne’e no kontribuisaun ba dezenvolvimentu setór turizmu iha Timor-Leste. Karik Ita-Boot iha pergunta ruma, halo favór labele iha dúvida atu kontakta Fundasaun Ázia ninia repartisaun iha Timor-Leste liuhosi: [email protected]

Page 31: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

29

Page 32: Levantamentu kona-ba viajante sira iha Timor-Leste 20142 Lia Maklokek Maski daudaun ne’e iha melloria ekonómika iha Timor-Leste inklui kresimentu 8% iha PIB (ka GDP) naun-petrolíferu

30