Leksikon planina Srbije

Ivan Zidarević Zida

LEKSIKON

PLANINA

SRBIJE

Beograd, 2012.

Leksikon Planina Srbije

Sadržaj:

Predgovor...3

Unutrašnja građa Zemlje…4

Genetska klasifikacija oblika u reljefu Zemljine površine…5

Evolucija i morfologija…6

Reljef Srbije…8

Regionalni prikaz planina Srbije…9

Panonska i peripanonska Srbija.10

Planine Vojvodine.10

Planine severozapadne Srbije…11

Planine Zapadnog Pomoravlja…14

Planine Šumadije…17

Planinsko- kotlinska makroregija…19

Karpatska Srbija…19

Balkanska Srbija…23

Južna Srbija i Južno Pomoravlje...26

Toplica i Jablanica…30

Ibarsko- kopaonički kraj…32

Kosovo i Metohija…34

Starovlaško- raška visija…36

Literatura…43

Ivan Zidarević ZidaPage 2


Predgovor

Leksikon planina Srbije pruža uvid u genezu odnosno način i vreme nastanka planina, morfologiju i oblik, sastav, klasifikaciju po grupama kojima pripadaju i položaju.

Leksikon nije namenjen samo geografima vec svima onima koji aktivno provode vreme u prirodi, kao sto su profesionalni i rekreativni sportisti, planinari, speleolozi, učenici i studenti.

Ivan Zidarević Zida, dipl. geograf



Unutrašnja građa Zemlje

Zemlja, kao kosmičko telo, različitog je sastava i različite je građe. Unutrašnjost Zemljine mase odlikuje se koncentrično raspoređenim sferama, različitog sastava i fizičkih osobina. Prema do sada prihvaćenom stavu, u unutrašnjosti Zemljine mase mogu se izdvojiti Zemljino jezgro, omotač jezgra i litosfera (slika 1.).

Slika 1. Zemljine sfere

Zemljino jezgro čini poluprečnik od 3,500 km i sastavljeno je od metala (Ni i Fe sa primesama Co). Unutar jezgra, na dubini od oko 5000 km, nalazi se slabiji izražen diskontinuitet Lemanove, koji označava granicu između dva različita dela jezgra -spoljašnjeg rastopljenog i unutrašnjeg čvrstog. Gornja granica Zemljinog jezgra se nalazi na duini od 2,900 km i određena je Vihert- Gutembergovim diskontinuitetom.



Omotač jezgra (mantl) zahvata prostor između Mohorovičićevog diskontinuiteta, odnosno dostiže debljinu oko 2,800 km. Sastoji se pretežno od jedinjenja kiseonika i sumpora sa metalima, koji izgrađuju bazične silicate.

Zemljina kora ili litosfera je površinski stenoviti omotač planete. Njena donja granica je na dubini od 30-70 km ispod kontinenata i oko 3-7 km ispod okeanskog dna. Pošto u njen sastav najviše ulaze jedinjenja Si (silicijuma) i AL (aluminijuma), i često se ova sfera skraćeno naziva i SIAL.

Po H. Džefrisu (1926), Zemljina kora se sastoji od tri sloja: sedimentnog, granitnog i bazaltnog. Sedimentni sloj se sastoji od sedimentnih stena, staloženih u poslednjih 600-800 miliona godina. Granitni sloj leži ispod sedimentnog sloja i u njemu se nalaze kisele magmatske stene, kristalasti škriljci i zbijeni sedimenti. Bazaltni sloj je najniži deo Zemljine kore i ovaj sloj predstavlja jedinstveni omotač.

Genetska klasifikacija oblika u reljefu Zemljine površine

Zemlja je izložena delovanju brojnih unutrašnjih i spoljašnjih sila, među kojima najveći značaj imaju gravitacija i toplotna energija. Te sile, uslovljavaju karakter i intezitet prirodnih procesa i utiču na evoluciju naše planete. Saglasno dvema osnovnim silama, endogenim i egzogenim- javljaju se u reljefu Zemljine površine dve osnovne genetske kategorije oblika. To su tektonski i erozivni (akumulativni) oblici.

Tektonski oblici predstavljaju primarne oblike i oni čine skelet reljefa Zemljine površine (kontinentalni blokovi, okeanski baseni, planine). Tektonski pokreti se dele na epirogene i orogene. Tektonski oblici izgrađuju primarni, inicijalni reljef i kasnije počinje rad egzogenih sila.

Epirogeni oblici predstavljaju vekovna osciliranja i kolebanja između kontinentalnih blokova i okeanskih basena u vidu talasa ogromnog raspona. Epirogeni pokreti izdizanja i spuštanja Zemljine kore stvaraju u reljefu dvojake oblike: svodove, ispupčenja ogromnog raspona u vidu štita- geoantiklinale i ugibe, velika ulegnuća geosinklinale. Svodovi predstavljaju kontinentalne mase, a ugibi okeanske basene.

Orogeni pokreti su tektonski pokreti velikog inteziteta, koji dovode do poremećaja slojeva i postojeće tektonske strukture. U odnosu na epirogene, to su relativno brzi pokreti i oni imaju primarni značaj u stvaranju planina i kotlina. Orogeni pokreti se mogu podeliti, po Eduardu Sisu, u dve osnovne grupe: to su tangencijalni, plikativni, horizontalni pokreti i vertikalni, radijalni ili disjunktivni pokreti.



Kao posebna grupa se navode vulkanske pojave koje utiču na formiranje reljefa.

Erozivni i akumulativni oblici nastaju kao rezultat različitih erozivnih procesa koji deluju na Zemljinoj površini. Najjači erozivni agensi su voda, vetar i promena temperature.

Evolucija i morfologija

U toku svoje duge morfotektonke evolucije, reljef Zemljine kore bio je izložen snažnim i dugotrajnim orogenim pokretima. Oni su povremeno zahvatali prostrane delove geosinklinala za vreme orogeneze glavnih prostora ubiranja planinskih venaca. Stvaranje planinskih venaca i sistema u geološkoj istoriji Zemljine kore vršilo se u okviru četiri velike orogene faze: bajkalske, kaledonske, hercinske i alpske. Tokom ovih faza dolazi do stvaranja i planinskih sistema Srbije (slika2).



Slika 2. Refelj Srbije

Kaledonska orogeneza počela je krajem kambrije (pre 600 miliona godina), dostigla je svoj maksimum krajem silura i završila početkom devona (pre 400 miliona godina). Na prostoru Srbije ova orogeneza nije konstatovana jer je u to vreme čitav prostor bio oblast sedimentacije. To se zaključuje po obilju morskih fosila u okolini Rtnja u slojevima iz donjeg devona i to arhoecijata, brahiopoda, trilobita i gralobita. Po drugim autorima na prostoru istočne Srbije postoje dokazi u vidu modro zelenih algi da je ovde došlo do izdizanja delova kopna.

Hercinska orogeneza je počela krajem devona (pre 360 miliona godina) i početkom karbona bila najizraženija u permu, a završila se početkom trijasa (pre 240 miliona godina). Na Balkanskom poluostrvu pokretima ove orogeneze nastaje rodopska masa, a izdignuta je i osnova nekih planina u istočnoj Srbiji. Preko marinskih slojeva, u podnožju Rtnja, nataloženi su slojevi srednjeg i gornjeg devona. Što opet kazuje da su to prvi oblici reljefa na prostoru Srbije. U to vreme



kao rezultat intezivnih tektonskih promena nastaje i pojačana magmatska aktivnost. Za nju su vezani izlivi granita u blizini Kučeva, Gorjana, Stare planine, intruzije gabra kod Deli Jovana.

Alpska orogeneza je počela u donjoj kredi i traje sve do danas, oko 80 miliona godina. Imala je više orogenih faza tokom kojih su izdignute venačne planine na zemlji. U toku alpske orogene postojalo je više manjih koje su bitne za prostor Srbije. Prvi pokretima alpske orogeneze u austrijskoj fazi došlo je do stvaranja navlaka istočne Srbije. U savskoj fazi dolazi do stvaranja Panonskog basena a tokom atičke faze dolazi do glavnog izdizanja Karpatsko- balkanskih planina. Kroz našu zemlju prolaze oba alpska orogena stabla. Severno alpsko orogeno stablo se pruža kroz našu zemlju kao istočna zona venačnih planina kojoj pripadaju planine istočne Srbije.

Postoje tri sistema planinskih venaca zapadni: počinje Zviškim planinama i nastavlja se preko Homoljskih planina, Beljanice, Kučaja, Rtnja, Ozrena, Device do Suve planine; središnji počinje sa Staricom iznad Majdanpeka, pruža se prema jugu preko Velikog, Malog i Golog Krša, Stola, Tupižnice, Tresibabe do Svrljiških planina; istocni: počinje sa Miročem pa preko Velikog grebena, Deli Jovana do Stare planine. Južno alpsko orogeno stablo u našoj zemlji pretstavljeno je zapadnom zonom venačnih planina (najvećom morfotektonskom celinom naše zemlje). Planinski venci pripadaju grupi Dinarskih planina sa pravcem pružanja SZ- JI, od Triglava do Skadarskog jezera sa dužinom od 700 km. Tu spadaju: Durmitor, Sinjajevina, Komovi, zatim Prokletije, Šarske planine (Šar planina, Paštrik, Koritnik), kao i Zvijezda, Tara, Zlatibor, Zlatar, Mučanj, Golija, Rogozna i dr.

Prema svemu gore navedenom po načinu postanka planine Srbije se dele na venačne (nastale pretežno horizontalnim pokretima nabiranja), gromadne (nastale pretežno vertikalnim pokretima rasedanja) i vulkanske. Venačne, gromadne i vulkanske planine, čiji su viši delovi radom spoljašnjih sila razoreni, sniženi i odneti, preobraćene su u planinske trupine. One kasnijim pokretima mogu biti ponovo izdignute i radom spoljašnjih sila raščlanjene. Ovakve planine se nazivaju regenerirane ili tektonski podmlađene planine. Međutim, u praksi na terenu ovakva podela za planinare ima relativan značaj jer je ponekad teško primenljiva bez dublje naučne analize.



Reljef Srbije

Srbija je Evropska, Balkanska i podunavska zemlja sa površinom od 88.361 km². Geografske koordinate su joj 41° 52’—46° 11’ sgš, 18° 06’—23° 01’ igd . Glavni grad je Beograd.

Reljef Srbije je raznolik i deli se u dve velike makro regije. Planinsko- kotlinsku i Panonsku makroregiju. Podaci u tabeli pokazuju da je najzastupljeniji planinski reljef . Površina te kategorije je 33.992 km² ili 38.5% ukupne površine (Tabela 1.). U sklopu planinskog reljefa najveće prostranstvo ima niskoplaninski i planinski reljef (27,3%). Na brdovito zemljište dolazi skoro četvrtina teritorije (24,7%), a na nizijsko zemljište više od jedne trećine (36,8%) površine Srbije. Nizijsko zemljište nalazi se u Vojvodini, Posavini i Pomoravlju Centralne Srbije.

Visinska zona Kategorija reljefa Površina

km² %

0-200 Nizijsko 32,540 36,83200-500 Brdsko 21,829 24,70

500-1000 Nisko planinsko 24,105 27,281000-1500

Srednje planinsko8,468 9,59

1500-2000 1,213 1,37Preko 2000 Visoko planinsko 206 0,23

Ukupno 88,361 100

Tabela 1. – Visinska kategorizacija reljefa (zemljišta) u Srbiji i površina pojedinih visinskih zona (pojaseva)

Ima više deficija za planinu.

Planina je velika zemljana formacija koja se proteže na površini zemlje sa određenim granicama i vrhom. Nauka koja se bavi proučavanjem planina naziva se orografija. Jedinstvene definicije za planinu nema i koristi se više termina za to ali se često koristi termin uzvišenje. U Oxford English Dictionary planina se definiše kao prirodno uzvišenje na površini zemlje koje se nalazi na većoj visini od okruženja i poseduje visinu čija je vidljivost primetna.

Planine su prostrana uzvišenja strmih strana, različitog oblika i pravca pružanja, koja se odlikuju jako raščlanjenim i diseciranim reljefom.


http://en.wikipedia.org/wiki/Oxford_English_Dictionary

http://toolserver.org/~geohack/geohack.php?pagename=%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B0&params=43_49_N_21_8_E_type:country_region:CS


Mogu se javljati u obliku venaca, masivnih gromada i kupastih svodova, sa kojih se dižu niži ili viši vrhovi.

Planine su jasno istaknuta i prostrana uzvišenja u reljefu kopna, koja se dižu sa okolnih nižih i zaravnjenih terena. Na svakoj planini se mogu izdvojiti podnožje, strana i vrh. Između planine i ravnice veoma često leži pojas brežuljkastog zemljišta koji se naziva podgorina. Planine su nastale izdizanjem pojedinih delova Zemljine kore.

U morfotektonskom pogledu planine se mogu podeliti na niske, srednje visoke i visoke planine. Niske planine imaju apsolutnu visinu od 200m do 700m . Prosečan nagib njihovih strana je od 5-10°, a disekcija reljefa od 200m do 500m. Niske planine se odlikuju blagim i uobljenim oblicima reljefa. Srednje visoke planine imaju apsolutne visine od 700m do 2000m, sa prosečnim nagibom strana od 10-25°, i disekcijom reljefa od 500m do 700m. Srednje visoke planine se odlikuju većim prostranstvom, pojavom odeska i grebena, sa oštrim vrhovima. Visoke planine imaju apsolutne visine preko 2000m. Disekcija reljefa je preko 1000m. Stenovite mase su često gole.

Kod svih tačaka na planeti se određuju apsolutne i relativne visine. Apsolutna (nadmorska) visina tačke je vertikalno rastojanje između srednjeg nivoa mora (nulte nivovske površi) i same tačke na fizičkoj površini Zemlje.Relativna visina predstavlja razliku apsolutnih (nadmorskih) visina dveju tačaka na fizičkoj površi Zemlje, odnosno RV = H1–H2. Izražava se u metrima. Relativna visina se često koristi u planinarstvu npr. za sračunavanje savladanih uspona i silazaka prilikom planinarskim akcijama (slika 3.).

Slika 3. Apsolutne i relatvne visine



Regionalni prikaz planina Srbije

Kao što je već navedeno, reljef Srbija se deli u dve velike makroregije. Planinsko- kotlinsko dolinsku i Panonsku makroregiju. Panonska makroregija, osim Vojvodine, obuhvata i njen južni obod, tj. peripanonsku Srbiju, delove, dokle je dopiralo veliko more Paratetisa. Na jugu, Paratetis je išao do dolina Zapadne Morave, tj. prekrivao je Šumadiju i dolinom Velike Morave. U vidu zaliva,more je komuniciralo sa Egejskim jezerima u Makedoniji, a sve preko Metohijskih jezera. U tom pogledu, peripanonsku Srbiju čini severozapadna Srbija, Zapadno Pomoravlje, Šumadija, Veliko Pomoravlje i Stig i Braničevo.

Planinsko- kotlinsku makroregiju čine planinski sistemi istočne Srbije (Karpatske i Balkanske planine), Vlasina i Krajište, Toplica i Jablanica, Kosovo i Metohija, Ibarsko- Kopaonički kraj i Starovlaško- Raška visija.

Panonska i peripanonska Srbija

Planine Vojvodine

Vojvodina (Slika 4.) je na severu ograničena granicom prema Mađarskoj, na istoku granicom prema Rumuniji, na jugu tokovima Dunava i Save i na zapadu granicom prema Hrvatskoj. Administrativno i geografski se deli na Srem, Banat i Bačku. U Vojvodini se nalaze dve planine severne Srbije i to su Fruška gora i Vršačke planine.

Fruška gora- se pruža uporednički u dužini od 78 km, a najveća izmerena širina joj je 15 km, površina planine iznosi oko 500 km². Ova niska horst planina, sa najvišim vrhom Crveni Čot (539 m) dominira nad Sremsko- bačkom ravnicom i predstavlja sponu između Slavonskih i Šumadijskih planina. Fruška gora je zaostali deo starog Panonskog kopna, iz perioda paleozoika, čija je glavna masa duboko potonula. U poprečnom profilu planina ima asimetričan oblik, sa strmijom južnom stranom. Tokovi su jače disecirali planinske strane, pomerili planinsko bilo i razbili ga u vrhove i niske presedline. U geološkoj građi učestvuju kristalčasti škriljci, filiti, serpentine, graniti, bazalti, peridotiti, daciti i krečnjaci. U krečnjacima Fruške gore nalaze se tri manje pećine. Niske padine su prekrivene lesom a viši marinskim naslagama. Vegetacija Fruške gore je svrstana u četiri grupe: aluvijlno-hidrofilni tipovi, kserotermni i kseromezofilni hrastovi, mezofilni kitnjavo -grabovi i drugi tipovi i mezofilni bukovi tipovi šuma. Od 1960. godine Fruška gora je i nacionalni park Srbije. Zanimljivost je da je 1953. godine na Fruškoj gori ubijen divlji vepar koji je imao dužinu lobanje od 460mm i težinu oko 300 kg. Na Fruškoj gori se razmnožava i jelen lopatar a u šume je prenet i aksis koji živi u Aziji. Malo je poznato da hermelin, stanovnik dalekih polarnih prostora Kanade, živi u našim krajevima.



Slika 4. Karta Vojvodine

Vršačke planine- predstavljaju najstariji deo Banata, jer pripada zaostalom delu stare potonule panonske mase. Ove planine su u središnjem delu sastoje od kristalastih škriljaca (uglavnom gnajsa), kroz koje su se probili graniti. Planinski obod je prekriven neogenim sedimentima i glinama. Najviši vrh je Gudurički vrh (641 metara). Pedološku građu čine gajnjače, smonice, parapodzole i černozem.

Biljni svet čini stepska flora a od drveća raste: topola, zova, bagrem, dud, breza, hrast, javor, bor i raznoliko lekovito bilje. Od životinja najveću populaciju čine kurjaci, divlje mačke, lisice, jeleni, srne, jazavci itd.

Planine severozapadne Srbije

Severozapadnu Srbiju čini srpska Posavina i Podrinje sa Podgorinom. Srpska Posavina predstavlja ravnicu i pobrđe pored donje Save, sa njene južne strane. Južno od Save, između donje Drine i donje Kolubare do Cera i razvođa prema Tamnavi, prostiru se niža i viša šabačka i obrenovačka Posavina. Srpskoj Posavini pripada i niska Mačva. Niskoj srpskoj Posavini pripada i donja Kolubara sa Tamnavom.



Podrinje i Podgorina predstavljaju deo severozapadne Srbije između Drine i Cera, gornjeg toka Tamnave, varoši Lajkovca i šumadijske grede, zatim razvođa na planini Maljenu i Povlenu i Bajine Bašte. U srpskom Podrinju izdvajaju se krajevi: Lešnica i Jadar u slivovima istoimenih reka desnih pritoka Drine, zatim Rađevina i Azbukovica.

Bobija - planinu nazivaju Tornička Bobija, Bobija ili Orovička planina. U podnožju planine su sela Gornja i Donja Orovica, a na planini je selo Tornik. To je planina u Zapadnoj Srbiji u predelu pod nazivom Azbukovica, nalazi se između desne obale Drine, Sokolskih planina, Jablanika, Medvednika i kanjona Trešnjice. Na istoku je sa visoravni visokom oko 1000 m povezana sa Jablanikom i Povlenom. Smatra se da cela visoravan, sve do podnožja Jablanika pripada Bobiji. Bobija je udaljena od Ljubovije 30 kilometara, a od Bajine Bašte i Valjeva koji kilometar više. Najviši vrh nosi naziv Tornička Bobija i visok je 1.272 metara. Bobiju krase četinarske i bukove šume, pašnjaci i proplanci. Za stanovništvo u selima na padinama Bobije proizvodnja maline predstavlja glavni izvor prihoda.

Boranja- je dinarska planina Podrinja u zapadnoj Srbiji. Na jugu je Jagodnja, na severu Gučevo, na zapadu se prostire do Drine i Malog Zvornika, na istoku je Krupanj. Boranja se pruža od jugozapada ka severoistoku što je drugačije od uobičajenog Dinarskog pravca prostiranja. Njena najviša tačka je Crni vrh (856m) i spada u grupu rudnih planina. Od razvođa rečne doline su upravljene mahom prema zapadu i severozapadu a neke prema jugu i jugoistoku. Kod nekih boranjskih potočnih dolina donji delovi su dublji nego gornji. Ima oblik štita i granitno jezgro koje opkoljavaju škriljci (kao kod Cera). I Boranja je plutonit i horst planina koja se od Cera razlikuje prisustvom paleovulkanskih kupa (stare erupcije).

Cer- se nalazi nedaleko od Šapca u severozapadnom delu Srbije. Od Šapca je udaljen 35 km, a od Beograda 100 km. Cer (687 m) pripada flišnim planinama, dug je oko 20 km, a širok 8 – 10 km. Najviši vrh se zove Šančine ali ga pogrešno nazivaju i Kosanin grad. Osnovni pravac pružanja grebena je od jugoistoka ka severozapadu. To je plutonit, lakolit i horst planina. Diže se istočno od donje Drine, a južno od Mačve. Bilo mu je od granita kojeg opkoljavaju škriljci i karbonski krečnjaci.

Planina je ime dobila po brojnim stablima drveta cer. Planina je prilično šumovita, nije naseljena, poseduje najviše bukvinog, hrastovog i grabovog drveća. Poznat je po istorijskoj bici avgusta 1914. Rudonosan je što je bilo poznato još u rimsko doba te predstoji reaktiviranje rudarenja.

Gučevo- je niska planina zapadne Srbije prostire se pravcem severozapad-jugoistok u dužini od oko 20 km. Gučevo je planina koja se izdiže iznad Loznice i Banje Koviljače, severno od Boranje i u prostoru koji Drina polulučno zatvara sa zapada i severozapada. Na severu je Jadar, na zapadu Drina, na jugu Borinska reka, na istoku rečica Korenita. Najviša tačka se nalazi na 779 m i zove se Crni vrh. Spada u grupu Podrinjskih planina. Jugoistočni deo se zove Kulište i sastavljen je



paleozojskih škriljica, preko kojih su nataloženi trijasni krečnjaci sa naslagama antimona. Severozapadni deo se sastoji od peščara i konglomerata preko kojih leže kredni krečnjaci sve do temena. To teme je valovito i zbog krečnjačke podloge skrašćeno. U neposrednoj blizini Crnog vrha podignut je spomenik i kosturnica srpskim i austrougarskim ratnicima izginulim na ovom prostoru 1914. godine u Prvom svetskom ratu.

Jablanik- se nalazi na oko 45 km jugozapadno od Valjeva između Povlena na istoku, Medvednika na severu i Bobije na zapadu. Jablanik je planina u zapadnoj Srbiji, u grupi Valjevskih planina. Pored Jablanika prolazi put Valjevo – Rogačica preko prevoja Debelo brdo koji se nalazi jugoistočno od planine. Najviši vrh je Jablanik sa 1.275 m. Izgrađena je pretežno od dijabaz-rožanaca, delom od serpentina, a najviši delovi građeni su od trijaskih krečnjaka. Godišnje prima 1800 mm padavina.

Jagodnja- se prostire između Boranje na severu, Sokolske planine i rečice Uzovnice na istoku, Drine na zapadu i jugu i Krupnja na severoistoku. Jagodnja je niža planina, sa najvišim tačkama Mačkov kamen (923 m) i Košutnja stopa (939 m). Sa najvišeg dela pruža se izvanredan i prostran pogled na Drinu i Bosnu. Izgrađena je od škriljaca u čijoj su povlati krečnjaci, peščari i eruptivi. Od širokog temena planine spuštaju se površi ka Drini i Jadru. Mačkov kamen je bio poprište bitke u Prvom svetskom ratu, 1914. godine između srpske i austrougarske vojske.

Magleš- ili Maglješ je planina udaljena 23 km južno od Valjeva. Pruža se pravcem zapad-istok u dužini od oko 4 km. Može se smatrati i istočnim delom, ogrankom, većeg i poznatijeg Povlena. Padine Magleša su neobično lepe sa naizmenično poređanim vrtačama i livadama, šumama i prekrasnim vidicima.

Maljen- je planina koja se nalazi južno od Valjeva. Pruža se uporedničkim pravcem u dužini od oko 25 kilometara između Magleša na zapadu i Suvobora na istoku. Na zapadu se planina prostire do prevoja Bukovi preko kojeg prelazi put Valjevo-Kosjerić. Na istoku se nalazi vrh Rior koji pre pripada Maljenu nego Suvoboru. Magmatski peridotiti (harcburgiti) su najzastupljeniji u geološkoj građi.

Najpoznatije turističko mesto na planini Maljen su Divčibare koje se nalaze na visini od oko 980 metara iznad mora. Visoravan Divčibare duga je oko 7 i široka okko 3 km. Pored šuma Maljen je poznat po svojim cvetnim livadama i šumama. Ima četiri rezervata prirode. Poseban ukras ove pitome planine je beli narcis.

Medvednik- prostire se oko 25 km zapadno od Valjeva. Planina se nalazi između rečnih tokova Jablanice i Obnice sa istoka, Ljubovije sa zapada, Pecke i gornjeg toka Jadra sa severa dok je na jugu planina Jablanik. Vrh Medvednika je jedva uočljivo uzvišenje na skoro horizontalnoj gredi, zaravni koja se pruža pravcem zapad-istok u dužini od 3 km. Osnova je od starijih metamorfita i dijabaza, a greben od mezozojskih krečnjaka. Obrasla je šumom. Planina je ime dobila, kako narod priča,



po sličnosti siluete planine sa medvedom koji leži. Ili po medvedima koji su naseljavali njegove šume.

Povlen- je najviša planina na obodu Panonskog basena u Srbiji i nalazi se na tridesetak kilometara jugozapadno od Valjeva. Čine je više vrhova, od kojih su tri najvažnija: Mali Povlen (1347 m), Srednji Povlen (1301 m) i Veliki Povlen (1271 m). Dužina planine koja se proteže dinarskim pravcem iznosi oko 35 km. Pripada uporedničkom vencu valjevskih planina koje su produžetak starovlaške visije. Povlen je krečnjačka planina. Lanac planina započinje Suvobor, zatim Maljen, na koji se nadovezuju Magleš, Povlen, Jablanik pa uporedo Bobija i Medvednik, a potom Sokolska planina, Jagodnja, Boranja i na kraju se Gučevo strmo spušta ka Loznici.

Sokolska planina- spada u grupu podrinjskih planina zapadne Srbije. Okružuju je planine Jagodnja na zapadu i Medvednik i Orovička planina na istoku. Sokolska Planina, najduži planinski venac rađevinsko-jadarskog Podrinja, diže se jugoistočno od Krupnja. Omeđena je tokovima Drine i Uzovnice na zapadu, Ljubovije na jugu i Krive reke, Bogoštice na severoistoku, a odvaja Rađevinu od Azbukovice. Granicu između Sokolske planine i Jagodnje čini Vukova reka. Sokolska planina se pruža dinarski od Šapca (923 m) i Mačkovog Kamena (843 m) do Proslopa na jugoistoku. Spada u niže planine, sa najvišom tačkom Rožanj (973 m). Vrhovi su travnati i bez šume. Planina je razgranata sa plećatim, skoro zaravnjenim vencem. Dugačka je oko 25 km, a široka od 10 do 15 km. U geološkom sastavu prisutni su krečnjaci u višim delovima planine, dok se silikatne stene nalaze ispod krečnjaka po padinama i dubodolinama.

Planina Suvobor- (864 m) sa Rajcem najistočnija je Valjevska planina. Nalazi se između Ljiga, Gornjeg Milanovca i Mionice. Na istoku je planina Rudnik, a na zapadu Maljen. Ima elemente kraškog reljefa, ali su znatni delovi izgrađeni od serpentina. Predstavlja hidrografsko čvorište između pritoka Zapadne Morave i Kolubare. Prekriven je mladim hrastovim šumama (u uvalama) i šumskim kulturama četinara koje pokrivaju njegov najveći deo. Na lokalitetu Ravna gora je bukova šuma koja je opasana vodotokom Grab. Unutar nje se nalazi Mokra pećina koja je jedno od izvorišta Graba. Rajac (848 m) zbog svojih posebnih odlika i prostora kojeg zauzima neki (neopravdano) smatraju posebnom planinom.

Vlašić- je brdo u zapadnoj Srbiji, između reka Velike Cernice, Jadra i Tamnave, sa vrhovima od 424 do 462 metra. Niži je ali i duži od Cera, ima dinarski pravac pružanja. Podnožjem i preko njega vode drumovi Loznica—Valjevo, Šabac—Ljubovija i Šabac—Osečina. Većim delom je obraslo listopadnom šumom. Zbog visine niže od 500 metara ne može se smatrati planinom.

Planine Zapadnog Pomoravlja



Zapadno Pomoravlje u užem smislu obuhvata dolinu Zapadne Morave, a u širem smislu, pored doline ove reke pripadaju mu doline Đetinje, Skrapeža i Golijske Moravice. Zapadno Pomoravlje je oivičeno nižim planinama –Kotlenikom (748 m), planinom koja se nalazi u uglu između Zapadne Morave i ušća njene pritoke Gruže, Gočem (1.124 m) koji se diže iznad južne strane Vrnjačke kotline, Jelicom (929 m) najisturenijom dinarskom planinom na istoku i Stolovima ( 1.375 m) koji zagrađuju Kraljevačku kotlinu sa juga. Dve niže planine se dižu neposredno iznad korita Zapadne Morave. Upravo ova reka je presekla jedinstvenu masu Ovčar- Kablar, te su od njih postale dve posebne morfološke celine – viši Ovčar (985 m) i (Slika 5.) niži Kablar (885 m). Polifazna dolina Zapadne Morave je i poligenetska i sastoji se od nekoliko kotlina i klisura. Kotline su: Požeška, Čačansko – kraljevačka, Vrnjačka i Kruševačka, a od klisura Ovčarsko – Kablarska. Karakteristika ove klisure je domna epigenija, ili usecanje, i veliki broj meandara usečenih između planina.

Slika 5. Ovčarsko – Kablarska klisura i tok Zapadne Morave



Strme, stenovite strane planine Kablar, njene kamenite stene i veliki šumski kompleksi kriju brojne vrste dobro očuvane flore, sa mnogo reliktnih vrsta. Karakteristične vrste u ovoj klisuri su grab (Carpinus betulus), orijentalni grab (Carpinus orientalis), bela lipa (Tilia cordata), crna lipa (Tilia platyphyllos), jasen (Fraxinus ornus), ruj (Cotinus coggygria), hajdučka oputa ili likovac (Daphne mezereum), lovorasti likovac (Daphne laureola).Fauna je takođe veoma bogata. Važne vrste su kornjače Testudo hermanni i Emys orbicularis, Eskalupov smuk (Elaphe longissima), šareni daždevnjak (Salamandra salamandra), sivi soko (Falco peregrinus), suri orao (Aquila chrysaetos), kraljevska (siva) čaplja (Ardea cinerea), jarebica kamenjarka (Alectoris graeca), kuna zlatica (Martes martes), kuna belica (Martes foina), jazavac (Meles meles) i druge retke i ugrožene vrste.

Deset srednjovekovnih manastira su razbacani iznad klisure kao biseri, što predstavlja veoma atraktivan i značajan monumentalan kompleks, jedinstven za oba predela i vreme njihovog nastanka. Ovčar Banja, poznata po svojim lekovitim termalnim izvorima, lepim vodopadom od stalaktita i kadama na Banjskom potoku, takođe je smeštena ovde.

Blagaja- na severu je Đetinja i Požeška kotlina, na jugu Veliki Rzav. Na istoku je Moravica i preko nje Krstac i Golubac. Jugozapadno su obronci Zlatibora. Trijaski krečnjaci su u geološkoj građi najprisutniji.

Crnokosa - zapadno od Skrapeža, između Kosjerića na severu i Požege na jugu, u istorijskom području Crna Gora nalazi se planina Crnokosa.

Debela gora - nalazi se jugozapadno od Ovčar Banje, zapadno od planine Ovčar, južno od Zapadne Morave, severno od Dragačeva. Geološki sastav čine masivni kredni krečnjaci.

Drmanovina - nalazi se u Zapadnoj Srbiji zapadno od Kosjerića, južno od Seče Reke. Prostire se u istorijskom predelu Crna gora.

Gojna Gora- Kao i istoimeno selo, nalazi se istočno od Kosjerića, severozapadno od Ovčar Banje u predelu Crna Gora.

Jelica - planina Jelica predstavlja prirodnu granicu između Dragačeva i čačanske kotline. Pripada dinarskom sistemu planina i pruža se u pravcu severozapad-jugoistok u dužini od 30 km. U pravcu severozapada na nju se nastavlja Ovčar, u pravcu jugoistoka se nalazi Troglav. Najviši vrh je Crna stena (929 m), Verinje (874 m), Gradina sa poznatim arheološkim nalazištem (849 m), Rajački vis (818 m) i Stjenik.



Jelova gora - na 15 km udaljenosti i severozapadno od Užica se prostire planina Jelova Gora, poznata po gustim bukovim šumama, borovnici i razvijenoj mreži šumskih puteva pogodnih za planinarenje. Najviši vrh je Jelina glavica (1.011 m).

Ovčar - je planina u Zapadnoj Srbiji, a vrh se nalazi 10,5 km zapadno od centra Čačka. Najviši vrh je visok 958 metara, a zajedno sa planinom Kablar pravi Ovčarsko-kablarsku klisuru, kroz koju protiče Zapadna Morava. Geološku građu viših delova čine masivni trijaski krečnjaci. Nedaleko od planine se nalazi poznata Ovčar banja. Na području Ovčara i Kablara nalaze se brojni manastiri. Okolno stanovništvo te manastire naziva Srpskom svetom gorom, ukupno postoji 12 manastira i par crkvica koje se nalaze na putu ka Ovčaru.

Orovica (Ovčar banja)- nalazi se u Zapadnoj Srbiji na prostoru koji nosi istorijsko ime Crna gora. Prostire se između Kablara na istoku, Zapadne Morave na jugu, Gornje Dobrinje na severu i puta Jelen Do-Papratište-Srednja Dobrinja na zapadu.

Ponikve- Kraška površ Ponikve ima srednju visinu od 900-1000 m i na zapadu prelazi u planinu Taru. Ponikve se nalaze zapadno od Užica.

Rožanj- je niska planina (606 m), koja se nalazi između Takova i Čačanske kotline zapadno od Brđana.

Planine Šumadije

Šumadija se nalazi u središnjem delu Srbije i deli se na nisku Šumadiju na severu i visoku Šumadiju na jugu. Šumadijska greda na severu dopire do Beograda, i završava se na Kalemegdanu, a južni krajevi Šumadije graniče se sa Zapadnim Pomoravljem. Karakteristika terena je da se ove planine svrstavaju u “prelaznu zonu”, ali se u zadnje vreme se svrstavaju da pripadaju Dinarskim planinama, iako imaju sastav kao i Rodopske planine, škriljce i granit al ii krečnjake, lepore, peščare, konglomerate itd.

Avala- je niska planina, 16,5 km južno od Beograda. Predstavlja severni kraj šumadijske grede, koja se od Rudnika provlači kroz nisku Šumadiju i predstavlja razvođe između slivova Save i Dunava. Visoka je 511 m (ranije 506 m) i uzdiže se oko 200 m iznad okolnog talasastog terena. To je najniža planina šumadijske grede, najisturenija ka severu. Lakolit kupastog oblika nad pinosavskom i ripanjskom površi izgrađen je u osnovi od serpentina sa povlatom od krečnjaka i fliša. Mineral avalit dobio je ime po Avali na kojoj je pronađen. Još je knez Miloš 1859. godine doneo



odluku da se Avala zagradi i zaštiti, a 1936. godine je proglašena nacionalnim parkom. Prezidijum Narodne Skupštine 1946. godine donosi odluku da bude proglašena dobrom od opšteg značaja. Na zaštićenom području ima oko 600 biljnih vrsta. Ima lekovotih biljnih vrsta, a neke biljke predstavljaju prirodne retkosti, kao što su zanovet, zlatan i zelenika. Avala je dobro pošumljena samoniklim drvećem, a jednim delom je pod zasađenom borovom šumom. Jedno je od omiljenih izletišta Beograđana. Krajem 2007. godine je Skupština grada Beograda proglasila Avalu zaštićenim prirodnim dobrom sa ukupnom površinom od 489 hektara.

Bukulja- je planina u Šumadiji, u čijem podnožju se nalaze Aranđelovac i Bukovička banja, a njen najviši vrh je visok 696 metara. Asimetrična je u meridijanskom profilu zbog izrazitog raseda na severnoj strani. Jezgro je od granita, pokriveno i opkoljeno škriljcima i mermerima (plutonit-lakolit). Ona je vulkanskog porekla, što dokazuje prisustvo granitnih stena. Obrasla je bukovom, grabovom i hrastovom šumom, a naziv planine potiče od reči bukulj – deminutiva slovenske reči buk. Pogodna je za pripreme sportskih ekipa, a obeležene pešačke staze vode od parka Bukovičke banje do vrha planine. Na vrhu se nalazi hidrometeorološka stanica, a na njenim obodima je Garaško jezero. Predstavlja omiljeno izletište Aranđelovčana i banjskih gostiju, a poseduje više ugostiteljskih objekata. Na njoj se nalazi izvorište gazirane mineralne vode ’’Knjaz Miloš’’.

Crni vrh ili Kragujevački Crni vrh (707 m) je planina između Kragujevca i Jagodine, dobio je naziv po crnom izgledu koji su mu davale prostrane šume. Oivičen je rekama Belicom, Ždraljicom, Lepenicom i Velikom Moravom. Spada u Rodopske, niže planine u Šumadiji, u sastavu preovlađuju metamorfne stene. U odnosu na ostale šumadijske planine najbogatiji je pećinama i slapovima. Na njemu se nalazi najizdašniji izvor u Šumadiji (Vrelo u Gornjem Štiplju sa oko 50 l/sek).

Gledićke planine- se nalaze južno od Kragujevca i istočno od Kraljeva, dobile su ime po selu Glediću, a po narodnom predanju zbog toga što se sa njih daleko gleda. Ili možda od drveta gledič koga ima na planini. Prostiru se u dinarskom pravcu severozapad-jugoistok u dužini od 35 km između Lepenice na severu, Gruže na zapadu, Levča na istoku i do Zapadne Morave na jugu. Morfologiju karakteriše valoviti venac vezanih vrhova u čijem se južnom delu nalazi najviši vrh Samar (922 m), a posle njega Dulenski Crni vrh (897 m). One su, posle Rudnika najviše šumadijske planine. Na planini se ističe oko 700 m visoka zaravan, a u geološkoj strukturi karakterističan je ’’šumadijski fliš’’, karbonatno-peščarski i peščarsko-glinoviti sediment.

Ješevac- na severu preko reke Gruže nalazi se Rudnik, na zapadu je Vujan i Gornji Milanovac, na istoku je Gružansko jezero, na jugu je Čačansko-kraljevačka kotlina, na jugoistoku Kotlenik. Crni vrh (902 m) je najviši vrh planinske celine. Ješevac obuhvata niz kupastih, uglavnom šumovitih vrhova visine 500 – 900 metara nastalih vulkanskom aktivnošću u dalekoj prošlosti, geološki sastav čine magmatske stene.



Juhor- (775 m) je planina Šumadije između Velike Morave na istoku i Levča na zapadu, Temnića na jugu i Belice na severu. Pruža se u pravcu sever-jug. To je stari horst i spada u rodopske planine. Juhorskim plutonit sa jezgrom od granita izdužen je meridijanski 22 km. U građi su zastupljeni i škriljci (gnajs i mikašist).

Kosmaj- (626 m) je planina u Srbiji, u okolini Sopota. Posle Avale je najniža planina u Šumadiji. Na njemu se ističu tri vrha: Mali, Goli i Rutavi. Glavni greben Kosmaja polumesečastog je oblika i pruža se u pravcu jugozapad-severoistok. Iako je Kosmaj niska planina, ipak svojim izgledom u vidu ostrva dominira u ovom delu niske Šumadije, iznad valovitog neogenog pobrđa, raščlanjenog blagim rečnim dolinama. Izgrađen je od serpentina, krednog fliša, granita i eruptiva. Diže se kao ostrvo sa površi od 320 metara nadmorske visine.

Naziv Kosmaj nastao je od keltske reči cos (šuma) i predindoevropske reči maj (planina). Međutim, Rimljani su Kosmaj prilagodili mitologiji jer je dobio značenje casa Maiac - stanište boginje Maje. U rimskoj epohi, Kosmaj je bio značajno rudarsko središte. Verovatno se ruda gvožđa iskopavala na Kosmaju i pre dolaska Rimljana.

Kotlenik- je planina u visokoj Šumadiji, između Gruže i Zapadne Morave kao i niske presedline kod Bumbarevog brda, severno od Kraljeva. Najviši vrh je Veliki vrh, na visini od 749 metara nadmorske visine. Prema geološkoj starosti i osobinama, vrh Kotlenika odgovara kupi ugašenog vulkana, u geološkom sastavu preovlađuju magmatski andeziti. Na temenu planine izduženom uglavnom od juga ka severu ređaju se vrhovi Čemernica (487 m), Borča (508 m), Kraljica 578 m), Šiljata kosa (590 m), Klupe (549 m), Crni vrh i V. Livada (748 m), Gradinčica (700 m), Orlovi (667 m), Veliki vrh (749 m) i drugi. Središnji delovi planine su pod šumom. Planina je izdužena oko 21 km, na severu je šira (do oko 10 km), na jugu se klinasto sužava, te između Šumarica i Vitanovca dostiže oko 3 km

Rudnik- se prostire između Gornjeg Milanovca i Topole i najviša je planina Šumadije (Cvijićev vrh ili Veliki Šturac, 1.132 m). Diže se severozapadno od Kragujevca, skoro u sredini Šumadije. Sastavljen je od škriljaca, konglomerata, krečnjaka, peščara i laporca kroz koje se probijaju magmatske stene. Predstavlja njen hidrografski čvor, razvođe prema slivovima Save, dveju Morava i Kolubare. Naziv potiče od ruda, pre svega olova i cinka. Planina je izgrađena od škriljaca, krečnjaka i fliša koje probijaju eruptivi. Vrh Ostrovica (758 m) je izgrađena od riolita i ima oblik paleovulkanske kupe

(Slika 6.). Idući prema severu planine šumadijske grede su sve niže.



Slika 6. Vulkanska kupa Ostrovica

Zahvaljujući izuzetnoj šumovitosti, prirodnim stazama zdravlja i blizini velikih gradova, Rudnik je pogodan za razvoj letnjeg i zimskog zdravstvenog, školskog, sportskog i lovnog turizma.

Venčac- je planina koja se nalazi u blizini Aranđelovca. Bogata je poznatim venčačkim mermerom od koga su sačinjene mnogobrojne skulpture koje krase park Bukovičke banje, česmu u Knez Mihailovoj ulici u Beogradu, fasadu crkve na Oplencu, deo zgrade Bele kuće u Vašingtonu itd. U geološkom sastavu su najzastupljeniji škriljci i mermeri, ima nadmorsku visinu od 658 m.

Vujan- je planina južno od Gornjeg Milanovca. Najviši vrh je Veliki Vujan (856 m). Planina je skoro u celosti pokrivena gustom listopadnom šumom, osim na obroncima prema reci Despotovici koji sa obroncima Ilijaka (510 m) čine Brđansku klisuru. Na planini se nalazi manastir Vujan, osnovan u XIII veku.

Planinsko- kotlinska makroregija

Karpatska Srbija



Karpatska Srbija predstavlja severnu polovinu istočne Srbije, prostranog predela, između Dunava, Velike i Južne Morave, Nišave i Timoka. Taj kraj je od južne polovine istočne Srbije odvojen linijom Rožanj – Rtanj – Tupižnica – Stara planina. Karpatska Srbija se sastoji od nekoliko posebnih geografskih celina koje čine manje krajeve u okviru ovog velikog kraja. To su, na primer: Đerdap (Slika 7.) čija je dolina kompozitna i sastoji se od Gornje klisure- Golubačka, Ljupkovske kotline, Gospođin vir klisure, Donjemilanovačke kotline, Veliki Mali Kazan klisure, Oršavske kotline i Sipske klisure. Đerdapska klisura (rum. Porţile de Fier; mađ. Vaskapu; slov. Železné vráta; tur. Demirkapı; nem. Eisernes Tor; bug. Železni vrata) je najduža i najveća klisura u Evropi. Nastala je usecanjem otoke Panonskog jezera u Karpatske planine. Ona formira deo granice između Rumunije i Srbije, pri čemu se severno nalazi Rumunija, a južno Srbija. Rumunski, mađarski, slovački, turski, nemački i bugarski naziv ima značenje železna vrata, dok je klisura u Srbiji poznata kao Đerdap. Na rumunskoj strani se nalazi nacionalni park Železna vrata (rum. Parcul Natural Porţile de Fier), a sa srpske nacionalni park Đerdap.Zatim drugi krajevi karpatske Srbije su: Zvižd, Homolje, Crnorečki kraj, Donjemilanovački basen, Negotinska krajina, Ključ i Poreč.

Slika 7. Đerdapska klisura

Beljanica- je jedna od najvećih krečnjačkih planina istočne Srbije. Nalazi se između sliva reke Mlave i Žagubičke kotline na severu i sliva reke Resave na jugu. Prostire se istočno od Despotovca i Beljaničke reke, Resava je na jugu, na severu je Mlava i Žagubica. Pruža se od zapada ka istoku u dužini od 24 km, sa prosečnom širinom od oko 12 km. Zahvata površinu od 309 km², od čega 246 km² izrazit kraški reljef u krečnjacima. Severni deo je visoravan sa mnogim vrtačama, uvalama i slepim dolinama (Busovata, Rečke sa ponorom dubokim 150 m). Južni deo je stenovit,



krečnjački greben Beljanica (1336 m) koji strmim odsekom pada u klisuru reke Čemernice, desne pritoke reke Resave. U grebenu su mnogobrojne pećine, od kojih je najveća Velika Atula (560 m). U podnožju grebena nalaze se Malo i Veliko vrelo, a u podnožju severnog oboda Vrelo Mlave kod Žagubice.

Crni vrh- je planina u istočnoj Srbiji, na razvođu između slivova Morave i Crnog Timoka. Sastoji se od dve paleovulkanske kupe, od kojih se viša diže 1043 m. Planina je izgrađena od andezita, pošumljena i slabo naseljena. Severoistočnim podnožjem vodi put Bor - Žagubica.

Deli Jovan- planina je dugačka 19 km, a široka 5 - 7 km. Nalazi se na severnoj periferiji opštine Bor. Najviši vrh ove planine je Crni vrh (1141 m) na kojem se nalazi repetitor. Izgrađen je u osnovi od gabra paleozojske starosti.

Goli krš- je krečnjački greben koji se proteže pravcem severozapad-jugoistok. Nalazi se severoistočno od Bora, južno od planine Stol.

Homoljske planine- se nalaze u istočnoj Srbiji i pripadaju Karpatsko-balkanskoj grupi planina. Izgrađene su pretežno od škriljaca i krečnjaka. Imaju pravac pružanja zapad-istok i smeštene su između Zviške kotline na severu i Žagubičke (Homoljske) kotline na jugu, kao i između Mlavske kotline na zapadu i izvorišnih delova Gornjeg Peka na istoku. Na zapadu se, preko Gornjačke klisure, vezuje za planinu Beljanicu. Najviši vrhovi su Kupinova glava (940 m) i Zdravca (898 m). Na severu su Kučevo i Majdanpek, a na jugu Krepoljin i Žagubica. Prosečna visina je oko 900 metara, a najviša tačka iznosi 962 metra. Najviši predeli izgrađeni su od mezozojskih krečnjaka, ali u raznovrsnom geološkom sastavu između ostalog zastupljeni su i permski peščari, graniti i gnajsevi. Planine su bogate gustom šumom i mnogim rečnim izvorima, koji se spuštaju sa padina. Dok se planina prostire uporedničkim pravcem rečna mreža je orijentisana ka severu ili jugu pa brojne doline rebrasto presecaju teren. Pod Homoljem se podrazumeva i područje Žagubičke kotline, ali i Predeo Zviške kotline na severu.

Kučaj- predstavlja prostranu rečno-krašku površ sa uvalama. Najveći deo prostora Kučajskih planina izgrađen je od jurskih i krednih krečnjaka. Na jug se prostire do asfaltnog puta Paraćin - Krivi Vir, a dalje na istok ide rekom Crni Timok. Zapadnu granicu čine rudarska naselja Senje i Resavica. Od Beljanice na severu je odvajaju izvori Resave i pritoka. Istočna granica ide od Bora preko Zlota sve do Bogovine i reke Crni Timok. Zajedno sa Javorištem, Malinikom, Brezovičkom površi, Mikuljskom površi i Dubašnicom, predstavlja celinu. Najviši vrh ove planine je Trest (1284 m). Potoci koji izviru na ovoj planini, kada stignu na krečnjačku podlogu, počinju da poniru i to je razlog zbog koga se u obodnim delovima Kučaja javljaju i brojne pećine.

Liškovac- je karpatska planina istočne Srbije. Prostire se južno od Donjeg Milanovca i Đerdapske klisure, na istoku je Porečka reka i preko nje planina Veliki



Greben, na jugu je Šaška reka i preko nje planina Mali krš, na zapadu je Majdanpek, Severni Kučaj i Šomrda. Geološku građu grebenskog dela čine pretežno prekambrijumski gnajsevi.

Mali krš- nalazi se južno od Majdanpeka. Sa najvišom tačkom Garvan (929 m), nastavlja se na Veliki krš u pravcu severa. Mali i Veliki krš razdvaja prevoj Vrata ili Vraca. Predstavlja razvođe između izvorišnih krakova Porečke reke i Peka. Izgrađen je od jurskih i krednih krečnjaka i veoma dobro pošumljen.

Mali stol- sastavljen od jurskih krečnjaka i visok je 897 m. Nalazi se oko petnaest kilometara severno od Bora, severozapadno od Stola.

Miroč- spada u Karpatske planine i nalazi se u sklopu nacionalnog parka Đerdap. To je planina Istočne Srbije i nalazi se između Donjeg Milanovca i Tekija. Planina je krečnjačkog sastava (jurski i kredni krečnjaci) te na njoj dominiraju kraški oblici reljefa. Dobro je pošumljena. Od planine Veliki Greben odvojen je dolinom reke Vratne. Na krajnjem istoku se nalazi brdo Buda kod Kladova. U narodnom predanju je poznat po hajducima, Kraljevići Marku i Vili Ravijojli.

Resava- je predeo oko istoimene reke u Istočnoj Srbiji.

Severni Kučaj- prostire se između Golubačke klisure (Đerdap) i Peka, delom je u granicama nacionalnog parka Đerdap. Planinski predeo se prostire severno od Kučeva i Majdanpeka. Severni Kučaj čine oštri, izuvijani grebeni, gde putevi najčešće idu po samom vrhu grebena, nudeći vidikovce po retkim proplancima koje srećemo na ovom prostoru izuzetno guste i bujne šume. Severni Kučaj uglavnom čine stene kristalastih škriljaca, granita i gabra, samo manji deo čini krečnjak. Na Severni Kučaj se nadovezuje masiv Liškovca, koji je sa Severnim Kučajem spojen preko Tatarskog Visa i Babinog Mašila.

Šomrda- smatra se delom Severnog Kučaja. Šomrda se nalazi u istočnoj Srbiji, pripada grupi Karpatsko-balkanskih planina. Prostire se u blizini Donjeg Milanovca. Najviši vrh, koji nosi isti naziv kao i planina, Šomrda, visoka je 803 m. Šomrda se nalazi u nacionalnom parku Đerdap i blizini jednog od najvećih i najznačajnijih mezolitskih i neolitskih arheoloških nalazišta, Lepenski Vir.

Stol- desetak kilometara severno od Bora na prostoru od oko 3 km u prečniku nalazi se planina Sto ili Stol. Jedan od najlepših vidikovaca u ovom delu Srbije je izgrađen od jurskih krečnjaka. Stol predstavlja izazov za planinarsko osvajanje. Šume, livade i pašnjaci daju Stolu i njegovoj neposrednoj okolini poseban izgled. Vrh planine Stol nalazi se na nadmorskoj visini od 1.156 m. Planina obiluje atraktivnim alpinističkim terenima i lepim prostranim livadama bogatim lekovitim travama. Planina je pogodna za planinarenje, alpinističko i sportsko penjanje, a zimi za razne smučarske discipline. Pored planinarskog doma nalazi se jezerce.



Veliki Greben- je planina u istočnoj Srbiji, pripada grupi Karpatsko-balkanskih planina. Nalazi se u blizini Donjeg Milanovca. Od Miroča na severu ga deli dolina reke Vratne. Na jugu se nalazi Mali Miroč kojeg nekoliko metara deli od statusa planine. Još južnije je Deli Jovan. Najviši je Crni vrh sa 656 metara nadmorske visine. Veliki Greben se pruža istočne od sliva Porečke reke, pa sve do njenog ušća u Dunav i nalazi se u nacionalnom parku Đerdap

Veliki Krš- je planina visine 1.148 m, koja se nalazi na desetak kilometara severozapadno od Bora, istočno od planine Stol, istočno od železničke pruge Bor-Majdanpek. Veliki Krš je dugačak 9 km i širok 3 km, to je uzak i nazubljen krečnjački planinski venac blage strane okrenute jugozapadu i veoma strmih stena okrenutih severoistoku. Najviši delovi su izgrađeni od jurskih krečnjaka, zapadne padine čine kredni krečnjački sedimenti. Na više lokaliteta ima šumskih kompleksa.

Vizak- Troglavi vrh u neposrednoj blizini planine Stol u pravcu severa. Nalazi se petnaestak kilometara severno od Bora. Izgrađen je od jurskih krečnjaka.

Tilva Njagra- nalazi se na prostoru između Brestovačke banje, Borskog jezera i Zlota. Predstavlja najizrazitiju paleovulkansku kupu u Crnorečkom andezitskom masivu. Dostiže visinu od 770 m i sa bočnom kupom Tilva Mika (626 m) čini jedinstvenu celinu. Prečnik osnove kupe je 2 km.

Balkanska Srbija

Balkanska Srbija predstavlja južni deo istočne Srbije. Na severu je odvojena od karpatske Srbije Bukovikom, Rožnjem, Rtnjem, Tupižnicom i Tresibabom. Zapadnu i jugozapadnu granicu čini Južno Pomoravlje a južnu granicu predstavlja razvođe između sliva Nišave i sliva Vlasine. Granica prema Južnom Pomoravlju je na razvođu Seličevice, Garine, Kruševice, razvođu Nišave i Sukovske reke.

Baba- nalazi se južno od magistralnog puta Paraćin - Zaječar (desetak km od Paraćina prema Zaječaru), izmedju sela Lešje, Plane i D. Mutnice, sa najvišim vrhom V. Baba 657 m. Planinski greben je izgrađen od jurskih krečnjaka.

Bukovik- je rodopska planina u istočnoj Srbiji na tromeđi — razvođu Sokobanjske, Aleksinačke i Paraćinske kotline. Najviša je tačka Bukova glava (894 m). Niska planina pruža se u pravcu jugozapad—severoistok i ima oblik slemena. Raščlanjena je izvorištima više rečica koje teku ka Velikoj (Jovanovačkoj) reci na severu, a na jugu ka Moravici i Južnoj Moravi. Planina je na zapadu sa većim nagibom prema fosilnoj udolini (Ražanjska presedlina). Bukovik je spada u gromadne planine, izgrađen je od paleozojskih kristalstih škriljaca. Šumovita planina pored magistralnog auto puta, nije turistički iskorišćena.



Devica- južno od Sokobanje, nalazi se planina Devica. Na zapadu je Ozren od koga je odvojena prevojem preko koga vodi stari put od Niša do Sokobanje, prolazeći kroz pitoma planinska sela Miljkovac, Vrelo i Jezero. Južno je planinsko područje Golak.

Golak- planine Ozren i Devica se u pravcu juga spuštaju ka Toponičkoj reci i slivu Svrljiškog Timoka. To niže planinsko područje se naziva Golak.

Ježevica- južno od Crnorečke kotline, jugoistočno od Boljevca nalazi se Ježevica. Zapadno je Rtanj, južno je Mečji vis i Slemen, jugoistočno je Tupižnica.

Kalafat- se prostire severno od Niša, neposredno kraj grada kao i Seličevica. Zapravo postoji dilema da li je ovo posebna planina ili zapadni obronak Svrljiških planina. S obzirom da se izmedju završetka ovog dela i početka Svrljiških planina (kod sela Oreovac) nalazi prevoj preko koga se odvija saobraćaj izmedju Niša, Svrljiga i timočkog okruga, ipak se može prihvatiti da je Kalafat posebna planina. Prostire se u pravcu zapad – istok, tj. od sela Čamurlija na zapadu, do krajnje istočne granice, sela Vrelo. Dužina pružanja je nekih 20 kilometara, a širina ne prelazi 10 km. Okruženje predstavljaju grad Niš, sela Kamenica, Matejevac i Knez Selo na jugu, kao i Grbavče, Kopajkošara i Cerje na severu. Prostor oko vrha Kalafat izgrađen je od formacija crvenih peščara iz paleozoika, dok Kamenički vis i terene zapadno i jugozapadno od njega (sve do Crnog vrha 685 m) grade krečnjački mezozojski sedimenti.

Mečji vis- prema nadmorskoj visini je planina, ali je to uzvišenje sa malom relativnom visinom. Nalazi se između planine Ježevice na severu, ogranaka Rtnja na zapadu, planine Slemen na jugu i Tupižnice na istoku. Zapadno od Mečjeg visa prolazi put Boljevac - Knjaževac.

Ozren- je planina u istočnoj Srbiji, najviši vrh je Leskovik 1.174 m. Prostire se oko 5 km jugozapadno od Soko Banje i severoistočno od Aleksinca. Po najvišem vrhu Aleksinčani ovu planinu nazivaju Leskovik smatrajući da je Ozren samo greben ove planine koji je okrenut ka Soko Banji. Istočno od Ozrena nalazi se planina Devica. U geološkom sastavu preovlađuju mezozojski krečnjaci, predeo zapadno od Sedog vrha prema Subotincu i Aleksincu na jug čine paleozojski sericitski škriljci. Na planini Ozren nalazi se veliki broj izletišta sa razvijenom turističkom infrastrukturom: izletište Ozren, vodopad Ripaljka i izletište Kalinovica.

Paješki kamen- istočno od Svrljiških planina, južno od planine Tresibabe i severoistočno od Bele Palanke nalazi se Paješki Kamen. U pravcu istoka preko



Šugrinske reke nalazi se Zaglavak i Stara planina. Slojeviti kredni krečnjaci čine geološki sastav.

Rožanj- nalazi se između Samanjca na severu, Bukovika na jugozapadu i Sokobanjske kotline na jugoistoku. Južno od Rožnja nalazi se Bovansko jezero. Viši delovi planine sačinjeni su od niskometamorfnih kristalastih škriljaca iz paleozoika.

Rtanj- je planina koja se nalazi u istočnoj Srbiji (Slika 8.), nadomak Boljevca. Pripada Karpatskim planinama i sastoji se od krečnjačkog grebena i izrazite krečnjačke kupe na istoku. Najveći i najviši deo planine izgrađen je od krednih sedimenata, dok severne padine čine stariji krečnjaci iz jure. Izdužen je uporednički oko 30 km i asimetričan u meridijanskom profilu.

Slika 8. Planina Rtanj

Prema severoistoku se strmo obrušava, a prema selima Lukovo i Mirovo u kaskadama. Monumentalno se izdiže iz Crnorečke doline i završava pravilnom piramidom na visini od 1570 metara. Sa Rtnja se kad je vedro vreme vide Dunav, Avala, Kopaonik, Stara planina, Vidin sa delom Bugarske. Planinarska udruženja organizuju svake godine dva tradicionalna uspona na Rtanj, Božićni i Vidovdanski. Severna strana planine prekrivena je šumama i pašnjacima, obrasla autohtonim biljnim vrstama i obiluje izvorima pitke vode. Na vrhu Šiljak nalazi se od 1932. godine kapelica koja je danas u ruševinama. Neumorni i neumoljivi tragači za zlatom u nekoliko navrata su dinamitom razrušili kapelicu posvećenu Svetom Đorđu na vrhu planine, koju je svom mužu Julijusu Minhu, bivšem vlasniku rudnika na Rtnju, podigla supruga Greta.



Samanjac- prostire se pravcem severoistok - jugozapad južno od prevoja Čestobrodice. Zapadno se nalazi planina Baba, južno je planina Rožanj, na istoku je Rtanj, na severu su Kučajske planine. Najviši delovi planine izgrađeni su od masivnih i bankovitih jurskih krečnjaka.

Slemen- planina srednje visine (1.099 m) nalazi se između Boljevca na severozapadu i Knjaževca na jugoistoku. Zapadno se nalazi Tumba, severno Mečji vis, istočno je Tupižnica južno Devica. Prema nadmorskoj visini je srednja planina, ali je za uspon na nju potrebno savladati visinsku razliku od svega 300 metara. Vrh je livada sa kojeg se pruža lep pogled.

Stara planina- je jedina visoka planina Istočne Srbije sa najvišom tačkom u takozvanoj užoj Srbiji. Naziva se još i Balkan, po čemu je i čitavo poluostrvo na kome se planina nalazi dobilo naziv Balkansko poluostrvo. Nalazi se na krajnjem istoku Srbije, veći deo planine je u Bugarskoj gde se nalazi i najviši vrh (Botev 2.376 m). Predstavlja prirodnu granicu između Srbije i Bugarske. Pruža se od Vrške Čuke na severu, do Dimitrovgrada na jugu, u dužini od oko 100 km. Smeštena je na teritoriji sledećih opština: Zaječar, Knjaževac, Pirot i Dimitrovgrad. Ukupna površina masiva koji se prostire u Srbiji je 1802 km² . Neposredno ispod krova Srbije – Midžora (2.169 m), na nadmorskoj visini od 1.758 m nalazi se jedan od najatraktivnijih vrhova Stare planine - Babin zub. Stara planina spada u mlade venačne planine.

Svrljiške planine- nalazi se između gornjeg toka Svrljiškog Timoka, jugoistočno od Svrljiga do Sićevačke klisure i Nišave na jugu. Prostor koji zauzima je izmedju sela Oreovac na zapadu, Sićeva, Ostrovice, Dolca, Krupca i Moklišta na jugu, Gornjeg i Donjeg Rinja na istoku, i svrljiških sela Gulijan i Beloinje na severu. Najviša tačka je Zeleni vrh sa visinom od 1.334 metra. Po visini se ubraja u srednje planine. Pripada balkanskim planinama, nastala je kao i sve ostale planine te grupe alpskim nabiranjem. Planina koja geografski pripada teritoriji opština Svrljig i Bela Palanka, a samo delimično niškoj opštini. Većim delom je bez šumske vegetacije, šumovita je severna strana planine i predeo između glavnog i severozapadnog venca. Osnova je od starih stena, a preko njih su nataloženi peščari i mezozojski krečnjaci. Prostor oko Zelenog vrha se naziva Gulijanskom planinom, a dalje prema istoku je Rinjska planina sa vrhom Kovina (1.205 m). Znamenitosti Svrljiških planina su Prekonoška pećina i prerast Periš.

Tresibaba- nalazi se južno od Knjaževca, severno od Svrljiga (787 m). Svrljiški Timok čini granicu na severozapadu, zapadu i jugu, a Trgoviški Timok se nalazi na severoistoku i istoku. Na jugu su Svrljiške planine, a na istoku je Zaglavak i Stara planina. Mezozojski krečnjaci dominiraju u geološkom sastavu.

Tupižnica- najviši istoimeni vrh dostiže visinu od 1.162 m. Najveći deo planine izgrađen je od krečnjeka, pa se na njoj sreću mnogi površinski i podzemni kraški oblici reljefa. Šumski prekrivač Tupižnice je proređen. Na planinske pašnjake izgoni



se stoka. Na najvišem delu Tupižnice je televizijski relej, do kojeg vodi automobilski put.

Vidlič- na istočne Srbije istočno od Pirota prostire se krečnjački greben Vidliča za kojeg postoji nedoumica da li je to posebna planina ili deo Stare planine. Prostire se pravcem severozapad-jugoistok paralelno sa Odorovskim kraškim poljem. Najviši vrh je Guvnište 1.413 m.

Zabrđe- je predeo jugoistočno od Pirota, severno od Dimitrovgrada, južno od Odorovskog polja i Vidliča.

Južna Srbije (istočni deo) i Južno Pomoravlje

Vlasina i Krajište

Vlasina i Krajište obuhvata istočni deo Južne Morave. Granica između rodopske i balkanske Srbije (planina Ruj – Babička gora) ili Garina i Seličevica. Vlasina i Krajište predstavlja nastavak Rodopske mase zapadne Bugarske i istočne Makedonije. Vlasina obuhvata sliv istoimene reke. Tu sui Lužnica, Crna Trava i Krajište.

Južno Pomoravlje

Južno Pomoravlje u užem smislu počinje južno od Bujanovca, gde se Binačka Morava i Moravica spajaju u Južnu Moravu. Ova reka teče kroz kompozitnu dolinu, čije delove idući nizvodno predstavljaju: Vranjska kotlina, Grdelička klisura, Leskovačka kotlina, Pečenjevsko suženje, Brestovačka kotlina, Kurvingradsko suženje, Niška kotlina, Mezgrajsko suženje, Aleksinačka kotlina i Stalaćka klisura.

Babička Gora- (Kriva buka 1059 m) je gromadna rodopska planina u jugoistočnoj Srbiji. Na severozapadu se nalazi planina Seličevica, a na jugoistiku Kruševica. Berbeška kotlina odvaja Babičku goru od Seličevice, Leskovačka kotlina je na jugozapadu, a Zaplanjska kotlina na severoistoku. Izgrađena je od starih metamorfnih stena, škriljaca prekambrijumske starosti.

Belava- (Kardašica 946 m) je planina u jugoistočnoj Srbiji i pripada Nišavskoj oblasti. Pruža se pravcem severozapad—jugoistok, u dužini oko 15 km, od Bele Palanke do Pirota. Na severu je ograničena Nišavom, na jugozapadu dolinom Sedlara odvojena je od grebena Crnog vrha (889 m), a prema jugu i jugoistoku doseže do druma Niš — Pirot. Radi jednostavne orijentacije moguće je reći da se Belava prostire između starog i novog puta Bela Palanka – Pirot. Kao i Suva planina, na koju se nadovezuje, i Belava se, zbog odsečenosti prema dolini Nišave i pretežno krečnjačkog sastava, odlikuje specifičnim geografskim osobinama. Belava je niska planina i pripada Karpatsko-Balkanskoj orogenoj zoni. Na grebenu, paralelnom toku Nišave, uzdižu se nekoliko vrhova: Debeli del (916 m), Kardašica (946 m), Vodni



vrtop (871 m) i drugi. Oni su više primaknuti jugozapadnoj strani i čine odseke prema dolini Sedlara.

Besna Kobila- nalazi se istočno od Vranjske banje. To je najviša planina u jugoistočnoj Srbiji, na razvođu sliva Južne Morave i sliva Strume. Najviši vrh je zaobljen i visok 1.923 m. Pripada planinama Rodopskog sistema. Sastavljena je uglavnom od kristalastih škriljaca, granita, a ima i olovnih ruda. Doline u podnožju su pod šumom, a viši delovi su pod pašnjacima. Severnim podnožjem prolazi put koji povezuje Bosilegrad sa dolinom Južne Morave. Na južnoj padini nalazi se rudnik galenita Blagodat.

Burel- planinski predeo u Bugarskoj i Srbiji. Kod nas se prostire između Nišave na severu, Jerme na zapadu i granice sa Bugarskom na istoku i jugu.

Bohovska planina- najviši vrh nalazi se u Bugarskoj (1.318 m, Ogorelica). Nazvana je po selu Bohovo u Bugarskoj. Njen greben počinje kraj desne obale reke Jerme kod Strezimirovaca i prostire se južno desetak kilometara do Milevske planine u kom delu je Bohovska planina granična, a jedan krak prelazi u Bugarsku.

Čudinska planina- prostire se na tromeđi Srbije, Bugarske i Makedonije.

Čemernik- često posećuju ljudi koji dođu na Vlasinsko jezero jer je lako doći do samog vrha (Veliki Čemernik 1.638 m). Nalazi se na teritoriji opštine Surdulica. Ima oblik bila koje se pruža meridijanski. Pripada planinama srednje visine, to je tipična gromadna rodopska planina zaobljenih vrhova. Čemernik je dobio ime po otrovnoj biljci čemerici (Veratrum), koje, uz ostalo planinsko bilje, ima u izobilju na ovoj planini. Sastavljen je od kristalastih škriljaca prve grupe. Bilo je ogolićeno, a padine su delom pod šumom. Na Čemerniku su, do 1941. godine, svoja stada napasali i Ašani ili Karakačani, poreklom iz severne Grčke. Njih je narod nazivao još i Crnovuncima, jer su im ovce bile crnog runa i veoma izdržljive na vremenske uslove. O boravku Ašana govore i toponimi na ovoj planini: Ašanske kolibe, Ašanske livade.

Dukat- je planina srednje visine na krajnjem jugoistoku Srbije, jugozapadno od Bosilegrada i južno od Vlasinskog jezera. Ima oblik izduženog trokraka. Najviši vrh je Crnook sa 1.881 m. Sastavljena je od kristalastih škriljaca i granita. Pripada Rodopskom planinskom sistemu. Bilo je golo, pokriveno livadama i na njemu se nalaze kuće sela Dukata koje leži zapadnije. Doline rečnih tokova su šumovite.

Gloška planina- zapadno od Bosilegrada nalazi se Gloška planina (1756 m). Dalje na zapadu nalaze se Valozi i Besna kobila, južno je Dukat, a severno Vardenik.



Gramada ili Plana- kako je meštani još zovu, nalazi se u neposrednoj blizini granice sa Bugarskom, a severno od Vlasinskog jezera. Prostire se od Vlasinskog jezera do Preslapa u glavnom pravcu jugozapad-severoistok. Preslapskom rekom je odvojena od Talambasa i Rudine. Na zapadu reka Vlasina razdvaja Gramadu od Čemernika i Ostrozuba. Najvisi vrh gromadne planine je Vrtop 1721m. Vrhovi su blago zatalasani, a planina je uglavnom pošumljena smrčom i brezom koja je karakteristična za padine okrenute jezeru.

Greben planina- nalazi se južno od Pirota i istočno od reke Jerme u predelu koji se naziva Burel. Pripada balkanskim venačnim planinama. Izgrađena je od jurskih sprudnih krečnjaka. Zajedno sa Vlaškom planinom gradi karakteristično Ždrelo, duboki kanjon kroz koji teče Jerma. Nedaleko od Zvonačke banje, dugačka i na vršnom grebenu uzana predstavlja izazov za planinare. Padine su obrasle bukvom, a iznad njih se izdiže goli kameni greben sa vrhom Bežanište (1338 m).

Koćura i Zladovačku planinu na jugu deli Krinanov preslap. Na severu i istoku je reka Koćurica, na zapadu je vrh Garinče (1.460 m) i selo Novi Glog. Prostire se jugoistočno od Vranja.

Kozjak- većim delom nalazi se u Makedoniji, severoistočno od grada Kumanova. Planina se proteže uz granicu Srbije i Makedonije. Na Zapadu je Rujan, na severoistoku Široka planina, na istoku German, na jugu je Kriva reka. Najjviši vrh Peren (1.326 m) nalazi se u Makedoniji. Kozjak se uzdiže između rečnih dolina Pčinje i Krive reke u pravcu zapad - istok. Planinsko bilo Kozjaka dugo je oko 15 km, ispočetka teče u pravcu zapad-istok zatim svija na jug. U najvećem delu Kozjak je sastavljen od starih prekambriskih i paleozojskih kristalasih stena. Najviši vrh planine u Srbiji je Virovi (1.284 m) blizu kojeg prolazi državna granica. Zbog velike seče u prošlosti, i erozije tla koja je usledila nakon toga danas je veći deo planine ogoljen. Na srpskoj strani planine, u kanjonu reke Pčinje nalazi se poznati manastir Prohor Pčinjski.

Kruševica- prostire se severno od Vlasotinca, od reke Vlasine. U pravcu severozapada na nju se nastavlja planina Babička gora. Istočno je Zaplanje i dalje Suva planina. Na istoku je Leskovac i južno Pomoravlje. U geološkom sastavu dominiraju škriljci paleozojske starosti.

Milevska (Mileška) planina- proteže se pravcem sever-jug u dužini od oko 20 km južno od Strezimirovaca, istočno od Vlasinskog jezera, severno od Bosilegrada. Njen greben predstavlja granicu Srbije i Bugarske na jugoistoku Srbije i zapadu Bugarske.

Ostrozub- je planina koja se nalazi severno u odnosu na Čemernik sa vrhom od 1.546 metara, a njene severne padine se spustaju ka Vlasotincu. Cela planina je poprilično pitoma, isprepletana šumama i livadama. Put do vrha je najbolje početi od mesta na kom je odvajanje sa glavnog puta (Sastav reke - Brod) za Dobro polje. Put vodi preko mahale Krsticeva i Dobrog polja do Pobijenog kamena (mesta na



kome je i spomen plaoča nastradalima u drugom svetskom ratu) a zatim i do samog vrha Ostrozuba.

Poslonjska brda- između Poslonskih brda i Mojsinjske planine Južna Morava je usekla Stalaćku klisuru. Istočno od brda se nalazi Bukovik, severno je Ćićevac. Zbog visine koja je manja od 500 metara ne spada u planine.

Rudina (Crna Trava)- celim svojim grebenom se prostire duž granice Bugarske i Srbije između Ruja na severu i sela Strazimirovci na jugu. Čine je stare stene paleozojske starosti probijene mlađim dacitima.

Rudina izvorska (Bosilegrad)- prostire se duž granice sa Bugarskom istočno od Bosilegrada. Kobilska planina je naziv za ovu planinu u Bugarskoj.

Ruj- planina pripada rodopskim gromadnim planinama i prostire se na granici Srbije i Bugarske. Na istoku je Rudina, na severu se nastavlja u Talambas, na istoku je planina Greben. Najviši vrh izgrađen je od veoma starih metamorfnih stena, prekambrijumskog gnajsa. I dalje prema istoku dominiraju prekambrijumski i paleozojski metamorfiti, ali prema severu i zapadu ima i jurskih krečnjaka.

Rujan- rodopska planina na jugu Srbije prostire se od planine Kozjak na istoku do doline Preševske Moravice na zapadu. Na jugu prelazi u susednu Makedoniju, a na severozapadu se prostire do Južne Morave i Bujanovca.

Seličevica- planina se nalazi u neposrednoj blizini Niša, neki delovi grada se nalaze na njenim obroncima. Pripada gromadnim rodopskim planinama i prostire se južno od Niške kotline, na zapadu je Suva planina, na jugu je Babička gora, a na istoku Južna Morava.

Široka planina- prostire se duž granice sa Makedonijom. Na severu je reka Pčinja i Trgovište, na zapadu Kozjedolska reka, na zapadu planina Kozjak, na jugu je Makedonija i planina German.

Šljivovička planina- nalazi se jugoistočno od Bele Palanke. Belava se nalaze na istoku. Prevoj Kruška razdvaja Šljivovičku planinu od Stolske planine. Zapadno, preko Koritničke reke, nalazi se Suva planina. Južno je Lužnička kotlina. Izgrađena je od krečnjaka mezozojske starosti.

Stolska planina- nalazi se severozapadno od Zvonačke Banje i jugoistočno od Babušnice. Greben sa najvišim vrhom Rnjos (1.274 m) proteže se pravcem severozapad-jugoistok između Vlaške planine na istoku i Talambasa na jugozapadu. Na severozapadu planine nalazi se Golemi stol po kome je planina dobila ime, a u pravcu jugoistoka preko Zvonačke reke nalazi se Jasenov Del. Uzvišenje Golemi stol izdiže se na 1.239 m nadmorske visine iznad Lužničke kotline, severno od sela Kijevac. Nazivaju ga i „Olimp Babušnice”. Stolsku planinu čine pretežno jurski sprudni krečnjaci.



Suva Planina- nalazi se jugoistočno od Niša, Nišavom je odvojena od Svrljiških planina. Počinje istočno od Niša, a završava se jugozapadno od Babušnice u Lužničkoj kotlini gde protiče reka Lužnica. Suva i skaršćena duga je 45 km, a široka 15 km. Ranije je nazivana Kunovica. Nastala alpskom orogenezom krajnji je izdanak balkanskih planina i nalazi se na dodiru sa rodopskim planinama Babičkom gorom, Kruševicom i Seličevicom. Osnova je od paleozojskih škriljaca, a preko njih se nalaze crveni permski peščari i mezozojski krečnjaci. Vrhovi i greben planine izgrađeni su od mezozojskih krečnjaka, severne padine čine peščari iz mlađeg paleozoika, padine ka Lužničkoj kotlini izgrađene su od neogenih sedimenata.

Talambas- nalazi se zapadno od Zvonačke banje i severozapadno od planine Ruj. Između sliva Vlasine na jugozapadu, Lužničke kotline na severu, Ruja na jugoistoku prostire se Talambas, planina čiji zaobljeni greben povezuje Suvu planinu na severozapadu i Ruj na jugoistoku. Ako je posebna planina u njen sastav bi trebali uvrstiti i Crni vrh koji je na ovaj način i najviši vrh planine Talambas. Tako gledano planina se prostire od vrha Crtavo (867 m) do Crnog vrha (1.463 m). U širem smislu Talambas možemo smatrati nastavkom planine Ruj prema severozapadu. Greben planine je sastavljen pretežno od jurskih krečnjaka. Talambas ima blage padine obrasle šumama i pašnjacima. Crtavo je poznato lovište, a greben Asenovo kale poznat je kao gnezdilište surih orlova.

Tumba- između Gradske reke i Kalne na jugu i rečice Tegošnice i sela Crvena Jabuka na severu, zapadno od prevoja Samar koji razdvaja Kalnu i Crvenu Jabuku nalazi se Tumba ( 1.377 m). Greben se prema severozapadu lagano spušta prema Vlasini. Na zapadu je planina Ostrozub, na jugu je Gramada, na jugoistoku je Rudina, na istoku Ruj, a na severu je Talambas. U geološkom sastavu dominiraju jurski krečnjaci sa probojima dacita. Tumba je prema nekim mišljenjima deo Talambasa, a mogla bi se smatrati i delom Ruja.

Valozi- planina se prostire u predelu Krajište na jugoistoku Srbije. Nalazi se između Besne kobile na zapadu, Gloške planine na istoku, Vardenika na severu i Dukata na jugu.

Vardenik- između Čemernika na severu i Besne kobile na jugu, jugozapadno od Vlasinskog jezera nalazi se ova gromadna, rodopska planina. Najviši vrh Veliki Strešer ima 1.876 m, a Mali Strešer 1.757 m. Sastavljena je mahom od kristalasih škriljaca, u obliku plećatog bila, bez ijednog oštrog vrha. Kako je Vardenik u celini zastrt glinovitim pokrivačem, relativno bogat vodom i osunčan, to se listopadne šume penju do 1.600 m uz severne i do 1.700 m uz južne strane.

Vlasina- je visoravan na jugoistoku Srbije, blizu granice sa Bugarskom. Smeštena je između planinskih venaca Čemernika, na zapadu, i Plane (Gramade) i Koluničkog Rida na istoku. Predstavlja plitko udubljenje izduženog oblika, koje je prilično zaravnjeno fluvijalnom erozijom reke Vlasine i njenih pritoka u izvorišnom delu. Vlasinska visoravan ima nadmorsku visinu 1.160 – 1.460 m. Pruža se u dužini (sever



– jug) 14 km, dok je u širini (istok – zapad) pet do sedam kilometara na severu (Polom – Dojčinovci), odnosno tri do četiri kilometra na jugu (izvorište Vlasine – Šundina reka). Na obodu se nalaze planine rodopskog sistema širokih i zaobljenih vrhova: Veliki Čemernik 1.638 m, Kula 1.621 m, Vrtop 1.721 m, Kolunički rid 1.598 m, Ploča 1.705 m i Pandžin grob 1.664 m. Pored ravni gde je nekad bila tresava Vlasinsko blato, visoravan čine i uzvišenja različitih oblika i visine koja su deo planinskih kosa i grebena koji se spuštaju prema reci Vlasini.

Vlaška planina- nalazi se u jugoistočnoj Srbiji, nedaleko od Pirota. Pruža se pravcem severozapad-jugoistok u dužini od 6 km. Pripada Balkanskim planinama, a njen najviši vrh Panica (1.443m) je smešten u njenom severozapadnom delu. U geološkom sastavu preovlađuju mezozojski dolomiti. Sam vrh formiraju dva zaravnjena vrha spojena blagim prevojem, približno istih visina. Na njenim jugoistočnim obroncima, smeštena je Zvonačka Banja, a nedaleko je i kanjon reke Jerme koji formiraju oštri stenjaci Vlaške i Greben planine. Od vegetacije na njoj preovlađuju livade sa retkim šumama (mahom niskog i zakržljalog graba i hrasta), osim u severozapadnom delu u kome se javlja jaka bukova šuma.

Zladovačka planina- se nalazi na jugu Srbije, 20 km jugoistočno od Vranja. Sa zapada je ograničena rekom Koćuricom, desnom pritokom Pčinje, istočno je graniče reka Tripušnica i njena desna pritoka Gloška reka, južno je od Široke planine odeljena rekom Pčinjom, a severno je od masiva Besne Kobile odeljena brojnim pritokama Banjske reke. Orografski se pruža pravcem sever-jug u dužini od oko 20 km. Najviši vrh planine je Zelenčev vrh 1.574 mnv, severno od njega je vrh Koćurac 1.568 m nv, a južno vrh Modra glava 1.545 m nv.

Tolica i Jablanica

Topličko- jablanički kraj predstavlja Južno Pomoravlje u širem smislu, odnosno levu ili zapadnu polovinu sliva Južne Morave. Preciznije, ovaj kraj obuhvata samo slivove Toplice i Jablanice, uključujući slivove pritoka Južne Morave, Veternice i Puste reke.

U Topličko – jablaničkom kraju izdvajaju se još manji krajevi kao što su: Pustorečki, Veternički i Kosanički.

Jastrebac (Veliki Jastrebac)- nalazi se južno od Kruševca i zapadno od Niša. Jastrebac je rodopska planina istočno od dinarskog Kopaonika. Jastrebački horst je uporednički izdužen 45 km i čine ga Veliki i Mali Jastrebac izgrađeni od škriljaca. To je planina srednje veličine, kako po visini (najviši vrh Velika Đulica visok je 1.491 m), tako i po prostoru koji zauzima. Prostorno je nekako uokviren u trouglu koji čine reke: Rasina, Zapadna Morava, Južna Morava i Toplica. Njegov glavni greben ima pravac istok-zapad, ali zbog položaja koji zauzima u odnosu na obe Morave i njihove pritoke može se uočiti i poprečni greben koji, u stvari, predstavlja vododelnicu



slivova ovih velikih reka. Ova deoba je sasvim jasna istočno od Stracimira. Glavni greben od Stracimira se proteže na istok preko Svetle stene, Velike Đulice, Pogleda i Kupinjaka i spušta se u dolinu Južne Morave. Poprečni od Stracimira se proteže na sever preko Krsta, Zmajevca i Mojsinjske planine i spušta se u sastav Južne i zapadne Morave kod Stalaća. Jastrebac je vrlo stara planina. Postojao je još u tercijaru i izdizao se iz tercijarnog mora kao veliko ostrvo. U vreme nastajanja Alpa, Karpata i Dinarida dogodile su se velike promene na njemu: izdigao se središni deo, a severni i južni su se spustili. Geološki sastav je raznovrstan, preovlađuju nisko metamorfisani škriljci, magmatski grandioriti i klastične sedimentne stene. Obrastao je uglavnom bukovom šumom, smatraju ga jednom od najšumovitijih planina Srbije.

Kravarska planina- nalazi se severno od Golaka i može se smatrati njegovim severnim ogrankom. Na zapadu je Mala Kosanica, na severu i istoku je Velika Kosanica.

Kukavica- je planina koja se nalazi zapadno od Vladičinog Hana, severno od Vranja i južno od Leskovca i padine joj se protežu do ovih gradova. Prostire se na jugoistoku Srbije na levoj obali Južne Morave Pčinjskom i Jablaničkom okrugu. Prema zapadu je ograničena rekom Veternicom. Spada u rodopske planine, u geološkom sastavu preovlađuju stare metamorfne i magmatske stene. Najviši vrh je Vlajna (1.442 m), a slede ga Valjovska čuka (1.207 m), Tumba (1.192 m), Furnište (1.370 m), Tikva (1.405 m), (1.327 m), Bukovska čuka (1.386 m) i Orlova čuka 1.306 m). Venac ovih vrhova, sa dolinom Goleme reke, deli planinu na dva dela – severni, strmiji, deo je bez naselja dok se na južnom, blažem, delu javljaju sela. Na južnom delu planine, iznad Vranja, uzdižu se dva vrha Oblik (1.310 m) i Grot (1.327 m). Zbog svojih pravilnih, kupastih, oblika ova dva vrha planine Kukavice se ponekad navode kao zasebne planine. Kukavica je u pokrivena gustom šumom. Nekada stočarski kraj, Kukavica je imala brojna pašnjake koje je, sredinom XX veka, vojska pošumila borom, smrčom i jelom. Tako se sada pored guste listopadne, uglavnom bukove, javljaju i delovi četinarske šume, dok su se pašnjaci zadržali u blizini naselja. Bogat biljni svet uslovljen je bogatstvom vode koje na Kukavici ima na pretek. Mnoštvo izvora, potoka i rečica se spušta sa svih strana planine.

Lepa Gora (Požar)- prostire se između Kopaonika na zapadu, Jastrebca na severoistoku, Toplice na istoku. Na nekim kartama se za ovu Rodopsku planinu koristi naziv Požar. Geološki sastav je raznovrstan, prisutni su dijabazi, serpentinisani peridotiti, kristalasti škriljci i krečnjaci od kojih je izgrađen i najviši vrh.

Mali Jastrebac- je prevojem Grebac podeljen na Veliki i Mali Jastrebac. Istočno od Grepca je Mali Jastrebac sa najvišim vrhom Kupinjak (946 m). Sastavljen je uglavnom od paleozojskih metamorfnih gnajseva koje mestimično probija granit.



Ibarsko – Kopaonički kraj

Ibarsko –kopaonički kraj obuhvata sliver eke Ibra i Kopaonik, jednu od najvećih planina Srbije. U užem smislu obuhvata dolinu Ibra, nizvodno od Kosovske Mitrovicei zapadne padine Kopaonika.

Baba- (953 m) je planina kopaoničke grupe koja se prostire severno od Studene i Ravne planine, zapadno i jugozapadno od Goča i istočno i jugoistočno od Stolova. Omeđena je tokovima Gvozdačke reke na jugu, Brezanske reke na istoku i Sokolje na severu.

Goč- se prostire južno od Zapadne Morave iznad Vrnjačke Banje. Nalazi se u sklopu severnokopaoničkih planina. Pruža se u pravcu zapad—istok oko 10 km. Najviši vrh je Ljukten 1.216 m. Najviši deo je sastavljen od kristalatih škriljaca, a sa strane znatnim delom i od serpentina. Na Goču je izvorište mnogih potoka i rečica koje otiču prema Zapadnoj Moravi na severu i Rasini na jugu. Površina Goča obrasla je bukovom i jelovom šumom, hrastom kitnjakom, brezom, javorom; po biljnom svetu smatra se jednom od najbogatijih planina Srbije.

Kopaonik- poznat je i kao Srebrna planina (Slika 9.). Zbog rudnog bogatstva i raznovrsnosti nazivaju ga i srpski Ural. To je jedna od najprostranijih planina Srbije i prostire se istočno od Ibra. Pruža se od severozapada ka jugoistoku dužinom od oko 75 km, dosežući u srednjem delu širinu od oko 40 km. Jedan njegov deo je zaštićena zona pod imenom Nacionalni park Kopaonik u okviru koga postoji 12 rezervata biljnih i životinjskih vrsta, a na njemu se nalazi i najveći skijaški centar u Srbiji. Njegov najviši vrh je Pančićev vrh sa 2.017 m nv. na kome se nalazi mauzolej čuvenog srpskog prirodnjaka po kome je dobio ime, oko koga se nalazi baza vojske Srbije. Ceo masiv je dobio naziv po velikom rudnom bogatstvu koje je na njemu eksploatisano još od srednjeg veka, a na njegovom širem prostoru je smešten čitav niz kulturno-istorijskih spomenika iz perioda od XII do XV veka.



Slika 9. Nacionalni park Kopaonik

Ranije je smatran Rodopskom, sada se svrstava u dinarske planine jer je njegovo granitno jezgro mlađa, tercijarna intruzija. Sa svih strana je omeđen rasedima te ima karakter horsta. Srednji deo je prostrana fluvijalna površ Ravni Kopaonik, zatalasana visoravan, oko koje se dižu Suvo Rudište sa Pančićevim (Milanovim) vrhom (2.017 m) na kome je Pančićev mauzolej, Karaman (1936 m), Gobelja (1.834 m). Jugoistočno od Suvog Rudišta greben Kopaonika je sužen i raščlanjen u niz plastastih uzvišenja: Čardak (1.590 m), Š.atorica (1750 m) i Oštro koplje (1.789 m), između kojih su široke presedline. Na ogolićenim obodnim delovima planine prisutna je recentna erozija sa ekscesivnim karakterom. Od Ravnog Kopaonika odvaja se njegov istočni ogranak sa spuštanjem na prevoj Mramor (1.140 m), zatim se penje ka Velikoj ogledni (1.359 m) i talasastim grebenom Vrata (1.072 m), završava sa Javorcem i njegovim vrhom Žurla (869 m), spuštajući se strmo u Jankovu klisuru koja ga odvaja od planine Jastrebac.

Ravna planina- prostire se između Studene planine na zapadu, Goča na istoku i severu, Željina na jugu. Najviši vrh ove planine kopaoničke grupe je Crni vrh (1543 m). Do planine se stiže iz pravca Goča ili od Polumira iz doline Ibra, kao i dolinom Ribnice iz pravca Kraljeva.

Stolovi- planina se nalazi jugozapadno od Kraljeva, između Ibra, Ribnice i Brezanske reke. Sa nje se u svim pravcima razilaze pritoke pomenutih reka, koje su dubokim dolinama raščlanile planinu na dugačke grebene i kose i dale joj u celini zvezdast oblik. Glavni planinski greben je stolastog oblika dužine oko 12 km na



pravcu sever-severozapad-jug-jugoistok, sa najvišim vrhom Usovicom (1.375 m) u severozapadnom delu. Ozren (956 m) je nastavak Stolova prema severu. Sa Stolovima se veže od vrha Karaula (904 m) prema Čikeru (1.324 m) preko Erskih livada (961 m). Većim delom je pod gustom šumom. Zapadni obronci Stolova formiraju istočni deo Ibarske klisure, a na njima se nalazi i tvrđava Maglič.

Studena planina- nalazi se južno od Stolova, zapadno od Ravne planine, severno od Željina, istočno od Ibra. Od Stolova Studenu planinu odvaja Gvozdačka reka, koja od sela Brezne postaje Brezjanska reka. Zapadna granica je reka Ibar, dok se na jugu obronci ove planine spuštaju do sela Gokčanica. Sa istočne strane Velika livada razdvaja Studenu planinu od Ravne planine, a severoistočno se nalazi Goč. Pruža se, uglavnom, od zapada ka istoku na dužini od oko 15km. Sa severa je ograničena dolinom Brezanske reke, a sa juga Gokčanicom. Na Studenoj su vrhovi: Cvetalica (1.056 m), Kavgalija (1.356 m), Karaula (1.352 m), i Krš (1.256 m). Planinski greben je travnata poljana, oko vrha Cvetalice prisutan je narcis u narodu poznat i kao kaloper.

Žaračka planina- (1.051 m) pripada kopaoničkoj grupi, prostire se do Ibra na zapadu, do Gokčanice i Ibra na jugu i jugoistoku, a na severu se preko Popove reke vezuje za Studenu planinu. Nalazi se istočno od varošice Ušće.

Željin- na desnoj strani ibarske klisure, između reka Jošanice, Gokčanice i Rasine nalazi se planina Željin. Najviši vrh je Željin (1.784 m) je kupa elipsastog oblika koja se izdiže nad gustim šumama. Severno se nalazi Ravna planina kojom su spojeni Željin i Goč. Na severu je još i Studena planina, a na jugu je Kopaonik. U podnožju planine nalazi se Jošanička banja. Nastala je rasedanjem stare rodopske mase, sastavljena od stena paleozojske starosti preko kojih leže tercijarni i kvartarni sedimenti, peskovi i gline. Planina je pod šumom, osim u blizini Ibra gde je dosta ogoljena.

Kosovo i Metohija

Kosovska kotlina je odvojena od Metohijske Nedodimskom planinom (1.628 m) i Crnoljevom (1.177 m) a od Južnog Pomoravlja planinom Žegovcem (1.076 m), Koznicom ( 1.227 m) i Goljakom (1.073 m). Na zapadu, granica prema Crnoj Gori se priža preko Prokletija ( Đeravica 2.656 m), dok prema Albaniji vodi preko Koritnika (2.394 m), Paštrika i Prokletija i Šar planina.

Crnoljeva- je planina u srednjem delu KiM, na dužini od 14km. Najviši vrh je Topila od 1.177 m.

Goljak- je planina Kosova i Metojie sa 1.073 m.

Koznica- je planina u zapadnom delu Kosova sa visinom od 1.230 m.



Prokletije- reljef (Slika 10.) je razuđen, sa brojnim visovima, klisurama, strmim padinama, riječnim dolinama alpskog tipa i drugim prirodnim fenomenima. Ističu se sledeće zone: Karanfilsko-Bjelička (najkrševitiji dio ovog područja, sa brojnim vrhovima preko 2.000 m); Visitorska; Zona Bogićevice; Zona Bora i Kofiljaće; Staračko-zavojska zona. Tu se nalazi i najviša tačka Srbije Đeravica sa 2.656 m. glacijalna jezera (Hridsko, Visitorsko, Ropojansko, Tatarijsko, Bjelajsko, jezerce na Vezirovoj Bradi, jezerce na Treskavcu, Koljindarsko i dr.), veći i manji vodotoci, vrela i izvori pitke i mineralne vode, rijeke, podzemni izdani i planinske lokve.Nacionalni je park od 2009. godine.

Slika 10. Prokletije

Koritnik- se nalazi u južnom delu Kosova i Metohije sa visinom od 2.393 m.

Paštrik- je planina na granici Srbije i Albanije, oko 15 km zapadno od Prizrena sa visinom od 1.989 m.

Šar planina- ovu planinu karakteriše njeno prostrano bilo, čija dužina po horizontalnoj projekciji iznosi 80 do 85 km, a širina od 10 do 20 kilometara, na njemu se nalaze i dve visoravni Vraca i Rudoka. Bilo se proteže od Uroševca preko Kačaničke klisure na severoistoku (Kosovo), sa vrhom Ljuboten, pa sve do gornjeg toka reka Radike i Vrutoka na jugu u Makedoniji. Istočna granica planine su Kačanička klisura i Pološka kotlina.Šar Planina proteže se na površini od 1.600 km., od toga 56,25% te površine leži u Republici Makedoniji, 43.12% na Kosovu i 0,63% u


http://sh.wikipedia.org/wiki/Kosovo

http://sh.wikipedia.org/wiki/Makedonija

http://sh.wikipedia.org/wiki/Polo%C5%A1ka_kotlina

http://sh.wikipedia.org/wiki/Ka%C4%8Dani%C4%8Dka_klisura

http://sh.wikipedia.org/wiki/Radika

http://sh.wikipedia.org/wiki/Ka%C4%8Dani%C4%8Dka_klisura

http://sh.wikipedia.org/wiki/Uro%C5%A1evac


Albaniji. Planina se orografski pruža u dva pravca, deo bila od vrha Ljuboten do vrha Karanikola pruža se pravcem seveveroistok - jugozapad, dok drugi deo, od Karanikole do gornjeg toka Radike i Vrutoka ide pravcem sever - jug. Ovaj drugi deo masiva koji leži u Makedoniji znatno je razvedeniji, pa njegovi pojedini delovi stvaraju utisak zasebnih celina - poput središnjeg dela sa najvišim Titovim vrhom (Titov vrh), zbog toga nose lokalne nazive: Brodska planina, Rudoka, Vraca, Planina Radika itd. Šar planina se na jugozapadu nadovezuje na planinu Korab (2.764 m), na tom delu planinsko bilo prelazi u Albaniju.Šar Planina je nastala za vreme tercijara, - alpskim nabiranjem i pleistocenskom glacijacijom. Ispod samog bila Šar planine leže brojni cirkovi, u kojima su se smestila brojna lepa glacijalna jezera, zvana Gorske oči, ispod zone cirkova formirale su se duboko usečene glacijalne valovske doline, koja su najčešće izvorišta brojnih vodoka. Najviši vrhovi Šar Planine su većim delom godine pokriveni snegom i ledom, tako da planina ima 39 jezera, 100 većih izvora i 25 većih rijeka.Najveća jezera su; Bogovinsko, Crno, Belo, Golem Gjol, Mal Gjol, Krivošinsko, Golemo Dedelbeško, Malo Dedelbeško, Gorno Dobroško i Dolno Dobroško.

Starovlaško –Raška visija

Starovlaško- raška visija predstavlja severni niži nastavak crnogorskih brda i površi. To je prostran kraj oko donjeg i srednjeg Lima, Uvca, Rzava, Golijske Moravice i levih pritoka Ibra, Raške i Studenice. U okviru ovog kraja izdvajaju se nekoliko manjih celina kao što su: Stari Vlah u užem smislu, Raška, Stari Kolašin, Pešter, Polimlje, Zlatiborski kraj, Dragačevo itd. Ovaj kraj je bogat raznovrsnom faunom, među kojima dominiraju vuci i medvedi, divlje svinje i lisice.

Bandijer- planina se nalazi na granici Srbije i Crne Gore severno od Pljevalja. Severno je planina Projić, severoistočno je planina Ožalj, severozapadno planina Javorje i Rudina.

Bič planina- između Poblaćenice na zapadu, Lima na severu i istoku i planine Pobijenik na jugu prostire se Bič planin Budeč.

Budeč- zapadno je Zlatibor, južno Kukutnica, severoistočno Sedalac, istočno Gradina. Nalazi se oko 18 km severozapadno od Ivanjice. Planinu u geološkom smislu čine trijaski krečnjaci.

Čemernica- prostire se između Mučnja, Javora i Tisovice, Presječke reke i Uvca. To je krečnjačka visoravan sa najvišim vrhom Belom stenom od 1482 metra. a. Nalazi se istočno od Priboja.

Čemerno- planina Čemerno se pruža od zapada ka istoku na dužini od oko 21km. Sa juga je planina Čemerno ograničena dolinom reke Studenice, a sa severa dolinama Dubočice i Borošnice i znatno je raščlanjena dolinama njihovih pritoka.


http://sh.wikipedia.org/wiki/Glaciologija

http://sh.wikipedia.org/wiki/Glacijacija

http://sh.wikipedia.org/wiki/Cirk

http://sh.wikipedia.org/wiki/Glacijacija

http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Alpska_orogeneza&action=edit&redlink=1

http://sh.wikipedia.org/wiki/Tercijar

http://sh.wikipedia.org/wiki/Albanija

http://sh.wikipedia.org/wiki/Korab

http://sh.wikipedia.org/wiki/Radika

http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Ortografska_projekcija_(kartografija)&action=edit&redlink=1

http://sh.wikipedia.org/wiki/Albanija


Teme planine Čemerno je znatno suženo. Geološki sastav čine paleozojski škriljci, trijaski masivni krečnjaci i mermeri. Najveći deo planinskog temena je pod šumom, ali na pojedinim delovima grebena ima manjih ili većih travnatih proplanaka sa stočarskim kolibama. Pored šumskog prostranstva Čemerno je poznato i po velikoj površini na kojoj raste borovnica.

Gajeva planina- nalazi se na granici Srbije i Bosne i Hercegovine. Severno je BiH i reka Lim. Zapadno je planina Javorje. Na istoku je reka Sutjeska i dalje planina Bič.

Giljeva- je planina u Srbiji koja se nalazi južno od Sjenice prema granici sa Crnom Gorom. Pripada starovlaško-raškim planinama, a njen najviši vrh se nalazi na 1.617 m. Prostire se na obodu Pešterske visoravni i nadovezuje se na Jadovnik i Ozren na severozapadu odnosno Bihor na jugu. Dok je najviši vrh izgrađen od jurskih, veći deo jugoistoka planine izgrađen je od trijaskih krečnjaka.

Gola brda- prostire se južno od planine Ožalj, severno od Pljevalja. U pravcu jugoistoka se nalazi visoravan Jabuka.

Golija- prostire se između Ivanjice na severu i Novog Pazara na jugu, Raške na istoku i Sjenice na zapadu. Karakterističan greben vezuje više vrhova, sa severa je obrastao šumom dok su na jugu travnate padine. Najviši vrh Golije je Jankov kamen 1.833 m, ona je jedna od najlepših i šumom najbogatijih planina u Srbiji. Pripada dinaridima i izgrađena je od paleozojskih škriljaca i oaza dacita i andezita. Na njoj ima i glacijalnih tragova. Od strane UNESCO-a je proglašena Rezervatom biosfre, a odlukom Vlade Republike Srbije, Parkom Prirode. Planina je bogata četinarskim šumama, izvorima, rečicama punim ribe, divljači, šumskim i lekovitim biljem i ima izvanredne terene za smučanje. Na Goliji izviru Moravica i Studenica.

Golubac- nalazi se južno od Požege i severno od Ivanjice. Severno je planina Krstac, istočno je Dragačevo, zapadno je reka Moravica. Geološku građu čine pretežno paleozojski sericitski škriljci.

Gradina- ima dinarski pravac prostiranja duž granice Srbije i Crne Gore. Na jugoistoku se nalazi Bandijer. Na severozapadu se nalazi planina Kovač, na severu je planina Javorje, na jugu su Pljevlja.

Hum- nalazi se zapadno od Tutina. Severno se nalazi planina Jarut, na jugu je granica sa Crnom Gorom. Čini obod Pešterske visoravni.

Visoravan Jabuka- se nalazi između Prijepolja i Pljevalja, na visini od 1.300 metara. Ima mnogo livada i četinarskih šuma. Ime nije dobila po stablima jabuka kojih ovde uopšte i nema, već po tome što su se tu borili vitezovi i "kroz prsten jabuku streljali". Na Jabuci je u II svetskom ratu poginuo i mali bombaš Boško Buha po kome su nazvani memorijalni prostor i turističko naselje.



Jadovnik- južno od Zlatara, između dolina Lima, Mileševke i Međanske reke, nalazi se planina Jadovnik. Duga je 12 km, a najviši vrh je Katunić ( 1.732 m ). Prostire se u zapadnoj Srbiji nekih 15 km jugoistočno od Prijepolja. Nalazi se zapadno od Sjenice. Na širokom temenu planine su pašnjaci i livade, po kojima su rasute kuće sela Stranjana i stočarske pojate. Širi pojasevi šume pružaju se po strmijim stranama prema Mileševskoj reci. Duž jugozapadnog podnožja pored Lima vodi asfaltni put Prijepolje - Bijelo Polje, od kojeg se duž severozapadnog podnožja odvaja put za Sjenicu i Novi Pazar.

Jarut- nalazi se severno od Tutina i istočno od Novog Pazara. Reka Vidrenjak na jugu razdvaja Jarut od Huma. Severno je Velika Ninaja, a na zapadu je Pešterska visoravan.

Javor- se proteže severoistočnom granicom opštine Nova Varoš u dužini od 16 km. Na istoku se naslanja na zapadne obronke Golije, a na zapadu se graniči sa krečnjačkim masivom Murtenice. Istočni deo Javora je blago zatalasana površ prostranih livada prošaranih šumarcima, pretežno bukove šume, koji se pruža u pravcu-SZ-JI u dužini od 3,5 kilometara i u širini od oko 2 km. Najviši deo planine izgrađen je od mezozjskih krečnjaka znatne debljine i čistoće, pa se u tom delu razvila tipična kraška hidrografija. Brojni šančevi vezani za Prvi srpski ustanak, zatim tursko – srpski rat ( 1876 – 1877.) i Prvi balkanski rat te ukazuju na burnu istoriju ove planine.

Javorje- na krajnjem jugozapadu Srbije, severno od crnogorskih Pljevalja i zapadno od Priboja nalazi se planina Javorje. Severno od nje nalazi se Gajeva planina, istočno je planina Projić, na jugu je pogranična planina Gradina, a na istoku su Rudine.

Kamena gora- na jugozapadu regiona, na levoj obali Lima, duž granice sa Crnom Gorom je krečnjačka površ Kamene gore (1.483 m). Iako je zbog krecnjačkog sastava siromašna vodom, u njenom podnožju ipak izvire više levih pritoka Lima. Preko Lima, u pravcu severoistoka nalazi se planina Jadovnik. Severno od Kamene gore su travne i šumovite visoravni Jabuka i Babine (Brašansko brdo 1.305 m). Prosečna visina je oko 1.000 m. Nešto severnije od ovih visoravni, a južno od Priboja i planine Bič, na levoj obali Lima je planina Pobijenik sa vrhom Borak (1.423 m). Izgrađena je od trijaskih krečnjaka sa probojima andezita i dacita.

Kilavac- nalazi se južno od Sjenice. Dalje na jugu je Giljeva, na zapadu je Ozren. Istočno se nalazi pešterski Crni vrh. U geološkom sastavu dominiraju trijaski krečnjaci.

Kitonja- starovlaška planina se prostire južno od Zlatibora, od Zlatara na jugu odvaja ga reka Bistrica, a na zapadu se nalazi Pobijenik. Nalazi se severozapadno od Nove Varoši.



Komaran- je predeo koji se prostire zapadno od Brodareva, jugoistočno od Kamene gore duž granice sa Crnom Gorom.

Koštan polje- kraško polje se nalazi između Jaruta na jugu i Velike Ninaje na severu. Dalje na istoku su Sopoćani i Novi Pazar.

Krstac- niska planina dinarskog pravca prostiranja između Kravarićke reke na jugozapadu i reke Bjelice na severoistoku. Nalazi se jugoistočno od Požege. Severoistočno je Dragačevo, a jugozapadno je planina Golubac. Najviši vrh, ali i najveći deo planine izgrađen je od paleozojskih sericitskih škriljaca.

Krstača- se nalazi na granici Srbije i Crne Gore zapadno od Tutina. Na severu je Pešter, na severoistoku se vezuje za planinu Hum, na severozapadu je planina Žilindar.

Kukutnica- planina bogata vodom nalazi se zapadno od Ivanjice. Severno je Budeč, južno je vrh Češalj (1.381 m) i dalje Mučanj, na zapadu je Zlatibor. U geološkom sastavu dominiraju trijaski krečnjaci.

Malič- leži zapadno od Golijske Moravice na pola puta između Arilja i Ivanjice. Geološki sastav je jednostavan, izgrađen je od trijaskih krečnjaka.

Mokra gora- je planina koja se većim delom nalazi u Srbiji i manjim delom u Crnoj Gori, između Rožaja i Ribarića. Deo je Prokletijske grupe planina dinarskog sistema mladih venačnih planina. Iako je po visini druga planina u Srbiji bez pokrajina (iza Stare planine, sa vrhom Midžor), manje je poznata i planinarski zapostavljena. Mokra Gora se proteže uporedničkim pravcem, nalazi se na jugozapadu Srbije, na samoj administrativnoj granici AP Kosovo i Metohija između Ibra i Belog Drima. Najviši vrh je Pogled (2.155 m). Zapadno se nalazi planina Žleb (2.365 m) iza prevoja preko kojeg su povezani Peć i Rožaje. Istočno se nalazi jezero Gazivode koje je nastalo pregrađivanjem reke Ibar, a granica može biti i Crna reka, desna pritoka Ibra. Kao deo ove planine ponekad se smatra i deo Starog Kolašina do Kosovske Mitrovice iako se na tom prostoru mogu izdvojiti Mokra planina i Suva planina. Zapadni deo Mokre gore na granici Kosova i Crne Gore takođe se naziva Suva planina. Južna šumovita strana je strmija od severne i u donjem delu se naziva Podgor. Šumsko i hidrografsko bogatstvo su karakteristike ove planine. Posebno se ističe retka i zaštićena zajednica molike.

Mokra planina- severno i severoistočno od Mokre gore i njenog vrha Ruica (1.814 m) na granici sa AP Kosovo, od Mokre gore prema jezeru Gazivoda nalazi se Mokra planina. Mogla bi se smatrati i delom Mokre gore. Njen najviši vrh (Oklačka glava 1.729 m) nalazi se na administrativnoj granici.

Mučanj- na severu je planina Kukutnica, na istoku reka Grabovica, na jugoistoku Čemernica se svojim obroncima uzdiže iznad Presječke reke, Velikog Rzava i Grabovice. Najviši vrh je Jerinin grad (1.534 m) krečnjačkog je sastava, a na



visoravnima postoje vrtače dubine od 10 do 15 metara i širine 33 do 50 metara. Jedan deo je pod šumom, ali je najveći deo bezvodan, kraški predeo.

Ozalj /Ožalj- nalazi se jugozapadno od Priboja i severno od Pljevalja. Severno je planina Pobijenik, jugoistočno je visoravan Babine i dalje visoravan Jabuka. Zapadno je planina Projić.

Ozren- jugoistočni deo prijepoljskog kraja zahvata planina Ozren ( najviši vrh Revuša 1. 693 m) koju od Jadovnika razdvaja Skudlanska rečica. Na severoistoku je Sjenica, na istoku planina Kilavac, a na jugoistoku planina Giljeva. Geološki sastav čine pretežno serpentini.

Pešter- Pešterska visoravan (poznata i samo kao Pešter) je kraška visoravan (nadmorska visina od 1.100-1.250 m) u jugozapadnoj Srbiji. Pešter je sa svih strana okružena planinama: Golijom, Javorom, Zlatarom, Jadovnikom, planinom Ozren, Giljeva i Žilindar. Kroz Peštersku visoravan protiču reke Uvac, Vapa, Jablanica i Grabovica. Reke Boroštica, Tuzinjska i Brnjička reka predstavljaju najpoznatije ponornice u našoj zemlji. Peštersko polje je kraško polje u jugozapadnom delu Srbije na Pešterskoj visoravni. Zahvata površinu od 63 km², sa dužinom od 13, a širinom od 8,5 kilometara. Smešteno je između planina Giljeva, Žilindar, Jarut i Ninaja, pravcem severozapad-jugoistok, na nadmorskoj visini od 1.160 metara što ga čini jednim od najviših na Balkanskom poluostrvu. Polje je izgrađeno od krečnjaka, sem krajnjeg južnog dela koje sačinjavaju serpentiniti. Dno je prekriveno kvartarnim jezerskim i rečnim nanosima. Pešter je poznat po specifičnoj mikro-klimi, posebno oštroj tokom zimskog perioda. Peštersku visoravan i okolne planine karakterišu šumsko-travni pejzaži, specifični kraški oblici reljefa, izvori hladne vode, svež vazduh, bogatstvo divljači. Pešterska visoravan je pogodna za ispašu ovaca (kraj je poznat po proizvodima koji dolaze od peštersko-sjeničkih ovaca, poput pešterskog sira).

Pobijenik- nalazi se između Prijepolja i Priboja. Prostire se pravcem severozapad - jugoistok (dinarskim pravcem) na levoj obali reke Lim.

Ponor- nalazi se jugoistočno od Tutina. Ponor čine šumoviti obronci Mokre gore iznad sela Mojstir. Ponor je planinski predeo između Mokre gore i Ibra na krajnjem jugu jugozapadne Srbije.

Projić- nalazi se jugozapadno od Priboja, severno od Pljevalja. Planina Javorje je na zapadu, a Ožalj na istoku.

Radočelo- planina je smeštena na levoj strani reke Ibar, oko 12 km zapadno od varošice Ušće između manastira Studenica i Gradac. Ovo je planinski venac dužine oko 15 km pravca severoistok - jugozapad, izvijen prema jugoistoku. Sa zapadne i severne strane planina je obuhvaćena dolinom reke Studenice koja je odvaja od planine Čemerno. Na jugu se naslanja na Goliju. Dolinama desnih pritoka Studenice i



izvorišnih krakova Brvenice, leve pritoke Ibra, raščlanjena je na visoke kose i veća uzvišenja: Krivaču od 1.643 metra na severozapadu i Vrhove od 1.533 metra nadmorske visine na jugozapadu. Krivača je trovrh sa vrhovima približne visine pri čemu je najistočniji vrh i najveći. Najviši vrh sastavljen je od karbonskih metamorfisanih kvarcnih konglomerata, u raznovrsnom geološkom sastavu preovlađuju metamorfne stene paleozojske starosti. Studenički mermer je u stvari radočelski mermer. Pretežno je obrasla šumom, mestimično znatno proredjenom.

Raška- u užem smislu, pojam Raške se odnosi na sliv srednjeg Ibra i slivove njegovih levih pritoka Raške i Studenice. U širem smislu, pojam Raške se odnosi na celo područje jugozapadne Srbije, koje je u srednjem veku pripadalo Raškoj državi.

Rogozna- je planina 10-12 km jugoistočno od Novog Pazara. Pruža se pravcem jugozapad - severoistok u dužini od oko 20 km. Smeštena je u trouglu koji sačinjavaju reka Raška, gornji i srednji tok Ibra. Dolinama pritoka tih reka raščlanjena je na dugačke kose veoma strmih strana. Najveće uzvišenje je Crni vrh 1.504 m. Na planini se ističe paleovulkanska kupa Jelač-grad. Rogozna se sastoji najvećim delom od vulkanskih stena andezita, dacita, riolita i njihovih tufova, a u severoistočnom delu od kristalastih škriljaca gornje-karbonske starosti i stena dijabaz-rožnačke formacije. Obrasla je gustim šumama.Snažna vulkanska aktivnost stvorila je uslove za pojavu rudnih žica (galenit, pirit, sfalerit) koje su u srednjem veku eksploatisane, o čemu svedoče ostaci troske i drugi rudarski tragovi.

Rudina- nalazi se na tromeđi Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine.

Stari (Ibarski) Kolašin- je oblast u dolini gornjeg Ibra između Rogozne, Mokre Gore, Kosova i Ribarićke Klisure, koja ga odvaja od Štavice i rožajskog kraja. On počinje od Ribarićke Klisure, tamo gde Ibar naglo skreće iz severo-istočnog u jugoistočni pravac, a završava se kod sela Čabre na ušću Jagnjeničke reke.

Stari Vlah- je istorijska i geografska oblast na jugozapadu Srbije. Obuhvata oblasti severno od reke Lima i istočno od Drine, u slivu Moravice i Uvca severno od Sjenice. Na Starom Vlahu se nalaze planine Zlatibor i Zlatar. Oni određuju podjelu Starog Vlaha na Zlatiborski Stari Vlah (obuhvata Zlatibor), Moravički Stari Vlah (obuhvata sliv Moravice) i Zlatarski Stari Vlah (obuhvata Zlatar). Stari Vlah je planinska regija, pa je stočarstvo karakteristična delatnost. Otuda i vodi ime – vlah je bio naziv za stočara. Oblast je bogata vodom. Stari Vlah je administrativno raspoređen u okvirima Zlatiborskog i Moravičkog okruga. Obuhvata opštine Priboj, Prijepolje, Novu Varoš, Čajetinu, Užice, Arilje i Ivanjicu, kao i delove opštine Sjenice.

Stojkovačka planina- nalazi se između planine Čemerno na severu i planine Radočelo na jugiistoku. Na zapadu je Ivanjica, a u pravcu jugozapada Golija. Geološki sastav čine mezozojski karbonatni sedimenti probijeni magmatskim dijabazima.



Tara i Zvijezda- (1.544 m) sa susednom Zvijezdom (1643 m) diže se nad Drinom. Tara je oivičena dubokim kanjonom reke Drine, dok se ogranci planine spuštaju ka kremanskoj dolini i dolini reke Đetinje, gde se oslanja na ogranke Zlatibora. Područje planine Tare sačinjava najzapadniju skupinu iz grupe Starovlaških planina. Najviši delovi planine su izgrađeni od serpentina. Tara u užem smislu ili Ravna Tara deo je masiva sa Kaluđerskim barama i krečnjačkom visoravni između sledećih reka: Drina, Rača, Konjska reka, Beli Rzav i Derventa (vrh Zborište 1.544 m). Prevoj Čemerišta je veza i granica između Zvijezde i Tare. Dakle slivno područje jezera Zaovine pripada Tari (u užem smislu), kao i greben koji ide od Rastišta do prevoja Čemerišta. Na sever se prostire do Bajine Bašte, preko prevoja Šargan vezuje se za Zlatibor na jugoistoku. Na severoistočnoj strani su Rača i Solotuša. Zvijezda se nalazi u trouglu između sela Rastište i Jagoštica i kanjonskog dela Drine (vrh Veliki kraj 1.444 m). Ponekad se naziva i Visoka Tara. Ona je severozapadni nastavak Tare. Najviši vrh Zvijezde i čitavog područja Veliki Stolac nalazi se u Bosni. Na osnovu dugogodišnjih proučavanja i istraživanja ovog područja, a radi zaštite izuzetnih prirodnih vrednosti koje ono poseduje Skupština Srbije je 1981. posebnim Zakonom područje Tare proglasila za Nacionalni park. Spada u najšumovitije planine Evrope.

Tikva- se nalazi na prostoru Starog Vlaha. Diže se severno od Nove Varoši, južno od Kokinog Broda. Na zapadu je planina Kitonja.

Troglav- je okruglasta planinska masa između doline Ibra, Lopatnice, Tolišnice, Borošnice, jugozapadno od Kraljeva i predstavlja neposredno okruženje Bogutovačke banje. Jako je disecirana brojnim kratkim dubodolinama i jarugama. Širina planine dostiže oko 10 km. Najviši vrhovi su Bučje (1.084 m), Pavlovska livada (1.150 m), Kom (1.177 m) i drugi manji. Veći deo planine je pod šumama, dok su delovi prema Ibru i Bogutovcu siromašni šumom i odlikuju se velikim erozivnim površinama. Livadske površine su prostranije na severu u donjem delu sliva Lopatnice, kod Bogutovačke Banje i u selu Magliču, u dolini Ibra. Ime slovenskog boga ratnika iz prethrišćanskog perioda Troglava sačuvano je u imenu ove planine.

Ninaja (Velika Ninaja)- prostire se između Peštera na zapadu, Jaruta na jugu, Golije na severu i Novopazarske kotline na istoku. Nalazi se između Sjenice i Novog Pazara. Ime je možda dobila od Nina Belova, velikog vojskovođe iz vremana 2000 godina p.n.e. koji u narodnom verovanju postoji kao bog Bak, gospodar lova. Ninaja je složene morfologije, nju čine i donekle izolovani grebeni Homar i Suhar. Na Homaru je i najviši vrh Ninaje-Suhi krš (1462 m).

Vranjača- nalazi se zapadno od Tutina na granici sa Crnom Gorom. Severno je planina Hum. Vranjača je produžetak Krstače koja se nalazi u pravcu zapada, takođe na granici sa Crnom Gorom. Na nekim kartama planina se naziva Kruščica.

Vukovije- zapadno od Baljevca nalazi se Vukovije. Dalje jugozapadno se nalazi Golija, a severozapadno je Radočelo.



Žilindar- nalazi se na južnom obodu Pešterske visoravni i na granici Srbije i Crne Gore.

Zlatar- (najviši vrh Golo brdo 1.627 m) se nalazi između reka Lima, Uvca, Mileševke i Bistrice. Pripada starovlaškim planinama. Dug je 22, a širok 12 km. Prostire se južno od Nove Varoši i istočno od Prijepolja.

Zlatibor- je najpoznatija starovlaška visoravan (Slika 11.) . To je, peridotitki lakolit i jedna od najvećih serpentinskih masa u Srbiji. Prostire se na površini od oko 300 km², dugačka je 30 km, a široka i do 15 km. Pruža se pravcem severozapad-jugoistok. Površ je okružena uzvišenjima: Tornik (1.496 m), Čigota (1.422 m), Murternica (1.480 m) i drugim manjim sa kojima zajedno čini Zlatibor u širem smislu. Poznato je letovalište i zimovalište, kao i klimatsko lečilište. Zlatibor se nalazi na severom delu oblasti Stari Vlah, granične oblasti između Raške, Hercegovine i Polimlja. Obuhvata predele triju opština Republike Srbije: Čajetinu, Užice i Novu Varoš u Zlatiborskom okrugu.

Slika 11. Planina Zlatibor

Južna i istočna granica Zlatibora su reke Uvac i Veliki Rzav. Na zapadu se Zlatibor graniči sa Republikom Srpskom, selima Mokrom Gorom, Semegnjevom i Jablanicom. Zlatibor je oduvek imao veliki pogranični značaj. Na brdu Cigli kod Jablanice i danas se raspoznaje granica Srbije sa dvema carevinama - Austrougarskom i Turskom. Stari naziv za planinu Zlatibor je Rujno (Rujan) čije ime potiče od žbunaste biljke ruj (Rhus cotynus) kojom je čitava oblast bila veoma bogata i koja se koristila za štavljenje i bojenje kože.



Literatura:

Bertić I. (1970): Veliki geografski atlas Jugoslavije, Zagreb Bukurov B. (1960): Opšta geografija, Novi Sad Cvijić J. (1926): Geomorfologija I-II, Beograd Jovanović G. (2010): Auto atlas Srbije 1: 200 000, Beograd Gavrilović D., Đurović P. (2003): Paleogeografija, Beograd Jovanović P. (1960): Osnovi geomorfologije, Beograd Marković J. (1963): Fizička geografija Jugoslavije, Beograd Marković J. (1964): Osnovi fizičke geografije i geomorfologije, Beograd Marković J., Pavlović M. (1995): Geografske regije Jugoslavije I, Beograd Petković K., Pašić M. (1963): Geološka građa Zemlje i evolucija zemljine kore, Beograd Petrović D., Manojlović P. (2003): Geomorfologija, Beograd Rodić D., Pavlović M. (1994): Geografija Jugoslavije I, Beograd Stanković S. (2001): Putevima Jugoslavije, Beograd Zidarević I. (2010): Obeležja geoprostora i stanje životne sredine Srbije kao determinante razvoja, Beograd

Internet stranice:



http://www.psd-kopaonik.org.rs/03KatalogplaninaSrbije.html. http://sr.wikipedia.org/sr/Vrhovi_planina_u_Srbiji_preko_2000_metarahttp://www.mountainsmounts.com/mountainsof/492/Serbia/http://geoservis.ftn.uns.ac.rs/test/Srbija.phphttp://www.sio.vojvodina.gov.rs/Strategija/Strategija.htmhttp://www.era-ewv-ferp.com/index.php?page_id=31http://maps.google.com/en http://suplaninari.co.rs/


http://suplaninari.co.rs/

http://maps.google.com/en

Documents

Leksikon planina Srbije